Beschryvinge van Nieuvv-Nederlant

[1r] Beschryvinge

Van

NIEUVV-NEDERLANT,

(Ghelijck het tegenwoordigh in Staet is)

Begrijpende de Nature, Aert, gelegentheyt en vruchtbaerheyt van het selve Lant; mitsgaders de proffijtelijcke ende gewenste toevallen, die aldaer tot onderhout der Menschen, (soo uyt haer selven als van buyten ingebracht) gevonden worden.

Als Mede De maniere en onghemeyne eygenschappen vande Wilden ofte Naturellen vanden Lande.

Ende

Een bysonder verhael vanden wonderlijcken Aert ende het Weesen der BEVERS,

Daer Noch By Gevoeght Is

Een Discours over de gelegentheyt van Nieuw Nederlandt, tusschen een Nederlandts Patriot, ende een Nieuw Nederlander.

Beschreven door

ADRIAEN vander DONCK,

Beyder Rechten Doctoor, die teghenwoordigh noch in Nieuw Nederlant is.

’t AEMSTELDAM,

By Evert Nieuwenhof, Boeck-verkooper, woonende op 't Ruslandt in 't Schrijf-boeck, Anno 1655.

[1v] [Approbatie]

DE Staten Generael der Vereenighde Nederlanden, hebben gheconsenteert, geaccordeert, ende geoctroyeert, Consenteren, Accorderen, ende Octroyeren mits desen aen Adriaen vander Donck, dat hy voor den tijdt van vijftien naest-komende Iaren alleen in dese Vereenighde Nederlanden, Geassocieerde Landtschappen, Leden ende Steden van dien, sal moghen doen drucken, uytgheven ende verkoopen seecker Boecxken, daer van den Titul is, Beschrijvinge van Nieuw-Nederlandt, verbiedende allen ende een ygelicken Ingesetenen vande voorsz Vereenighde Nederlanden, Landtschappen, Leden ende Steden van dien, binnen den voorsz tijdt van vijftien naest-komende Iaren, het voorsz Boecxken in 't gheheel ofte deel na te drucken, doen nadrucken, uytgeven ende verkoopen, of elders nagedruckt, binnen de opgemelte Landen te brenghen, opte verbeurte van alle de naghedruckte exemplaren, ende daer-en-boven een somme van drie hondert Carolus guldens, t'appliceren daer van een derdendeel ten behouve vanden Officier, die de calangie doen sal; het tweede derdendeel ten behouve vanden Armen, ende het resterende derdendeel, ten behouve vanden voorsz Adriaen vander Donck, behoudelick nochtans, dat den selven vander Donck, gehouden sal zijn op desen onsen Octroye te versoucken, oock t'obtineren, Attache van die Provincie, of Provincien, daar hy 't voorsz Boecxken sal willen doen drucken, venten, ende verkoopen; Gedaen ter Vergaderinge vande Hoog-gemelte Staten Generael; Inden Hage, op den vier-en twintighsten May, sestienhondert drie-en-vijftigh.

En was ondertekent, I. Clant van Stedum.

Lager stont, Ter Ordonnantie vande selve N. Ruysch.

Hebbende op het spatium ter zijden, opgedruckt het Cachet van hare Ho. Mo: in Rooden Wassche.

DE Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt, geëxamineert hebbende het Octroy vande Heeren Staten Generael der Vereenighde Nederlanden van dato den xxiiij. Mey voorleden, daer by hare Ho: Mo: Adriaen vander Donck geoctroyeert ende geaccordeert hebben, omme voor den tijde van vijfthien naest-komende Iaren alleen, met exclusie van allen anderen binnen dese Vereenighde Nederlanden, Geassocieerde Lantschappen, Leden ende Steden van dien te mogen doen drucken, uytgeven ende verkoopen, seecker Boecxken geintituleert, Beschrijvinge van Nieuw Nederlandt, versoeckende om tot voorsz Octroy te hebben onse Acte van Attache in behoorlijcke forme, hebben wy den voornoemden Octroye goet gevonden ende dien volgende geconsenteert ende geaccordeert, gelijck wy consenteren ende accorderen by desen, dat den voornoemden Adriaen vander Donck, voor den tijdt van vijfthien eerst-komende Iaren alleene, ende met exclusie van alle anderen, binnen dese Provincie sal mogen drucken ende venten, oock laten drucken ende venten het gemelte Boecxken, geintituleert als boven, met verboth aen allen ende eenen yegelijcken, wie 't selve soude mogen wesen, het voorsz Boecxken binnen den voorsz tijdt van vijfthien naest-komende Iaren in 't geheel ofte deel na te drucken, ofte uyt te geven, ofte elders nagedruckt, inde voorsz Provincie te brengen, nochte te doen brengen, om verkocht ende uytgegeven te werden, sonder consent vanden voornoemden Adriaen vander Donck, op peynen ende verbeurte by den voorsz Octroye gestatueert, die wy verstaen ende ordonneren, dat teghens de Contraventeurs geëxecuteert ende geappliceert sullen worden naer behooren. Gedaen inden Hage onder 't kleyne Zeghel vanden Lande opten xxj. Iulij in 't Iaer ons Heeren duysent ses hondert dryenvyftigh.

Wat lager stont, Ter Ordonnantie vande Staten, HERB. van BEAUMONT.

Wesende insgelijcks ter zijden daer op gedruckt een Zegel van Rooden Wassche.

Extract uyt het Register der Resolutien vande Bewinthebberen

vande Geoctroyeerde West-Indische Compagnie ter Kamer van Amsterdam.

Jovis den 25. Februarij 1655.

GElesen een Requeste van Evert Nieuwenhof Boeck-verkooper, ter hande gestelt zijnde, De Beschrijvinge van Nieuw Nederlandt, door Adriaen vander Donck, jeghenwoordigh zijnde in Nieuw Nederlandt, geconcipieert, om door den druck gemeyn gemaeckt te werden, versoeckende, alsoo 't Octroy van 't selve Boeck door hare Ho: Mo: de Heeren Staten Generael, ende de Ed: Gr. Mo: Heeren Staten van Hollandt en West-Vrieslandt, op den persooen vande gemelte Adriaen vander Donck is gedecerneert, ende nochtans sulcx de Compagnie is rakende, aen wien de gemelte vander Donck 't voorghedachte Octroy ende Tractaet heeft ter handen ghestelt ende sijn recht overgelaten, dat hem uyt den naem vande Compagnie 't selve recht mach werden toeghestaen, om den inhouden van 't meerghemelte Octroy te moghen ghenieten, Waer op omvrage wesende gedaen, is hem 't selve gheconsenteert. Accordeert met 't voorsz Register,

In absentie vanden Advocaet

E. van SEVENTER. 1655. [2r]

Opdracht, Aen De Hooghloffelijcke, Wel-wijze en voorzienige Heeren, de E.E. Regeerende Heeren Burgermeesteren Van de wijtvermaerde Koop-Stadt Aemsteldam. Joan Huydekoper, Ridder, Heer van Maerseveen ende Neerdijkc, &c. Cornelis de Graef, Vry-Heer van Zuyt-polsbroeck. Joan vande Pol Hermansz, Hendrick Dircksz Spiegel,

Mijn Heeren,

ALsoo de roem ende vermaertheyt van dese goede Stad Aemsteldam, door de geheele Wereld, niet alleen is verbreyd, vermidts den grooten handel van Coopmanschap die hier binnen wort ghedreven, maer oock, ende dat voornemelijck, door dien van dese Stadt allerley ver-gelegene Landen zijn besocht, [2v] ontdeckt, ende bevaren, waer onder in dese laetste Eeuwe niet vande minste gheweest heeft, het werck vande twee Compagnien, na de Oost- ende West-Indien haren Handel en Schipvaert ghedreven hebbende: Ende al-hoewel den Staet vande ghemelde West-Indische Compagnie nu als vervallen schijnt te wesen, soo is nochtans dat Noorder gedeelte van America, genaemt NIEUW-NEDERLANDT (daeraf dit Tractaetjen is handelende) van soodanige waerdigheyt, dat het met groote reden in goedige achtinge genomen mach ende behoort te worden, ghemerckt den grooten handel op 't selve dagelijcks meer ende meer gedreven wordende. Om welcke reden, ende insonderheyt om de goede en groote genegentheyt die uwe Ed: A.A. dagelijcks meer ende meer zijn betoonende tot handthavinge en herstellinge van die helaes by na vervallene stant vande ghemelde West-Indische Compagnie; soo hebbe ick my verstout, dit kleyn ende gheringh, maer nochtans seer vorderlijck Tractaetjen, vande Beschrijvinge van dat gheweste, uwer Ed: A.A. met alle behoorlijcke eerbiedigheydt op te draghen; verhoopende dat my het selve niet qualijck sal worden afghenomen, alsoo het doch maer wordt ghedaen tot oprecht betoogh ende verklaringhe van die gheene die is, ende voor eeuwigh sal blijven

Mijne Heeren

Uwer Ed: A.A. seer ootmoedige, getrouwe ende gehoorsame Burger en Dienaer

E. NIEUWENHOF. [3r]

Mitsgaders, Aen de Erentfeste, Wijse ende seer Waerdige Heeren, d'Heeren, Bewinthebberen Vande West-Indische Compagnie, Ter Kamer van Aemsteldam.

Mijne Heeren,

SOo ras en was my dese Beschrijvinge niet ter hand gekomen, of ick oordeelde dat deselve seer nootsaeckelijck was om door den druck ghemeen ghemaeckt te worden, op dat de aengenaemheyt, lieffelijckheyt, ende 't profijt, van dese deftighe Colonie in 't Nieuw Nederlandt, onder uwe E.W. wijse directie ende versieninge is staende, vele Menschen, ende insonderheyt in dese Stadt, beth bekent wierde: Ende alsoo uwe E.W. dagelijcks met seer groote vlijt ende sorge, alles zijt bestellende, om dat Lantschap met bequame Colonien van Menschen te versien; ('t welck doch by alle Eeuwen, en de wijste hooghe Regeeringen altoos gheoordeelt is gheweest den besten schat, ende vasten band van bewaernisse van alle nieuw-overwonnen Volcken, of eerst ghevonden en ontdeckte Landen te zijn) daerom hebbe ick niet konnen nalaten alle mijne Lantsluyden ten besten, ende voornementlijck veele kloeckhertighe [34] en bequame Luyden, mijne Mede-Burgeren, dit te laten toe komen, op dat sy, die andersints soo grondelijck vande goede en gesonde lucht, en vruchtbaerheyt des gemelten Lantschaps NIEUW-NEDERLANDT, niet bewust en zijn, te beth mogen opgeweckt worden om derwaerts te gaen, daer sy haer (indien sy maer niet te seer door een plompe, ende een schrander mensch onbetamelijcke luyicheyt, ende vadsigheyt, gedreven worden) seer wel ende heerlijck sullen konnen geneeren, jae rijckelijck toekomen, ende in alle overvloedigheyt leven vande Vruchten der Aerden, ende dit alles onder soo gesonden Hemel en suyverde Lucht, alsmen van diergelijcke in gene Lantschappen vande nieu-ontdeckte Werelt en weet te spreken: Ende alsoo uwe E.E.W. insonderheyt haer bevlijtigen om gedurigh derwaerts aen alles te senden het gene aldaer, voor als noch niet in volkomen overvloet en is, behalven uwer Eerw. yver en sorghvuldigheyt, in 't bevorderen vande Ware Christelijcke Religie, om dat Waerachtighe ende Salighmakende licht van Godes H. Woort, die blinde Menschen te verkondigen, So bidde ick mits desen dat het uwer Eerw. niet onaenghenaem en belieft te wesen, dese mijne moeyte en kosten door 't drucken van desen aengewent, in dancke te ontfangen, ende vastelijck te willen gelooven, dat het selve is voortkomende, van een seer oprecht ende ghetrouw wel-wenscher vande West-Indische Compagnie in 't generael, ende van dese Camere ende uwer Eerw. Wijse en Voorsichtige Regeeringe in 't besonder, mits welcken ick blijve

Seer Eerwaerdige Heeren, uwe E.E. ootmoedige ende seer verplichte Dienaer,

E. NIEUWENHOF. [4R]

Inleydinghe. Vande Autheur.

SOo wel die ghene die haer werck maecken, van uytheemsche ende wonderlijcke gheschiedenissen ofte onbekende Landen schriftelijck op te stellen, hebben ghemeenlijck tot haren dienste ende ghebruyck, gladde, aengename en soet-vloeyende woorden, om soo het ghene sy beschrijven (dat wel anders in sijn selven soo heel uytmuntende niet soude wesen) den Leeser des te smaeckelijcker te maken, Dese gaven ben ick noyt van sin geweest te misprijsen, maer houde het in tegendeel daer voor, dat sulcke loffelijcke toevallen meerendeels het geene daer ontrent dat sy besigh zijn meerder te doen steygeren in het ghevallen des Lesers, als de saecke naeckt ende sonder ziersel voorgestelt zijnde, selfs wel vermogen soude, Uyt dit insicht alleen heeft het my raetsaem ghedocht mijn Penne tot hier toe te bedwingen, hoewel ick bekennen moet, op mijn selven met moeyten noch qualijck soo veel heb konnen verwinnen, altijdt hopende datter eenigh bequamer Liefhebbende geest geopenbaert soude zijn, in wiens gemoedt Nieuw Nederlandt soo veel vermogen soude hebben gehadt, dat het voor my onnoodig ware gheweest desen arbeydt aen te nemen, maer nu een ruymen tijdt verwacht ende ghewacht hebbende, ende siende datter niet merckelijcks te voorschijn komt, om de weetgierighe Liefhebbers ghenoeghsame kennisse en kontschap van dit Landt, en desselfs gelegentheyt te geven; ende daer boven aengedreven zijnde van soodanige Vrienden die ick niet geerne soude mishagen, (alhoewel onse eygene onbequaemheyt ons daer t'eenemael af schijnt te raden,) soo is nochtans de innerlijcke sucht tot Nieuw Nederlandt in ons soo krachtigh, dat sy dese ende andere diergelijcke hinder-strenghen doet los barsten, ende ons spreeckende maeckt, van saecken die ick selfs ghesien ende ondervonden hebbe, oock daerom wete waerachtigh te wesen, maer evenwel niet ghenoegh bequaem zijn, naer waerdije te beschrijven; doch terwijle dese plaetse aen ons tot noch toe open gelaten is, soo sullen verhoopen dat de liefhebbende Leser, onsen geringen arbeyt ten besten nemende, meer sal sien, op de saecke selfs, als op de slechte ende ongesochte woorden daer wy deselve mede zijn voorstellende. [4v]

Op de Beschrijvinge van Nieuw-Nederlandt..

KOm hier Reys-zuchtigh-breyn, dat door nieuwsgierigheyt

En weet-lust tot yets vreemds, gestaagh wort aengeprickelt,

Dat ghy 't gemak veracht, en eygen rust benijt,

En uw selfs in gevaar, en sorgh, en moeyte wickelt.

Ja in een andre Dach, en over Lant, en Strant,

En onbekende Zee'n, soekt stoffe tot vernoegen,

Van uw nieuwsgierigh-oogh, dat staagh nae meerder brant,

Soo dat ghy menighmaal, het soute nat moet ploegen.

Kom hier en staakt de loop van uw Reys-zuchtigh-Hart,

Dewijl dat ghy nuw hier (en sonder ghy de Baren,

Der ongestuyme Zee, en wêêr, en winden tart)

Uw weet-zucht kont voldoen, in dese weynigh Blaren.

Daar sultg' NEDER-LANT (maar Nieuw) vol wonder sien,

En wat voor Volck daar woont: wat Vruchten, en wat Dieren

Het voortbrengt, teelt, en voedt, wat stromen datter vlien,

En welk een lucht daar sweeft, wat Vogels datter swieren,

Wat zeeden, wat gewoont, wat Spraak, daar is bekent,

Wat Oorlogh datm'er voert, wat Vorsten daar regeren,

Wat machten datter zijn, en op het laast en ent,

Wat uw nieuwsgierigh oogh vernoeght, en kan begeren.

Maar nae dat ghy dan al, die wondren hebt beschout,

Soo dankt hem diese ons dee zien, en gaf in handen,

(Terwijl ghy blijft by Huys, en u gemak behout

Hier in Out-Nederlandt) de Nieuwe-Nederlanden.

G. VERBIEST. [1]

Waer nieuw Nederlant gelegen is.

NIeuw Nederlant, also by Neerlanders genaemt, om redenen die wy hier na verhalen sullen, is een seer schoon, aengenaem, gesont en lustigh Lantschap, daer het voor alderley slach van menschen beter en ruymer aen de kost, of gemackelijcker door de werelt te gertaken is, als in Nederlant, ofte eenige andere quartieren des werelts, mijn bekent: 't is gelegen in de Noorder deelen van de nieuwe Americaensche werelt, beginnende by Noorden de Equinoctiale linie, op de hooghte van acht-en-dertigh graden en drie-en-vijftigh minuten, langhs de Zee-kuste hem streckende tot over de twee-en-veertigh graden, by noordelijcker breedte, zijnde de selve hooghte van Sardinia

en Corsica, in de Middelantsche Zee, ende van Spangien en Vranckrijck aen den Oceaen, want de Zuyt-rivier respondeert netto met de Vlaemsche Eylanden, met de Rivier van Lissebon, en met den zuyder punt van het eylant Sardinia, en van het Punctum Meridionale, of Orientale dat selve oostelijcker cours te reeckenen, van de Canarische Eylanden, by Westen op den 316 graet, ofte recht westelijck te tellen, soo leyt het 44 graden van het Punctum Meridionale, daer men de Canarische Eylanden op houdt, dat zijn 660 mijlen, en komt hier in over een met Cabo Mesurata, op de Cust van Barbaryen in Africa, in het Coninghrijck Tripolis, oock met Cabo Spartavento, zijnde den uytersten hoeck van Italien aen de Middelandtsche Zee.

Wanneer ende van wie Nieuw Nederlant eerst ghevonden is gheweest.

DIt Lantschap is eerstmael gevonden en ontdeckt in den Iare onses Heeren Iesu Christi 1609, als wanneer ter koste van de Geottroyeerde Oost-Indische Compagnie af-gevaerdight is het Schip de Halve Maen, om by Westen eenen doorgangh naer het Coningrijck van China te soecken: op dit Schip was Schipper en Coopman eenen Hendrick Hudson, wel een Engelsman geboortig, maer lang onder de Nederlanders verkeert hebbende, ende nu in dienst en maentgelt van de Oost-Indische Compagnie. Dit Schip, van de Canarische Eylanden af t'zeyl gaende, stelden sijne cours West ten Noorden aen, hebbende so by de twintigh etmael met redelijcke spoet gezeylt, ontmoeten landt nae haer gissinge op de drie hondert en twintigh graden by Westen, ende merckende aen verscheyde teekenen, dat noyt eenigh Christen daer te vooren geweest was, maer dat nu het lant by geval daer eerst ontdeckt werde. Onder het lant dan nader komende, en siende de cust en strant bequaem, begaven haer daer na toe, namen het gesicht en besit daer van soose best konde, naer tijdts gelegentheyt.

Waerom dit Lantschap Nieu Nederlant genaemt wert.

GElijck gehoort is, soo hebben in den Iare 1609. de Nederlanders dit Lant eerstmael gevonden, en in haer besit en eygendom genomen, om dat het nu in vruchtbaerheyt gematightheyt, en gelegentheydt ter neeringh, Zee-havens. [2] Wateren, Visscheryen, weer en wint, als andere prijs-waerdighe hoedanicheden, so men die oock sal gelieven te noemen, met Nederlant so gelijck is, ofte om beter ende naerder de waerheydt te seggen, door de banck wat overtreft, soo is het op goede redenen, Nieuw Nederlant genaemt, zijnde soo veel te seggen als een ander ofte nieuw ghevonden Nederlandt, doch op de eerste vindinghe komt het meest aen, ende werdt in 't ghemeen op de over-een-komste van Clima ofte temperature, soo seer by anderen niet ghesien. Wy sien dat de Francen in het selve ghedeelte des nieuwen Werelts hare landen soo daer zijn hebbende, Canada, ofte Nova Francia noemen, alleen om dat sy de eerste bemachtighde daer van zijn, want het komt met het Clima ofte temperature van Vranckrijck gantsch niet over een, zijnde Vranckrijck een landt meerder hellende nae de warmte als nae de koude, ende Nieuw Vranckrijck is soo kout en winterachtigh, dat gemeenelijck den sneeuw daer telande vier ofte vijf maenden aen een over het landt leydt, dickwils vier ofte vijf voeten diep, soo dat seer kostelijck valt eenigh Hierlants vee daer aen te te houden, ende hoewel het sich niet noordelijcker als op de 50 graden streckt, is evenwel de lucht des winters daer so fijn, helder en scherp, dat, wanneer den sneeuw eenmaels valt, dat ghemeenelijck in 't laetste van November ofte December gheschiedt, de selve niet weder wech doyt als door de krachte der Sonne, gemeenelijck in April, ende soo het komt te gebeuren dat ondertusschen een vlaegh regen daer te lande valt, dat nochtans selden des winters ghebeurt: want het is daer wel veel drooge koude onderworpen, maer geen vochtige, soo sackt den sneeuw wel een stuck weeghs neer, ende krijght boven een harde korst, beswaerlijck voor vee en menschen, die het veldt ghebruycken moeten, maer vergaet of versmelt selden t'eenemael wech.

Soo hebben oock de Sweden daer een plaetse die sy Nieuw Sweden noemen, gantsch in Clima ofte temperature, met Sweden niet over een komende als dese op de hooghte van 39 graden onder ons legghende, maer alleen quansuys om dat sy daer eenigh besit hebben, waer van haer nochtans den tijtel seer bedisputeert werdt, ende sy-lieden de wettelijckheydt niet van souden konnen doen blijcken.

Soo is dan oock Nieuw Nederlant, als eerst van Nederlanders gevonden zijnde, mede ten aensien, de vindinge also genaemt. Dat dit Lant eerst van Nederlanders gevonden is, blijckt mede klaer daer uyt, dat de Indianen ofte Inboorlinghen dieder noch veel in 't leven zijn, ende wy dickwils en verscheyden hebben hooren spreken, soo oudt datse daer van heugen, ront uyt verklaren, dat voor het aenkomen van ons Neerlandts schip de Halve Maen, in 't Iaer 1609. sy Inboorlingen niet wisten datter meer menschen in de werelt waren, als daer van haers ghelijck ontrent haer, veel min menschen soo veer van haer slach en fatsoen verschillende als hare en onse Natie, zijnde hare Natie op de borst ende ontrent den mont gantsch kael, ende den Vrouwen ghelijck, de onse heel hayrigh, sy onghekleet, ende meest ontdeckt, voornemelijck des Somers, ende wy altijt gekleet en bedeckt, soo dat doen sommige van haer, ons Schip van verre eerst saghen aenkomen, al heel niet wisten wat daer van te oordeelen, ende in swaer beduchten stonden, of het oock spoock of diergelijcke werck was, dan of het uyt den Hemel of uyt de Hel mochte komen, andere of het wel een seldtsame Vis ofte Zee-monster [3] soude moghen wesen, ende of die gene die daer op waren, beter nae Duyvels of nae Menschen geleken, ende soo voorts gelijck yder sijn verscheyden gevoelen heeft: altijt daer liep een heel vreemt gerucht van door het lant, ende 't gaf groote verslagentheydt by alle de Indianen, ghelijck my dickwils verscheyden Indianen getuyght hebben, dies wy het oock voor een seker bewijs houden, dat de Neerlanders de eerste vinders en besitters van Nieuw Nederlant zijn, want daer zijn Wilden die over de hondert Iaren heughen, ende soover noch eenigh volck voor d'onse geweest waren, daer van souden sy al yetwes weten te seggen, soo sy 't selfs niet gesien hadden, souden ten minsten van haer Voor-ouders gehoort hebben. Daer zijn oock luyden die meenen dat over veele Iaren de Spangiaerts in dit landt geweest zijn, maer het voor haer wat te kout bevindende, weder verlaten hebben, en dat de boontjes en Turcksche tarwe of Mayes, daer van onder de Wilden ghebleven soude zijn, maer 't is niet waerschijnelijck, heb het oock noyt van de Wilden konnen vernemen, ende de boontjes met het coorn, seggense haer van de zuydtse Wilden wel eertijts overgelevert te zijn, die het oock voor een tijt, noch al vry veel zuydelijcker van menschen die daer woonen, bekomen hadden, dat wel waer kan wesen: Want in Florida

hebben al over langh Castilianen gewoont, ofte misschien is de Mayes oock wel eerder in die warme landen onder de Indianen geweest, maer onse Wilden seggen, dat se van te vooren, eerse van de Mayes wisten, basten van boomen, en wortelen in plaetse van broot aten.

De Nederlanders eerste Besitters van Nieu Nederlant.

HOewel de Possessie ende het Recht dat de Nederlanders tot Nieu Nederlant hebben, in het vertoogh der Gemeente genoeghsaem in 't lange ende breede verhandelt werdt, ende weynigh meer van soude konnen gheseght zijn, ten ware men de Registers van de E. West-Indische Compagnye tot sijn wil hadde, soo sullen evenwel in het voorby gaen daer wat van aenraken. Doen dan eerstmael in het Iaer 1609. by de Neerlanders dit landt op-ghedaen werdt, ende aen de Inboorlinghen bemerckende, dat sy aldaer de eerste Christenen ende Vinders waren, namen sy op den naem ende van weghen hare Ho. Mog. mijn Heeren de Staten Generael der Vereenighde Nederlanden possessie, eerst by de Zuyt-bay aen Caep Hinloopen, die sy doenmael soo noemden, ghelijck sy den selven naem noch heeft, ende voeren so al voort langhs de custe, ende op de Rivieren de plaetsen verscheyde benaminge gevende tot aen de groote Noort-rivier, die sy ver op voeren, soo datse de Engelsche noch sommighe Hutsons Rivier willen noemen, maer sy noemdense doen Mauritius Rivier, naer Prins Maurits, die doenmael in Nederlandt Gouverneur was; van daer voerense voort tot voorby Caep Codt, daerse oock possessie namen, ende noemden de selve Nieuw Hollant, ende daer nae hebben onse Nederlanders de selve ghepossedeerde plaetsen van tijdt tot tijdt al voort aen bevaren en behandelt, tot dat daer nae met het oprichten van het Octroy der West-Indische Compagnie, dese plaetse daer mede onder besloten is, ende hoewel wy al vooren eenige gelegentheden van Fortressen, Familien, ende Bestialen daer hebben, so heeftmen al voortgaende tsedert den Iare 1622. verscheyden Forten daer doen stichten Bouweryen ende plantagien oprichten, oock, [4] veel Landeryen van de Inboorlingen doen in koopen, ende andere tekenen van possessie van tijdt tot tijt genomen, gelijck in 't lange te sien is in het aengeroerde vertoogh der Gemeente in Nieuw Nederlandt, daer wy den lief-hebbende Leser na toe wijsen, ende daerom is het heel vreemt onfatsoenlijck en buyten reden, dat eenige andere natien, eenigh Recht ofte Iurisdictie aen de plaetse, ofte die daer tusschen ende onder begrepen zijn, ende van onse Nederlanders eerst beseten, haer willen aenmatigen.

De Limiten van Nieuw Nederlandt, ende hoe verre sy strecken.

NIeuw Nederlandt wordt bepaelt van den Oceaen ofte de groote Zee, die tusschen Europa, ende America leght, van Nieuw Engelant de Rivier van Canada, of Nieuw Vranckrijck, maer alleen ten deele, en Virginia, eenighe doch niet wel ervaren luyden, noemen het heel Noort America, met eenen naem Virginis, omdat Virginia door den Tabacks-handel, die daer veel valt, heel bekent is, ende sal dit alleen tot waerschouwinge dienen, eer wy sullen voort-gaen.

De kust van Nieuw Nederlandt sterckt meestendeel of door malkander Zuydt-west ende Noord-oost, langhs de wal is meest suyver en zant-gront fatsoenlick op-droogende, aen de Zuydt-west zijde paelt het aan Virginia, sonder dat noch de limiten gedecideert zijn, doch sal by cas van populatie kleyn of geen verschil om vallen: aen de Noort-oost zijde stoot het aen Nieu Engelant, ende is vry wat verschil om de limiten, het ware te wenschen het selve al wel gedicideert ware: By Noorden streckt de Rivier van Cannada een groot endt heen, maer by Noort-westen ist noch niet bekent, ofte bepaelt, daer zijn verscheyden van onse Neerlanders heel diep te landtwaert inne gheweest tot tseventigh of tachtigh mijlen en meer, van de Zee-kant af te reeckenen. Wy handelen oock wel dickwils met Indianen, die thien, twintigh, ende meer dagh-reysens uyt het landt komen, ende noch wel verder ter Bever-jacht geweest hebben, maer sy weten van gheen eynt, bepalingh ofte scheydingh te spreken, ende sien heel vreemt op, als men haer nae diergelijcke vraeght, daerom mogen wy te recht seggen, dat niet weten, hoe ver of diep het landt sich is streckende, soude wel uyt verscheyde waerschijnelijcke teeckenen, als den landt-wint dieder seer domineren kan, de groote koude, de menighte van Bevers en ander Wildt datter gevangen wordt, ende het overtrecken en keeren der menighte van Water-voghelen, te oordeelen zijn het landt eenighe honderden mijlen diep moste strecken, soo dat de grootheydt deser Provintie noch onbekent is.

Van de Kust, Voor-lant, en Zee-havens.

DE kust van Nieuw Nederlandt streckt als boven geseght is, Zuydt-west ende Noord-oost, is suyver en sandigh, seer natuyrlick droogende, ende alhoewel de barre vlacke Zee daer tegens aenstoot, meest over al bequaem om te anckeren, eensdeels om dat het suyver zant-gront is, ten anderen, om datter uytter Zee heel selden swaer weer valt, uytgenomen somtijdts uyt den Zuydt-oosten, met springh-tijdt, maer als den wint uyt den Noorden ende Noord-west waeyt, [5] die daer sterckst domineren kan, dan isset een opperwal, ende goe Ree met weynigh gevaer, dies halve soo bequame en van aengename kust, om in alle tijden van het jaer aen te doen, alsmen souden konnen wenschen: want het heeft daer doorgaens hooge Landen, die haer van heel ver op doen. Het drooght oock heel natuerlijck, soo dat het lant by tijdts waerschouwt.

Het voorlandt is in 't gemeen dubbelt, op sommige plaetsen in Eylanden ghebroken, (die seer bequaem zijn om Verckens en alderley vee op te voeden) soo datmen van buyten oordeelen soude datmen ten eersten het vaste landt ontmoet, nochtans het zijn maer Eylanden ofte voorlandt die binnen 's Landts weder groote en ruyme Valeyen, Wateren en Kreecken hebben, die oock dickwils, bequaem en navigabel zijn om te passeren van d'eene plaets na d'ander.

Voor den aenloop ende ghewelt des Zees, die ghevreest mochte werden schier ofte morghen, by Enundatie, stormen ofte andersins, het landt (ten minsten ontrent de Zee) soude moghen consumeeren ofte verminderen: heeft de nature aldaer seer voorsichtigh voorsien: want het heeft Godt ghelieft, het naeste Zeelandt, behalven de platen, stranden en valeyen doorgaens te besorgen en versekeren, met vaste steenen fondamenten, niet wel juyst over al, maer ter plaetse daer de Zee eenigh ghewelt ofte swaren aenloop doet, soo datter van naturen daer te Lande, ontrent de water-kanten, ontallijcken veel steenen hoofden zijn, so hecht, sterck, hoogh, accommodabel en noodigh, datmense met menschen handen en groote kosten heel qualijck soodanigh soude konnen maken.

Zee-havens zijnder in Nieuw Nederlandt veel en verscheyden, deselve alle te willen, met hare omstandigheden beschrijven, soude alleen een werck wesen, veel grooter als wy dit voornemens zijn te maken, sullen daer van soo ter greepe, en ghelijck men seght, overslaghs-ghewijse daer wat van aenteeckenen, om plaetse en werck voor de Zee-varende Luyden over te laten. Beginnende dan van het Zuyden, en sluytende met het lange Eylant, komt ons eerstelijck te vooren Godyns Bay, ofte de Zuyt-Bay, die eerste is geweest in de ontdeckinge: bevindt sich op de hooghte van ontrent 39 graden, is ses mijlen wijdt ende negen mijlen lanck, heeft verscheyden Bancken, maer blijft evenwel in sich selven een goede gheleghentheydt en veylighe haven voor menighte van Schepen, als hebbende plaetse en ruymte genoegh om die te herberghen. Hier is oock gelegentheyt van Walvis vanghst, die sich met menighte des Winters inde Bay komt schuren aende drooghten en Bancken, is niet soo vet als in Groenlandt: Maer de menighte isser te krijghen, soo dat even-wel des selfs vanghst, als een by een woonste daer ontrent ware, met fatsoen aengestelt zijnde, wel profijtelijck soude wesen en goede successen konnen ghenieten. Naer neghen Mijlen loopt de Bay smal toe, en werdt een Rivier die wy de Zuyt-Rivier noemen, en hier naer breeder van ghesproken sal werden: Nu souden moeten over-treden, naer de Bay daer de Oost en Noordt-Rivier te ghelijck invallen, het Staten Eylandt in leydt, en om dat het de ghefrequenteerste en populeuste is, daer in, en door, de meeste negotie en handel ghedreven wordt, oock in het midden van Nieuw Nederlandt leydt, soo wertse quasi per Exelentiam de Bay genoemt, doch eer wy daer van spreken, soo sullen wy eerst met een woordt aenroeren de ghelegentheden dieder zijn tusschen dese Bay ende de Zuydt-Bay. [6]

Tusschen dese twee Bayen, is meest een doorgaende dubbelt voorlant met verscheyde Eylanden, die op sommige plaetsen twee of drie dick, zijn leggende: Dese voorlanden soo wel als de Eylanden, zijn alle seer wel gelegen ende bequaem, niet alleen tot Zee-dorpen voor alderley soorte van Visschers, maer oock goet om Coorn te winnen, Wijnen te teelen, Ooft en Tuyn-vruchten te queecken, en Vee aen te houden, door dien het Landt ghedrachtigh en redelijck vet is: Met menighte van boomen, wijngaerden, pruymen, haesse-noten, gras en aerdbesien overwassen zijnde, zijn oock meest alle seer Oester-rijck, door de menighte van Oester-bancken daerom en ontrent gheleghen.

Behalven dan, dat de menighvuldige Eylanden, die sommige oock vry hoog zijn, van naturen verscheyde schoone Bayen en Zee-havenen geven, soo zijnder oock noch andere bequame gaten, voor de ghene diese kennen, hoewel als noch weynigh bevaren zijn, voornemelijck het Beere-gat, de groote en kleyne Eyer-haven, het Barne-gat, etc. daer het binnen seer veyligh en seecker te legghen is: doch om dat Nieuw Nederlant, voor als noch niet naer wensch over al beset en bewoont is, soo dat op die plaetsen, ofte daer ontrent, heel weynigh Christenen woonen, werden dese gelegentheden weynigh gebruyckt, als by ongheleghentheydt van weer en windt.

De boven gheroerde Bay daer het Staten Eylandt in leydt, is te fameuser, om dat daer te gelijck invallen, de Oost en Noort-Rivier, zijnde twee seer schoone Rivieren, hier naer naeder te beschrijven, neffens verscheyde killen, gaten en kreecken, die sommighe wel Riviertjens gelijcken, ende oock navigabel zijn, als de Raritans Kil, de Kil van Col Neuvesinck, etc. mitsgaders dat inde selve Bay, met fatsoen voor alle gevaerlijcke Winden bevrijdt, wel konnen havenen en leggen, meer als duysent Schepen van last, en dat alle binnens Landts. Het inkomen van de Bay is redelijck ruym, en sonder veel perijckel, wel te vinden voor de ghene dieder eens geweest, ofte wel van onderwesen zijn. Men kan oock dickwils met ghemack, alsmen des sints is, en de Windt soo dienen wilt, met een en het selve doorgaende Ty, uytter zee tot voor de Stede Nieu Amsterdam, die vijf mijlen van de openbare Zee leyt, met den vollen Last eens slachs op zeylen, al waren de Schepen noch so groot en swaer: Insgelijcx weder van Nieu Amsterdam ter Zeewaert keeren, doch in het uyt zeylen, setmen het ghemeenlijck onder 't Staten Eylandt, aen een Water-plaets, om voor het laetste sich wel te versien van water en hout, dat daer beyde ghenoegh te krijghen is. Men set het oock wel verre in de Bay, achter den zant-punct, om Windt en Ty waer te nemen, en het laetste volck met de brieven in te wachten.

In het langhe Eylandt langhs de Zee-kant, zijn oock eenighe gaten en ghelegentheden, om Vaer-tuygh te berghen, doch van de onse heel weynigh ghefrequenteert: het heeft oock op eenighe plaetsen heel groote binnen-wateren en valeyen, daermen over al van daen, wel met de Tyen in Zee kan komen, anders zijnse te droogh, en by populatie soo soudender verscheyde plaetse van consideratie gevonden worden die wy nu om kortheyts wille verby sullen gaen.

Tusschen het lange Eylandt en het vaste Landt, is doorgaens oock veel goede gheleghentheydt, om alderley kleyne en groote Schepen, hoe die oock mochten wesen, te berghen: Want behalven dat die gheheele Rivier, by veele selfs [7]voor een Bay wert ghehouden, soo zijnder soo wel in het vaste Landt als in het Eylandt daer teghen over, heel veel en meer als ons wel recht bekent, goede en gelegene Bayen, havens en killen, maer om dat de selve meest alle by verscheyde middelen van d'Engelsche gheincorporeert zijn, oock inde Remonstrantie der Gemeente in Nieuw Nederlant van ghesproken is, soo sullen wy hier het selve mede om gheen slapende wacker te maken, overslaen, en voortvaren, met in het korte de voornaemste Rivieren, Killen en Wateren te beschrijven.

De Zuydt-Rivier.

HEt recht dat de Nederlanders tot de Zuydt-Rivier hebben, en hoese daer aen ghekomen zijn, is in het vertoogh van Nieuw Nederlandt ghenoeghsaem vertoont, en daerom onnoodigh hier in 't langhe te verhalen. 'Tis de plaets daer het Schip de Halve Maen, de eerste possessie nam, eerder oyt Christen mensch gheweest was, daer wy onse Fortresse hebben opgerecht, Bouw-neeringe aenghestelt, en handel ghedreven veele jaren aen malkanderen, sonder eenighe molestie ofte yemandts interventie, tot dat doch door verkeerde weghen, als in 't geseghte vertoogh te sien, eenige Hollantsche Sweden, haer daer mede hebben ingeset. Wat de Rivier aengaet, wy bekennen geerne, dat niet machtig ofte bequaem zijn, de selve na waerdye ofte rechte gelegentheyt te konnen beschrijven: want behalven den handel en negotie, die daer goet valt, en niet te versmaden is: Soo zijnder op dese Rivier veertien bevaerbare, soo Killen als Rivieren, die sommighe heel groot en veer navigabel blijven, en daerom wel Rivieren mogen heeten: Alsoo den ordinaris vloedt de selve eenighe mijlen, hoogh ververscht en beloopt, dat oock, doch d'eene meer als d'andere, alle tamelijck wijdt en diep, met verscheyde toevallende spruyten verciert, en wel goede ghelegentheden souden konnen zijn, om groote Vlecken, Dorpen, en plaetsen by en ontrent op te rechten, door de groote menighte van vette vruchtbare Landtsdouwen, daerse door heen stroomen: de Rivier is ruym en breedt, suyver en diep, over al bequaem om te setten en te anckeren, niet vuyl ofte rutsich. Daer gaet stercke Ebbe en Vloedt op, tot dicht aen de afval, wederzijdts schoon ghelijck Landt, niet te hoogh, maer boven het water en de vloeden, ten ware eenighe Riet-landen en Valeyen: Boven de afval wordtse in twee groote vaerbare killen verdeelt, die seer veer ende tot onbekent toe oploopen: heeft oock verscheyde schoone Eylanden, en veel andere seer prijselijcke conditien, en werdt by alle die ghene die bereyst zijn, ende de werelt veel besien hebben, getelt onder het ghetal der lustighste Rivieren die ergens te vinden zijn, en in allen deelen vergeleecken by de Hoogh-loffelijcke Riviere vande Amasones, niet in grootheydt soo seer als in andere voortreffelijcke eyghenschappen, daer dese Rivier ende de Landen daer by en om gheleghen mede verciert zijn: daerom soude het droevigh wesen, datmen sulcken Iuweel, sich van eenige vreemdelinghen uyt de handen soude laten ontfutselen. [8]

Van de Noort-Rivier.

DE benaminge van dese Rivier, als mede het recht populatie ende andere gelegentheden, zijn in het vertoogh van Nieu Nederlant eenighsins ge-expresseert, ende om dat daer beneffens noch een Tractaet, heel particulier en ampel, ofte onder handen, ofte by een liefhebber alreede uytgegeven is, sullen hier kort gaen, en met een woordt segghen, dat dese Rivier de fameuste en ghepopuleerste van Nieuw Nederlandt rechte voort is, alsoo daer op verscheyde colonien, ende oock de Stede Nieu Amsterdam, op het Eylant van de Manathans leggende is. Den meesten handel en negotie valt op dese Rivier, draeght in de veertigh mijlen vloedt op, heeft verscheyde schoone Killen, als de kleyne en groote Esopus, Kats Kil, Slapershaven, Colendonck-kil, ofte Sagh-kil, de Wappinckes-kil, etc. Men kan oock daer van daen achter het Eylandt van de Manhathans om, binnen door tot in Nieu Engelant, door de Oost-Rivier komen, sonder Nieu Amsterdam te naderen: Dese Rivier is noch heel en al in het geweldt van de Nederlanders, sonder van eenige vreemden geinvadeert te zijn; maer soo de populatie niet voortgingh. soude het groot perijckel loopen van langh in dien staet te blijven. Dese Rivier is seer Vis-rijck, van Steur, Twaelft, Dertien, Steenbrasems, Etc. Ick kan hier oock niet naelaten, alhoewel het eenighsins wat van de wegh afleydt, te verhalen, dat op dese Rivier in 't Iaer 1647. in de maent van Meert, als door het groote Af-water, dat van boven komt, de Rivier meest gheheel tot aen de Bay, versch was, anders komt het soete water by ordinaris ty maer ontrent de 20 of 24 mijlen naer, ontrent de Zee-kant: twee Walvisschen van redelijcke grootte, tot in de veertigh mijlen de Rivier op-ghezwommen zijn, waer van den eenen wederom is gekeert, ende om laegh omtrent elf of twaelf mijlen van de Zee-kant, daerder dat selve jaer noch andere vier stranden, mede gestrant ofte ontkomen: den anderen bleef sitten niet verre van de groote afval Chahoos, ontrent drie-en-veertigh mijlen vande Zee-kant; den Vis viel al vry wat speckigh, want niet teghenstaende die van Renscelaers-wijck, daer een goede partye traen af-branden, soo was de heele Rivier, die nochtans datmael sterck afliep, wel tot drie weken daer nae heel tranigh, ende met smeer bedeckt. Ia somtijdts doen den Vis in 't rotten lagh, infecteerden hy met stanck de Lucht soodanigh, dat men als het beneden windt was, wel twee mijlen ver, de lucht vernam: door wat yver desen Vis soo hoogh de Rivier sijn selven heeft op-gegeven, als zijnde in die tijdt wel in de veertigh mijlen van alle zout ofte brack water af, soude ick niet konnen seggen, ten ware de groote lust tot visschen, die hem met menighte te gemoet gekomen en ontmoet is, hem verleyt, ende alsoo verre uyt sijn streeck gevoert hadde. Vier-en-veertigh mijlen van de Zee-kant splijt haer dese Noort-Rivier in tween, en loopt d'eene helft met vier spruyten tot de groote Afval van de Macquas-kil, die Chahoos heet, daer wy terstont nader van spreken sullen: de andere helft dat geseght werdt de Rivier te blijven, ende oock in der daet blijft, is met kleyn vaer-tuygh noch verscheyden mijlen, hoogher navigabel, ende nae dat de Wilden ons berichten, soude noch seer wijdt uytstrecken, ende haren oorspronck nemen uyt een seer groot lack, daer de Rivier van Canada mede uytspuytende is. [9] Dit soude het Lack der Iracoysen wesen, soo groot als een Middelandtsche zee, van by de veertigh mijlen wijdt, geen gesicht kan daer over dragen, al is men daer midden in: het heeft oock heel veel groote Valleyen, met Riet en Broeck-landen, soo wijdt en breedt dat mede niet te oversien zijn, en by somer-tijde seggense komter veel water-gevogelte broeyen: maer als de Wilden het over moeten varen, soo wetense eenige Eylanden die daer in leggen, waer te nemen, ende gaen soo met dagh-reysens van het eene Eylandt op het ander, tot drie ofte vier toe, souden anders niet te recht konnen komen, doch dit stellen wy maer na de onderrichtinge der Wilden, andere seggen oock, dat men met kleyn vaertuygh van de Noort-Rivier tot in de Rivier van Cannada soude komen varen door het selve Lack, maer dat dunckt my heel onwaerschijnelijck. De andere arm van de Noordt-Rivier, loopt, als gheseght is, door vier spruyten tot de groote Afval van de Macquas-kil, de Wilden noemense Chahoos, ende onse natie noemense de groote Afval; boven de Afval is de rivier weder eenige 100 treden wijdt, ende de Water-val is na gissinge hondert vijftigh of twee hondert voeten hoogh, en daer stort het water soo glat af, als of het langhs een effen muyr neer viel, daer het af valt, daer het langhs valt, en daer het op neer komt, is niet anders als een hechte blaeuwe Klip-steen; daer dichte by om laegh staen oock noch eenige ronde Klippen heel speculatijf, in 't water, als groote Hoy oft Turf-hoopen, de sommige van acht, sesthien, ofte dertigh voeten hoogh, seer plaeysierigh om aen te sien: soo daer omtrent veel Anticque Poëten verkeerden, sy souden [10] wondere ende aengename fabulen van die plaetse als daer toe oogschijnelick seer bequaem zijnde, konnen vercieren: Voorts roffelt het water schuymende, spertelende en draeyende over den steenachtigen gront ontrent een schoot weegs ofte anderhalf, heel verbijstert henen, dan begint het weder tot sijn selven te komen, ende gestadigh te vlieten.

Boven dese Afval is het water weder seer wijdt en breedt, oock bequaem om te bevaren: men noemt het de Macquas-kil, het is wijder als den Yssel op de meeste plaetsen in Nederlandt is, doch het vliet altijdt eenen wegh henen, maer alsoo het tamelijck diep is, loopt het niet schielijck ofte gheweldigh: het streckt heel tot door het Macquas

en Scimekas lant, en sterft in een Lack, wel over de tsestigh mijlen veer, en blijft tot daer toe altijdt navigabel. Het besproeyt heel veel schoone Landen, en is seer Vis-rijck. De Wilden alsse te water reysen, om te handelen, komen dese Kil altijdt met Schepen, diese van basten van boomen weten te maken, af-gevaren, ende aen dese Afval komende, moetense overschepen, haere vaertuygh en goet een stuck weeghs te landt over arbeydende, anders soudense met den stroom van boven neer drijven, ende schadeloos werden, gelijck eens aen een Wildt by onse tijden aldaer geschiedt is: 't Is gebeurt dat sekeren Indiaen, die ick selfs heel wel gekent hebbe, vergeselschapt met sijn Vrouw en Kindt, met ontrent de tsestigh Bever vellen, de Rivier af quam ghevaren, omtrent het voor-jaer, als den stroom op sijn felste loopt, van meyninge zijnde sijn vellen op de Neerlanders te verhandelen; desen Indiaen niet by tijdts genoegh op-passende, om aen te leggen, maer den stroom te weynigh, en sijn eygen krachten te veel betrouwende, soo raeckten hy gaende, al eer hij 't wiste, ende niet tegenstaende sijn uytterste beste dede, daer het, doen het te laet was, niet aen soude hebben ontbroken: den snellen stroom ruckten hem met sijn baste Scheepjen met Vrou en Kindt, Bever-vellen, en andere packagie, soo by hem hadde, van boven neder; sijn Vrouw en sijn Kindt waren doot, sijn goedt meest verloren en schadeloos, het Scheepjen in veel stucken, maer hy behielt het leven, heb hem noch dickwils daer nae gesproken, en de Historie hooren verhalen.

Van de versche Rivier.

DE versche Rivier, alsoo ghenaemt, om datse overvloet van versch water heeft, meer als eenige van anderen; is mede een seer goede gelegentheydt en navigable plaetse, heeft oock schoone gelegene Landeryen, gheeft oock mede tamelijcke Vel-handel, maer also dese Rivier met hare gelegene Landen van de Engelsche Natie, meest geinvadeert is, gelijck het meeste deel, daer noch effective, tot groot nadeel van de E. West-Indische Compagnye dieder duysenden alle Iaer by beschadight is, als noch besitten, soo soude het maer droefheydt voor ons zijn, dit in ghedachten te herhalen: mede is daer van seer largo, in het vertoogh der Gemeente van Nieuw Nederlandt ghehandelt, sullen het derhalven hier by laten, ende tot de Oost-Rivier over gaen. [11]

Van de Oost-Rivier.

DE Oost-Rivier, alsoo genaemt, om datse meest of schier t'eenemael van de Stadt Nieuw Amsterdam af te rekenen, Oost is streckende: by eenige wordt dese Rivier maer voor een Zee-arm ofte Bay gerekent en ghehouden, om redenen soose segghen, datse op sommighe plaetsen seer wijdt is, ende oock om datse aen beyde de eynden haer in den Oceaen ontlast, doch dese suptijligheyt hier overslaende, confirmeren wy ons met het ghemeen oordeel, die het voor een Rivier houden; het is soo veel dat dese plaets, het zy dan Rivier ofte Bay, soo alsmense gelieft te noemen, een van de beste, bequaemste, ghelegenste en recommandabelste toe-vallen is, die men aen een Lant soude konnen begeeren, om verscheyde redenen, daer van wy eenige in 't korte sullen aenwijsen. Het langhe Eylandt maeckt dese Rivier, is langh omtrent de veertigh mijlen, kan door dese Rivier met hulp van de killen en gaten die het breken, meest over al bevaren werden, soo wel des Winters als des Somers, sonder groot perijckel. Dese Rivier is oock een bequaem ende veyligen door-tocht ten allen tijden van het Iaer, om de Oost ofte West te gaen, ende werdt te aengenamer, om dat het buyten omgaen wat gevaerlijck is, meest alle de Engelschen, die by Zuyden willen, het zy dan na Virginia, de Zuydt-Rivier ofte elders, moeten daer door passeren, dat geen kleyne negotie ende welvaert, aen de Stadt Nieuw Amsterdam gheeft, behalven dat door dit middel de Engelsche dickwils onse Havens van noode hebben, ende wy de hare noyt: Eyndelijck dese Riviere is fameus, ende behoort in waerden ghehouden te werden, om de groote menighte van bequame Bayen, Havens, Killen, Inwijcken, Rivieren ende ander plaetsen, daerse soo rijckelijck aen weder-zijden, te weten, aen de zijde van het Eylandt, ende aen de zijde van het vaste Landt, mede voorsien is, dat wy in Nederlandt diergelijcke plaetse niet aen souden konnen wijsen. Hier mede, voor soo veele de groote en vermaerde Riviere in Nieu Nederlandt betreft, sal, ons oordeels, voor dees tijdt genoegh van geseydt zijn.

Van de verscheyden Wateren ende hare gedaente.

HIer sullen wy nu kortelijck noch een woordt van de Wateren spreken, eer wy van die materie scheyden, ende in 't generael segghen, want per species aen te wijsen, soude te langh vallen, ende ons t'eenemael buyten voornemen trecken. Men vindt in Nieuw Nederlandt verscheyde schoone wateren van Killen, Beecken en Kreecken, die navigabel, ruym en groot zijn, oock verscheyde Bayen, Inwijcken en Vlecken, soo wel ontrent de Zee-kant, als verre binnens Landts, oock veel waterloopen, spruyten, en stroom-killen, met veel schoone Afvallen, bequaem tot allerley Molen-werck: daer zijn oock te lantwaert inne verscheyden stil-staende Wateren, als groote Vijvers en Lacken die sommighe soo groot als Meyren, ende wel met Vis versien zijn, die door verscheyde Aders en Spruyten uyt Valleyen en Fonteynen haer beginsel nemen, ende tot onghelooffelicke grootte aenwassen, maer terwijle in de Remonstrantie, van dese saken niet vreemt gesproken werdt, soo sal het niet buyten propoost wesen het selve [12] nae den sin ende principalen inhoudt, hier te verhalen; 't wert dan aldaer geseght, behalven dese Rivieren verstaet daer te vooren nu van gehandelt is, zijnder noch veel en verscheyden Bayen, Havens, en Inbochten, bequaem en dienstigh, die sommighe oock wel den naem van Rivieren souden moghen draghen. Daer zijn oock menighte van Binne-waters, sommighe groot, andere weder minder, maer principael ontrent de Zee-kant, by zuyden de Noordt-Rivier, midtsgaders groote bevaerlijcke Killen, en ruyme Kreecken, dienstigh om het Landt meest over al te bevaren; souden oock door industrie van menschen noch wel ter veel plaetsen konnen gheholpen worden, en beter ghemaeckt, en kan dit alles in 't langhe en breede in de Caerte van Nieuw-Nederlandt soo nae ghesien en bevonden worden. Noch zijnder verscheyden Afvallen, Stroom-killen, en Beecken, bequaem om Water-molens op te setten, van alderhande soorte, ten dienste der menschen, met ontallijcke veel Killekens en Spruytjens over al door het Landt als aders door een lichaem heel ghevoeghlijck vlietende, bestaende al uyt versch water, uytghesondert eenighe weynighe, aen de Zee-kant, die wel somtijdts zout of brack zijn, maer evenwel dienstigh om het wilde ende tamme Vee te drencken, ende de overtollighe Wateren, nae de Rivieren ofte in de Zee uyt te loosen: behalven dese zijnder noch ontallijcke veel schoone Fonteynen ende Water-wellinghen over al door het Landt, oock selfs op plaetsen daer men gheen water soude vermoeden, als op Berghen, hoogh verheven Klippen ende Rotzen, daerse springh-aders-ghewijse uytvlieten, ende langhs neer syperen, ende zijn sommighe soodanigh, datse waerdig in eeren ghehouden zijn, niet alleen om datse alle uytghesondert in de Kreupel-bosschen, daer haer gheen Son kan begaen, veel van de wilde Beesten betreden zijn, ende van het afvallende ende rottende Loof, en kruyt bemorst, worden seer klaer ende uytermaten, ja tot verwonderinghe toe suyver; ende hebben veele oock dese eygenschappen, datse des Winters als het fel kout is, en bitter vriest, van warmte roocken ende niet bevriesen, oock terstont alles ontdoyen, wat men daer in brenght, ende des Somers zijnse soo kout, al stondt de Son schoon op haer heetste daer op sonder eenighe belemmeringhe een gheheelen dagh en branden, datmender geen handt in lijden kan, weghens de koude, oock niet in het heetste van den Somer, ende dit toeval maeckt haer seer aenghenaem, ende bequaem tot het ghebruyck der Menschen ende Beesten, alsoose sonder eenigh perijckel daer van konnen ghebruyckt worden, want hoewel yemandt die verhit ofte andersins vermoeyt is, daer van ghebruyckt, het bekomt hem niet qualijck, al is het noch soo heeten weder. Ick hebbe oock noyt ghehoort, dat yemandt, hoewel het veel ghedroncken wordt, van Schutters ende ander Volck die het Bos veel ghebruycken, oock van de Wilden selfs, daer Pleuris ofte dierghelijcke onghelegentheydt van bekomen heeft.

De Wilden vertellen ons oock wel somtijdts, datter noch eenighe andere wateren daer in het Landt zijn, op verscheyde plaetsen, van bysondere krachten ende eyghenschappens: oock in smaeck t'eenemael van de ghemeene verschillende, ende souden voor verscheyden quellinghen ende sieckten goet bevonden zijn, oft dit nu soo heel seker gaet, ende aenghenomen moet worden, als ons de Indianen berichten; weten selfs niet, maer het soude konnen wesen, dewijle het [13] Landt vol alderley mineralen ende metalen is, dat eenighe Water-aders daer door zijghende, de krachten ende eyghenschappen daer van souden deelachtigh werden, ende in eenigher voegen behouden.

Het is in Nieuw-Nederlandt

een groot ghemack en deught voor het Landt, dat men daer niet ghequelt is met hooghe water-vloeden ofte inundatien, want omtrent de Zee-kant, of soo na, dat het zoute en bracke water op reyckt, is geen extraordinaris vloet; het water wast en valter met gemeen Ty vijf of ses voet op en neer, nae de plaetsen, altemet de eenen meer als de ander, van windt en stroomen begaen werden, ebbe en vloedt gater heel sterck, nochtans niet gheweldigh, ende met springh-ty als den windt uytter Zee op-steeckt, rijst het water wel een voet, oock somtijdts wel twee hoogher als ghemeenlijck, maer dat ghebeurt al heel selden, soo dat heel weynigh daer by gheincommodeert zijn, maer nae boven toe te lantwaert inne, als in de Colonie, Ranscelaers-wijck, Cats-kil, Esopus, en dierghelijcke, daer het principale opper-water van daen komt, ende de Rivieren heel versch zijn, loopt het leghe Landt wel somtijdts een ofte twee reysen in 't Iaer onder, als den windt en stroom malkanderen stuyten, maer voor die ghene dieder haer teghens wapenen, ende op versien willen, is het niet schadelijck: daer stroomt wel somtijts hier ende daer dan wat koorn uyt, maer het laet weer goet glib nae, ende is soo goet als een mastingh: het water blijft oock niet langh staen, maer ghelijck het schielijck wast, soo valt het in twee of drie daghen mede weder heel wech.

Van de ghedaente ende stoffen der Landeryen.

GEsproken hebbende van de wateren, begheven wy ons nu tot de Landeryen, ende hare vruchten en superfitie, beginnende van de ghedaente der selve eerst te spreken, ende die heeft haer selven dusdanigh dicht omtrent, ofte langhs de Zee-kant is het Landt niet seer hoogh, met verscheyden Heuvelen ende Bultjens, meest zandigh ofte singelachtigh, maer altijdt met wat kley doormenght, dieder wat vettigheydt aen-brenght, soo dat het alderhande hout-was, verscheyde vruchten, ende wildt kruydt uyt sijn selven opwerpt, ende voorbrenght, heyden ofte andere dierghelijcke dorre ende sterile Landen vindt men daer gantsch niet. Het gantsche Landt is doorgaens bultachtigh, ende op sommighe plaetsen groote Heuvels, oock hier en daer eenighe groote ende uytsteeckende Berghen, als by namen het ghene men daer te Lande het Hooghe-landt noemt, zijnde een plaetse van veel hooghe gheberghten aen malkanderen, van drie mijlen door de banck breedt, ende slingert half Maens-ghewijs door het Landt, op sommighe plaetsen wat af-schietende, ende daer naer wederom toe-vallende. Ondertusschen soo zijnder oock veele schoone vlacke Landen, met Broecken ende Weyen van groote lenghte ende breedten, soo veel op de Rivier ende water-kanten, als over al in het Lant de meeste Heuvels vallen, niet steyl, maer gaen verdraeghlijck op, so dat men somtijts op heel hoogh Landt is, ende over alle vlackte en dalen en hooghe boomen siet, eer mender op denckt ofte merckt, dat men hoogher ghegaen is, dat dan ghemeenlijcke [14] fraeye speculatie aen de liefhebbers van de Schilder-konste, ofte van de Iacht toe is brenghende, want het toont menighte van aengename verschieten, schaduwen, heuvels, water-loopen, dalen, oock voor de Iagers Herten, en ander wildt werck dat men in 't hanghen van de Heuvels en Dalen siet weyden ofte vertieren.

De stoffe is gemeenlijck boven swarte aerde, met kley vermenght, een voet ofte anderhalf diep, en somtijts oock wat minder en meerder, maer soo is den gemeenen gangh, dieper is 't altijt, ofte meerendeels kley uytten witten, veel rootachtigh of geel, daer op sommige plaetsen wel wat singel onder ghemenght is, ende soo nu ende dan wilder hier en daer wel een klip-steen onder loopen groote ende kleyn, ofte van beydts, na het valt: Daer zijn oock Heuvels van klare kley en vol-aerden, maer Zant-bergen heb icker noyt ghesien, als ontrent de strant die uyt de Zee op-gheworpen waren, oock zijnder die heel klippigh ende meest van steenen zijn, die de kenders veel oordeelen mineralen te zijn, ofte in te hebben. Het Geberghte ende Bergh-landen zijn sommighe bequaem te bouwen, de reste met hout overwassen, sommige zijn van klare kley ende andere aerde met steenen doormengt, eenige oock, maer meest in 't hooge Lant klaer steenen van verscheyden coleuren en gedaenten, doch alle evenwel met boomen bewassen, die dan over alle tusschen de naden en reten in staen, doorgaens tusschen het Gheberghte en Heuvels over al in 't Landt, ende oock ontrent de Rivier ende Water-kanten, zijn groote en ruyme pleynen, van eenige honderden ja duysenden morgens, ende minder en meerder groot, seer gheleghen en bequaem om Dorpen, Vlecken, Bouweryen en Plantagien op te formeren: dan zijnder oock Broeck-landen en Valleyen, soo wel zout, versch, als brack, en sommige soo groot, datmense niet oversien kan. Dese Landen zijn niet bequaem als om te weyden, ende te hoyen, alsoose gemeenelijck met de Springh, te weten, die ontrent de water-kanten leggen, onder loopen, zijn ontrent ghelijck de leege Landen ende uytterweerden, in Nederlandt, souden oock meest met Kadijckjes konnen gedrooght en geploeght worden. Men vintse oock wel te lantwaert inne, ver van de Rivieren af, maer die zijn altijt versch, en geven goet Hoy-lant, alsse niet te polligh, ofte te nat zijn, ende die ghebreken konnen met weynigh moeyten, als men daer op passen wilt, oock ghebetert werden, dat men de pollen op den vorst des winters meerendeels breeckt, ende het water in 't voor-jaer, daer het best gelegen komt, af-laet, daer souden oock noch veel meer versche Valleyen zijn, maer om dat het Lant uytter naturen seer genegen is om hout te dragen, ende door het ghevogelte ende windt het zaet over al verspreyt werdt, soo werden de vochtighste ende natste Landen oock al mede Bos, die heet men dan Kreupel-bosschen, ende zijn soodanigh met hout doorwassen van alderley slagh ende soorte soo groot als kleyn, maer meest kleyn tusschen het groote in, dat het wonder om aensien is, maer niettemin als dit Lant weder aengemaeckt werdt, ende tot onderdanigheydt gebracht, is het boven alle kennisse gedrachtigh, ende dit zy soo in 't korte geseght van de gedaente uyt desen, ende het geen vervolgens noch gheseght sal worden. Ghelieve den goetwilligen Leser de vruchtbaerheyt des landts af te nemen, ende te oordeelen, voor my, ick wil wel bekennen dat ick niet bequaem ben de selve af te schilderen, ofte schriftelijck te vertoonen, als zijnde, ons oordeels, het oogh alleen, ende niet [15] van gelijcken het oor bequaem ende machtigh de selve te rechte dat aen 't herte te versekeren.

Van het Hout ende Gewassen.

ONder anderen is Nieuw Nederlandt seer vruchtbarigh ende gheluckigh van schoone Hout-wassen, jae soo seer dat schier het gheheele Landt daer van overtrocken is, ende by manier van spreken, het Hout ons daer al te veel, ende in de weegh is, nochtans komt het wel te pas tot bouwinge van Schepen en Huysen, mede om het Bouw-lant te beschutten. Het Eycken-hout wast daer sommigh tot vijftigh, tsestigh of tseventigh voeten hoogh, sonder eenighe hinderlijcke quasten, valt oock swaer, en somtijdts wel tot twee vadem dick, maer weynigh meer, het isser verscheyde soorte als wit glat bast, ruygh bast, schimmel bast, en swart bast. Het is al t'samen so durabelen en bequamen natuur van Hout, als het maer ten orber gehanteert wordt, als van den Rhijn ofte Weser, komen kan, ghelijck ick my van verscheyden Kenders en Hierlandtsche Hout-kappers heb laten onderrechten, daerse de monsters by den anderen sagen. Het Noten-hout wast daer mede wel immers soo langh, maer niet soo swaer, en het is te ghelooven dat dit Noten-hout metter tijt tot verscheyden saken soude konnen worden ghebruyckt, als zijnde seer recht, taey, glat, en hart, nu richten wy dies weynigh mede uyt als kammen en staven in de Molens van te maken, oock Dorsch-houten en Evenaers voor het Acker-werck, om dat het soo taey is: voorts ghebruycken wy het tot brandt-hout, daer het seer bequaem toe is, ende het oude spreeck-woort te niet doet, daer men mede plach te seggen: Den Man is noch weer te komen, die het Eecken-hout om te branden, verbeteren sal. Dit Hout gaet het verre te boven, soo wel in hitte als in duer, en behalven dat het door een olyachtige vochtigheyt, die het by hem heeft, altijdt branden wil, het zy groen ofte nat, al haelde men het versch uyt het water op, en dat het doortrocken was, soo is het door sijn harde vastigheydt uytnemende durabel aan het Wier, soo dat men wel recht uyt seggen mach, dat geen Turf ofte andere gewoonlicke brandt hier te Lande het hantwater daer by halen kan, ende als het droogh is, houdt het vyer, ende vonckt voort als lont. Sommige Vrouwen prijsen de kolen oock seer in de stoven, en seggense beter te wesen als turf, want sy duren langhe, ende begraven haer selven niet in de assche: Dit slagh van Hout is in Nieuw Nederlandt over al het gheheele Landt door, in sulcken overvloet ende menighte, dat in de eerste hondert Iaren niet sal te kort komen, al was 't al schoon al vry wat naerder menschen daer quamen, en dan wasser oock Eycken en Essen genoegh, om het noten wat te helpen, behalven soo is het Landt seer ghenegen om uyt sijn selven in weynigh Iaren groote boomen te doen wassen, dat ick vryelijck seggen enbesluyten kan, uyt een seecker voorval my daer te Lande bejegent. Het is gebeurt als ick met eenige Wilden (soo noemen wy daer de natuurlicke Ingeboornen, geen Christen Ouders hebbende) van diversche saken diversche propoosten hadde, een van haer-lieden teghens my seyde (soo als wy by occasie ontrent een jongh Bosch stonden) ick sie dat ghy dat Landt doet klaer maken, om te ghebruycken, ghy sult wel doen, 't is seer goet Landt, en draeght swaer koorn, dat [16] ick wel wete, want het is noch maer 25 of 26 Iaren geleden, dat wy daer koorn op planten, en nu is het weder Bos geworden. Ick vraegden hem serieuselijck, oft dat waerlijck, ende in der daet soo ware: hy versekerde my van jae, gelijck oock verscheyden andere Indianen dieder by stonden, sijn ghetuyghen daer toe waren. Nu, om ter sake te komen, het was een Bos, van Noten en meest Eecken hout, daer verscheyde boomen van omtrent de vadem dick in stonden, veel van een half vadem dick, ende soo voort, maer soo dicht by malkanderen, dat men seer qualijck met een Paert daer door soude hebben konnen komen: dit maeckten my de saecke dies te lichter om aen te nemen, ende te ghelooven, dat noch een seer jongh Bos was, alsoo daer te Lande zijnde, dickwils by observatie hebbe waergenomen, dat de jonghe Bossen seer dicht van hout zijn, oock wel soodanigh, als seer jonck zijn, datmender schier niet kan door komen, maer als het Bos oudt ende swaer wordt, gaender veel boomen uyt, die verdrupt ende verdrongen wordende, achter blijven.

De Indianen hebben daer oock voor een jaerlijcksche ghewoonte, ende is by ons Christenen nu al mede aenghenomen, datse de Bosschen, Vlackten en Valleyen, die niet te vochtigh zijn, in den Herfst soo ras het loof geresen is, ende het kruyt dor wordt, branden, ende die dan, als 't somtijts gebeurt, over-geslagen werden, krijghen haer beurt in de volghende Maent van Maert of April. Dit heten soo wel de onse als de Indianen daer te Lande, Den Bos brant, en geschiedt uyt verscheyden redenen, daer wy kortelijck eenige van sullen aenteyckenen, namentlijck, om de Iacht des te gemackelijcker te konnen ghebruycken, alsoo het dorre kruyt en geresen loof niet alleen den Iager het gaen te swaerder maeckt, maer kraeckt oock soo dat hy altijdt verraden is, ende van het Wildt eerst ghesien wordt; ten anderen om het Bos mede te eylen, als doodende ende verstickende den brandt, veel jongh goedt in het opkomen; ten derden, om het Bos te suyveren van het oude dorre hout, soo wel tacken als boomen die ter neder leggen; ten vierden, oock om het Wildt wat te benauwen, ende de Iacht te faciliteren, midts het dan sulcken vryen loop niet heeft, ende oock is het op de ghebrande plaetsen naespeurlijck.

Den Bos brant is een seltsaem en speculatijf dingh, men soude seggen, als men het van buyten aensiet, dat niet alleen het loof en kruyt met het dorre hout verbranden soude, maer dat oock met eenen alle de boomen ende het gheheele Bos, datter omtrent is, voort gaen soude, want gesien het daer drooge Herften geeft, soo gaet den brant dickwils soo fel aen, ende vlieght soo geweldigh voort dat het schrickelijcken om aen te sien is, ende wanneer het omtrent Huysen, Hof-steden, of houte Schuttinghen te doen is, soo moet men wel op passen, ofte men lijdt schade, ghelijck met den eersten, eer de luyden daer wel op achten, verscheyden huysen soo verbrandt zijn; niettemin de groene boomen vragender weynigh nae, het buytenste van de basten bluystert soo wel een voet ofte twee hoogh, maer sy gaender niet van uyt, maer in de heel dichte groene Bossen, die out ende hersigh zijn, gebeurt het altemet, dat den brandt om hoogh slaet, door dat de uytgaende boomen langh en dwers over malkanderen vallen, oock half op het eynd blijven staen, ende droogh werden, daer de vlam dan in komt te vesten, ende langhs op loopt, ende soo wanneer dan als dickwils ghebeurt, datse boven aan de harpuysige [17] masten en quasten vint, verstercktse haer geweldich, en vliecht vanden eenen in den anderen, soo dat wel dat somtijts de boomen boven een stukweeghs afbranden, ende onder staen blijven, oock wel somtijts heel daer heen vallen dan raeckter wel een groote partye Boomen schadeloos, maer dat het heele Bos afbranden soude gebeurt noyt niet, ick hebbe veel exempelen inde Colonie Renselaerswijck, daer veel Greenen hout is van gesien, desen brant staet seer speculatijf, alsmen by nacht door de Revieren vaert, ende dat dan de brant weederzijts van de Revier in't Bos is. Men siet dan over al, ende aller weegen vier en vlam, de meeste vlam waeyt wel voor de wint af en volcht haer voetsel, maer het dorre Hout en de drooge Boomen blijven ten veel plaetsen brandende, 't is heel soet om van verren aen te sien.

Het blijckt dan dat sulcken overvloet van Hout in Nieuw Nederlandt is, dat nimmermeer sal komen te ontbreecken, en sommige Menschen ghelijcker dickwijls gevonden worden onnoodige sorge hebben, die vreesen daer noch Hout te kort komen sal, ende daerom oordeelen datmender soo ruym niet meede behoorde te werck te gaen, 't is soo verre daer van daen dat de geene die op het Landt woonen, ende haer met Bouwen ofte Planten bemoeyen, gheen dinghen beeter ofte noodiger doen konnen, als het Hout rontom te destrueeren, soo datmen het oock dickwils met groote hoopen, op het Landt in den brant steeckt, alleenich maer om quijt te wesen, ende dat het in den weege is, daer is oock te Lande seer bequaem Greenen Hout, en naer wy de Noorluyden die daer te Lande woonachtich zijn, wel hebben hooren seggen, soo is het Greenen Vueren ende Inbeeren Hout, daer te Lande soo goet, als het in Noorweeghen is, maer het staet ontrent de Zee ofte soute water-kanten, soo heel overvloedich niet, als alleen op sommige plaetsen, anders veer in 't Landt ende hooch op de Revieren, is het by heele Bosschen, in grooten overvloet, swaer genoech tot Scheeps Masten ende alderley Ronthout, des zijn oock Castanien gelijck in Neerlandt, maer wasschen hier en daer in de Bosschen, verspreyt, des souder veel meer weesen, alsser zijn, indiense de Wilden niet met meenichte schenden, dewijle de Castanje Boomen seer gave en gladde basten hebben, diese oock licht aflossen, soo gebruycken en neemen de Wilden die heel veel, tot het decken van hare Huysen, ten anderen, als de Wilden ende Neerlanders selfs uytgaen om Castanien te plucken of te halen, soo kappense ghemeenlijck de Boomen een knie hooch vande gront af, of kappender alle de tacken af, en dit doetse vry minder zijn, verscheyden slagh van Beucken Boomen, maer dragen weynich, onder anderen worden de Water-beucken seer groove en sware Boomen, jae swaerder en kloecker als eenige Boomen. Ordinaris, hier te Lande wassen, den bast van desen boom is naer om hooch toe aengenaem om aen te sien, voorneemelijck als de boomen out beginnen te worden, dan is haer hout niet alleen uyttermaten wit, maer den bast is in't aensien gelijck of het wit Satijn ware, zijn blaederen behout hy langer, als eenig boom in't Bos, zijn heel groot en dick, van onderen uyt den asgrauwen gecoloreert, soo dat desen boom veel plaisanter is ende cierelijcker ontrent de Huysen te planten: Als de Linden hier te Lande, weten wijders geen gelijckenis van te geven, konnen hem oock geen anderen naem geven om bekent te maecken. [18]

Daer is oock Haech Beucken, en wast sommige, tot groote boomen, Bylesteels dat seer op de Ceederen treckt, Cano hout, daer de Wilden haer scheepen van maecken, om dat het seer groote boomen zijn, de onse gebruycken het veel tot solder en vloer plancken, om dat het seer wit sonder quasten is, en oock een glans heeft, daer is oock tweederley Essen, Linden, Bercken, Ypen, Peppelen, Abeellen, Elsen, Willigen, verscheyde Doornen Fliersassafracx, Mispelen, Moerbesien, Hulst, Grende, en verscheyde ander van groot en kleyn slach, daer ons de namen van onbekent zijn, maer evenwel in verscheyde gelegentheyt gebruyckt soude konnen worden, van dese boomen dragen eenige maer vruchten. Aldaer zijn Eycken die in't ghemeen over het ander jaer veel Aackers draghen van verscheyde soorte, maer den aert is Castanien, verscheyde soorten. Nooten ontrent soo groot als de hierlantse, Mispelen, maer het is wat een ander slagh, ende niet so goet als de hierlantse, Moerbesien beter als de hierlantse, doordiense vroech inde Soomer rijp zijn; oock veel herder en soeter vallen, verscheyde slach van Pruymen, wilde ofte kleyne Kerssen, Geneever-beesien, verscheyde kleyne Appeltjes, seer veel Hasenooten, swarte Aelbesien, Cruysdoorens, blauwe West-Indische Vijgen, Aertbeesien het heele Landt door, soo goet als hier te Lande. Half Mey heeftmense gemeenlijck al rijp, dueren tot Iuly toe, blauwe Besien ofte kraecke Besien, Fraem-boysen, Braembesien, Kapjens, Etc. Mitsgaders Artischocken onder de Aerde, Aert-aackers, Aart-boontjens, wilde Ajuyn, den Loock hier gelijck, met noch verscheyde andere Wortelen ende Vruchten, die de Wilden, in tijden van noot weeten toe te maecken, ende ghebruycken. Maer de Neerlanders achtense niet, vermits alderley van hier overgebrachte Tuyn-vruchten daer so wel voortkomen en wassen, het heeft daer te Lande oock meenichte van sulcke knopjens ghelijck de Spaense Cappers ende souden diergelijcke der wel konnen opgeleyt worden.

Vande Fruyt-boomen, uyt Nederlandt overgebracht.

DE Neerlandtse Lief-hebbers, aensiende de bequaemheyt van Nieuw Nederlandt, hebben onderstaen derwaerts over te brengen, en te planten verscheyde Appel en Peer-boomen, dieder wel voort willen, oock wel van Corels wassen, waer van icker verscheyde gesien hebbe, die sonder te verinten op haer seste jaer heel delicate vruchten hebben gehadt, sy willen oock wel verint wesen, alwaert maer by gebreck van stammen of doornen, kort in de gront afgesaecht, dat metter tijt de Inte selfs inde gront oock wortels slaet, anders vallense wat steenachtich, maer in 't generael is het Inten daer te Lande soo noodich niet als hier, want de meeste Vruchten zijn daer evenwel goet, al werdense niet verint, die hier vrangh en wilt souden wesen, of niet dragen, de Enghelse hebben de eerste Queen overgebracht, daer naer hebbender oock, de onse in karrels en stammen overgesonden: sy willender wel wassen en draegen, Bogaert-karsen wassender oock heel groot en goet slach, Spaense kerssen, Voorloopers en Morellen heeftmender oock van alderley slagh gelijck hier te lande, maer het zijn daer veel wisser Vruchten, om datmen in het voor-jaer daerse geen quaet weeder over de Bloem suspect is. [19]

De Kersseboom wilder wonder wel wassen, by voorbeelt ende het is dickwijls in Nieuw Nederlant besocht, lecht een steen in de Aerde, die dat selve Iaer opgaen, wassen soo ras aen, datse het vierde Iaer vruchten dragen, en de boomen laden soo veel, datse somtijts scheuren ofte de tacken daer uyt breecken, de Persicken zijn oock goet van smaeck, het heefter oock Morecotons, die de onse overgebracht hebben, mitsgaders oock Abricosen, veelderhande slagh van de beste Pruymen, Amandelen, Mispelen, Cornolien, Vijgen, alderhande Aelbesien en Hierlantse Cruysdoorens, Calissien hout, Nagelboomtjens, men twijffelt oock niet ofte de Olyven sullen daer met goet proffijt geplant worden, maer het slagh isser noch niet, ende hoewel het Lant uyt zijn selven vol alderley soorten van Wijngaerden is, soo heeftmen hier van doen, noch van de beste slagh van afsetsels diemen hier ontrent ende uyt Duytslant heeft weten te bekomen, derwaerts gesonden, om de Wijnplanters, van alles te laten ondersoecken, en het besten dan te achtervolgen, met een woort alderley Boom-vruchten, ofte planteyten die hier te Lande zijn en wassen willen, zijn nu al met meenichten in Nieuw Nederlant of werdender by de Liefhebbers gebrocht, wassender sommige oock veel natuyrlijcker als hier te Lande, princepael die geene die de warmte van nooden hebben.

Vande Wijngaerden.

TEn is niet te gelooven, met watte overdadige meenichte de Wijnstocken in Nieuw Nederlant over al in 't wilt wassen, men vint niet een Lantstreeck of hoecken lants, daer geen Wijngaert op staet, veel wast hy op de vlacke ende opene velden, veel in 't Bos onder de wilde boomen, veel aen de kanten vande Revieren, killen of spruyten, veel langs het hangen van de Heuvels ofte voeten van het Geberghte, daer loopense sommige langs de boomen op, sommige slaen haer over wat schaer hout, sommige over wat struylen en ruychten, sommighe in het gras over de gront, soo dat dickmaels alsmender te Paerde ofte te voet, in komt, te verwarren men groote moeyten heeft, en tijt verlies om daer uyt te komen, die langs de boomen oploopen dragen, maer evenwel in 't gemeen so veel niet, doch by sommige Iaren draegense alle, geene ofte seer weynich uytghesondert in seer grooten overvloet, soo dat het genoechsaem, een lust ende wonder inde nature om aen te sien is, dat soodanige kostelijcke en lieflijcke vruchten soo in het wilde woeste heenen wassen, werdende by veele sonder exempel geacht. Het Lant is in den tijt datse bloeyen wanneermen erghens in het velt buyten komt, vol van lieflijcke en aengenaeme reucken, soo dat het een vreucht is daer door te wandelen ofte te passeeren.

Wel is waer ende het is jammer, door dien de stocken langs de boomen oploopen ofte in het kreupel-hout ende onder de ruychte haer verschuylen, oock gants niet gesneeden gehavent ofte gecultureert worden, en dat de Son den wortel nimmermeer komt te raecken, soo wordense te rechter tijt in 't gemeen ende door de banck niet rijp, de reeden daer van wert gegeven, om datse haer in de uytterste scheutten der boomen niet konnen uytbreyden ende van de tacken en bladeren beschaduwt werden, de vlacke Son noyt genieten, ende om de selve reden [20] zijnse veele oock vranger, steenachtiger en vleysiger, alse anders wel wesen souden. Bewijs hier van, is dat indien by gevalle, eenige stocken op boomen die verdorren geloopen zijn gelijcker veel boomen in 't Bos door de Wilden, met het afdoen van den bast diese tot hare Huysen en Vaertuygen gebruycken, dor ghemaeckt werden, ende dien volgende van geen bladers overschaduwt, der Sonnen wermte genieten konnen, soo zijn deselve Druyven veel soeter ende eerder rijp als ordinaris. Het selve gelt oock als de Wijnstocken, op eenige kanten van krillen of Beecken, tegen het Zuyden staen, daerse de Son beschijnnen kan, gelijck het selve by mijn ende by veele tot mijn, dickwils ondervonden is, oock hebbe ick in diergelijcke plaetse half Augustus niet alleen rijpe Druyven gesien, maer oock gepluckt ende gegeeten, doch soo vroech is het evenwel geen ordinaris. Maer men moet oock considereeren (ende het soude ons oordeels de vruchten veel vervroegen) dat de wortels vande Wijnstocken, gants geen oeffening genieten, datse oock nimmer gesneeden worden, nochte eenige verversinge ofte mistinge ontfanghen. Als nu dese behulpmiddelen ende inductie der menschen by dese willige nature gebracht worde, daer is niet aen te twijffelen of het sal door de banck, soo goede Wijnnen geven, als in eenig quartier van Duytslant, ofte Vranckrijck, klaer ende onwederspreeckelijck. Bewijs, exempel sietmen daer van inde Suyt-revier daer hebben de Sweetse Inwoonders de heele oude stocken in de Aerde geleyt, dat noemense suygen en sy trecken en genieten daer veel schoone lieflijcke Wijnnen Iaer op Iaer van, de Besien ende haer sap is niet alle van een slach, ofte van eene Coleur, want daer zijnder die het vel van Couleuren uyt den blauwen hebben, maer sommige hooger als andere, eenige weder wat rosachtich, anderen ook heel wit gelijck Muscadellen, so dat de Couleuren in't gemeen vierderley zijn, sy verschillen oock in de grootheyt, soo wel de Besien als de trossen, de witte en rosse vallen in 't gemeen soo groot als de beste Neerlantse Muscadellen, doch de blauwe vallen sommige groot sommige kleyn, de groote zijn gemeenlijck maer niet alle, vry wat vleysich, ende worden daerom van den ghemeenen man speck Druyven ghenoemt, om datse soo vleysich zijn, maer de kenders, houden het daer voor, dat de oeffening dit ghebreck wel soude weg nemen, het sap der Besien is daer als in andere plaetsen, eenigh helder wit andere wat rosser, sommig uyt den rooden treckende op den wijn Francois, maer dat komt vande groote blauwe, ende by mijn kennisse van geen andere, daer is oock nat soo heel hooch root dat het door de dickigheyt, beeter naer Draeckenbloet als naer wijn gelijcket, men kan met een Roomertjen daer van, een heele kan water so hooch couleur root maecken als of het gemeene roode Wijn was. Onse Neerlanders als ontrent de Wijnbergen niet opghevoet, hebbender noyt veel werck van gemaeckt, somtijts soo te hoy en te gras gelijckmen spreeckt, wel een stock verplant, maer dan evenwel, noyt naer behooren wel waergenomen, sy hebben oock wel somtijts quantiteyt vande Druyven ghepluckt en gheperst, maer daer is noyt yemant aen doende geweest die het rechte verstant ofte kennisse daer van hadde, soo datter oock so heel veel besonders niet van gekomen is. Ick hebber evenwel verscheyde reysen gedroncken, die reedelijck goet en smaeckelijck was, ende wy merckten dat de foute aen ons ende niet aen den Wijngaert was. Maer nu onlangs voor eenige Iaren hebben niet alleen eenige [21] Liefhebbers al vooren daer van geinformeert zijnde, verscheyde fluyten en planten derwaerts gesonden, ende is oock een Man expres ten dien eynde over ghesonden, die een Duytser ontrent Heydelberg van geboorte was, met ordre sooder noch yet aen ontbrack zijn selven daer wel te deeg van te versien, ende oock volck die haer des verstonde mede te brengen. Insgelijcx so hebbense daer het Wijn planten, met vlijt en kennisse by der hant beginnen te nemen, soo daer verscheyden al formeele Wijn plantagien ofte Bergen, daer nu zijn hebbende, ende heeft oock Godt de Heere zijn genadigen Seegen daer af over beginnen te vertoonen: Haer verleenende naerse ons berichten gewenste vruchten, ende sal nu van Iaer tot Iaer den Wijngaert daer seer toe gaen neemen, want yeder een neemt het by der hant, ende den een leert het van d'ander, en dewijle nu de populate in Nieuw Nederlant sterck begint toe te neemen, soo staet in korte Iaren abondantie van Wijnnen daer te verwachten.

Vande Tuyn-vruchten in ’t gemeen.

DE Tuyn-vruchten in Nieuw Nederlant, zijn seer verscheyden, eenige van outs daer onder de Wilden bekent, sommighe oock uyt andere quartieren, maer meest uyt Nederlant derwaerts gebracht, wy sullender in 't generael wat van spreecken: Maer de Lief-hebbers soudender veel meer aengename eyghenschappen van weten te verhalen, daer wy ons werck noyt van ghemaeckt hebben, als eenigh ander noodich tijtverdrijf hadden, sy bestaen dan van voorneemelijck in verscheyde soorten van Saladen, Coolen, Pastenaecken, geel ende roode Carooten, Beete, Andivie, Suceray, Vinnekel, Suring, Dilmelt, Spinnagie, Radijsen, Rammelatsen, Pieterseely, Kervel, Kers, Ajuyn, Biesloock, en voorts het geene men in een gemeene Cool of Moes-tuyn gewoon is te hebben, de Cruyt-hof is oock tamelijck gestoffeert met Rosemareyn, Lavendel, Ysoop, Tijm, Salie, Marioleyn, Confile de greyn, Ajuyn Heylich, Alsem, Belurie, Pray en Scharlay, oock Pinpernel, Draeckenbloet, Vijfvinger Cruyt, Dragon, &c. nevens Laurier, Aertjeschochen en Spersins, en verscheyde andere dingen die ick met kennes of geen acht op geslagen hebbe, de Ondersoeckers van de eygenschappen der nature berichten ons, dat de Vruchten daer veel drooger en dies oock krachtiger wassen, als hier te lande, ick hebben oock wel gesien datse daer minder gehavent en geoeffent werden, en evenwel wassen, by ghelijckenis, de Pompoenen wassender met weynich ofte geen oeffeningh, en zijn soo soet en droogh dat die geene diese gebruycken, daer water en Azijn by doen, om te stoven gelijck als Appelen, en niet tegenstaende het hier te lande een slap en slecht een verachten Kost is, so vallense daer te lande soo goet dat onse Natie daer veel van houden, ende ick dickwijls heb hooren seggen datse als sy toegemaeckt zijn naer behooren gelijckmen hier de Appelen doet, datse dan voor de Appelen niet behoeven te wijcken, of daer is heel weynich onderscheyt, ende soo wanneer de Pepoenen inden Oven gebraden zijn, soo houtmense voor beeter als de Appelen. De Engelse die in 't gemeen wel wat moghen dat wel smaeckt houdender veel van, gebruyckense oock in Pastayen, en weetender dranck van te maecken, ick meene niet ofte alle soorten van Pepoenen en Cawoerden, die ergens te vinden zijn sullen [22] daer oock zijn, maer van alle zijn de Spaense de beste. De Wilden hebben mede een eygen soorte van Pepoenen, onse Neerlanders noemense Quaesiens, ofte Cascoeten, namen diese van de Wilden overgenomen hebben, om datse van te vooren anders ons niet bekent waren. Het is een aengename Vrucht soo wel voor het oog door zijn veelvoudige schoone Couleuren; als voor den Mont, door zijn goede smaeck, de Meysjens houdender oock veel van, om datse light gereet te maecken zijn, dese vrucht heeftmen vroegh inden Somer, want alsmen de Saeden half April plant, soo kanmense in 't eerst van Iuny al bequaem te eeten hebben, men wacht niet met de Vruchten te gebruycken, tot datse rijp zijn alse slechs wat groot worden, soo plucktmense af en gaeter soo voorts mede te vier, sonder datter yet meer aen te doen is, alse dan eens gepluckt zijn dientmense alle dry ofte vier dagen wel weder te plucken, ende het is ongelooflijck alsmen op het plucken past, watter meenichte datter in een Iaer aen de struycken komen, de rancken loopen weynich ofte sommige maer een tree ofte twee, langs de gront, sy willen oock wel in nieuw gebroocken bos lant wassen, als het maer wat omgehackt is, ende het onkruyt daer uyt gehouden wort, de Wilden maecken groot werck van dese Vrucht, eenige Neerlanders houdense oock voor heel goet, maer sommige maeckender niet heel veel werckx van, het is een kost die licht wast, licht toebereyt, en licht weder vande Maege verteert wort, reedelijck van smaek en voetsel. De Miloenen wassen in Nieuw Nederlant mede heel lichtelijck, sonder dat het Lant eens behoeft toegemaeckt ofte gemist te worden, men weet daer niet van so uyt te snoyen, ofte so sorghvuldelijck als hier te Lande onder glaesen voort te queecken, kondense daer te Lande maer soo veel siers als hier de Comcommers aengedaen worden, sy souden heel wel te vreden zijn. Sy planten daer als sy dencken het niet meer rijpen sal ende komt het dan noch by ongeluck datter eenige uytgaen, soo steeckense weder nieuwe Saeden in de gront, sy willen oock heel wel in het nieuw opgebroocken bos lant wassen, alsmense maer vande ruychte bevrijt, ende soo geplant zijnde wast dese Vruchte diese daer meest spaens speck noemen heel weeldrich en groot, diese uyt curieusigheyt gewogen hebben, vinder van seventien pont swaer te zijn. Door het warme temperament daer te Lande zijnse oock veel lieflijcker, aengenamer te eeten, oock niemant qualijck bekomen alse maer te deegh rijp zijn, hoe veel men der eet.

Het heeft oock daer te Lande Citerullen ofte water-Limoenen, een Vruchte die hier te Lande niet valt, maer somtijts wel uyt Portugal hier over ghebracht wert, anders niet bekent, als den geen die in warmer Landen als dese ghereyst hebben, dese Vrucht wil beter voort ende wast veel overvloediger als de Meloenen, ja soo seer dat sommige de selve planten (ende oock wel mede gevaren zijn.) Om het lant mede te suyveren ende het ongehavende wilde Bos onder ghehoorsaemheyt te brengen, ende tot Bouw-lant te maecken, haer sap is seer lieflijck, ontrent gelijck het sap der Abricosen, ende de meeste Menschen daer te lande sullen wel ses Waterlimoenen eeten, tegens eene Miloen, al konnense die beyde tot haer wil hebben, sy wassen ordinaris soo groot als hoofden. Ick hebber oock wel gesien, soo groot als vande kloeckste Leytse Coolen, maer dan in 't ghemeen een weynich lanckwerpigh, van binnen zijnse wit ofte root, de roode hebben roode ende de witte swarte kerrels, men snijt alsmense ghebruycken wil den [23] schel ontrent een vinger dick buyten af, de reste is alle seer goet om te eeten, licht geresen vleys als een spongie, die vol nat is, daer sitten dan de kerrels tusschen in, ende alsse oprecht rijp en goet zijn, smeltense heel tot sap wegh, soo ras alsse inde mont komen, ende daer blijft niet overigh uyt te spouwen als de kerrels: de Vrouwen ende de Kinders zijnder seer Amoureux op, 't is oock seer verkoelende ende sy ghebruycken het veel inde plaetse van dranck: Ick hebben vande Engelse wel hooren seggen, dat sy daer dranck van maecken, die den Spaense Wijn niet veel toe geeft, maer soo hoofdigh niet is, doch dattet gebreck heeft van licht suer te worden, en dat den Azijn die der af komt wel dueren wil, ende soo goet is dat sommige onder haer hem veel gebruycken.

Comcommers wassender overvloedigh: daer wassen oock Calabassen, dat zijn vruchten bykans als langh-halsde Pompoenen, maer hebben binnen heel weynigh mergh; sy worden meest om de schellen gesocht, want door dien deselve seer hart en sterck zijn, kanmense over al toe gebruycken, als om zaet, specerijen en andere diergelijcke dinghen in te bewaren, het zijn de ghemeene water-emmers vande Wilden: ick hebber oock soo groote gesien datter over een Schepel goet in mochte. Rapen zijnder oock soo goet en hart als eenige Sant-Rapen hier te Lande zijn konnen: daer zijn oock Erreten en verscheyde soorten van Boonen, van d' Erreten sullen onder de Acker-vruchten spreecken: De Boonen zijnder veel verscheyden, maer de groote Roomse boonen die de boeren hier tessen of Huys-boonen noemen, noch oock de Peerts-boontjes willender niet laden, het loof wast wel mal en gul ghenoegh op, daer schieten oock op eenen struyck dickwils wel 10 of 12 voort, maer komt weynich of niet aen. De Turksche boonen die de onse derwaerts gebracht hebben, wassender heel weelderich, laden uyttermaten wel, en werden veel geplant, maer de Indianen hadden oock voor onse aenkomste aldaer bonen van alderhande slagh en coleuren, maer om groen te eten ende in te sulten vallense wat vleesigh, uytghesondert de blaeuwe die der geen ghebreck van hebben: ende haer witte zijn oock vry wat windigher als de hierlandtse. Voor de reste is het goet eten: de Indianen houdender sonderlinge veel af, weetense oock op een bysondere maniere (die de Nederlanders haer nu al hebben afgeleert) te planten, als de Turcksche Terwe, ofte ghelijckmen daer den Majos, een half voet boven de gront staet, steeckense daer de boonen by in, ende laten het te samen opwassen, de Majos die dan soo veer voor is, krijght heel grof stroo als boon-stocken, ende daer loopen de boonen by op, het werdt te samen groot ende gheluckt heel wel, en soo trecktmen twee vruchten te ghelijck.

Vande Bloemen.

DE Bloemen in 't ghemeen die de Nederlanders daer ghebracht hebben zijn witte ende rode Roosen, verscheyde slagh, oock Pejuyne ofte Cornelis Roosen, ende Stock-Rosen: te vooren warender gheen daer te Lande als Eghelantieren, verscheyde Naghel-bloemen, oock Ienoffelen, veelderhande schoone Tulpaens, Kroonen van Imperiale, witte Lelien, dat Lelikens Frutularia, Amemine, Naeckte Vroukens, Violeesen, Goutbloemen, Somer-sotjens, etc. [24] daer sijn oock Nagel-boomtjens gebracht, ende van selfs zijnder noch verscheyde andere boomen, die fraje bloemen dragen, hier niet bekent. Het Landt heeft oock mede eenige bloemen aen sijn selven, als te weten Sonne-bloemen, roode en geel Lelien, Singelen, Morgen-sterren, witte, roode en geele Maritoffelen, dat een soet bloemtjen is, veelderhande Klocken etc. daer sonderlinghe geen acht op heb geslagen, maer de liefhebbers soudender veel op tellen konnen, ende breet mede wayen.

Vande Genees-kruyden ende het Indigo.

DAt in Nieu-Nederlandt verscheyden Genees-kruyden en Medicinale planten zijn, is niet aen te twijffelen, een seecker Chirurgijn hadde daer een seer fraye Thuyn gemaeckt, ende alsoo 't een Botanicus was, veel Medicinale dingen uyt het wildt daer in gheplant, maer met het vertreck van dien man, is dat weeder doot geloopen. Ick meyn oock om dat de sieckten daer soo weynigh regeeren, dat die dinghen te minder ondersocht worden: de geene diese daer nu bekent hebben, bestaen meest in Capilli Veneris Scholopentria, Angelica, Polupodium, Verbascum Album, Calteus sacerdotis, Atriples Hortense &Marine, Chortium Turrites, Calamus Aromaticus, Sassafrax, Rois Virginianum, Ranunculas, Plantago Burso, Pastoris, Malua, Origaenum, Gheranicum, Althea, Cinoroton Psuydo, Daphine, Viola, Ireas, Indigo Silvestris, Sigilum Salamonis Sanguis Dracoum, Consolidae, Mille Folium, Noli Metanghere, Cardo Benedictus, Agrunonium, Serpentanae, Coriander, leke Pollen, wilde Loock, Spaense Vijgen, Elaetine, Camperfoelie, Petum Manneken en Wijfken, veelderhande vaeren. Ende voorts is het Landt van alderhande Planten en Boomen vol, soo dat niet is te twijffelen of daer zijn veel goede Simplicia. De kenders soudender al veel mede konnen te wege brengen, dat wy daerom te eerder ende te meerder aennemen, om dat de Wilden, met worteltjes, bolletjens en blaetjens heel vervaerlijcke versche wonden, ende leelijcke verouderde seeren weten te genesen, daer veel exemplen van soude konnen toonen, maer om de kortheyt voorop gaen sal. De Indigo Silvestris wast daer te Lande van natueren sonder eenige oeffeninge ofte menschen hulp, buyten twijffel alsser luyden waren die het verstonden en daer op aen leyden, souder veel voordeel mede te doen zijn: men heeft proeve daer van ghesien inde Colonie van Renselaers wijck (den Heer Kilian van Rentselaer, die een groot yveraer en liefhebber voor Nieuw-Nederlandt altijt gheweest ende gestorven is) stuerdender zaet, maer het wierde te laet ghesayt, ende oock op een onbequame plaetse daer geen gras wassen kost, als zijnde het Beeren Eylandt een Klipsteen, daer boven een voet aerde niet op was, soo dat het wel fraey opquam, maer door de drooghte des Somers heel geel worde ende verdrooghden, men kan evenwel sien, dat als het wel overleydt geweest, het wel ghegaen soude hebben.

Naderhandt heeft eenen Augustijn Heerman, mede een curieus liefhebber van nieuw Nederlandt zijnde, weder op nieus ontrent de steede nieuw Amsterdam ondernomen, Indigo te sayen, het is wel geluckt, ende heeft veel ghegheven, de proeven daer van oock hier in het Vaderlandt overghesonden zijnde, [25] bevondt men goet te wesen, en beter als gemeen plat goet. Het Crap planten is hier noyt besocht, wert evenwel niet getwijffelt of 't soude wel gaen, want het Landt is op veel steeden vet en swaer genoegh. Den Heere Minuit schrijft oock dat hy daer besocht heeft Canarie saet te saeyen, en dat het wel slaeghden en veel opbracht, maer seyt hy also het doen inde eerste beginselen was, mochten sy aen sulcke dingen haren tijdt niet hangen, maer sorge dragen voor den nootsaeckelijcken kost, en de Heere zy daer voor gelooft die isser nu overvloedigh genoegh ende reedelijcks koops, soo datmen nu begint toevoer te doen van kost ende dranck naer andere daer ontrent ghelegene landen, als Virginia, West-Indien ende de Caribese Eylanden: die van jaer tot jaer verwacht wordt meer en meer toe te sullen nemen en metter rijdt een fraje negotie, te meer als de vaert op het Nederlants Brazil daer by quam, te sullen worden.

Vande Landt-bouw en Acker-vruchten.

DEn Landt-bouw in Nieu Nederlandt valt niet soo arbeytsaem ofte beswaerlijck als hier te lande: Eerstelijck om dat het bevryen ofte schatten daer soo kostelijck niet valt als hier, want in plaetse van de hierlantsche sloten of grachten, setmen daer te lande posten en richels of palissaden: en daermen nieuwe plaetsen aenmaeckt vintmen ghemeenlijck de gelegentheydt van het Hout by de wercke, sonder dat het yets kost als den arbeydt, die oock al redelijck wel te bekomen is, alsmen het volck aen sijn selven heeft, ende sonder volck kanmender niet veel uytrechten, het landt daer weynigh boomen op staen, ofte als het redelijcker wijs wat uytgeroeyt is tweemael geploeght zijnde, houtmen volkomen bequaem om alderhande Winter-vruchten in te saeyen, tot Somer-vruchten behoeft het maer eens geploeght te worden, ende alsmen het dan weder met Winter-vruchten, te weten Rogge ofte Tarwe sayen wil, ploechtmen de stoppelen om ende saeyter soo in, en het wast heel wel naer de jaer-gangen zijn: Ick soude het konnen seggen dat inde negen jaren die ick daer ontrent in't Lant geweest ben, oyt niet over het Landt hebbe sien voeren, 't werdt oock seer selden gedaen. Het landt werdt meer met braecken onderhouden, ende gheschiedt dickwils soo wel om dat het onkruyt ofte de ruychte de overhandt neemt, als om dat het de ruste van nooden heeft: sommighe luyden dat ick oock voor heel goet houde, als haer landt wat vuyl wordt ende haer dunckt dat het braeckens noodigh heeft, saeyen het met Erreten, om dat die (soo men seyt) het landt sacht, vet en suyver maecken; maer daer is veel landt dat te gul is om Erreten te dragen, ende soomense daer op saeyt wassense soo mals, datse te vroegh leggen gaen ende op het veldt verrotten, soodanige landen dan moeten met Terwe en Garst eerst uytgebouwt worden eerder Erreten op komen mogen, en men heeft daer wel dickwils gesien, dat het Winter-stroo oock te gul wies, soo dat de Tarwe of Rogge by lange soo veel niet uytbrochte als het anders soude gedaen hebben.

Het meeste en ghemeen slagh van Erreten zijn van die groote Graeuwe, diese oude Wijven noemen, met blaeuwe en witte, oock groote witte schellen, maer werden weynigh op den acker gesaeyt ende meest inde hoven.

't Is de pijne niet waert ende ick kan hier niet naerlaten te verhalen, dat daer [26]te lande met goet fatsoen ende ordinaris alle jaer, alsmender wel op past, op een en het selfde landt, tweemael rijpe Erreten konnen ghewonnen worden: het is verscheyde reysen ghedaen, ende gaender dus mede te werck, te weten: in het leste vande Meert ofte eerste van April, naer somtijdts de jaren vallen saeyense haer Erreten, die zijn dan in 't eerste van Iulij rijp, dan doetmense af ende het landt naer dattet wederom omgheploeght is, werdt dadelijck met het selve saet dat het voorgebracht heeft weder besaeyt, soo heeftmen in September of eerste van October wederom rijpe Erreten, ende het is noch dickwijls lang daer naer fraey somerigh weder: dit selve soude oock gedaen konnen werden met de Boeckweyt, gelijck geloofwaerdighe luyden my verhaelt hebben: segghende sy sulcks versocht hadden; maer alsoo de Boeckweyt daer veel aenstoot van de Vincken ende ander ghevogelte lijdt, oock de Tarwe ende Rogge daer overvloedich is, werdtse niet veel gesaeyt, te meer alsoo het Mayes Kooren, dese plaetse over-al waerneemt en vervult.

De Turckse Tarwe ofte Mayes, gelijckmense daer noemt, en veel meynen te zijn gelijcke de grooste Aren, daer Iesse Davits vader hem mede geboot na den Leger tot sijn Broeders te gaen, is een seer handigh kooren ende komt over al toe te pas, soo in het planten als anders, het wil in alderley landt wassen, selfs in het schraelste ende steenachtighste datter is, al is het noch so seer uyt-gebouwt ende vervuylt: het is oock seer bequaem om het bos mede tot Bouwlant te maken, want als maer de struycken en boomen op het velt afgekapt ende verbrandt zijn, soo maecktmen met breede Hauwelen in den grondt kuylen ses voeten van malkanderen, soo datmen in yder kuyl vijf ofte ses korrels, en steeckter daer na soo men wil noch Turckse boonen by, als vooren gehoort is, dat wast dan, ende alsmen het tweemael wiet is het genoegh; het wieden valt oock niet heel swaer, alsoo den grondt niet opgebroocken maer alleen met een breede dissel de ruychte boven af gevlaeckt, ende de eerste rijsen tusschen de tijlen op een ruychten geleyt wordt: de tweede reyse is het lichter, want men doot het uytspruytsel maer enhaelt het eerste wietsel, om de Mayes spruyten tot kleyne hoopjens: ondertusschen schiet het kooren hoogh op, ende smoort alle ruychten, stompen en struycken die daer onder staen, so dat daer onder niet in 't leven blijft, maer de Pepoenen alleen willender wel by wassen, ende tusschen de tijlen deur, over al heen loopen.

Als het landt nu soo een Somer ghebruyckt is, kan het over al toe te pas komen, ofte om weder Mayes in te planten, die daer dan beter en met veel minder moeyten wast, als de eerste reyse, ofte om Touback in te planten, ofte om klaer te maecken, voor de Ploegh in te setten, dat dan lichter als anders te doen is, voor dien de Wortelen verstickt, versmoort ende ten deele vergaen zijnde wel uyt de gront willen, en aen stucken breecken; men kan oock als de Mayes afkomt, weder Winter-kooren op het veldt sayen, sonder te bloeyen, dan trecktmen de Mayes struycken uyt de gront ende verbrandtse: haelt de hoopen van een, sayt het kooren daer in, eght het effen toe, ende men krijght goet kooren: Ick hebbe Rogge geweeten die op de voorverhaelde manier gesayt was, nochtans soo langh werde dat een man van ghemeene lenghte het boven zijn hooft konde toe binden, ende daer by soo swaer was, datse seven en acht Amsterdamsche [27] Scheepels door malkander de vinne uyt-brachte, zijnde een vinne 108 Gerven of Schooven, daer van 2 een wagen vol maecken.

Den eerwaerden Johannis Megapolensis Junior, geweesen Predicant inde Colonie Renselaerswijck, in seeckeren brief door hem aen sijn vrienden gheschreven ende door haer inden druck laten uytgaen, tegens sijn voornemen, ghelijck ick selfs uyt sijn mont gehoort hebbe, en wel te gelooven staet, alsoo 't een man van groote geleertheyt is, die krachtigher stijl hadde konnen ghebruycken, verhaelt onder anderen, dat seecker Huysman hem vertelt hadde, elf mael Tarwe in elf jaren aen malkanderen, op een ende het selve landt gewonnen hadde, dit is voor veel luyden een hoogh woort, en sy konnen het qualijck aennemen, nochtans is het waer, en die gheene die daer te lande verkeert hebben, souden daer getuychenis van konnen geven, en noch meerder, van aenbeginne af was dit lant tot dese elf schooven niet meer als twaelf mael gheploeght, dat was de eerste reyse tweemael ende soo voorts, uyt de stoppelen in 't saet geploeght, tot elf reysen toe: Ick hebbe landt gehadt aen het selfde landt aen, oock den elfden schoof ghesien, hy was tamelijck goet: den Man dien het gebeurt is sijn naem was Brandt Pelen uyt het Sticht van Wtrecht geboortigh, en datmael Scheepen inde Colonie van Renselaerswijck. Men moet bekennen dat dit van vooren aen te sien is, soo wel wat vreemt ghelijckt, maer het is evenwel daer te lande geen wonder: het zijn oock veel duysenden van Mergens soo goet ende soo vruchtbaer als het lant daer hier van gesproocken is.

Het is oock by mijn tijdt ende doen ick daer te lande was gebeurt, dat seecker eerlijk Man, genaemt Ian Evertsz Bout, die mede aen hare Ho: Mo: by de Gemeente in Nieu Nederlandt gecommitteert is geweest, om een stuck gelt wedden, een plecke Garst te hebben, van naer goet onthout seven Mergen groot, so hoogh en schoon, datter geen onder was of men konse ghemackelijck boven zijn hooft toebinden: men gingh daer op de plaetse besien, en bevondt datse door de banck halm voor halm tusschen de ses en seven voeten langh was, ende maer eenige seer weynige korter onder bevonden worden: Ick hebbe mijn oock voor de waerheyt laten segghen, datter dickwils Garste (maer het is evenwel geen ghemeene gangh) elf Scheepel Amsterdamse maete de vim geschooten heeft, soo dat alle kenders en liefhebbers oordeelen dat Nieu Nederlant soo vruchtbaer en bequaem is, voor allerley soorte van Greynen als ergens eenigh deel inde werelt, tot noch toe by Nederlanders bekent of beseten.

Onder de Acker-vruchten moetmen mede reeckenen de Toubacq, als mede op den Acker groeyende, ende een seer bequame vrucht zijnde om het Landt te bereyden en klaer te maecken, in sulcker voeghen ofte immers soo wel als den Mayes, hy gheeft oock wel ruym soo veel profijt ende alsser op ghepast werdt waster seer goet ende weeldrigh, soo dat niet alleen ick maer honderden met mijn meenichte van bladeren tot vijf vierendeel langh gheschat ende ghesien hebben. Den Toubacq is daer mede lieflijck ende luchtigh verschilt (principael vande Verinis Toubacq) weynich inde geur, ende hoewel de Verinis beter is, soo verschilt het evenwel soo veel inde deucht niet, als het in de prijs doet, naest de Verinis sal het wel de beste zijn ende naer veeler oordeel de Virginise te boven gaen: veel houden het daer oock voor, ende het is heel waerschijnelijck, dat als nu de [28] menschen daer beginnen te vermeenighvuldigen, en den Toubacq daer wat in meerder overvloet geplant wort, noch in groote renomi ende aensien sal komen, dat oock het defect inde geur als alleen naer sommighe sustineeren, inde onsuyverheyt des gronts bestaende door haestige cultulatie sal t'eenemael wegh ghenomen ofte seer vermindert werden.

De Gerst wil mede heel wel daer te Lande wassen, maer werter noch niet begeert, Cummijn, Canarie zaet, en diergelijcke zijnder oock al beproeft ende den Commandeur Mirunt

ghetuycht, datse daer uyttermaten wel aerden willen, maer het komter noch soo nauw niet om, dat het op diergelijcke dingen gesocht wort, daer wast oock heel goet Vlas en Hennip, maer alsoo de Vroutjens daer te lande gants niet ofte seer weynich spinnen, en dat de Wilden, Hennip aen haer selven in 't Bos hebben, daer sy haer selven mede konnen behelpen ende stercke touwen, en netten voor haer gebruyck van maecken, soo wert daer weynich Vlas ofte Hennip geteelt, maer evenwel by die geene die daer gheteelt wort, kanmen wel sien, datse goet en bequaem is.

Vande Mineralen, en vande Aerdens en steenen.

VOor die geene die haer ooge gelieven te slaen, op het milde temperament van Nieuw Nederlant, en des selfs gedaente en constitutie, comtempleeren. Als zijnde het meest taemelijck hooch, uyt alle vloeden en bevrijt van opperwater. Oock op veel plaetsen borg en bultachtigh, sullen wel lichtelijck konnen afnemen ende mercken, datter Mineralen zijn, maer evenwel de Neerlanders hebben noyt veel moeyten ofte kosten gedaen om deselve te ondersoecken ofte naer te speuren, hoewel het selve niet soo seer uyt naerlatigheyt als sommighe meenen geschiet, als wel ons oordeels uyt goede consideratien.

Den gemeenen roep heeft daer te lande altijt onder den gemeenen Man ghegaen. 't Is wis en seecker dat hier veel kostelijcke en treffelijcke Mineralen zijn, soo wel van Gout als van andere kostelijcke Metalen, maer daer most anders naer ondersocht worden, en dat wil vande gemeene Man soo niet ghedaen zijn, en het schijnt datter de Overigheyt geen yver toe heeft, maer aen de ander zijde wort by de luyden niet eens bedacht, dat de Neerlanders daer te lande niet seer sterck in getal waren, en Mineralen indiense beter en kosterlijcker als Yser zijn, yders oogh op haer trecken ende veel jaloerse vryers vinden, die wel licht metter tijt ons de deur voor het hooft souden hebben geslooten, en haer selven met de Iuffer verheucht, doch dit alles overgeslagen sullen wy tot voldoeninghe der Lief-hebbers, yetwes particuliers 't geen soo daer als hier te lande ghepasseert is verhaelen, gelijcker dan niet aen getwijffelt wert, ofte daer te lande zijn Mineralen ghelijck het selve by de geene daer van genomene proeven onwedersprekelijk bewesen is, ten tijde van den Directeur Willem Kieft zijn door zijn E. Ordre verscheyde proeven in zijn byweesen genomen: soo wel van Gout als oock van Quicksilver, 't is my oock noch in verser memorie, dat ick by enige present geweest ende een oogh getuyge ben, werde oock deselve datmael heel rijck ende goet bevonden, men heeft doen oock van tijt tot tijt getracht deselve daer van, herwaerts naer het Vaderlandt over te senden, doch het heeft noyt daer mede [29]

wel willen gelucken. In het Iaer 1645. inde Baritans by gevalle ondeckt seeckere Mijnne, die voor kostelijck gehouden ende beter geoordeelt werde te zijn, dan alle die voorgaende bekent waren, daer was doen ter tijt heel veel ghesprecx van onder de lieden, daerom sullen ten gevalle der Lief-hebbers, de pijne waert achten, de gheel Historie daer van in 't korte, naer de waerheyt te verhalen.

Alsmen in den Iare 1645. besigh was met Intercessie vande Officieren, Regenten der Colonie Renselaerswijck ende Maquas wilden, zijnde doen en noch de sterckste en gevreeste Natie daer te Lande, de gereesen onrusten, en Oorlogen tusschen den Directeur Willem Kieft ter eenre, ende de Wilde Natie daer ontent geleegen ten ander zijde, ten gevoeghlijckste te apaiseeren, was by die vande Colonie Renselaerswijck mede afgebracht, seecker Indiaen ghenaemt Agheroense, om voor Tolck te gebruycken, alsoo deselve seer gemeen was onder de Christenen te verkeeren, mede alle de Indiaense of Wildese Hooft-talen onder de Partyen ghebruyckelijck, seer wel verstaende, nu de Indianen zijn doorgaens gheneegen haer aengesichten op te proncken, ende met verscheyde afsteeckende couleuren te beschilderen, hoe deselve oock meerder glimpen en blincken hoe liever ende aengenamer sy haer oock zijn, soo gebeurdent op seeckeren morgen-stont, dat desen Indiaen van boven, daer hy in des Directeurs huys vernacht hadde, afquam, en sich selven in des Directeurs ende mijnne presentie, die oock dat mael, over het werck vande Vreede-handelinge by die van Rentselaerswijck ghecommiteert was, ter needer stelde ende begonde zijn aengesicht met Couleuren te bestrijcken, den Directeur daer oogh op staende, versocht my hem te willen vraghen, naer dat goet daer by hem mede was strijckende, het welck hy my ende ick aen den Diecteur langhde, die het langh besien hebbende oordeelde aen de swaerte ende den smeerigen glimp, dattet eenigh kostelijck Minerael was, soo datmen den Indiaen daer voor te vreeden stelden, om te besien of het wat in hadde, het werde in een smelt kroes gedaen, men leefdender mede soo men best konde, naer de directie van eenen Iohannes la Montagne Doctor inde Medecijne, en Raedt in Nieuw Nederlant, een verstandigh Man die daer oock eenige kennisse ofte wetenschap af hadde ende om kort te wesen, naer gheoordeelt wierde het langh genoech in 't vier geweest te zijn, nam men het daer uyt ende leeverde twee stuckjens Gout uyt, met haer beyden waerdich by ofte ontrent, de dry guldens, dese proef werde metten eersten heel stil gehouden, en naer den Vreede gemaeckt en voltrocken was, sontmen eenighe persoonen met een Officier van de Compagnie naer den Bergh die den Indiaen perfect beduyt ende aengewesen hadde, de lieden brochten ontrent een goeden Emmer vol, soo aerde als steen daer van mede, dat waer ergens, naer haer best duncken, doch sonder kennis, daer van uytgegraven hadden, van dese stoffe werden noch eenige proeven ghenomen, alle van gelijcke uytkomste, als de eerste, soo datmen meende der boven op te zijn, en vont den Directeur goet met het meeste en beste van het overige stof, een persoon genaemt Arent Corsen over Nieuw-haven, daer een Schip ontrent Kers-tijt van daen op Enghelant voer, naer het Vaderlant te senden, maer het ongeluck heeft gewilt datter niet van te recht ghekomen is, door dien men noyt heeft konnen ervaren, waer het Schip belant is, ende meentmen het in Zee gebleven te zijn. Den Directeur Willem Kieft als in 't Iaer [30] 1647. naer 't Vaderlant vertrock, hadde mede van dese ende andere specien tot verscheyde proeven by hem, maer mits het vergaen van het Schip de Prinçes daer den Directeur op was, bleef het selve goet daer mede, nu heeft my een Cornelis van Tienhooven Secretaris in Nieuw Nederlant, hier in Hollant zijnde, bericht dat hy hier te lande van de selve specie verscheyden proeven hadde doen nemen, ende dat altijt wel uytgevallen waren, soo dat aen de goetheyt van dese specie by veele niet wert getwijffelt. Dit exempel hebbe hier goet gedacht te stellen, men souder dierghelijcke wel veel meer konnen by-brenghen, maer het soude verdrietich vallen van yder in 't bysonder soo wijtlughtigh te gaen, niet te min men vint daer te lande alderley opdrifte en voorboden van Mijnnen, maer meest van yser, en die van Nieuw Engelant maecken en gieten alreede van de specie die daer onder haer valt, haer eygen Canon, Plaeten, Potten, Cogels Etc. Nu zijnder in Nieuw Nederlant die haer dat werck eenichsins verstaen ende die verklaren, dat veel beter en rijcker Bergen, vol van verscheyde specien in Nieuw Nederlant, zijn, als in Neuw Engelant, doch naer ons kleyn oordeel soude niet raetsaem wesen, daer yet naeders te doen ofte met de ontdeckinghe voort te vaeren, soo lange de plaetsen niet verder gepopuleert zijn.

Het heeft daer oock Bergen alleen uyt Volaerde bestaende, ende verscheyde Berghen van andere soorte van sijne Aerde ofte Kley, die sommighe wit andere root, geel, blauw, grauw en oock swart is, maer alle seer vet en tay, bequaem schijnende om Schottels, Potten, Plateelen, Tabacx-pijpen en dierghelijcke van te maecken, daer is oock ghelijck by experientie ondervonden hebbe, bequame aerde om steenen en pannen van te backen, soo dat jammer is geen meer luyden van diergelijcke erneeringhe haer derwaerts begeven, sonder twijffel daer is goet voordeel in te doen, ende het lant souder oock wel by gherieft zijn. Daer is oock Bergh-Cristal en sulck Glas als uyt Moscovien komt, daer zijn oock groote meenichte van Serpentijn steen, maer valt hoogher groen als diemen hier te koop vint, daer valt oock grauwe Heert-steen, Ley-steen, Slijp-steen, maer meest root, Keul ende Cassay-steen, meenichte en overvloet van alderhande soorte van blauwe steen, bequaem om Moolen-steenen te maecken, oock om mueren op te trecken, ende ghebeelt werck uyt te maecken, alsoose niet alle even hart maer heel verscheyden in 't werck valt, men vinter oock specie ofte immers het ghelijck van Albast ende Marmer, ende andere diergelijcke meer, maer door dien het Lant noch niet vol menschen is, zijn die dinghen weynick gheacht, soude nochtans by populatie ende aenwas, van pracht ende overdaet, die der van gemeenlijck volght, wel considerabel werden.

Vande Verwen ofte Couleuren.

DE Verwen in Nieuw Nederlandt, oorspronckelijck vallende konnen bequamelijck in twee soorten afgedeelt werden, te weten: In Verwen die haeren oorspronck neemen ofte ghemaeckt worden van steenen, ende in Verwen die van Planten ende Cruyden toebereyt worden, de naturellen ghelijck dickwils gheseght is, schilderen haer aenghesichten en lichamen met verscheyde Couleuren, den eenen vremder en seltsamer als den anderen, soo sy best bedencken konnen, [31] ten dien eynde hebbense ende draghen gemeenlijck by haer kleyne leere sackjens, daer in ellix besonder en verscheyden verwe in is, als root, blauw, groen, bruyn, wit, swert, geel, etc. ende de kostelijckste ende meest ghe-estimeerste onder haer is die geen die meest luyster heeft, en blinckt ghelijck of het vijlsel van eenigh gesuyvert Metael ware, sulcken glimp hadde de gheene daer in 't Iaer 1645. De proef hier vooren verhaelt van ghenomen werden, de meeste worden van steenen ghemaeckt, die wetense soo te kloppen en te vrijven dat zyse kleyn krijghen, en houdense door de banck beter als die van planten zijn, nietemin daer vallen oock eenighe planten daer de Indianen verscheyde schoone seer hoogh ende oogh lieflijcke Couleuren van weten te tempereeren, weynigh in effecte van de steen Couleur verschillende, dan dat den Metael-achtighen glimp daer soo niet in afsteeckt.

Oprecht ende naer de waerheyt pastment te verhalen hoe de Indianen alle hare verwen prepareeren, waer mijn onmoghelijck, de steenachtighe hebbense my bericht kloppense eerst en vryvense dan voorts tusschen steenen, maer of sy daer eenighe vettigheyt by ghebruycken soude ick niet konnen segghen, maer ick weet seer wel dat meest alle haer steenachtighe verwen, vettigh en smeerigh in 't gevoel bennen.

Met de Verwen diese uyt Planten en Cruyden krijghen leevense meest alle op een manier, ende om den Leeser niet langh op te houden, sal ick eene manier verhalen die ick selfs daer te Lande ghesien hebbe, de reste kan daer ten naesten by afgenomen worden.

Daer wast een seecker Plante in het wilde, opkomende ontrent als den Melt, maer krijght veel scheuten uyt eenen struyck, ende wert veel swaerder als Melt, aen dese Plante komen root, bruyne ghereetste Besickens die plucken de Wilden, plettense in stucken en dan hebbense groote basten van Boomen ontrendt ses voeten lanck en drie voet breet, soo gietense dan het uytgeperste nat deser gekneusde Beesien op de binnenste ofte gladde zijde van den bast, die altijt wat hol staet ende door de Son aen de kanten wat opgetrocken is soo op die basten neer, ende soo stellense het te samen in de Son, om te verdrooghen: maer soo haer dat niet ras ghenoech voortgaet, ofte soo sy verreysen willen ghelijckse dickwils doen, also sy by den Soomer tijt niet langh op een plaetse blijven stil leggen, so maeckense Kay-steenen in het vier heet; en smijten die op de basten in 't uytghekneusde nat, en weten het soo metter haest droogh te maecken, dan doense het gheene soo opghedrooght overblijft en nu een harde en vaste substantie ghelijckt, in sackjens en ghebruykent naer haer gelieven als sy het van doen hebben, het is het schoonste ende hoochste Purper dat mijn ghedenckt mijn leven gesien te hebben, de Wilden temperen het alle met water, daerom schiet het licht af. Maer als het naer de Konst bereyt wierde soo meentmen het een seer geacht Couleur soude wesen.

Het schilderen dat de Indianen doen heeft niet veel te beduyden, ende is meest aen haer lichamen en aengesichten, ofte sommighe oock aen de vellen diese draghen, men mach oock in hare groote ende vaste Huysen, diese in haer Casteelen en by-een-komste hebben eenighe Conterfeytsels van Tronyen vinden, maer gants niet geestich ofte subtijl, soo beschilderense oock hare Schilden, en [32] klophamers nevens het Richelwerck in hare Huysen, daer by konnense oock Schepen, Boomen en Dieren in Verwe afmaelen, maer het is gants niet sinnelijck, maer een dingh heb ick onder haer ghesien dat hier diennen sal, ende wel verhalens waerdich is, de Indianen ghebruycken voor een opproncksel ende in plaetse van Pluymen, seecker heel cierlijck Hayr, eenigh heel lanck, maer reedelijk grof en stijf, ander korter maer heel fijn, wetende het selve soo aerdig te accomodeeren dat het magnificq om sien is, als sy daer mede aengedaen ende opgeschikt zijn, dit Hair strickense met snoertjens, in sodanich fatsoen als sy het begeeren, dan steeckense het in eenighe verwen, die sy daer toe weten te prepareeren, en doen het soo schoonen hooghen rooden Coleur ontfanghen dat alle die het sien daer in verwondert staen, oock hout dese verwe in het selve Hair vreet en stijf, het selve oock soude morghen wesen soo vast, dat reghen ofte wint deselve niet afslijten kan, ofte doen verblicken, maer op het fijne Hair vatse evenwel noch beter, als op het herde, ende heeft oock soo uyttermaten schoonen glans en luyster, hoe wel het de Wilden met geen sonderlinghe konst weten te bestellen, dat dierghelijcke root hier te lande noyt ghemaeckt is, ofte van geene simplicie ghemaeckt kan worden, het is hier aen verscheyde vermaerde Verwers en Lief-hebbers vande Const vertoont, sy estimeerden het seer hoogh ende bekenden plat uyt, dat hier te lande dierghelijcken root by niemant konde ghemaeckt worden. Sustineerende dat deselve Couleure soose hier bekent ware, seer gheacht soude wesen.

Vande Dieren, in Nieuw Nederlant.

NU sullen wy spreecken vande Beesten ende Dieren, soo in Nieuw Nederlant door Christenen ghebracht als van naturen zijn, beginnende van het tamme Vee, welckens aert, in aenbeginne van hier overghebracht is, ende soo wel in gestalte, als andersins, met het geene in Neerlant is weynich verschilt, het meeste en rechte slach van Paerden die wy daer hebben en recht tot den lantbouw bequaem zijn, is het gebracht uyt het Sticht van Wtrecht ghenomen, en derwaerts over gebrocht, het behout oock den selven aert en groote, men heefter oock veel Engelsche Paerden maer zijn soo bequaem niet tot den Lantbouw al soo sy wat licht vallen. Evenwel goet om te berijden ende tot de Sael te ghebruycken, sy kosten oock soo veel niet als het Nederlantse slach, en zijn beter te bekomen, daer zijn en komen oock somtijts Curacouse en Arubase Paerden, doch konnen den aert daer te lande niet heel wel aennemen, om datse geen koude gewent zijn, die haer daer des Winters dickmaels de doodt aen doet, of ten minsten alser niet heel wel opghepast wort in perijckel stelt. De Paerden in 't ghemeen teelender wel voort, en leven langh, zijn oock niet veel sieckten onderworpen, maer daer is een seer uytsteeckende plaegh die daer te lande somtijdts veel schade onder de Paerden doet. Een Paert als het die plaegh op het lijf krijght, kan in weynich tijt ghesont en doodt wesen, en het is als of het een beroerte kreegh en gaet als een mensch die seer droncken is, en valt eyndelijck onder den voet, ende sterft soo schielijck wegh, sonder datter helpen aen schijnt te wesen, dit heeft de luyden doen omdencken en daer zijn nu eenighe persoonen [33] die raet daer voor weten te doen, ende 't leven daer door brengen, soo dat het perijckel nu soo groot niet meer is als het voor desen wel gheweest is; den oorspronck waer uyt dese sieckten ontstaet wordt seer verscheyden van gesproocken, dat het daer aen schijnt of niemant de rechte gronden daer noch van bekent waren, doch men houdt het alle daer voor, dat kloecke Paerde-meesters (die op sommige plaetsen wel soo dick zijn dat sy weynigh te doen krijgen, maer in Nieuw Nederlandt heel schaers) daer zijnde, de oorsaeck deser qualen ende de remedien daer tegen wel souden uytvinden. Het gemeen slagh van Koeyen in Nieuw Nederlandt is Hollandts slagh, maer werden door de banck daer niet wel soo groot als hier, door dien het Hoy niet wel soo krachtigh is, en dat de luyden de Veersen op haer tweede Iaer gemeenlijck laten speelen, om het voordeel vande aenteelinge te eerder te ghenieten; maer anders als sy op haer behoorlijcke tijdt speelen ende wel op gepast werden, ghelijck men in Hollandt doen moet, sullen sy soo kloeck worden en soo veel geven als het gemeen slagh in Hollandt doet, doch de Hollandtse Koe-beesten zijn daer de quaellen vry wat onderworpen, als sy op verse gronden gheweyt, ofte met vers Hoy uytgevoedert worden: dit was in 't eerste als men daer noch gheen raedt toe wiste seer schadelijck, maer werdt nu voor-ghekomen met Sout te voederen, ofte somtijdts bracken dranck, ofte Hoy dat in soute Valleyen ghewassen is, te gebruycken. Daer zijn oock Koe-beesten ghebracht uyt het Sticht van Wtrecht, op het hooghe Landt omtrent Amersfoort inghekocht, en sy bevinden dat die immers alsoo wel slaen als de Hollantse, doch sy vallen niet wel soo swaer, en evenwel sy gheven melck genoegh, teelen braef voort, en zijn seer bequaem om vet te weyden, door dien sy veel smeer setten.

Daer zijn oock Engelse Koe-beesten, doch niet by de Nederlanders gebracht, maer van de Engelse in Nieuw Engelant gekocht: Dese Beesten willen daer te Lande immers soo wel aerden als het Hollandts slagh doet, behoeven oock soo veel op-passen ofte onderhoudt niet, en konnen ghelijck in Engelandt haer selven heele Winters door buyten behelpen, maer sy werden oock lange soo kloeck niet als het Hollandtse slagh, en sijn vry wat minder in prijs, sy gheven oock geen groote plas van Melck, maer sy is seer vet, ende heeft veel Booter in: Voor die ghene die de mesnagie willen practiseeren en het beste slagh van Beesten souden willen hebben, die nemen een Bul van Hollandts aert by de Engelse Koeyen, en dat geeft heel goet slagh door malkanderen, sonder veel te kosten. De Ossen doen daer oock goeden dienst, en werden niet alleen by de Enghelse maer oock sommige Nederlanders inde Wagen en Ploegh gebruyckt: Het vet weyen gaeter oock wel aen, en so wel de Ossen als alles wat ter vet-weyde bestelt wort, dyen daer wel uyt, soo wel tot vleesch als tot smeer.

Verckens zijnder mede seer vele, en werden by menighte voortgheteelt en aengehouden van de ghene die buyten woonen, daer de ghelegentheyt vande Bossen en Valleyen ontrent zijn: sommighe luyden prijsen de Engelse om datse harder zijn, en des Winters haer beter als d'onse buyten konnen erneren, maer de onse vallen weder veel grooter en swaerder, setten oock dicker Speck, by eenighe Iaren zijnder soo veel Aackers inde Bosschen, dat de Verckens daer een handt dick Speck by konnen setten, en als het nu soo gheen Aacker Iaren en zijn, ofte [34] voor die daer geen gelegentheydt toe hebben, dan worden de Verckens gemest met Mayes ofte Turcksche Tarwe, en naer het gemeen ghevoelen is het Speck dat sy daer van setten niet te verbeteren, en beter als het Westphaelsche, jae als het swaer is, gelijckmen daer wel tot vijf, ses en seven vingeren dick heeft, kraeckt het van hardigheyt alsmen daer door snijt, voor die gene die veel Verckens trachten te hebben, maecken dat hare Suggen ontrent Kers-tijdt by den Beer zijn, dan komen de Biggen in April, als dan het Gras op sijn best is, soo gaen de jongen met haer moeder ten Bos waert en soecken de kost, en teghen dat de jonghe Seugen een Iaer out zijn, krijgense selfs weder jonghen, soo dat de Verckens in Nieuw Nederlandt heel meenighvuldigh en in overvloet zijn.

Schapen zijnder in Nieuw Nederlant maer niet heel veel, in nieuw Engelant zijnse vrij abondanter, ende werdt meer werck van haer ghemaeckt, door dien sy de Weverij met kracht willen voortstellen, daer onse Nederlanders soo seer niet naer trachten. De Schapen werden anders onder ons vet genoegh, ja dickwijls (gelijck ick selfs gesien heb) soo vet, dat het overdraeght, ende afsienelijck is, sy teelen daer oock wel voort en sijn gesont genoegh, daer is oock bequaeme plaets en ruymte genoegh om haer te voeden, en goet Hoy voor des Winters, maer om datse gehoet of in 't veldt opgewacht moeten zijn voor de Wolf en andersins, en wy het volck daer gemeenlijck niet wel te missen hebben: mede door dien het Herte-vlees daer seer overvloedigh is, vertrouwt men die selve eenighsins te minder begheert zijn, daer is oock noch een ander toeval, dat ick oordeel het voornaemste belet te wesen, dat het daer te lande niet Schaeprijcker is. In nieuw Nederlandt zijn de Landen doorgaens houtachtigh, dat is: over al beset met Bomen, Struycken en Strugelen, en de Schapen daer door en ontrent wayende, verliesen veel van haer Wol daer aen, soo dat de Wol daermense meest en principael in soodanige Landen behoort om aen te houden, daer in lange ofte in vernaer soo veel niet uytbrenght ofte beschiet. Als men van buyten aen wel soude meenen, om als geseght is voor de scheer-tijdt te veel achter laten: de luyden houden daer meer van Geyten als Schapen, het schijnt dat die daer oock wel soo wel voort willen, want als de Schapen eens vet zijn moghense sonder groot perijckel niet weder mager werden, daer weten de Geyten soo niet af. De Geyten gevender oock vry wat melck, ende die is altijdt begeert, ende om datter weynigh gelt aen hanght, komt het voor Planters ofte luyden die eerst beginnen ende niet in handen hebben metten eersten heel gheleghen: In plaets van Koeyen Geyten te houden, daer hanght weynigh gelt aen, sy teelen dubbelt voort, en de Bocken jongh ghesneden, konnense altijdt verkoopen, het is seer lieffelijck vleesch.

De Nederlanders hebben daer oock alderhande slagh van Hoenders, soo wel als hier te Lande, mitsgaders Capoenen, Calkoenen, Gansen, Eenden, daer zijn oock Duyven-melckers, die verscheyde slagh van Duyven

aenhouden, ghelijck hier te Lande, met een woort het Tamme Vee isser van alle soorte gheen uytghesondert, tot Katten en Honden incluys, en wat de Honden belanght die zijn daer soo bequaem ter Iacht te woonen, op het Roer te leeren, en te Water te doen gaen, als men deselve ergens soude konnen vinden, sulcks onnoodigh is, eenighe mede derwaerts aen te voeren. [35]

Van het Wilde Vee.

HOewel Nieuw Nederlandt van de koude des Winters vry wat ghesuyvert wordt, soo werden daer nochtans veel Leeuwen gevonden, maer noyt van eenigh Christen, al-hoe-wel sy dickwijls het Lant wijt en breet doorreyst hebben levendigh ghesien, maer alleenigh bekent bij de vellen vande Wijfkens, die somtijdts een ende seer selden, by de Indianen ter Marckt ghebracht worden, en die vertellen dan wel, daer na ghevraeght zijnde, datse heel verre daer van daen wel 15 of 20 dagh reysens, naer het Zuyden of Zuydt-Westen toe ghevanghen worden in seer hoogh geberghte, en dat de Mannetjens, te gauw en te quaet om te krijgen zijn.

Oock werden daer te lande veel Beeren ghevonden, maer geen sulcke grauwe ofte vaele van Hayr, als in Moscovien, ofte in Groenlant, sy zijn daer meest al glimperigh en pick swart, bequaem om Moffen van te maecken, ende hoewel daer van dese Beesten veel zijn, werden sy nochtans selden van de Christenen ghesien, wegens den scherpen reuck diese hebben, en soo ras als sy yemant ruycken, soo vluchtense, daerom weten de Wilden als sy daer opter Iacht gaen sullen, ende het niet inden slaep-tijt (daer hier naer van spreecken sullen) en is, haer lichaem en kleedinghen daer toe te bereyden, dat het Esaus lucht heeft, dat is gelijck het Veldt ofte Bos ruyckt, om by geen contrarie lucht ontdeckt te worden: Somtijdts werden sy evenwel van de Christenen oock gesien, als sy boven wint ontrent haer komen, ofte als sy (gelijck het dickwijls gebeurt) in het over swemmen van eenigh Water zijn, maer men heefter gheen ghevaer van te verwachten, alsmen haer niet selfs aenranst ofte verstoort, gelijck die deselve schieten, ofte andersints vanghen willen, want dan verweeren sy haer dapper, soo langh sy eenighsins konnen, en die op haer schieten sal, dient voorsichtigh te wesen; en eer hy schiet een Boom in 't oogh te hebben, daer hy hem metter haest op kan retireren, anders soo hy niet wel hadde getroffen, en hertsteegh doot geschooten, dat nochtans selden gebeurt, door datse seer hart en tay zijn, soude den schutter groot perijckel loopen, want den ghetroffen Beer maeckt terstondt van Bladers ofte het ghene dat ontrent hem is, een prop (ick sal den lief hebbenden Leser dit omstandelijck verhalen, gelijck ick het uyt den mondt van verscheyden Wilt-schutten die het selve wedervaren is, gehoort hebbe) met sulcken prop stopt hy de ontfanghen wonde, en komt soo op den Schutter ofte plaetse (daer hy den roock heeft sien opgaen) aen-gheschooten, ondertusschen moet den Wildt-schut op een Boom wesen, het dient oock wel een Boom te wesen die dick is en veel tacken heeft, anders soude de Beer oock daer konnen op komen, ende wanneer daer veel tacken aen zijn weet hy daer weynigh raet toe, is dan den Schutter soo behendigh dat hy hem uyt den Boom de rest weet te gheven, dat is sijn voordeel, anders (gelijck het oock al gebeurt is) moet hy daer soo langh op sitten wachten, tot dat het Beest sijn grammen moet over, ende wegh ghegaen is, dat wel licht een paer uren aen loopen kan.

De Beeren geneeren ende voeden haer selven daer niet als in groen Landt, en in Moscovien ofte elders, met roof van verscheurt goedt of krengen, maer dese [36] met Gras, Cruyt, Noten, Castangien ende Aackers, die sy oock (ghelijck ons de Wilden vertellen) selfs op de Boomen weten te gaen plucken: 't Wert oock by verscheyde Christenen gheaffirmeert dat de Beeren selfs op de Boomen klimmen om de vruchten daer van te eten, ende als sy dan weder daer af willen wesen steecken sy de hoofden tusschen haer beenen, ende sonder aensien of het hoogh ofte leegh is, laten sy haer selven los van boven neer vallen en gaen haers weegs, sy worden somtijdts oock wel uyt de Boomen geschoten. De Indianen ende oock de Christenen in Nieuw Nederlandt stellen vast dat de Beeren des Winters twaelf weecken lang slapen, ende dit gaet soo toe, inden Herfst werden de Beeren altijdt heel vet, des Winter over eten sy niet, maer legghen haer op een zijde ter neder, en met een Poot inde mont daerse aen suygen ende op brommen, leggen sy soo ses weecken, op de eene zijde, daer naer keeren sy haer op de ander zijde, ende doen als vooren: Tot dit werck kiesen sy in 't ghemeen een oversteeckende Klip, in 't gheberghte, een hol of dicht Kreupel-bos, daer veel groote Boomen in ter neder legghen, om uyt den windt ende in verseeckertheydt te wesen. De Wilden seggen dat sy dan meest gevangen worden, ende oock het best te vanghen zijn: Het swaerste ende groffste slagh van Beeren datmen daer vindt, naer men aen de Huyden oordeelen moet, ende selfs oock wel vande grootste daer levendigh op aengesien hebbe, is ghelijck ghemeen slagh van Veerse Koeyen, sy vallen heel vet, somtijdts is haer Speck tot ses of seven vingheren dick. By de Wilden werden sy voor goet eten ghehouden, voorneemelijck den Afval met den Kop, en de Pooten die zijn by haer seer begheert: Ick proefden het selfs noyt maer hebbe van verscheyde Christenen die daer van gegeten hadden hooren seggen, dat het soo goeden ende smaeckelijcken spijse was, als eenigh Speck ofte Verckensvlees soude mogen wesen.

Eelanden vintmen aldaer oock tamelijck veel, sy houden haer meest wat Zuydelijck, daer niet veel menschen en komen, het is heel goet eten ende by vele lieflijcker ende beter begeert als het Herte-vlees, hoewel het by lange soo fijn niet is, haer Huyden bereyt zijnde vallen redelijck swaer ende bequaem tot Colders, eenighe ghevoelen van dese Beesten, datse wel tam te maecken souden zijn: De Mannetjes, te weten, als sy gesneden waren, ende de Wijfjens in Melck ghehouden, en met de Koeyen gehanteert waren, sy zijn niet schichtigh ofte weerbarstigh wildt van nature: eenige diese voor playsier aen-gehouden, ende van jonghs gewent hebben, bevinden datse seer tam werden, en het wilde Bos licht vergeten. Dit oordeelt men met Lubben, ende onder de Koy-Beesten te houden, noch seer beteren en toenemen soude; vele zijn oock van gevoelen dat men haer by den Bul, te weten de Wijfjens, behoort te doen spelen, het soude naer haer sustinue een goet slagh gheven, seer bequaem tot den arbeydt, alsoo het een sterck Beest in der nature is, seer goet om vet te Weyen, alsoo sy selfs in het wilde, nu oock krachtigh vet laden, soude oock wel goede Melck gheven ende een nieuw slagh van Runt-Beesten wesen, na desen haer seggen, en dat sonderlingh als sy ruym half daer uyt het lant genomen, met het landts gestaltheyt accorderen en aert grijpen soude.

Daer zijn oock menighte ende onghelooflijck veel Herten, want niet teghenstaende datter de Wilden, het heele Iaer deur, alle Iaren principael op de Herfst [37] als sy vets zijn, meenichte van duysenden dooden, en de Wolf als sy gheworpen werden en noch kleyn zijn daer groote schade onder doet, soo is 't heele lant noch over al vervult, en het schijnt niet te minderen, want seer selden datmen buyten komt en te velde gaet, of men sieter den eenen tijt min, de ander tijt meer, met heele troupen, haer vlees is goet voor de menagie en bequaem eeten, het is in 't gemeen soo wel te bekomen dat een goet Hert, niet boven de vijf gulden gelt, maer dickwijls wel minder.

Daer zijn oock witte Herten en Daenen en andere die swartachtigh zijn, ende de Wilden segghen dat waer erghens een wit Hert ofte Daen sigh verkeert, heel veel toeganck van andere Herten is, als van haer seer bemint en ghesocht zijn, maer met de swarte naer haer ghevoelen ist recht anders, dit is het Indiaens segghen, het rechte bescheyt hebben uyt gheen Christen voor alsnoch daer van niet konnen vernemen, daer is oock noch ander slagh van grof Vee, maer niet by sulcke meenichte, oock by onse Christenen soo niet ghesien, als alleen by die van Canada die ons daer veel vreemde dinghen van vertellen. Ick hebbe uyt een Iesuwijts mont gehoort, die door occasien van onder de Mequarse Wilden gevangen te zijn, by onse Neerlanders verlost werdende, soo tot mijn quam, datse in Nova Françia ofte Canada, meenichte van Wout-ossen, die sy in 't Latijn Boves Silvestres noemden, hadden wel soo swaer en groot als Paerden, maer den hals bykans als een Cameel, boven op lanck hair, als Peerts manen, een kortachtigen steert, met gekloofde klauwen niet wilt ofte verscheurende, ontrent van naturen als d'Elanden zijn, ick hebbe oock vande Macquase Wilden dickmaels gehoort dat veer en diep in 't landt Beesten waren maer haer selven seer selden lieten sien, van groote ontrent als een ghemeen Paert, en ontrent sulck fatsoen, maer oock gespleten klauwen, en dat deselve Beesten een hooren recht voor het voor-hooft hadden staen, die wel somtijts anderhalf of twee voet langh waren, en door datse soo vluchtigh ter been en sterck zijn, konnense qualijck ghevangen of verstrickt werden, ick hebbe noyt eenighe waer-teecken van gesien, meene evenwel dat sy daer zijn, door dien het de Wilde Iaghers seer eenpaerlijck afirmeeren, daer zijn oock Christenen die seggen de vellen maer gheen hooren daer van ghesien te hebben.

Men vint daer oock veel Wolven, zijn niet wel soo quaet ofte groot als in Neerlandt, sullen oock niet licht yet aentasten als het kleyne Vee, te weten: Herten maer meest als sy jongh zijn, jonge Calvers, Schapen, Geyten, en Verckens, maer op de Verckens, alsser een trop by malkander is hebben sy niet veel kans, om dat sy haer weeren en malkander helpen, de Herten weten sy des Winters alsser sneeuw leyt, Iaghers gewijs te besetten en te vangen, maer weten dan wel acht of thien in 't getal te zijn, somtijts sal oock wel een Wolf alleen een Hert soo lang jaghen en vervolgen tot dat het moede wort en hy het krijcht, maer kan ondertusschen het Hert aen water komen soo is de Wolf daer af, want het Hert gaet te water en de Wolf derft het niet volghen, maer moet het op de kant blijven staen aensien, door dit middel wetende dat de Wolven de Herten te water drijven, en de Herten als sy gejaeght worden soo sy eenighsins konnen, het water kiesen, wordender veel Herten in de wateren en Revieren gevangen, van die geene die ontrent de Revier ofte het water woonen, en het oogh geway daer over [38] hebben, ofte by gheval met vaertuygh daer op en ontrent zijn, want die roepen daer naer toe, en soo het Hert naerder de wal is als dat het met roepen onderschept kan worden, soo roepen die geene die op de vanghst uyt zijn, en het schijnt dat door de weerklanck die van het landt komt, dat in 't gemeen wat hoochachtigh ende aen de kant met boomen beset is, de Beeste verschrickt ende afgekeert wert, meenende de stemme van het landt daer het naer toe swemt te komen, soo dat sy dan wederom keeren, ofte langhs het landt dat sy niet dorven aen doen, hen houden ende soo in haer doodt vervallen.

Sommighe gevoelen dat een gejaecht Hert maer alleen begheerich soude zijn naer vers water, maer wy bevinden in Nieuw-Nederlandt datse sonder onderscheyt gejaeght zijnde het water begeeren, ende op Eylanden en plaetsen die ontrent de Zee-kant leggen vervolcht zijnde sullen sy de openbare Zee aendoen, ende oock somtijts wel soo diep in swemmen dat sy het omkeeren vergeeten.

Men heeft in Nieuw-Nederlandt

oock veel Bevers, daer wy hier naer omstandelijck van handelen sullen, seer schone en kostelijcke bruyne Otters, heel moye Vissers, Catelossen

die sy in Neerlandt Loesen noemen, sy hebben ten nasten by vellen als Leeuwinnen, ende zijn oock ontrent soo van fatsoen, doch kleynder met korte staerten, als een Haes ofte Konijn, Vossen, Espannen diemen in Nederlandt Schobben noemt, is een seer warm Bont, ende uyttermaten ghesont voor yemandt die hem beseert, ofte verlempt heeft. Als sy gebraden zijn is het vlees oock seer goet eeten, maer door dien sy uyttermaten vet vallen zijn sy ghestooft veel te machtich, sy zijn oock playsierigh om te vanghen, vermits sy in holle Boomen haer provisie voor den Winter maeckende, daer oock seer selden uyt komen als om te drincken, en daer door haer kribbelen, en spoor op de uytterste schorsse van den Boom verraden en na gespeurt zijnde, worden sy inde Bomen nedergevelt, daer sy dan uyt komen loopen of sy droncken en duyselich door het vallen waren, haer leven eyndelijck tot playsier van de Iaghers latende, Mincken, Hasen en Konijnnen. Maer onder ons geen Konijnnen, als tamme of verwilderde, maer in Nieuw Engelandt veel in 't wilt, Muscus Katten, dese Beeste is ontrent soo groot als een middelbare Katte, heeft oock een langhen hairachtigen steert, en ruyckt soo swaer en krachtigh, naer het Muscus datter qualijkck by te dueren is, en al zijn de vellen seer veroudert en opghedroocht, soo behouden sy evenwel den reuck, gelijck oock doen alle dingen daer sy by gelegen hebben. Maeters, swerte en grauwe Enckhoorens, die oock sommige verscheyden roeden veer vliegen konnen, en hebben deselve dan dunne vellen aen, beyde zijden vande voorste tot de achterste beenen, die sy van malkanderen uytspreyen en openstaende, op heen seylen waer sy wesen willen met ongelooflijcke rassigheyt, daer zijn oock Aertoerckens, Egelsdassen, Trommelslaghers, en verscheyde andere soorten die wy niet kennen ofte gesien hebben, en sommige wel gesien hebbende, maer weten niet te noemen, daerom voor by gaen.

Van het Pluym-gedierte soo wel te water als te lande en eerst de Roof-voghels.

ROof-vogels vallender in Nieuw Nederlandt seer veel ende van verscheyde slag, als tweederley Arenden, soo seer onderscheyden dat sy malkander gants niet [39] gelijcken, zijnde de eene soorte ghemeen, als diemen hier te Lande ende elders dickwils siet en gewoon is, de andere valt in 't gemeen wat grooter, en de veeren zijn ongelijck bruynder, behalven dat sy het heele hooft wat van den hals, den heelen steert en slagh-pennen t'eenemael snee wit hebben, dat haer seer genoeghlijck ende lustich om te sien maeckt, sy noemense daer Wit-koppen en zijnder vry veel, daer vallen oock Valcken, Havicken, Swervers, Steen-krijters, Kerken-dieven en veel andere Roofvogels, die wy niet noemen konnen, maer het is al te mael ghenegen om quaet te doen, eten niet als Vis en Vlees, naer sy best bekomen konnen. Het soude oock meerendeels wel ter Iacht te ghewennen zijn en tot gebruyck konnen worden, 't welck daer uyt afghenomen wert dat sy daer van haer selven, haer bejagh wonder wel weten waer te nemen, trachtende de kleynste altijt eenigh kleyn ghebeente te verschalken, en de middelbare ofte die haer daer toe machtigh ghenoegh rekenen, loeren op de Spreeuwen, Lijsters, Mayerdieven, Korhoenders, en dierghelijcke yder naer sich best dunckt te sullen konnen overmannen.

Maer de Arenden zijn op hoogher bejagh uyt, en brenghen over al daer sy ontrent verkeeren groot ontsagh by, in 't gemeen onthouden sy haer daer het Bos, out en dierhalven niet heel dicht op den gront beset is, ontrent de Waterkanten ofte groote Revieren, dat sy met eenen het oogh over den Vis, Swanen, Gansen, ende Eenden, daer sy haer ten deele grootlijcx mede onderhouden konnen hebben, niet dat sy die altijt selfs verschalcken ghelijck sy den Vis doen, die sy dickwijls levendich uyt den stroom weten te rucken, maer soo erghens een Voghel by de Schutters gequest ofte elders een geraecktheyt krijght, daer zijn sy datelijck ontrent te vinden, al zijn der van te vooren met menschen oogen gheen ontrent ghesien, maer dese Beeste sweeft seer hoogh buyten het bereyck van ons oogh in de Lucht, altijt op d'eene ofte andere proje sterck loerende daer sy veel ontrent gewoon zijn te verkeeren, sullen haer gheen ofte heel weynigh Mayerdieven

ofte andere diergelijcke Vogels die de Vruchten verderven onthouden. Sy eeten seer geerne Herten vlees, daerom loeren sy veeltijts waer hier ofte daer, de Wolf een Hert verrast en gevangen hebbende, en weder heeft verlaten of ten deele gegeten, soo weten sy dan het selve al vliegende te gaen uytsoecken, en verscheyde lieden die daer van weten, hebben sulck seylen en omvliegen dat dan in 't gemeen niet seer hoogh is naer gevolcht, en sijn selfs by de Herten gekomen die gheschonden en in 't gemeen half, en minder ofte meerder van den Wolf gegeten waren, 'tgebeurt oock wel dat eenigh Schutters de Beesten quetsende, en niet krijghen, die evenwel door bloet-verlies sterven, en soo heele ongheschende Herten ghevonden worden. Daer is oock noch een ander Roofvogel, het hooft hebbende gelijck een groote Katte, de veeren heel licht asgrauw, sy wetender in Neerlandt

geen naem toe, maer den Directeur Kieft wildese kennen, en seyde datmense in Vranckrijck Grand Dux noemden, dat sy daer by de Grooten die haer alleen gebruycken, seer waerdich ghehouden werden, en als sy ter Iacht afgerecht zijn, daer sy in 't eerste seer swaerlijck toe ghewennen, maer ghewent zijnde seer uytmunten, en het stuck voor hondert France Kroonen verkocht worden. [40]

Van 't Gevogelte dat sigh te lande onthout.

HEt voornaemste ander Gevogelte dat sigh daer te Lande onthoudende is, bestaet voornemelijck in Calcoentse Hoederen, sulck slagh gelijck in Neerlant, die zijnder over al in het Bos, maer meest des Winters, en op den Herfst tijt, in groote meenichte met troupen, somtijts van twintigh, dertigh, veertigh, vijftigh en meer te samen, sy vallen al te met heel uytmuntende groot en swaer, tot acht en twintigh, dertigh; Ick hebbe oock maer niet ghesien van 32. ponden gehoort, als sy nu schoon gemaeckt om aen 't spit te doen suyver woegen, in smaeck verschillen sy weynigh, maer de nauw-keurige prijsen de wilde boven de tamme, wy hebbense als sy op haer best zijn van de Wilde dickwijls om thien stuyvers het stuck ghekocht, en onder de Christenen was men gewoon een daelder ofte daer ontrent voor te geven, somtijts werden sy wel met Honden op den sneeuw ghevangen, maer meest werden sy geschooten en dat by nacht, want de Calcoenen gelijck sy inde Boomen slapen, soo houden sy en slapen met troupen by malkanderen, en sullen dickwijls op een en deselve plaetse vernachten, daer dan acht op genomen zijnde, vervoegen haer een paer ofte meer Wilt-schutters ontrent, en komen dickwijls met een dosijn stucx of twee wederom t'huys, de Wilden vangense des Winters als 't jaer begint te keeren, oock met stricken, by middel dat inde kleyne killetjens en waterloopjens, een knop op schiet daer sy begeerlijck naer zijn, als sy die dan eeten soo krijgen sy de Anghels mede in 't lijf en moeten vast blijven hare verschalcker in wachtende.

Men vinter oock verscheyde soorten van Patrijsen, sommighe kleynder als in Neerlandt

sommighe oock grooter, de Lief-hebbers wetender al onderscheyden namen toe, en maeckender groot werck af, maer sy willen hier te Lande niet gelooven dat sy op de Boomen vliegen en sitten, soo dat sy daer dickwijls uyt geschoten worden, gelijck ick het selfs en hondert tot mijn verscheyde reysen ghesien en gedaen hebbe. Ick hebbe oock hooren vertellen dat een inde Colonie Renselaerswijck

eens elf Korhoenders uyt een trop, die op Palisaten waren sittende, (daer sy in 't gemeen het Land mede afschutten en bevrijden) uyt geschooten ende gekregen heeft, by eenige hecken zijnder veel kleene Patrijskens, die heel mack of dom en bot zijn, want sy vlieghen al te met heel in de Huysen, en loopen ontrent den wegh ofte inde Thuynen ontrent een yders voeten heenen, sullen oock ymandt somtijts tegen de borst of het lijf vlieghende verschricken, soo datter veel met een Rottingh ofte stock doodt geslagen worden, daer sijn oock Verhanen, Berckhanen, Corhoenders, Faisanten, Hout en

Watersnippen, &c. mitsgaders meenichte van Cranen die daer in den Herfst op het afgemaeyde Land veel geschooten worden en goede spijse gheven, Reygers, Pitoors, en meenichte Vunduyven den Koolduyven

seer gelijck, die heeft men meest twee mael in 't Iaer, en dan komen sy met sulcken geweldige meenichte en groote schoolen by malkanderen over, dat sy ter val-plaetsen, de Aerde bedecken en als Wolcken aen den Hemel hangen, oock by Sonne-schijn weder schaduwe op de Aerde maecken, dan, te weten: in het voor-jaer, en in de Herfst werter heel veel geschoten, soo wel in de vlucht als uyt de Boomen, daer sy mede met meenichte in gaen sitten, maer [41] meest in dorre om in 't ghesicht te hebben ende daer kanmense best uyt schieten, anders beletten de bladers te veel, van het Landt schiet men der oock veel, en het is daer niet nieuws al werter vijf en twintig te gelijck met een schoot den hals gebroken, de Wilden of Naturellen van het Land weten oock somtijts, de plaetsen daer sy broyen uyt te vinden, en met lange stocken de jonge Duyven uyt de nesten te stooten, op sulcke plaetsen die sy soo verkiesen om te broyen, daer scholen sy met sulcke gruwelijcke meenichte van ontelbare duysenden by een, dat de Wilden met Wijven en Kinderen daer naer toe trecken, dickwils eenighe honderden sterck zijnde, wel een Maent daer ontrent blijvende, en schier anders niet eeten als jonge Duyven, die sy soo met stocken als geseght is uyt de nesten stooten, daer zijn oock Quartels, maer verschillen in het slaen, in de grootte vry wat van de Neerlandse, Spechten

zijn daer oock heel bont, schoon van Veeren met groote Kuyven, sy hietense daer Boom-pickers om dat het selve ghemeenlijck haer werck is, en met sulcken ghewelt doen, dat dickwijls van verre in het Bos schijnt, als of yemant met een houten Hamer op de Boomen klopten. Ick hebbe oock verscheyde Boomen gesien daer sy groote gaten in ghepickt en nesten in gemaeckt hadden, swarte Lijsters

zijnder oock heel veel, sy passense daer een naem naer de daet toe, en noemense Mayes-dieven, daer sy soo op afgerecht zijn, dat in den principaelsten tijt de Majes sterck moet gehoet en bewaert werden, of sy vallender heel dicht in malkanderen met groote troupen op, ende zijn soo stout dat mense met schieten niet verwinnen kan, behalven ter plaetse daer de Arenden veel verkeeren is men daer weynigh mede ghequelt. Ick hebbe mijn voor de waerheyt van geloofweerdige lieden laten geseggen, dat eenen Iacob van Curler

daer eens in een schoot hondert en seventich geschooten heeft die hy kreeg, behalven de gequetsten ofte die 't ontliepen, hier aen kan yder oordeelen of sy daer veel zijn, voorts zijn daer Ravens, Krayen, Kauwen, Uylen, Swaluwen, Strantloopers, &c. behalven het kleyn Gevogelte als verscheyden slagh van Vincken, Ysvogels, Thuynslijpers, Bremschijters, Winter-koningen en verscheyde dierghelijcke die oock sommige singen en in 't wilt tireliren, sommige oock seer schoon van coleur zijn. Ick hebber daer gesien die heel over lasuer blauw waren, en geweldich glommen, oock hoogh geele op het Aurora treckende en heel Oranje, met hoogh couleur du Feut, maer die hebben swarte becken ende eenige swarte slagh-pennen. Daer is oock noch een ander heel raer Vogheltje daer eenighe om disputeeren of het een Vogeltjen of een West-Indische Bye is, het dispuyt sullen wy hier overslaen, en alleen de gedaente en manieren verhalen, het is ruym een vinger lang behalven het beckjen, den steert op zijn swaerste soo dick als een duym, het heeft veel der hande schoon glinsterende Veeren, met een beckjen en twee pootjens gelijck andere Vogeltjens, maer voor soo veel men bemercken kan, pickt het ofte eet daer niet mede, dan het suycht in voegen gelijck de Byen, en heefter oock in den beck sulcke leden toe, over al aen de Blommen, en daer leeft het alleenig van, daerom seggen sy dat het een West-Indische Bye is, alsoo sy des Somers als het inde Blom-tijt is, maer in Nieuw-Nederlandt

gevonden worden, sy hebben oock een brom over haer gelijck de Byen, en zijn heel teer, souden niet wel aengehouden konnen werden, maer men spuytse wel met water, en droochtse tusschen twee pampieren in de Son, om aen een ofte anderen vrient te vereeren. [42]

Vande Water-voghels.

DAer Nieuw Nederlandt, onder anderen en seer overvloedigh van versien is, is het Gevogelte dat hem te water onthout, en dat vintmen daer voornemelijkck des voor-jaers en in den Herfst, (want anders is het daer by lange soo dick niet) in sulcken meenichte dat de Revieren en Wateren daer van krielen en schijnen te leven, ja de luyden die daer dicht ontrent woonen, worden door haer gewoel en tieren het slapen dickwijls belet. Het bestaet voornemelijck in Swanen gelijck sy in Neerlandt

zijn, of wel soo kloeck en in haer tijden zijn sy daer soo veel, dat de Revier-stranden en inbochten daerse so principael houden, daer mede bedeckt zijn ende heel wit op doen. Daer zijn oock drie-der-ley slagh van Gansen, de eerste ende beste soorte zijn grauw, heten daerom grauwe Gansen, zijn grooter als eenige Hierlantse, ende niet soo groot als Swanen, sy doen veel quaedt op het Cooren dat ontrent de water-kanten daer sy verkeeren staet, eenighe meenen dat het Traap-gansen zijn, maer 't kan niet wel ghelooft werden, want daer isser te veel, daer worter oock by meenichte geschooten, zijn onghelijck beter eten als eenigh van de andere. Ick hebbe een Schutter ghekent Herry de Backer ghenaemt, die beroemden hem daer uyt een dichte koppel, elf teevens geschooten te hebben, de andere zijn Botgansen

en Witkoppen, die sommige ook heel wit zijn ghelijck de Hierlandtse, dat goet hout hem ontrent de Zee-kanten, by koud weder seer dick en wert veel geschooten, dickwijls met 8. of 10. t'effens, een seker Planter Ian Virginis

heefter eens daer ick kennis van heb, sestien in een schoot gheschoten die hy kreegh, behalven die gequest waren en ontswommen. Daer zijn oock verscheyde slagh van Eenden, en Pijl-harten, Teylinghen, Smienten, veelderhande Duyckers, Slobbetjens, Aelscholffers, verscheyde en vreemt slag, waer van eenige gheseght werden Pelicanen, te weten, met verscheyde andere diergelijcke dingen, die als van weynich importantie sullen overslaan, dat daer te Lande eenige luyden waren die haer op de Coyen wel verstonden, sy souden daer groot proffijt mede doen, en overvloedige vangst hebben, al is het nu wel goet koop dat sal met de meenichte van menschen wel beteren, oock sijn de Veeren daer en de luyden souden oock weynigh ofte niet voor de plaetse of gerechtheyt geven.

Vande Vis.

IN 't gemeen alle de Wateren of Revieren daer te Lande zijn doorgaens seer Vis-rijck, op de Revieren heeft men (doch naer tijt en gelegentheyt) dat elck in zijn saysoen is, Steur, maer isser niet geacht, werter als sy groot is weynigh gegeten, en niemant maeckt sijn werck van hem in te sulten, om proffijt mede te doen, den kuyt daer den kostelijcken Caviaer van ghemaeckt wort, gaet daer oock t'eenemael verlooren, op sommige plaetsen isser oock Salm, Twalift, is daer over al, dat is een Vis die ick nergens naerder in 't aensien weet by te vergelijcken als by den Salm, daer sy weynigh van verschilt, als dat den Salm van binnen root, en den Twaelift heel wit is, het is lecker eeten voornemelijck de hoofden, [43] daer eenighe luyden heel veel van houden, Dertien, daer men gheen ghelijckenis van weet te stellen, als dat het redelijck goede Vis is wel ruym soo langh als een Cabeljauw maer niet soo lijvigh. Ick hebbe daer zijnde, hooren vertellen, dat sy den naem gekregen heeft als onse Christenen daer eerst begosten te Visschen, en elcx begeerigh was om den Vis die daer gevanghen worde te sien of syse kenden, en soo niet, om namen te gheven, doen wert daer met den eersten veel Elft ghevangen, en wat verder in 't jaer komende vongen sy veel Twalift, want als den Elft begint af te gaen, komt den Twalift sterck uyt, die kenden sy doen niet. Maer om het vervolgh noemden sy Twalift ende Dertienen, daer naer (want die weder wat later) uyt komende, noemden haer om gelijcke redenen Dertienen, ende die namen souden sy soo voorts behouden hebben, daer is oock Carper, Baers, Snoeck, Forellen, Vooren, Wint-blieck, Suyger, Dick-kop, Bot, Ael, Paling, Bricken, en Negen-oogen, sommighe soo dick als beenen, over de elle ofte vijf-vierendeel langh, daer is onder anderen oock Sonne-vis, van smaeck den Post t'eenemael ghelijck zijnde, maer van fatsoen bykans heel bont, hebbende in zijne schobben, die fijn zijn als die van den Post veel kleyne sterck glimmende pleckjens en daer draecht sy den naem, maer van Sonne-vis, des Winters vindt men in de versche Water-valle op het verscheyden, een Vis die uyt de Zee op komt, ontrent een fatsoen en smaeck als den Braetspiering, eenige willen seggen dat het kleyne Gulletjes zijn, sy is soo mack dat men haer met de handt grijpen kan, en dat sy met den Vorst aen komt heet men haer Vorst-vis.

Buyten in het soute water, oock in sommighe plaetsen en Bayen van de Oost-revier, heeft men veel Cabeljauw, ende als men daer op toelegghen wilde gelijck men daer nu experientie van heeft, soude dichte by, met heele scheeps-ladingen, redelijck en gemackelijck wel te bekomen zijn, oock isser Schelvis, Weekvis, Haring, Mackreel, Roch, Bot, Schol, Steenbrasem, dat ontrent een Vis is van fatsoen en smaeck gelijck den Sonne-vis, maer veel grooter en niet gestippelt, soo swaer ontrent als de alder grootste Kerpers die men hier somtijts voor een rariteyt vint, voor in den mond heeft hy tanden ghelijck een Schaep, en is evenwel niet bijtich, een ander soorte isser die sy swarte Vis noemen, en al de Christenen uyttermaten veel van houden, sy is soo bruyn als den Seelt, van fatsoen als een Carper, maer niet soo grof van schobben, ende als mense erghens ter Tafel is daer sy opgericht wert gelijck dickwijls gebeurt, want men heeft haer meest den heelen Somer deur, gaet sy ghemeenlijck voort want yder isser begeerigh naer, daer zijn oock Zee-robben, Tenyns, Potshoofden, en diergelijcke, oock somtijts en ter sommige stede Walvissen, doch werden gheen ghevanghen maer als men daer om uyt reden, dan wasser dichte by genoegh te bekomen, maer men is daer te Lande soo verre noch niet ghekomen, dat die dinghen fatsoenlijck in 't werck mogen gestelt werden, ondertusschen stranter alle Iaren hier ofte daer een vervlogen veughel, die de gissinghe ontschiet. Daer zijn oock op veel plaetsen Kreeften, eenige heel groot tot vijf ofte ses voeten langh, andere van anderhalf voet, en die zijn de bequaemste om te eten, en Crabben van verscheyde groote, soo als hier te Lande, maer eenighe die al heel gheen schelpen hebben, en over al saght zijn die heeten sy weecke Crabben, en zijn seer bequaem om in stucken gesneden aen den Hoeck om mede te visschen, oock Zee-hanen en Zee-paertjens [44] met veelderhande Kinck-hoorens, die de Zee in eenige tijden van 't Iaer met groote meenighte opwerpt, en de Wilden haer Zee-wandt van maecken; Daer zijn oock op veel plaetsen menighte van schoone Oesters, eenige kleyn als de Colchestersche of wat grooter, bequaem om rauw te eten, andere heel groot daermen somtijdts wel een Peereltjen in vindt, maer zijn bruynachtigh en niet veel weert, zijn goet om te stoven ofte braden en dan maecken sy een groote Lepel vol, soo dat daer beet aen is: Ick hebber inde Schelp verscheyden gesien die een voet langh waren, en breet naer advenant: den prijs is ghemeenlijck ses of acht stuyvers het honderdt. Mosselen vallen daer oock veel en verscheyden: daer vallen oock St. Iacobs ende Parlemoer-schelpen, met Ali ofte Steen-kruycken, en verscheyden diergelijcke dingen, die ick niet alle weet te noemen. Daer zijn oock Gernalen en Schilt-padden, soo wel te Water als te Lande, sommige maecken van de Water-Schiltpadden

(die de grootste zijn) leckernije om te eten, maer mijn dunckt datse te gaals en te roous smaken. Noch zijnder Zee-spinnen en verscheyde andere Zee-geboorten, in dese Landen onbekent, en van weynigh consideratie, als kleynen dienst aen de ghemeenschap der menschen toe-brenghende.

Van het Fenijn.

GEduerende mijn verblijf, van 8 of 9 Iaren daer te Lande, hebbe noyt in ervaringe konnen komen, datter meer als een fenijnige Plante was groeyende, die noemense fenijnighe Aardaackers; Het welcke niet veel ghelijckenis met de Aardaackers heeft, sy draeght blauwe Bloemen, die schoon in 't oogh zijn, en wast in klisters by malkanderen, seer treckende op de Pape-mutsen ofte Mane-koppen soo sy die in Brabandt noemen, daer neffens vindtmen aldaer oock verscheyde soorten van Slangen, als swarte en bonte, die haer te Water ende te Lande onthouden; oock wort geseght datse wel met de Aellen boeleeren, eenige daer van zijn onder aen den Buyck van couleur gelijck de Regen-boogen, en dese doen alle beyde geen quaet als Eyers eten en jonge Vogels roven sy vluchten altijt voor de menschen, waer mede (soo sy te langh wachten) worden sy daer van in 't gemeen doot geslagen. De Wilden zijnder gantsch niet bangh voor, sullense in loopen, en eerst by den steert en daer naer kort in den neck vatten, datse haer hooft niet roeren konnen, en bijten haer soo den neck aen stucken, ofte half af, dat haer het bloedt by den mont neerloopt, gelijck ick het selfs voor mijn oogen gesien heb, dan smijten sy die weder wegh en laten hem soo leggen sterven: daer is oock een kleyn Slangetjen, ontrent soo langh ende dick als een Tabacx-pijpe; het werdt weynigh gesien, hout hem veel inde hooge ruyghte vande aerde, vele zijn van gevoelen dat het quaet doen kan, maer ick heb daer noyt yet seeckers van konnen vernemen. De Ratel-Slanghen ghelijck die in Brazil zijn, soo zijn sy daer mede. De ghene die dese Slange ofte het ghelijckenis daer van noyt ghesien hebben, kan men qualijck beduyden hoe sy zijn, vele willen staende houden dat de vierige Slangen die de Kinderen Israels in de Woestijne gheplaeght hebben, soodanige waren, maer het gaet niet heel vast: 't Is anders een boos tuygh ende sal niet licht voor een mensch ofte beest uyt de wegh gaen; sy zijn heel bont van geel, swart en peers, dick van kop met vier lange scherpe tanden, die de Wilden [45] voor Lansetten ghebruycken, het lijf van fatsoen als andere Slanghen, uytghesondert den steert daer hebben sy de Ratel, dat is een harde drooge hoorenachtige substantie, die met Leetjens dubbelt over malkanderen is geschooven, daer konnen sy heel luyde, datmen het eenighe Roeden verre hooren kan, mede Ratelen, maer Ratelen noyt of moeten quaet zijn, datse bijten willen, bijten oock noyt ofte Ratelen, dan trillen sy met de steert, daer de Ratel aen 't eynde op staet, die (beweeght werdende) geluyt geeft, dese Ratel wordt alle Iaren een lidt grooter, ofte soo sommige meenen een half lidt, dat waer gelijck de leeden dubbelt zijn, op de twee Iaren een heel lidt: van ses of seven leden vintmense veel, maer een heb ick daer gesien van veerthien leden, dat was heel extraordinaris, sy zijn als sy bijten sullen seer afgrijsselijck om aen te sien, gelijck ick dat op een stock, om haer actien wel te remarqueren, besocht hebbe, dan sperren sy haren kop breet uyt en doen grooter beck open als men oordeelen soude, vinnigh toe bijtende, ende t' evens als de Beet gaet, opent sich een blauwachtigh vel, dat boven in het hemelsel van haren beck over malkanderen leyt, en daer uyt sackt dan langhs de bovenste tanden Fenijn, tot inde gemaeckte wonde: Het siet min ofte meer ghelijck blaeuwachtigh Sout, soo men van dese Beesten gebeeten werdt en het Fenijn tot inde wonde komt te vloeyen, looptmen groot gevaer van het leven, ick hebber ghekent die daer doen quamen, maer hadden niet heel veel noot, anders slaen sy datelijck het heele lijf daer over uyt, en werden streepigh en coleurigh, gelijck de Slange die haer gebeeten heeft: de Wilden selfs zijnder seer banghe voor, en gebeeten zijnde sterven daer wel somtijdts van, 't best datter van is daer zijn van dese Slangen niet veel, ende men soude wel dickwijls als men niet ghedurigh in het Veldt verkeeren moeste, seven Iaer daer wesen dat men niet een ontmoeten soude. Daer wast oock een seecker kruyt datse Slangen-kruyt noemen, en is daer soo souverain voor, dat (soo ras den Ratel-Slangh den reuck daer van ontfanght) sterft, gelijck het in deser voeghen besocht is, daer lag een groote Ratel-Slangh in een Plantagie op het langhe Eylandt, soo namen sy een groote stock ende spoghen het ghekaude Kruyt met spogh en groente soo als het uyt den mont quam daer aen, ende hielden het den Slangh van verren aen de Neus, die soo ras als hy te recht den reuck daer van ontfingh, een gril gaf ghelijck een die een koude over het lijf gaet, ende bleef voortaen doot leggen. De Wilden houden van dit Kruydt heel veel ende draghen het sommige altijdt ghedrooght by haer.

Daer zijn oock Addertjens

maer hebbe noyt verstaen datse quaet deden: en Hagedissen eenige als hier te Lande, andere met Lasver-blauwe steerten: De Wilden zijnder seer vervaert af, om datse haer (soo sy seggen) leggende in 't Bos te slapen, in 't fondament kruypen, ende een ellendige doodt aen doen; en dit is het alsser de Podden by gestelt zijn, dat ick daer te Lande van het fenijn, ofte van de fenijnige Dieren heb konnen vernemen. Nu moeten wy volgens onse beloften vande Winden, de Lucht, het Weder, en de Iaer-getijden handelen, en soo voort gaen tot de Inboorlingen op de Bevers weder uyt komende.

Van den Windt.

DE snelle Boderssen Voedster-vrouwe der Commercien, zijnde de Winden, die wayen in Nieuw Nederlandt, sonder van eenige Mossonnen ofte Passaten [46] gereguleert te worden, uyt alle streecken die het Compas aenwijst, des Winters heeftmen deselve met de koude meest Noordelijck, ende des Somers uyt de Zuydelijcker en Zuydwester handt: In het hertjen van de Winter is men daer mede stilte (als hier te Lande) onderworpen, voornamentlijck als het hart Vriest, dat niet selden ghebeurt, dan weetmen schier niet waer den Windt vandaen komt, ende is loof stil, soo datmen, hoemen sich keert, de locht schier van vooren heeft: Den Noordwesten Windt (die de meeste koude aenbrenght) waeyt aldaer anders seer scherp, heftigh en gestadigh, ten ware ontrent eenige hooge of steyle gebergte, daer sy vervallen heeft. Alle het onweder datmen daer te Lande verwacht, komt in het Voor-Iaer met een Oostelijcke Windt, en springh-ty uytter Zee, duert seer selden over de dry daghen, isser wat van het Zuyden by (ghelijck dickwils gebeurt) soo waeyt het heel bol, met een warme en dijsige lucht, of Regenachtigh. Den Westen Windt tast beter toe, en waeyt sterck, is oock seer buyigh, maer om dat hy het gantsche Landt door, meest over al dwers Waters komt, en in Zee een opper maeckt, werdt hy niet veel ontsien. Den Noorden en Noord-westen Windt brenght daer (ghelijck als hier) den Oosten en Noordoosten koude aen, al is het somtijdts soel warm weder met een Zuydelijcke lucht, soo stater dickwijls een Noorman op, die het in weynigh uren gheheel doet veranderen en kout maeckt. Hy waeyt heel doordringende, en machtigh sterck, maer om dat het een volle opperwal in Zee maeckt, hoort men seer selden dat hy eenige schade doet, als inde Bosschen, daer hy wacker roesemoest ende veel Boomen doet vallen of breecken, het is dan den rechten tijdt voor de Schutters, want door het ruysschen, kraecken en bersten, datter dan in omgaet, konnen sy dicht by het Wildt komen, de Zee bespoeyt het landt daer aende Zuyt-zijde, soo datmen daer niet veel hart weder uyt te verwachten heeft, anders als gheseght wordt met Springh uyt den Oosten. Des Somers heeftmen gemeenlijck alle dagen met den Vloet een aengename Zee-wint, die (alsoo hy over het koude Element komt) vry wat koelte en verversinghe aenbrenght: Anders als het by Somer-tijdt stil is, is het heel warm, en dickwils tot Travaten genegen, die gemeenlijck uyt den Westen of Zuydtwesten op komen, en een uur, twee ofte dry, lustigh aen leggen, daer naer klaert het uyt den Noordtwesten op en is heel koel lieflijck weder, soo dat dickwils in een uur tijdts het schijnt Katten te sullen spouwen, en weer niet een Wolckjen aen den Hemel is. Diep in het lant heeftmen heel weynigh Oostelijcken Windt, oock wel niet eens in 't Iaer, 't schijnt deselve door eenige hooge Landen daer verandert of gestut werdt.

Vande Lucht.

DE soete gebiedster vande verstanden, krachten en gestalten, so in Menschen, Beesten als Planten, is de Lucht, veel noemen dat, met een woort, het Temperament of het Clinia, deselve is in Nieuw Nederlandt soo droogh, suyver en gesont, datmen die niet en behoort te verwenschen, van klare aengenaemheyt en fijnheyt soude het moeyelijck wesen, in eenigh ander landtschap exempel te halen, en 't is in Nieuw Nederlandt soo ghesont, datmen vreemt toehoort als yemandt sieckelijck ofte quijnende gaet. Veele Menschen, oock die in West-Indien, Virginia ofte andere Quartieren vande Wereldt geen deegh hebben, in Nieuw Nederlandt

komende, werden soo fris als Visschen in het Water: Somma Galenus moet aldaer magere soppen eten: men heeft soo te seggen geen sware dampen ofte stinckende Misten, en soo haest als daer yetwes ontstaet dat quaet doen soude, een Noordelijcke Wint wayende werdt alles weder verdreven, verteert ende sonderlinge gesuyvert; soo dat het landt (van wegen sijn gesontheyt) prijsens waert is, de warmte isser verdraeghlijck, wert oock dickwijls in 't heetste vande Somer, door een Zee-wint, Noorde-lucht of Travaet

ghematight. De koude is daer felder als het Clinia schijnt te belooven, en weghen de fijnheyt des Luchts heel gevoelijcken en doordringende, maer altijdt droogh met Noordelijcke Lucht; hier tegens wijst de natuer ons Wapenen aen, want men moet hem soo kleeden datmen het herden kan. Met vochtigh weer is het nimmermeer langh aen malkanderen kout, want dat heeftmen uyt de Zuydelijcker handt, en soo haest die Lucht de overhandt heeft, is de koude gedaen, al was het oock in 't hartjen van de Winter, gelijck gebeurt, dat den Zuyden Windt (als hy wat aen een staet) het dan soo soel ende warm maeckt, of het in den Lente ware. Met veel vochtigh weder is men daer selden ghequelt, duert oock niet langh aen malkanderen: Het heeft daer evenwel genoeghsame en behoorlijcken Regen, het eene Iaer en Saysoen meer als het andere, maer het Regent daer gemeenlijck lustigh wegh dat het den Wortel getroffen heeft, en daer mede wort het datelijck goet weder en heldere lucht. Door den Donder en Blixem die men daer by 't warm weder dickwijls heeft werdt de lucht oock krachtigh gesuyvert, en klaer gehouden, sy werdt oock veel ghereguleert en heeft verscheyden toevallen, naer de verscheyden tijden des Iaers daer men in is.

Vande Jaer-Getijden.

HEt wenden en keeren van het Iaer ende Tijdt-reeckeninge, hout men daer te Lande als hier in Nederlandt, ende hoewel dese Landen veel verschillen in de situatie, van de Zuyderlijcke breete, soo verschillen sy nochtans naer advenant soo veel niet in het Temperament van koude en hitte, maer om naerder en onderscheydentlijck te spreecken, dient geweten dat den Winter daer gemeenlijck met Februario ten eynde loopt (wy spreecken nu hier, ghelijck meest doorgaens, vande gestalte, ontrent Nieuw Amsterdam, daer het hert, hooft ende midden van Nieuw Nederlandt is) soo begint dan de Lenten, daer wort geseyt het Voor-jaer, ofte wel het Lenten en Voor-jaer weeder (anders sy reeckenen daer mede op den een-en-twintighsten) met de maent van Meert Nieuwe-stijl, selden dat het daer naer hert Vriest, ofte eerder op-soomert, maer daermede begint hem alles te ontsetten, den Visch schiet uyt de gront, de Boomen Botten, en het Gras spruyt: op veel plaetsen raecken in Meert de koeyen in 't Gras, op sommighe moeten sy oock langer wachten, het eene Iaer set het ander oock niet, maer de Paerden en het Leegh goet mach altijdt uyt, met den May heeftmen altijdt het volle Gras, en blat over-al. De maent van April is de rechte Thuyn-maent, laetter dientmen oock op den Acker niet te saeyen, ten ware men soo ras niet veerdigh konde werden, soo geschiet het oock laetter ende het heeft tijdt genoegh [48] om rijp te worden: Het meeste veranderlijck en onstuymigh weder heeftmen in dese tijdt, voorneemelijck met Springh en Oosten Windt, die dan oock het water wel wat opdringht, maer geen hooge Vloeden te weege brengen kan, Voor die naukeurigh zijn het landt te besien, hebben nu in April en May de bequaemste gelegentheyt, het Gras ende ruychte is dan in 't Bos noch gheen meester, en daer is Voeder voor de Paerden, oock is de koude over en de hitte brandt noch niet, en den grondt daer het Bos brandt, gebloot zijnde, laet hem ten besten bekomen, alle Boomen staen nu in haer Blom, en 't Bos is vol soeten reuck: Het mist oock nimmermeer of men heeft half May rijpe Aertbesien, niet in de Thuynen: want daer werden die niet geplant, maer op de Velden, daer sy van natueren wassen, inde Thuynen (wordende daer wel op ghepast) soude sy licht noch wel eerder rijp werden, door dien de warmte daer te Lande, als sy aen 't komen is, heel ras aen schiet, soo heeft men de Soomers heel subijtelijck, daer na het Gras en Kruyt sich oock reguleert, en 't sal dickwijls in 8 ofte 10 dagen, het geheele landt dor zijn, en van dor in groen verandert wesen. Men heeft daer soo laet als hier te lande gheen Rijp: Het werdt voor vreemt ghehouden soo men in May daer van hoort, maer met de Maent van May raecktmen midden in den Soomer, want het Winter-kooren staet inden Blom, ende is even hoogh.

Den Soomer die seer wel met den May beginnen mochte, maer om niet te langh te maecken van Junij af gereeckent wordt, is daer te lande ghemeenlijck seer warm, heel selden soo regenachtigh dat het verveelt; en al-hoe-wel den eenen den anderen niet en set, machmen vry seggen dat de Soomers daer altijdt beter zijn, en dat wegens hare gestaadigheyt, als in Nederlandt: Selden regent het langh aen een, dickwijls is het met een Travaet of Donder-vlaegh, die wy des Soomers daer heel veel hebben, en ghewoon zijn, die dueren een, twee en dry uren, of een halven dagh: als het dry uren aen malkanderen regent, verwondert hem yder een, seer selden dat het langher duert, den Regen doet daer geen quaet, maer alsoo daer veel hooge Landen zijn, wordt in 't gemeen naer Regen gewenst: de Aerde is aldaer oock seer open ende sponciachtigh, soo dat het Water niet staen blijft maer licht versackt: meenighmael sal een losse Somer-vlaegh soo veel Water maecken, datse den Wortel ter deghen raecken: In een ommesien komt daer een Noort-westen Windt achter die klaert alles weder soo op, of men van geen Regen geweten hadde. Daer valt oock swaren Dauw, die by droge tijden, want die is men daer somtijdts al mede onderworpen, groote verversinge aen de Planten ende Kruyden geeft. Nu betaelt den Acker zijn jaerlijcksche Renten, en de Boomen lacchen ons toe, maer den Toubacq en den Wijnstock verwachten dickwijls de maent van September. De Visschen verheugen haer inde Stroomen en de Beesten speelen over het Veldt, en schijnt gheen verdriet soude scheppen al duerde het vry wat langh, voornamentlijck als den Somer op het lest begint te schieten, want dan is 't daer over al voor Menschen en Dieren ruymst te geraecken.

De dagen vallen daer des Somers soo langh niet als hier te Lande, noch oock des Winters soo kort niet, het verschilt (soo aen den morgen als aen den avondt) een uur en een half, datse daer te Lande des Soomers korter en des Winters langer [49] zijn als hier: te weten, dry vierendeel uurs zijn sy des morgens in den Soomer korter, en oock soo veel verliest men aen den avondt; van gelijcken is 't des Winters, dan rijst de Son daer dry vierendeel uurs eerder als hier te Lande, en daelt des avondts oock soo veel later. Bevinden daer, dat dese veranderingh gantsch geen ongelegentheydt veroorsaeckt, vallende de dagen des Soomers warm en langh genoegh, voor die ghene die lust hebben wat te doen, om het selve te verrichten, ofte haer te vermaken, en des Winters is doch den tijdt altijdt noch voor-by geschooten eer men daer ter deegh om begint te dencken: den gront en waerom dit soo is, en de wederleggingen die daer tegens by ghebracht werden, hier naukeurigh te ondersoecken, soude buyten ons voornemen zijn, sullen dat voor de geleerden laten, ende alleen ten gevalle van den eenvoudigen seggen het ghemeen en waerschijnelijckste gevoelen te wesen, dat Nieuw Nederlandt soo veel naerder aen de AEquinoxiale Linie, dat is, meer midden in de Werelt is gelegen als dit Landt. Gelijck de dagen en nachten dan doorgaens in lenghte verschillen, soo verschillen sy noch veel meer in het op komen en onder gaen, den een en selven dagh en dageraet diemen hier te Lande heeft en geniet, heeftmen en geniet men in Nieuw Nederlandt altijdt, by de ses uren later als hier te Lande, soo dat het hier is des middaeghs ontrent de klocke twaelf, het daer te Lande bevonden wordt, niet later te zijn als 's morgens de klocke ontrent ses uren. Hier van nu zijn al weder veel verschillende redenen, die te langh souden vallen wijtloopigh te verhalen: de meeste seggen dat het niet anders is, als dat Nieuw Nederlandt soo verre Westelijck leyt, anderen gaen hooger en disputeren de ronte vande Globus, hier wert alleen van de beschapenheyt der selve gesproocken en die bedisputeert niemant, is oock dickmael aen het verschillen van den Eclipses waer bevonden.

De gemeene Herftsten in Nieu Nederlandt zijn soo schoon, lieflijck en aengenaem, datmen die ter Wereldt niet volmaeckter soude konnen begeeren, niet ten aensien dat dan alle Vruchten die den Soomer hebben laten voor-by gaen, haer vermoogen geven, oock den Acker zijn overschot is op-brenghende, maar voornamentlijck om dat de selve soo wel van hitte en koude ghetempert zijnde, soo schoonen en lieffelijcken weder voortbrenght, als of het inde maent van May waere, uytghesondert dat het by eenighe morgen-stonden wel wat nevelachtigh valt, maer die werdt voor de klocke thien door de op-gaende Sonne altijt verteert en verdreven, sy heeft oock geen stanck ofte ongesontheyt by haer, so datse weynigh discomodeert: ten anderen, het Loof, Gras en Kruyt, dat by den Soomer

vergaen, verdort en vertreden is, doet dan weder een nieuwen schoot, en spruyt alsof het inde Lente waere, dat groote verlustigingh aen Menschen en Dieren geeft. Men heeft inde Herft oock niet veel Regen, als met vlagen, die niet langh aen malkanderen dueren, somtijdts continueert het oock wel twee of dry dagen aen een maer selden, voorts heeftmen alle daghen, dagh aen dagh, schoon en heerlijck weder, met helder Sonne-schijn, en evenwel niet te warm, maer seer matigh getempert, met een woort geseyt, de Herfsten zijn daer te Lande seer lieflijck, en aengenamer als hier de Soomers zijn, dueren oock heel langh, want als men buyten den Circkel van het hooge landt, ter Zee-waert blijft, gevoelt men voor Kersmis in 't gemeen den Winter

niet: te weten, dat het soo langh weynigh. [50] Vriest, open Water blijft, alle daegh goet Sonne-schijn, en redelijck warm weer is, ende op veel plaetsen de Beesten het in 't Velt konnen houden, voornamentlijck by daghe: door het hooghe landt raecktmen Noordelijcker ende is vers Water, daer heeftmen somtijts Vorst en kout weeder, dat het goet op stal moet. Nu versiet men de Keucken en draeght voor den aenstaenden Winter sorge. De Ossen en Verckens

die nu vet zijn, worden niet alleen geslagen, maer de Gansen, Calkoenen

en Herten zijn op haer beste, en best te bekomen, door dien het Water goedt is, wegens de koude, onder de Wal hout, en de Bosschen op veel plaetsen gebrant zijn: Nu is het der Wilden rechte Iaegh-tijdt, en daer werdt sulcken overvloedigen goet van Herten en diergelijcke vernielt, dat yemandt (die de gelegentheyt en grootheyt van het landt niet weet, het selve van buyten aensiende) oordeelen soude, men in een Iaer alles te schande soude maecken, nochtans door dien het landt soo wijt en groot is, dies oock machtigh suport heeft, als konnende maer op weynigh en kleyne plaetsen bejaeght werden, soo verneemtmen geen minderingh. De Wilden seggen oock, dat doen sy-lieden daer in haer meeste kracht en meenighte waren, voor en in 't eerste vande komste der Christenen aldaer (want daer naer zijnse door de Kinder-pocken en sterfte soo versmolten, datter nu gheen een is tegens doen thien) naer advenant veel meer als nu gejaeght en geslacht werde, evenwel men gheen veranderingh in verminderingh ofte vermeerderingh vernemen konde. De Winters vallen in Nieuw Nederlandt heel verscheyden naer somtijdts de Iaren loopen, en naer de plaetse gelegen is, daer men deselve considereren wil, en dient dies aengaende geweten, dat door het hooge landt naer de Colonie Renselaerswijck, en de plaetsen die haer te lantwaert inne na Nieuw Engelant extenderen, wy nochtans (gelijck sy oock in der waerheyt zijn) voor Nieuw Nederlandt reeckenen, vry wat kouder vallen ende langer dueren, als Nieuw Amsterdam of de plaetsen aen de Zee-kant gelegen, gelijck het lange Eylandt, de Zuydt-Revier ofte eenige plaetsen daer ontrent, alsBeginnende, Don Recht, Clemmende Winter, in gheseyde plaetsen selden Vriest voor Kersmis, en hoewel het by sommighe nachten wel wat eerder Vriest, oock wel een vlaegh Sneeuw valt, soo heeft het doch niet veel te beduyden, en is over dagh meest schoon weder, maer inde Colonie Renselaerswijck is 't gebeurt, dat het eerder toe Vroor, ghelijck in 't Iaer 1642. doe gingh de Revier den 25 November toe, en bleef heel langh sitten, om leegh of ontrent de Zee-kant gebeurt het nimmermeer soo ras, maer verwacht daer altijdt (gelijck gheseyt is) tot den Kers-tijdt, en dickwijls noch langer, dan gaen de Revieren daer oock selden vast sitten, drijven wel vol Ys, soo dat het Vaertuygh t'eenemael onbruyckbaer is, dat dan duerende blijft soo langh den Windt Noordelijck staet, maer schiet die in 't Zuyden ofte Oostelijck, soo is al het Ys daer ontrent metter haest weder uyt het Water, en dat gebeurt somtijdts wel twee of dry malen in eenen Winter, datmen daer ondertusschen weder varen kan, en op nieuw stil leggen moet. Veel regenachtigh weder ofte stercke winden die langh uyt eenen hoeck wayen, is men daer des Winters niet ghewoon of verwachtende: Het schijnt en vele trachten het met stercke gront-redenen vast te maecken, dat voor de subtijlheyt ende fijnheyt vande lucht diemen daer geniet, het Water eer het de Aerde te genaecken komt, ofte noch inde Hosen der Wolcken besloten [51] zijnde, ofte onderwegen door de koude in Hagel of Sneeuw ghetransformeert wordt, het welck te eerder gelooft werdt om dat het daer te lande by Winter-dagh veel Sneeuwt, die oock dickwils binnen het hooge landt eenige weecken, ja maenden aen malkanderen, sonder geheel wegh te doyen leggen blijft, maer buyten den Circkel van het hooge landt is den Zuyden Windt krachtiger, daer kan den Sneeuw niet langh leggen blijven, maer werdt t' elckens vanden Zuyden Windt verslonden. Het ghebeurt daer oock dickwijls inden Winter een of twee reysen, dat tusschen Reghen en Vriesen de Boomen met klaren Hegsel behangen werden, dat seer speculatijf en aengenaem als de Sonne daer op flickerende is, voornamentlijck inde Bosschen, die in het hanghen van 't Gheberghte leggen, sijn selven op doet, en vertoont; eenige willen seggen dat swaren Hegsel een goede voorbode is van sware Vruchten die teghens den aenstaende Soomer souden genooten werden, het is verwonderenswaerdigh en schier alle redenen te boven, dat het in Nieuw Nederlandt, met geenen ofte met weynigh Windt, want het daer des Winters als het meest kout is, niet veel waeyt, als leggende op de selfde hooghte als Spangien en Italien, oock des Somers deselve warmte deelachtigh, des Winters nochtans soo kout is, en gemeenlijck meerder drooge koude subject als hier te lande, daermen soo veel Noordelijcker leyt, soo dat oock alle Boomen, Planten en Kruyden (die geen koude verdragen konnen) daer ondienstigh zijn, en in tegendeel bevindt men metter daet, dat de Pelterije ofte het Bontwerck, daer soo schoon en Extraordinaris valt, dat het Moscovien in veelen te boven gaet, hier van werden veel verscheyde redenen te borde gebracht, die wy de Liefhebbers in 't korte sullen verhalen, doch onvermindert yders gevoelen en speculatie, tot nader bescheyt, want daer soo veel redenen ghegeven werden, vallende in 't gemeen alle onseecker, eenige seggen: het is om dat Nieuw Nederlandt soo verre by Westen, in het hanghen van de Globus gelegen is, dat by anderen wederleght werdt, met de gelijckheyt van Hispangien en Italien, diemen daer des Somers geniet, naer 't ghevoelen dat de Wereldt niet rondt sal wesen, en Nieuw Nederlandt in het verschiet soude leggen, trachtende haer gevoelen vast te maecken, met het vierde laest gevonden deel, ontrent soo groot als de andere dry te samen, vragende soo sy doen rondt was, hoe deselve nu soo blijven kan, als daer ontrent de helft by gekomen is, sommige seggen oock hoemen hooger inde lucht leyt, hoe het fijnder en kout is: Nu seggen sy leyt Nieuw Nederlandt heel hoogh in 't Westen, ergo het moet daer des Winters soo kout zijn, en kan evenwel des Somers soo warm wesen: Veeler en het waerschijnelijckste te gevoelen, is der ghener die by brengen, dat by Noorden ende Noordtwesten, het landt eenige honderdt mijlen sich is uytstreckende, en eyndelijck op een gevrooren Zee (daer evenwel hart aen getwijffelt werdt, alsoo door de Straet Davids daer sy bekoomlijck door moeste zijn voor desen gevaren is) stuyt, oock dat het op sommige steden hooge en steyle Berghen heeft, waer tusschen den Sneeuw doch soo verre te Landtwaert inne leggen blijft, ofte selden wegh doyt, en als dan den Windt over dat landt schiet, soo ontstaet hy, en is de selve koude lucht, die haer eyghenschappen van onderen en boven (daer 't beyde kout is) ontfangen heeft, ende in ghevolghe van dien soo ghevoelijcken koude veroorsaeckt, want anders seggen sy als den Windt uyt der Zee komt te schieten, als is [52] het oock in het hertjen van den Winter so is het so soet en warm of het dickwijls inde Lenten ware, evenwel de koude is daer so groot niet dat sy daer eenig quaet doet, ofte seer moeyelijck valt, maer komt in veele gelegentheden heel ghewenst, en ten goede door dien sy het Landt van alderley soorte van Ongedierte suyvert, en alle scherpe en quade humeuren, t'eenemael wegh neemt, oock alle lichamen en planten vast doet sluyten en dispoost maeckt, en werden voorts de ongemacken die de koude in 't gemeen is mede slepende, van de nature daer te Lande heel voorsichtigh wederleyt. Ten eersten, daer het overvloedighe houdt dat daer over al is, en voor niet genoten, gehaelt en gebruyckt wert, ten anderen, door de uytmuntende Renten en Voederingen die sy daer te Lande voort brenght, en sy lieden de geheele wereldt van mede deelen, ja de Wilden selfs die niet so dick als wy gekleedt, maer schier half naeckt gaen wederstaen de koude daer te lande met fatsoen, en ontsiense weynigh, sonder dat sy daer oyt van overvallen, ofte merckelijck beschadight werden, doch evenwel sullen sy alsser somtijts eenighe bittere daghen komen, so veel langs het velt niet gaen playsieren, principael de Vrouwen en de Kinderen, want de Mans vragen daer weynigh naer, als sy wel des Somers ofte by warme dagen doen.

Vande seeden en ongemeene eygenschappen der oorspronckelijcke Ingeboorne in Nieuw Nederlandt.

Hare gedaente der lichamen ende waerom men de selve Wilden noempt.

HEbbende nu kortelijck gesproocken voor soo veel de ghelegentheden van het Land noodigh achten sal, het mede de pijne waert zijn by gevolgh te handelen, van den Aert desselfs oorspronckelijcke Ingheboorne, op dat soo wanneer de Christenen aldaer vermeenigvuldight en de Wilden versmolten sullen zijn, met een en t'seffens hare maniere en zeden ontslippende de geheugenis niet en bedroeven.

Naer gestalte, de leest of het fatsoen haerder lichamen soo wel de Mannen als Vrouwen is gelijck het gemeene ende wel geproportioneerde slagh, hier in Neerlandt in lenghte soo in als tusschen de lengte ofte swaerte en dickte reguleeren sy haer als elders, de een minder d'ander meer selden van het ghemeene slagh afwijckende, van leeden zijn sy gauw en swack, konnen geweldigh loopen en treffelijck ten duerte gaen, groote en beswaerlijcke packen met haer slepende, tot alle vrywillige lichamelijcke oeffeninge zijn sy seer bequaem, voor soo veel haer dispositief is. Maer tot swaren langdurigen Arbeydt die slaefachtigh magh schijnen, zijn sy voornelijck het Mans-volck gants onwilligh, stellen oock alle hare geschechten en saecken daer naer aen, dat sy niet veel behoeven te doen, of [53] arbeyden, eenigh misgebooren of wanschapen wort seer selden onder haer gesien in alle den tijt die ick daer te Lande om gegaen hebben, quam my noyt meer als een te vooren, die met een slim lijf geboren was, kreupele, bultachtighe ofte andersins mismaeckte zijn soo selden onder haer gesien, dat men met waerheyt magh seggen, de soodanighe daer niet te wesen, en soo men al hier en daer, een verminckte of gebreckelijcks te sien komt, sal men by ondersoeck bevinden, het selve by het een ofte ander ongeluckigh toeval ofte in Oorloge over gegaert, en toegekomen te zijn, alle zijn sy ranck en dispoost van leeden, sonder dat men daer eenige uytsteeckende swaer, vet ofte grove lichamen onder vint, en al hoe wel door de banck te reeckenen de nature haer met geen overvlieghende wijsheyt begaeft, oock hare beste verstande sonder konstelijcke oeffeninge verouderen moeten, soo vint men evenwel onder haer geen dwase, geen geck, geen dulle ofte rasende persoonen, soo Mannen als Vrouwen zijn sy in 't gemeen breedt van schouders en smal van middelen, de hayren harer hoofden zijn altijt eer sy door den ouderdom veranderen, gitswart, gants sluyck ende ongekrolt, by na soo hart als een Peerde steert, en al het ander couleur ofte slagh van hayr, houden sy voor uytsteeckende leelijck, op de borst, onder de armen en aen de kin ofte andere heymelijcke plaetsen des lichaems, krijgen sy al heel geen ofte seer weynigh hayr; Het geene noch op geseghte plaetsen, eenighsins, dat seer enckel is uytschiet, plucken sy met de wortel uyt, en komt selden weer als by de oude Mans, die sommighe om de kin hier en daer wel wat stoppelachtigh zijn, sy hebben alle soo Mans als Vrouwen schoon gesight, met swart bruyne ogen en sneeuw witte Tanden, stick-siende ofte scheele zijn seer selden onder haer gevonden, en van blindt geboorne hebbe ick noyt gehoort, ofte konnen vernemen, weynigh over komt het haer oock by ongeval, ick hebbe noyt meer als van een geweten, die met twee Perels op de Oogen, vande Kinder-pocken blint ghebleven was, seer oudt werdende vergaet haer gesicht mede, doch so ras niet als hier te Lande, haer verwe ofte couleur der lichamen is door de banck niet so wit als het onse, hoe wel men daer wel eenige vint die seer helder zijn, en dat sy meest alle blanck gheboren worden, anders trecken sy wat op den gheelen ghelijck den Taters ofte Heydens die hier door 't landt lopen, ofte gelijck de buyten-lieden die veel in 't Velt (gelijck sy lieden) doen en verkeeren, sonder haer voor de Son ofte Lucht te wachten, de geelheyd die sy hebben is geen foute in de nature, maer alleen een toeval inde leeden, ontstaende uyt der Sonnen hitte, die daer wat krachtiger als hier te Lande is brandende, en door dien sy van geslacht tot geslacht over gaet, vertoont sy haer te kragtiger. Evenwel dese geelheydt daer sy de eene meer als de andere, doch alle aen vast zijn, is sodanigh niet ofte men vindt onder haer veele so wel Mans als Vrouwen, fraye bevallighe persoonen, en aenghesichten, 't is waer, in 't eerste aensien komen sy onse natie want vremt te vooren, door dien dat het Couleur de spraeck en Kleedinghe soo veel verschillende zijn, maer by die daer wat veel mede ommegaen is dat haest over, en het schijnt dat hare Vrouwen mede eenige aentreckende bevalligheydt over haer hebben, door dien verscheyde Neerlanders (eer de meenichte van Neerlantsche Vrouwen daer te bekomen waren) daer seer op verslingerde, haer aengesichten en tronien, zijn als hare en verscheyden als hier te Lande, selden uytsteeckende schoon ende noch minder uytmuntende leelijck, [54] doch als sy geoeffent werden als die van onse Vrouwen, souden sonder twijffel weynigh ofte niet van hier verschillen.

De oorspronckelijke Ingeboornen daer te Lande, (want nu zijn daer oock veel Ingeboorne die niet oorspronckelijck daer van daen maer Christenen van Christenen geboren zijn), werden hoe wel sy in veel verscheyde Geslachten onder haer bestaen by de onse, met een algemeenen naem, alle Wilden genaemt, en desen naem is voor so veel men ondervinden kan, haer in 't eerste gegeven, past oock om verscheyde consideratien op haer seer wel, als eerstelijck, om de Religie: want sy die geen en hebben, ofte so weynigh dat sy daer genoeghsaem wilt in sijn, ten anderen sijn sy in 't stuck van Huwelijck en onderscheyt van eygen Land-gronden, vande algemeyne Wetten so verschillende datse wel Wilden

mogen heeten, om datse daer mede schier in 't wilt handelen, ten derden, gelijk de Christenen om onderscheyt en tegenstellinge van haer selven eenige buytenlandtse Natie, Turcken, Mamelucken, en Barbaren noemen, zijnde den naem van Heydens te ghenerael oock weynigh buytens landts gebruyckelijck is, so hebben sy de Americaense Ingeboornen daer niet onder willen reeckenen, oock ghelijck mede het woordt swerte en blancken by die over Zee verkeeren gebruyckelijck is, in tegenstellinge van Negers en ons of ons gelijcken Natien, en geen van beyde dese Americaen als maer wat op het Olijf Couleur treckende, bequamelijck paste, soo hebben sy ofte ghelijck wel te gelooven is, meer by geval als by deliberatie met het eerste woort, dat haer inden mondt schoot Wilden genoemt, en gelijck daer Vrouwen of der ongheleerde die niet veel en weten eerste oordeel en inval best is, schijnt dit oock wel uyt te vallen, konden oock wel Wilden genaemt werden, om dat sy t'eenemael wildt ende vreemst van het Christen geloove zijn.

De Spijse en het voetsel der Wilden.

INde spijse ofte dranck zijn de Wilden, al is het oock op haere Feest-daghen, gants niet overdadigh, quistachtigh, dertel of kostelijck, verghenoeghen haer lichtelijck als sy maer yet hebben, om de nature te voeden, en den honger en dorst te versadighen, het is oock onder haer niet als hier te Lande, dat de Overste, Eedelste of Rijckste, haer beter en naer advenant laten tracteeren, als een Calis of gemeen Man, maer haer spijse en dranck is genoeghsaem over al by allen en t'allen tijden naer tijdts gelegentheydt eender-hande, haren ordinaris dranck is als in ouden tijden water (als sy het so bekomen konnen dat haer oock selden mist) uyt een Fonteyn ofte Leevende Wel, somtijts maer selden als sy wel te pas zijn, ghebruycken sy mede vers vlees ofte visnat eenige maer weynighe onder haer gebruycken als het in den tijt is Druyven-nat, dat sy vers op drincken en noyt tot Wijn maecken, Bier, Brandewijn ofte stercken dranck is onder haer niet bekent, ten waer by eenige die onder ons veel verkeeren en gheleert hebben, dat Bier en Wijn beter smaeckt als Water, de Indiaense Talen zijn verscheyden ende alle seer rijck, evenwel isser geene onder alle met een woort versien daerse droncken mede konnen vernomen, de dronckenschap hieten sy Geckheydt en droncke luyden seggense Gecken te zijn, als sy onder ons veel verkeeren ofte eenighe den dranck bekomen konnen, want de meeste willen gants geen dranck [55] proeven, oock is om insolentie voor te komen by de Overigheydt verboden stercken dranck aen haer te verkopen, zijn so gulsigh in het droncken drincken en gheduerende den dronck zijn sy heel moeyelijck, en genoeghsaem ghelijck men seght sint selten in specie, eerse daer toe ghewent zijn, kan men haer light droncken maecken, als zijnde een glas kleyn bier ofte twee daer genoegh toe is. Maer metter tijt leeren sy den dronck so wel als de Neerlanders verdraghen, Flericijn, Podagra, puystige en roode Neusen of dierghelijcke snaren zijn onder haer niet bekent noch geen Accidenten die op en uyt drincken volgen.

Haer spijse is gemeenlijck alder-hande Vis en Vlees, naer den tijt van 't jaer, en de gelegentheydt van het Landt daer in sy verkeeren mede brenght. Sy hebben geen Hovaerdy ofte sonderlinghe fatsoen in het toe-maecken en aenrichten der selve, als den Vis ofte Vlees niet meer als in water gaer koockende, sonder eenigh Cruyt, Sout of Smout daer by te doen, niet anders als het selfs mede brenght. Sy weten oock van geen stoven, smooren, backen, fruyten of diergelijcke; en oock selden van yetwes te verwarmen ofte braden, ten ware kleyne stucxkens vlees en viskens, noch meest als sy op de reyse ofte ter Iacht zijn, en weynige andere gelegentheydt hebben. Voor Broodt ghebruyckense Mayes ofte Turxe Tarwe, die haer Vrouwen, want sy weten daer van geen Molens kloppen of stampen, ghelijck de Ouden het Manna inde Woestijn deeden, en tot Koecken backen, sy werpen dat gestampte Meel oock wel dickwijls ghelijck eenige hier het Gort en den Rijs doen by het Vlees tot een poel past. Maer haer gemeen voetsel en daer sy dit Cooren meest toe gebruycken is Pap die men daer te Lande Sapaen noemt, soo gemeen en ghebruyckelijck onder de Wilden dat selden een dagh voor by gaet ofte sy eetense, ten ware saecke sy op de Reyse ofte ter jacht waren, men komt schier ten geenen tijde van den dagh in eenigh Indiaens ofte Wildens Huys, daer sodanige Pap niet gegeten ofte veerdigh gemaeckt wort, alle so Vrouwen, Kinderen als Oude lieden, zijn sy daer so seer toe gheneegen en gewent dat wanneer sy ons, ofte malcander komen besoecken, haer eerste vrage en omsien daer naer is, sonder die kan men haer qualijck, naer genouchte tracteren, het schijnt dat sy sonder desen Sappaen haer bekomste niet wel eeten konnen, sy koocken daer oock dickwijls als sy daer gelegentheyt toe hebben Vis ofte Vleys onder, selden vers maer in 't gemeen eerst hert gedroogt, en tot Meel gestampt, dat gebruycken sy meest in 't eyndt van de Winter ende aenkomen van 't Iaer als de Iacht gedaen en haer meeste voorraedt verschoten is. Ghebruycken oock veel Turxe Bonen dat sy onder haer voor een leckernye houden, alsse met vers Vlees in lanck nat gekoockt zijn, voorts gebruycken sy tot spijs en onderhoudt alderhande Vlees, Vis en vruchten, die het Landt uyt geeft en sy bekomen konnen houden gheen ghewoonlijcke ofte ghesette tijdt om te eeten, als onse Natie doorgaens doet oordeelen het beter te zijn als sy honger hebben, hare apetijten, Maegen en Lichaemen hebben sy geweldigh onder haer gheweldt, so dat sy met heel weynigh ofte somtijdts 2, a 3, a 4. daghen konnen behelpen: Als het daer naer weder ruym voor komt, weten sy haer schade ofte achterstel gauw in te halen, sonder dat sy haer Magen daer door bederven, of sieck daer van worden, en hoe wel sy door de banck kloeck eeten konnen, so vint men daer geen overdadige Vraeten, Seremonien van hooch ofte leegh te sitten, eerst ofte laest toe te tasten, [56]

aengericht ofte voor gedient te worden, konnen onder haer niet bemercken, heel selden nooden sy malcanderen oock, als op de groote Feeste, maer die by haer in Huys is als het op een Schaffen en Eeten gaet, richten sy mede voor, daer wert niemandt voor by gegaen, sonder dat sy daer geldt af nemen, ofte voor laten betalen, dat is onder haer geen gebruyck, het is extraordinaris daer sy yemant mede tracteeren, is met steerten van Bevers heel vet vlees, Twalifs-hoofden, en ghebraden Mayes-kooren dat sy stampen tot Meel, en met heel vet vlees-nat begieten, oock met Castanien die een wal op ghesoden, de schellen afghedaen zijn, dan ghebroken werden en met vlees-nat en heel vet ghestooft, en gaer ghemaeckt zijn.

Als sy op verre Reysen ter Iacht ofte ten Oorloghe sullen gaen, daer sy weten ofte vermoeden, gheen voorraedt sullen vinden, versien sy haer met Meel, van gebraden Mayes

ghestooft, het selve Meel is haer so sterckelijck ende voedtsaem, dat sy in een kleyn sackjen haer voor veele dagen konnen versien, en gheen virendeel daeghs verdoen, om dat het so ingetrocken is, en de vochtigh werdende weder uyt geeft, daer van dragen sy so een kleyn packjen met haer, ende als sy honger hebben nemen daer een handtjen vol af, en drinckender eens toe en houden haer voor so wel getracteert, dat sy daer weer een dagh op heen mogen, maer so sy daer eenigh vlees of vis toe verschaffen konnen, dient het haer in plaetse van sijn broodt, en behoeven het niet te backen.

Vande Cleedinghe ende Cieraden der Mannen ende Vrouwen.

MEest alle hebben sy eenderley slach en fatsoen van Cleedinghe en zijn, niet prachtigh of overdadich daer in, ten ware eenige jonghe Lieden die als sy oudt werden het selvige licht vergeeten, evenwel de Vrouwen zijn veel meer ghenegen haer te cieren en op te toyen als de Mans, hoe wel het by lange niet komt ontrent het geene hier te lande sien, het Man-volck als sy noch jonck zijn tot twaelf of derthien Iaer toe, gaen heel naeckt, de Meysjens decken sy ghemeenlijck haer schamelheyt so ras sy beginnen te lopen, alle dragen sy een bandt om haer middel van leer, Walvis vin, Baleyn, of Zee-want, als sy het hebben daer steecken de Mans een lap duffels Laecken, wat meer als een half el breedt en negen vierendeel lanck, achter en voor deur, die gaet haer tusschen de Beenen, en hanght noch een vierkant stuck achter en voor over, staet haer niet qualijck, is heel gemackelijck en des Somers luchtigh, wanneer sy dickwijls gaen sonder yet anders aen te hebben, het deckt haer schamelheydt, en daer voert het den naem Cote

van, eer het duffels Laken daer te lande so gebruycklijck was, noch wel somtijts als sy daer geen ghelegentheydt toe hebben, nemen sy daer eenigh bereydt leer ofte Bondt toe, dat sy tot so een lap snijden, en bequaem maecken, en van d'onse over al, met een ghemeen woordt een Cloot-lap ghenoemt werdt, welck woordt aen eenige hier te lande oneerlijck schijnt, maer het blijckt daer uyt de woorden niet anders te hebben, als de gewoonte in 't gebruycken, en die is daer te lande soodanich dat het selve woort, geen teere Vrouwe ofte Vrijsters [57] Ooren offenseert, de Vrouwen hebben oock een lap laeckens om het lijf, van voller breete ende vijf vierendeel langh hanght tot op het halve Been, ende is so veel als een onder rock, maer naest haer lijf, onder den lap hebben sy een Harten-vel, dat oock rontom gaet, onder aen met tippen en veel dunne nesteltjens hanght, die daer konstigh aen gesneeden zijn, de vermogenste of die daer sin toe hebben nemense heel met Zeewant uytgewerckt, dat dickwijls tot een hondert guldens twee ofte dry aen Zeewant, tot so een Onder-rock gaet, voorts om het boven-lijf so Mannen als Vrouwen, te bedecken hebben sy een stuck Duffels Laecken van volle breete, dat is negen en een half vierendeel ende by de dry Ellen lanck, is in't ghemeen op de rechter Schouder met een knoop om de Middel vast gegort, ende hanght so voorts tot de voeten toe, dat diendt by haer daeghs voor een Kleedt, en des nachts voor een Bedt en decksel, Coussen en Schoenen dragen so Mans als Vrouwen van Harten

en Elandts Leer, die sommighe oock met Zeewant heel kostelijck uytwercken maer meest slecht en recht gebruycken, eenige maken oock Schoenen van Mayes-stroo, maer valt niet durabel, eenige kopen nu hare Coussen en Schoenen van onse Natie, en daer bevinden sy haer wel het beste by. De Mans lopen meest alle bloots-hooft, en de Vrouwen meest met bloote Hayr, dat achter toe gebonden en tot een Tuyt van ontrent een Handt langh, als een Bevers steert op gevouwen is, daer over trecken sy dan een vierkante Kap, die dickwijls met Zeewant kostelijck uytgevrocht is, en om het voor-hooft als sy wat kostelijck en moy willen wesen, hebben sy een span-bant, van Zeewant

gemaeckt ontrent sulck fatsoen, als eenige meenen in Oude tijden het voor-hooft spansel gheweest te zijn, die hout haer hayren, vast gladt in ordre by malkanderen, komt oock achter aen den Hayr-tuyt met een strick vast, ende toont so t'samen heel cierlijck ende levendigh genoech af, om den hals ghebruycken sy mede verscheyde Cleynodien, die meest van Zeewant ghemaeckt, ende by haer seer kostelijck en waerdich gehouden werden, als onder ons de Peerlen, sy hebben oock veel snoeren van Zeewant om de handen, en aerdigh gewerckte figuertjens op de Borst, die half bloot ofte niet nauw gedeckt zijn, hanghen veele oock wel kostelijcke Banden van Zeewant om haer middel, en heel fijn en kostelijck goetjen door haer Ooren, oock schilderen de vrouwen en vrijsters als sy op het schoonste ende netste opgepronckt zijn, haer Aengesichten heel weynigh ofte gants niet, als hier en daer met een swert stipjen en stellen daer by een heel deftich, stil, stadich en gelatich wesen, daer alle dertele wulpsheydt t'eenemael van vervrempt schijnt te zijn, meer als het wel inder daet is. Het Man-volck schilderen haer over al, maer meest het Aengesicht met veelder hande Bonte Couleuren, soo dat als men haer niet ghewoon is soo te sien haer niet kennen kan, en siender dan voorts so statich trots en wesentlijck by, dat sy haer gesicht, te weten, als het Prach-tijt is, niet geerne eens verdrayen, daer by hebben sommighe noch een kring, heel langh en schoon root gheverft Harten hair om haer Hooft, ontrent in sulcken fatsoen als men de radien, ofte doorluchtigheden om de Hoofden der Sancten

en Sanctinnen plach te schilderen, en het toont heel fray, noch hebben sy kort hair heel fijn en glonsich in vlechten op haer Borst hangen, als een jonge Gesel so opgeschickt is sou hy schier niet eens pruym segghen, om een heele Benne vol, maer selden toyen sy haer soo heel op, ten ware eenige vrijsters [58] in 't beste van haren tijdt; anders zijn sy alle van naturen morsigh en onachtsaem over haer selve, des Winters als het kout is, komen voornamelijck de Vrouwen en Kinders niet veel uytter muyten, en decken haer als gheseyt is met Duffels, die sommige oock wel dubbelt nemen, voorts Wapenen sy haer lichaemen tegens de koude, met Beeren en Espannen vet, dat sy op haer vel smeeren, en met Mouwen en Lijven van Beeren-huyden te dragen: Sy hebben oock van Wesels, Beeren, Herten en Elandts-huyden Etc. Kleederen, daer sy den Winters fraeytjens mede wederstaen konnen. Met een woort sy hebben Kledinghe ter noot, om haer lichaem te bedecken, en de koude te wederstaen, maer om daer mede te proncken ofte staet te stellen, weten sy geen raet. Van eenigh wit Linden plachtmen onder haer niet te weten, nu beginnen vele naer Hembden te sien, en van de onse te koopen, die sy dan dickwijls soo langh sonder wassen draghen, datse versleten zijn.

Hare Huysen, Casteelen en By-een-wooningen.

HAre Huysen zijn meest al van een en het selfde fatsoen, sonder eenige bysondere kostelijckheydt, of curieusheydt in deser voeghen ghemaeckt, alsmen daer een Huys groot ofte kleyn, want sy maecken die somtijdts wel eenige hondert voeten langh, maer noyt meer als twintigh voeten breet maecken sal, steecktmen lange dunne geschelde Nooten-stocken inden grondt, soo wijdt van malkanderen als men het Huys hebben wil, en soo langh op de rijgh als 't wesen moet, die stocken werden dan ront over gheslagen en aen malkanderen vast gemaeckt, soo toont het als een Wagen ofte Galdery, ghelijck men inde Thuynen stelt, dan leytmen van het een eyndt tot het ander dwers over dese stocken, Richels gelijck gekloofde Latten, maer als de Huysen groot zijn, onder vry wat swaerder ende opwaerts naer advenant, tot een voet ofte daer ontrent, als de Latten op de dacken van malkanderen, dit dan werdt met heel taye Basten over al heel wel versorght, en om het dueren is alles geschelt, dan komt daer geen worm in, soo gaen sy dan voort, nemen de Basten van Essen, Ypen en Castanie-Boomen, en soo het diep inden Somer is, dese niet schellende sy evenwel Basten van nooden hebbende, nemen sy Imberen dat ontrent de Water-kanten wast, en sijn bast wel lost al is het ander droog, met sulcke Basten die ontrent een vadem langh en oock soo breet zijn, overleggen sy keerende de gladde zijde binnen, het heele houte geraemt staende als geseyt is, tot boven toe, op een voet naer aen malkanderen, en binden het daer 't vereyscht te deeghen vast; is daer een gat ofte scheure inde baste, dat weten sy te stoppen, en voor het krimpen laten sy de Basten over malkanderen schieten: Somma sy stellen het soo, dat hare Huysen Regen en Windt keeren, oock tamelijck warm zijn, maer van Kamers, Saletten, Saelen, Garde-Robbes of Cabinetten; daer in te maecken weten sy niet af, midden in het Huys stoocken sy langhs heen, van het een eynde tot het ander, soo dient dan de open gelaten reste, die oock in 't midden is voor den Schoorsteen om den Roock te lossen, dickwijls salmen daer in een Huys sesthien of achthien Familien hebben, minder en meerder naer de Huysen groot en kleyn zijn: Het Vuer leyt in 't midden, de Menschen aen weder-zijden, elck [59] weet zijn besteck hoe verre zijn plaetse gaet, als sy ruymte hebben om Pot, Ketel, en wat sy voorts hebben, te laten, met gelegentheyt om te slapen, soo begeeren sy niet meer, dat maeckt datter dickwijls een hondert of anderhalf en meer in een Huys logeeren: Dit is de constitutie van een Huys, gelijck sy doorgaens over al staen, ten zy daerse gaen Iagen of Visschen, daer maecken sy maer een behelp. In de Dorpen en Casteelen maecken sy altijdt vast en goet werck, tot de plaetse: Om hare Casteelen op te leggen verkiesen sy in 't gemeen, of als sy het soo krijgen konnen, een hoogen of steylen Bergh ontrent een Water of Revier-kant ghelegen, daer het niet ghemackelijck op te komen en dickwijls maer een zijde beganckelijck is, sien oock altijdt daer naer dat hy boven plat ende effen is, die omringen sy dan met een seer sware houte Staecketsel, op een sonderlinge maniere Ruyts-wijse door malkanderen ghemaeckt: eerst legghen sy langhs den grondt een swaren Boom, met somtijdts noch een lichter daer boven op, so wijt en breet als sy het Fondament begrijpen willen, dan setten sy schuyn in de grondt aen weder-zijden sware Eycke Palissaden, die steecken boven daer sy ingelaten zijn om onder malkander dichter te voegen, met een kruys door malkanderen, daer dan weder een Boom in geleyt wordt, soo geeft het heel vast werck, en de Palissaden staen twee dick, genoeghsaem bestendigh, haer voor een overrompelingh ofte subijten overval harer Vyanden te bevrijden, maer van dit werck naer de konst, met Gardijnen, Punten en Flanckeringhen, Etc. te beleggen, heeftmen onder haer noch geen kennisse; sy maecken oock hier en daer, op het effen of lage landt ontrent hare Plantagien, wel eenige Fortjens, voor een aenloop, hare Wijven en Kinderen daer in te bergen: Als sy daer soo dicht ontrent eenige Vyanden hebben, dat sy met kleyne parthyen haer konnen komen bespringen, haer Fortressen of Casteelen in sulcker forme gesteldt zijnde, achten sy seer hoog, maer hebben inder daet niet veel te beduyden, en doen haer in Oorlogh tegens de Christenen meer quaet als goet, in soo een Casteel stellen sy dickwijls twintigh of dertigh Huysen, tot hondert Voeten en eenighe oock wel langer, gelijck die van ons Volck tot 180 treden toe gemeten zijn: En gemerckt sy haer soo naeuw, als verhaelt is, in sulcke Casteelen behelpen, propter sulcken menighte van Volck in by malkander, dat het ongelooflijck is, en men verwondert staet als men haer siet voor den dagh komen. Behalven dese Casteelen hebben sy noch andere By-een-wooningen, die Dorps-wijse open legghen, hebbende meest aen de eene zijde het Bos, ende hare Mayes Landen aen de andere zijde: Sy hebben oock op sommighe plaetsen by-een-woonste ontrent de Waters daer sy gewoon zijn alle Iaren veel te Visschen, en met een wat by Planten, maer sulcke plaetsen verlaten zy tegens den Winter weer, en gaen naer de Casteelen ofte inde dichte Bosschen, woonen daer het warm is, en sy het Branthout dicht by der handt hebben, oock van geenderley Wint begaen konnen werden, en goede gelegentheyt tot de Iacht hebben, daer sy haer dan in plaets van Visschen mede erneren. Hare vaste Casteelen ofte groote by-een-woonste, verlaten zy selden t' eenemael, anders zijn sy heel licht van op-breecken en verhuysen, blijven selden langh op een plaets, maer trecken het saysoen van het Iaer en den tijdt naer, dat is inden Somer wanneer datter veel te Visschen valt, begeven sy haer aen de Water-kanten en Revieren, des Herfst-tijdts ende in den [60] Winter als het vleesch best is, soecken sy de Bosschen, somtijdts, maer meest in het Voor-Iaer, begeven sy haer met menighte naer de Zee-kanten, om de Oesters te eten en Provisie te doen van alderhande Schelp-vis, die sy weten te drooghen en langh te bewaren.

Maniere van Huwelijcken en Baren der Kinderen.

GEhandelt hebbende van het gestalte der lichamen, het onderhoudt der selve met hare kleedinge en Cieraden, en de by-een-woonste beschreven zijnde, sullen wy nu spreecken en aen wijsen het vervolgh, sonder 't welck alle het voor-verhaelde onder de voet soude moeten vallen, dat is: het Huwelijck met zijn gevolgh, als zijnde het eenighste voetsel en vervolgh der geheele Wereldt, soo werdt daer oock gheen Natie van Menschen ergens in de Wereldt soo Barbarisch gevonden, die niet het effect des selfs genieten en noch altijdt eenige nadere teyckenen daer van over behouden hebben. In Nieuw Nederlandt by de oorspronckelijcke Ingheboornen (want onder ons is 't als hier te Lande) kan men effen noch die veroude voetstappen van het selve speuren, maer soo men het wat redresseeren mochte, het ware wel noodigh het selve metten eersten geschiede. De woorden of namen van Man en Vrouw, Vader en Moeder, Suster, Broeder, Oom, Moy, Nicht, Neef, Getrouwt en Ongetrouwt, zijn onder haer wel bekent en ghebruyckelijck, gewisse kenteeckenen al wistmen gheen ander bescheyt of naerder bewijs by te brengen, datter yet is naer het Huwelijck gelijckende. Om klaerder te spreecken, de Wilden daer te lande Trouwen mede, en ghemeenlijck eene Vrouw, sonder meer, ten zy dan dat het Oversten, Rijcke of Machtighe persoonen zijn, die wel dickwijls twee, dry of vier Vrouwen t'seffens nemen, gemeenlijck vande mooyste en neerstighste die daer onder haer zijn, en 't is wonder dat de luyden, alleen door het licht der naturen, hare Vrouwen soo weten te regeren, datmen noyt hoort, ofte ondersoeckende bevinden kan, datter eenige haet, twist of partyschap onder die Vrouwen in swangh gaet, ofte over de opvoedinghe der Kinderen, Huysselijcke saecken, en preferentie ontrent den Man ontstaet, in welck stuck sy haer alleen gedragen naer des selfs wel gevallen, ontrent de Huwelijcken onder haer zijn verre naer soo veel ceremonien niet gebruyckelijck als hier te lande by luyden van fatsoen, maer Jan Raps weerga magh het goelickjes halen: Daer is onder haer geen precisen tijdt van geoorlofde Iaren, die oordeelen sy alleen aen de bequaemheyt, daer sy oock niet vies op zijn, om die van te vooren te beproeven, als het jonge luyden zijn die van een ofte weder-zijden Bevriendt zijn, geschiet het gemeenlijck met vrienden raedt en kennisse, oock regart neemingh van geslacht en qualiteyt, maer als het bestorven ofte onbestorven Weduwen of Weduwenaers zijn, ghelijck daer dat goetjen de menighte onder haer is, geschiet het somtijdts met kennis, maer is evenwel niet gebruyckelijck, de Vrienden daer mede te bemoeyen. Het Man-volck naer dat sy van vermoogen of conditie zijn, moeten altijdt eenige giften ofte vereeringen aen haren toekomende Bruydt doen, dat is soo veel als den Trouw-penningh in de oude tijden, ofte waer-teecken van het getroffen accoort, maer als het onder Weduwen en Weduwenaers met geen vrienden advijs aenghegaen is, en de Gehouwde niet [61] accorderen konnen, een van beyden buyten de Pot Pist, of weer elders een misverstandt ontstaet, soo neemt den Man dickwijls sijn goetjen weer, slaet het Wijf een bet af, en soo sy van selfs niet wegh gaet, stoot haer wel onghemackelijck de deur uyt, want onder haer zijn geen Huwelijcken soo vast ofte bondigh, die niet (als een van beyden, het zy de Vrouw ofte Man, sich met de andere te buyten gaet, ofte eenigh ander misverstandt ontstaet, dat soodanigh misnoegen veroorsaeckt) van stonden aen by een ofte beyde ghebroocken kan werden en oock volkomen gebroocken werdt: Het seecker is daer te lande een heel gewoonlijck en gebruyckelijck dingh, soo dat ick Mans gekent hebbe, die ghewoon waren alle Iaer van Vrouw te veranderen, hoewel sy daer wel somtijts geen of weynigh reden toe hadden: men siet oock, dat het af-gaen van Huwelijck, ofte veranderen vande Echt, meerder van der Mannen als der Vrouwen zijde gepleeght wort: In het scheyden van het Huwelijck volgen de Kinders de Moeder, waer naer vele Natien om oock seecker te gaen, haer Geslachten rekenen, evenwel hoe sy langer by malkanderen blijven, inde Trouw ofte het Huwelijck volherden, hoe het loffelijcker en eerelijcker onder haer gereeckent wordt, staenden Huwelijck is het groote schande, in Hoererije ofte Overspel te vervallen, voornamentlijck onder de Vrouwen, die haer sommige oock wel eerder souden laten dooden eer daer consent toe vragen, noch vuylder achten sy het soo het by dage, ofte op het Velt geschiet, dat yemandt daer gesicht van soude konnen hebben, of van de Son beschenen, die sy seggen dat te sien, ende sullen oock ghene Mans hare Vrouwen, als sy soo yetwes aen haer mercken, continueren, al hadden sy haer noch soo lief, maer als sy Vrijsters ofte andersins ongebondene zijn, is daer niet aen ghelegen, sy mogen dan doen soo het haer ghelieft, als sy haer daer voor maer laten betalen, voor niet houden sy het schandaleus en Hoerachtigh te zijn, dereste wort niet qualijck genomen als het haer gebeuren magh, oock sal niemant hem daer aen stooten om soo eene in toekomende ten Huwelijck te versoecken. Het gebeurt oock wel dat een vrye Vrouws-persoon wel een tijdt by yemandt sal slapen en de Hoere daer van zijn, soo langh hy haer te vreden steldt, en ghenoegh geeft, daer sy nochtans niet mede soude willen Trouwen: sy zijn oock hooveerdigh daer op, en sullen als sy wat out beginnen te worden haer beroemen, dat sy by vele Oversten en brave persoonen gheslapen hebben, ghelijck ick selfs met verwonderinge aengehoort hebbe, dat bedaerde Vrouwen vande treffelijckste onder haer, daerom groot ghevoelen van haer selven hadden, lofwaerdigh en glorieus quasi ce bene gesta van spraecken: In ghevalle het ondertusschen ghebeurt dat een Vryster rijp wordt (want dat is het woort onder haer gebruyckelijck, en sitten bleve, daer sy nochtans lust heeft om te Trouwen) soo bedeckt dese Vryster haer hooft, aengesicht en geheele lichaem soodanigh, datter niet bloots aen kan gesien werden, dit is dan het teycken hares gemoets datse begerigh zijn te Trouwen, waer op gemeenlijck den eenen op den anderen sich presenteert, om haer te versoecken, ende is een gemeen dingh daer te Lande, selfs oock by sulcke Dochters die buyten dat te doen, versoeck genoegh krijgen, maer evenwel die manier willen volgen, om dat sy als het aen yder een bekent is dat sy Trouwen willen, (want het Man-volck souden daer heel noode yemandt te vergheefs versoecken) noch wel licht van conditie verbeteren: Wanneer sy dan in ofte buyten Huwelijck [62] swanger zijn, so wachten sy haer heel nau, voor alle dat haer Vrught eenigsins schadelijck soude konnen wesen. Geduerende hare dracht weten sy heel weynigh van siecke ofte pijnelijcke daghen, en wanneer den tijdt naer hare gissinghe (daer sy vry wat correct op zijn) ontrent vervult is gebruycken eenige, doch selden, die voor een swaren arbeydt vreesen, ofte het haer eerste reyse is, een dranckjen, dat van Wortels en Kruyden (daer vallende) gemaeckt wordt, dan vertrecken sy gemeenlijck op eenige plaetse in 't Bos, al is het schoon in 't hertjen van den Winter, daer sy sonder yemandts hulp van 't Kinde verscheyden, hier toe verkiesen sy gemeenlijck een stille plaets, die vry is van alle Winden, daer maecken sy van Matten of diergelijcke een Hutjen ofte schutsel over haer, en nemen wat Provisie mede, ontrent een Killetjen of Spruytjen van loopent Water, daer sy het (een Knechtjen zijnde) datelijck in legghen, en een ruymen tijdt in laten, al waer het oock hart vriesent weder, sy moeten seggense, van eersten af tay worden, soo gheven 't brave Mannen en goede Jagers, daer naer doen sy die op, en bewinden die in warme bonte Rocken, slaen deselve oock seer nauw acht in de opvoedinghe, datse niet mogen veronghelucken, en naer datse noch eenige dagen in die plaetse over gebracht hebben, keeren sy weder tot hare Huysen en Vrienden, zijn sonderlingh niet sieck in 't verlossen, behouden oock ghene onghelegentheyt daer uyt, noch sterven niet in de Kraem. Hier van willen eenige redenen geven, en segghen om dat haer soo veel kennisse van goet en quaet niet ghegeven is, als ons, zijnse oock soo sondigh niet, en de pijne in 't Baren, is niet soo seer natuerlijck, maer een straffe op de sonde volgende, aen de eerste Moeder, daer voor opgedragen, andere meynen dat het gesonde Climaet, hare goede dispositie van leden, en gewoonlijcke rouwigheyt het selve te wege brength.

Van het Suygen, en Versamelen der Mans en Vrouwen.

MEn hoort daer te lande noyt, of weet niet dat eenige Vrouwen, haer Kinderen van anderen laten Suygen

of uyt ter Minnen doen, dat werck nemen sy alle hooge en leege Stants-persoonen door malkanderen selfs waer, en ontrent Nieuw Amsterdam

ofte eenige mijlen en dagh-reysen daer ronts-om, want verre te Landt-waert inne, hebbe ick wel gehoort datter eenighe maer weynigh zijn, die daer niet veel op passen sullen. De Vrouwen geduerende dat sy Suygen of leven dragen, sullen met geen Mannen te doen hebben, alleenigh om redenen die sy selfs weten te geven, dat het schadelijck voor de Vrucht ofte het Suyghelingh is, en ondertusschen zijn de Vrouwen niet precijs al heeft de Man met een ander te doen, daer hebben sy niet tegen, maer selfs laten sy haer niet bewegen, en onderhouden dese maniere seer Religieuselijck, soo dat het groote schande en laster onder haer is, als eenige Vrouwe contrarie soude doen, sonder datse daerom het Speenen verhaesten, als ordinaris een Iaer de Kinders met de Borst voedende, sy zijn oock seer vies en afkeerigh, ten tijden harer onreynigheden, en dan sullen sy seer weynigh te voorschijn komen, ofte haer van het Man-volck sien laten, maer houden haer afsonderlijck en beschaemt, alleenigh soo sy in eenige Feest-dagh, geselschap ofte by-een-komste zijn, en gewaer worden, dat haer de Fonteyne ontspringht, sullen sy haer selven is het eenighsins [63] mogelijck, daer van af scheyden, en vertrecken, sonder weder te voorschijn te komen, eer dat het voor-by is, van de reste anders, als alles wel is, en sy aen niemandt verbonden zijn, speelen sy meest alle van de lichten aert, en zijn (soo wel Vrouwen

als Mannen) geweldigh liberael over dat werck, sonder eenighe schaemte te hebben, evenwel vuyle en ongeschickte praet, gelijck vele onder ons daer vermaeck in hebben, is onder haer seer veracht, kussen, stoeyen, sollen ofte andere dierghelijcke dartele titawerijtjes diemen met een woort te Hoof, Caresse noemt, dat so veel als quansuysjes of Requesten zijn, ismen by haer niet gewoon te sien, sy spreecken daer qualijck en verachtelijck van, als het haer in presentie van yemandt geschiedt, ofte als sy het de Nederlanders sien doen, voegen sy daer met schampere woorden toe, foy als ghy wat doen wilt vertoeft tot den nacht, ofte datmen alleen is: Wat behoeftmen andere redenen om lachen te gheven? maer by tijden ende wijlen sullen sy geen tocht weygeren, en meest alle soo meeningh alsser zijn, van kant aen de Hoer speelen, en in't hondert bouwen: Sommige die twee ofte meer Wijven hebben, ghelijck Oversten en voorneme lieden, zijn oock niet afkeerigh om een Vriendt die van buyten komt, met een van haer Vrouwen, voor een nacht te gerieven, maer soo het sonder kennisse geschiedt souden sy het heel qualijck nemen, en die Vrouwe caresseren, ofte gelijck sy daer seggen de schop geven en laten wandelen.

Maniere van Begraven, Wee-klachten en Rouw-teeckenen.

SOo wanneer daer onder de Wilden yemandt uyt het tijdelijcke leven scheydt zijn sy alle, daer ontrent het Lijck ghevallen is, al ware het oock een verre Vreemdelingh, die daer ontrent vrient noch maecht hadde, of van yemant schier bekent ware, seer sorghvuldigh om het doode lichaem ter aerde te brenghen, sonder de gewoonlijcke Seremonien daer over te vergheten, en is het een persoon van eenigh fatsoen, soo houden sy dese ghewoonlijcke wijse, daer somtijdts yets af ofte toe doende, naer de qualiteyt der overledene: In de uytterlijcke sieckte staen sy malkanderen getrouwelijck by, maer als de Ziel uyt het Lichaem ghescheyden is, komen de naeste Vrienden de Leeden strecken en Ooghen luycken, en naer datse eenige dagen en nachten bewaeckt en beklaeght zijn, brenghen sy haer ten Grave, daer sy hun niet in neer leggen, maer setten, met een Steen ofte Block onder haer, als oft deselve op een Stoel saten, dan legghen sy Gelt, Pot, Ketel Schotel en Lepel, met eenige Provisie, by haer in het Graf, om seggense: ofte hy, (inde andere Werelt komende) het van nooden hadden, dan voegen sy so veel hout ronts-om de lichamen, datter geen Aerde ontrent kan komen, en boven over het Graf maken sy altijt een groote hoop, van hout, steen of aerde, en daer setten boven weder Houte Palissaden over heen, gelijk oft een kleyn Huysjen

was, alle de plaetsen daer ymant begraven is zijn afgesondert, en worden by haer voor Religieus gehouden: 't Is oock een sware misslagh ofte groot schelmstuck, onder haer soodanige plaetsen te ontrusten, beschaden of schenden, de naeste vrienden voornamentlijck Vrouwen, want de Mans sullen selden eenigh uytterlijck [64] misbaer maken, hebben hare tijden van te bewenen, daer roepen sy dan met een afgrijselijk gehuyl en wonderlijk gebaer, den naem vanden afgestorven, slaen op haer Borsten, bekrabben hare Aenghesichten en bewijsen alle leedelijcke routeyckenen. Maer isser een Moeder by wiens Kindt overleden is, soo gaet het alle streken te buyten, want die roept en tiert heele nachten over, of sy puer steecken dol waer, en naerse dan jongh gestorven of in den Oorlogh ghebleven zijn, stellen sy hare Rouw-klachten aen, sy scheeren oock de hairen van haer Hoofden af, deselve op eenige tijden die sy daer toe hebben, op het graf in der Vrienden bywesen verbrandende, in somma zijn sy seer gevoelick en ontstelt in yemandts overlijden, voorneemelijck als hy haer bestaet ofte aengaet, oock om de rouw en droefheyt, des te beter te vergeeten en de memorie der vrienden van den Overledene niet te bedroeven, so sullen by alle die van dat selve Geslachte, Resort ofte daer ontrent woonachtich zijn den selfden naem voerende, sy hebben oock heel ongeerne dat men daer mentie van maeckt, verhael af doet ofte naer vraeght, en meynen dat men het haer tot spijte ofte om te bedroeven doet, het rouw draghen is daer niet heel gemeen als onder de naeste Vrienden, en dat maer met eenighe swarte teyckenen aen 't Lichaem, uytgesondert als een Vrou haer Man Overleeden is, die scheert dan het hair af, en maeckt haer geheele Aengesicht peck swart, ghelijck de Mans oock doen als haer Vrouwen sterven, en dragen een herte leeren Hemtrock over haer naeckte lijf, en treuren meer als een Iaer sonder tot een ander Huwelijck te treden, en al haddense maer onlanghs getrouwt gheweest, of by haer leven niet wel geaccordeert, sy onderhoudense alle dese Seremonye heel nauw.

Hare Feest-dagen en sonderlinghe By-een-komsten.

FEest-daghen ofte groote Maeltijden

te houden is onder haer geen ghewoonlijck dingh, evenwel geschiet het somtijts of om Raedt te plegen, nopende eenighe Vrede, Oorlogh, Verbintenissen, Alliantien en Accoorden aen te gaen, of met den Duyvel eenige toekomende saeck, en uytkomste of over het Ghewas, en Vruchtbaerheydt van het Iaer te beraden, ofte om over eenigh goedt Succes, te danssen en vrolijck te wesen, om in vrede ofte oorlogh met eenige haerder Naebueren, ende omliggende Natien te treden, resolveeren sy niet haestelijck ofte in weynigh Hoofden, maer vergaderen daer op alle hare Raaden, en yeder een die van eenigh Gesagh is, die het dan vry staet zijn gevoelen, so kort lang en breedt als 't hem gelieft te vervolgen, sonder dat yemandt al duerden zijn Arange noch so lang, en al liep hy oock al wat veer buyten schreef teghen veeler humeuren hem sal interompeeren, maer so sy het geene daer gesproken wort, t'eenemael Aprobeeren, so doen sy daer Iuychender wijse als het op 't sluyten vande Oratie komt, dickwijls teycken van haer Raedt-houden is altijdt voor den Middagh, en duert in 't gemeen niet langher als de Sonne klimt, so der ondertusschen niet geconcludeert wort, beginnen sy des morgens by tijts weer aen, maer als sy sullen Duyvel-jagen (so wanneerse daer te Lande het Spoock en bedrijf dat sy met den Duyvel om toekomende dingen te weten houden) dan geschieden hare vergaderingen des naer middaghs tegens den Avondt, en daer zijn sommighe persoonen, [65] die met den Duyvel sonderlingh konnen omgaen, en groote Tovery aen richten, of ten minsten sy maecken den gemeenen Man sulcx wijs, sy beginnen dan eerst te springen, te schreeuwen, tieren en rasen, ofse dol en beseeten waren, sy leggen groote vieren aen, danssen daer rontom heenen, langhs en dwers deur, buytelen en rollen over hals en kop, slaen haer selven en maecken so veel vremde potsen dat haer het sweet aen alle kanten uyt breeckt, en langhs het lijf met straelen af bigghelt, schijnen door alle de misselijckheydt grimatsen, wel selfs in Duyvels verandert te zijn, so dat het afgrijsselijck voor yemandt die het niet gewent is om aen te sien, ende als het wercken te recht aen den gang is, beginnen alle de Duyvel-jagers naer te lollen, en huylen en tieren met malkander oft sy vol gedrochts waren, als dat dan een wijl geduert heeft verschijnt haer den Duyvel, so sy seggen, inde gedaente van het een ofte ander Beest, is het in een verscheurent Beest dat is een quaet teecken, en ist in een onnoosel Beest dat is beter, en die antwoordt haer dan wonderlijcke dingen op al datse hem vragen, maer selden soo klaer ofte omstandelijck dat sy daer staet op maecken, ofte het recht begrijpen konnen, sy weten ofte sy schijnen ietwes van hem te weten, en slaender soo voort naer als de blinden naer 't Ey, en valt het dan anders uyt so is het haer schult, dat sy het qualijck verstaen hebben, evenwel somtijts weten sy ietwes te seggen, dat wat vorder gaet als den rechten tecxt lijden kan. Alsser eenighe Christenen in haer vergaderinge zijn die sien al het geraes wel, maer geduerende haer presentie wil den Duyvel niet verschijnen, de Duyvel-jagers weten somtijts eenige van het gemeene volck te betoveren, dat hy schuymbeckt of hy beseeten was, gelijck men anders niet sien kan, want sy smijten haer selven in gloeyende vieren sonder te voelen. Als dat dan een wijl tijt gedient heeft luystert eener hem wat in 't Oor, so is hy weer so stil en mack als een lam. Om vrolijck over eenigh Succes te wesen of te danssen, vergaderen des Middaghs, so wert eerst by een Orateur de saecke verklaert, daer naer tracteeren sy malkanderen met Spijse, gelijck oock somtijts geschiet naer het Raedt houden, sy konnen lustigh eeten en yder mensch verdoet wel soo veel Spijs, dat sy daer dry dagen genoech aen behoorden te hebben, sy mogen niet over laten, dat sy selfs niet eeten moetense mede nemen, of hare Honden geven, ende als sy dan gelijck men seyt so dick ende stijf gegeten zijn, datse niet konnen roeren als den bosen kop, besluyten het de oude ende heel bedaerde met een Tabackjen, met de jonghe lieden of die noch tusschen beyden zijn, gaet het op een singen, knite kayen en dansen dickwijls heele nachten over.

Hoe de Menschen ende Dieren eerst in dat landt gekomen zijn.

DAer wert verscheyden reden-strijt by gebracht, als men onderstaet, naer te speuren, hoe dese die wy nu wilde menschen noemen, eerst in dit deel van de Wereldt, dat van de andere dry deelen door de groote Zee, altijt schijnt afghesondert geweest te zijn, eenige seggen sy zijnder gheplant, anderen vraghen by wien, en hoe komen daer dan Leeuwen, Beeren, Wolven, Vossen, Slangen en [66] ander fenijnich of schadelijck goet, dat voert men immers in gheen Schepen om te verplanten, en als men met de Wilden selfs over het stuck vande Scheppinghe spreeckt, hebben wy haer op dese vrage noyt te rechte konnen voldoen, ofte soodanigh antwoorden dat sy het selfs geloofden, veele meenen daer op een onbekent Chronijck-schrijver te berde brengende, dat wel eertijts als de sommige rationes gentium noch in swangh plachten te gaen, doen enige Menschen te scheep en van alles daer toe wel versien, uyt eenige Quartieren van Sweeden of Noorwegen, zijn vertrocken om een beter Landt te soecken, onder het Beleydt van seeckere Oversten genaemt Sachema, en dat men noyt heeft konnen weten waer deselve belant zijn, en om dat alle de Oversten

in Nieuw Nederlandt die ontrent den water ofte Zee-kant woonen, met een gemeenen naem Sachemaes genoemt worden, willense besluyten dat sy van dat volck voortgekomen zijn, op dat besluyt kan men qualijck vast gaen, evenwel blijft het een vremde saeck, daer anderen verder in gaen, en legghen in consideratie, als of de Menschen in dat deel vande Wereldt niet oorspronckelijck uyt Adam, en aldaer een bysondere scheppinghe van menschen en Dieren geschiet ware, trachten oock met veele redenen te bewijsen, geen Sondtvloedt over dat deel vande Wereldt gegaen te hebben, en spreecken daer van als of het een heel andere nieuwe Werelt t'eenemael in conditie met de oude verscheyden ware, gelijck sy oock wel, doch uyt andere insichten geseght waer te zijn, sy breecken oock met eenen haer hooft, of in den alghemeenen ondergang des Werelds, ten Iongsten daghe die nieuwe Wereld mede geoordeelt sal werden, daer toe bybrengende dat maer weynigh Iaren, daer eenige Menschen geweest zijn, en meerendeels onnoosel, dies het Aertrijck om der sonden wille so niet vervloeckt en besoedelt, zijnde geen so rechtveerdige straffe daer over met de reste, als meerder sondich zijnde, sal konnen dragen, het waerschynlijckste is, dat eenige seggen wel eertijts voor eenige Eeuwen, de Zee tusschen Caepvert, en America so nauw gheweest soude zijn, of noch wel nauwer als tusschen Cales en Dovres, so dat men met hulp vande Eylanden, uyt Africa in America soude hebben konnen over komen, dat Menschen en Dieren door sulcken middel, derwaerts over gekomen en gebracht zijn, en seggen sy, is het daer niet geweest, gelijck dat niet wel gelooft kan worden, so was het elders, en dat oordeelen wy wel geraden te zijn, te meer om dat eenige memorien vertoonen, de Chineesen wel eer in Brasil

geweest te zijn, en dat langhs het gebroocken Landt vande Magilanische Straet, ofte aen de andere zijde yewers van America, eenighe enghte ofte Nabuerschap geweest sy, want so nootsaeckelijck is het by voorplantingh gheschiet, en niet by scheppinghe, anders souden alle fondementen van de Schrift geruineert worden, die van contrarie gevoelen vragen daer op, of Petrus Columba en Americus, soo men het over Caepvert ofte elders van daen, heeft konnen sien, gevonden hebben dat inder daedt niet verlooren was, doch ons voorneemen niet zijnde dese dispuyten te volghen, sullen yder zijn vry oordeel en nader stoffe om te schrijven laten, voortgaen. [67]

Vande verscheyde Geslachten en Talen.

DE verscheydenheyt der Stammen, Geslachten en Talen, is in dat deel van de Wereldt immers soo groot, als in Europa, alle die van een Geslacht ofte Stam zijn, houden haer meest by malkanderen, en hebben elck een besonderen Oversten, en Regeeringe op haer manier, daer zijn oock hooger Oversten, daer de anderen onder submitteren, maer schijnen wel eer alle uyt een Geslacht ontstaen te zijn, niet licht sullen sy aen andere Geslachten Trouwen, want daer is onder haer altijdt jalousije wie de sterckste is, yder tracht oock zijn Gheslacht

te vermeeren, en gelijck sy Oversten over de Geslachten, Vlecken en Plaetsen

hebben, soo heeft oock yder Huys een Overste: die de Overste ende fatsoenlijckste van het selve is, heeft het gesagh ende Eminentie, en daer naer werden oock hare Rangen, hoewel sy daer altijdt niet op letten, aengestelt. Hare Spraecken en Talen zijn seer verscheyden, en soo veel van malkanderen verschillende, als Nederlandts, Fransch, Griecks en Latijn, hare Declinatien en Conjugatien reguleren haer meest naer het Griecks, want sy hebben in vominibuse en dualem en javerbis Augumenteren, mede als de Griecken, hare Spraecke tot de eene ofte andere, hierlandtsche Tale te ceduceeren is onmogelijck, sy hebben daer Reuck noch Smaek naer, eermen sich bevlijtight deselve te leeren begrijpt men daer soo veel van als ofter een hondt blaften: Eenige noemen in hare Tale de letter R niet, en andere soo dickwijls, datse schier niet een Sillabe uytbrenghen of sy komt daer in, en dese hebben buyten dat niet veel onderscheydt, konnen in veelen malkanderen verstaen, hare Talen konnen bequamelijck afghedeelt worden in vier Hooft-Talen, die hoewel weer vry wat van malkanderen verschillen, evenwel met malkanderen voort konnen te recht komen: de afdeelinge is in Mahatans, Minquaes, Siavanoo, Wappanoo, met de Manatanse

meentmen die daer ontrent woonen, of op de Noort-Revier, het lange Eylandt, Newesinck, Achter toe, Etc. De Minquaas zijn, die verre te Landt-waert inne woonen, als de Maequaas, Sinnekes en diergelijcke. De Siavanoos

zijn die om de Zuydt woonen: Ende de Wapanoos die Noordtoostelijck van ons legghen. Heel selden worden hare Talen wel ende perfect van de onse geleert, evenwel zijnder die de langhdurighe conversatie daer soo verre in gebracht heeft, datse alles verstaen en spreken konnen, maer als geen luyden van Studie zijnde, konnen sy het aen geen anderen leeren, of de fondamenten daer van opstellen.

Van het Gelt ende hare Munterye.

DAt daer te Lande geen gierigheydts wellust van kostelijcke Metalen soude zijn, gelooft niemant die het daer oyt besagh, nochtans het ghebruyck van Gout, Silver, ofte eenigh geslagen Gelt is onder haer niet bekent, sy hebben en gebruycken ontrent de plaetsen daer de Christenen verkeeren, een seeckere specie die sy Zeewant

noemen: Het maken en aproprieren daer van aen yder vry staet, soo dat geen valsche Munters onder haer gevonden worden. De specie is Wit en Swart, doch het Swarte is de helft waerdiger als het Witte, en werdt [68] ghemaeckt van Kinck-hoorens, die de Zee voornemelijck twee mael in het Iaer opwerpt, anders daer uyt gehaelt werden, daer smijten sy al de dunne schelp ront-om af, en behouden niet als het middelste Standaertjen of Pilaertjen daer de Schelp langhs om loopt, die slijpen sy glat en effen, korten het dan naer den eysch dat de stocken dick of dun zijn soo drillen sy daer gaten door, rijghense op taye Halmen en slijpense soo voort gelijck op eenen grootte, dan verrijghen sy die op lange Snoeren en soo geeftmen het selve uyt: 't Is alleen het Ghelt dat onder de Wilden om gaet, of daermen met haer in handelen kan, 't is oock seer gemeen onder ons om alles watmen noodigh heeft voor te koopen, daer werdt oock groote handel in gedreven, dickwijls by veel duysenden teffens, om dat het ontrent den Zee-kant alleen valt, en meest in het landt daer de Pelterije van daen komt getrocken wert, onder de Nederlanders gaet anders, als hier te lande, Goude en Silvere specie, begint hoe langhs hoe meer toe te nemen, verschilt evenwel noch veel van hier te lande.

Besondere aenghebooren aert en tijdt-verdrijf der Wilden.

DE Wilden zijn alle uyttermaten (want ofter hier en daer een ander slagh onder loopt dat kan geen regel maecken) droefachtigh, wesentlijck, stadich, en van weynigh woorden, die noch eerst by haer langh overleyt, dan lancksaem uytgesproocken , en heel langh daer naer in langer gheheuchnis ghehouden werden: meerder woorden als ter noot, hebben sy niet over haer, wanneer sy yetwes te koopen, te handelen of te doen hebben: anders praten sy van geen saecke, sonderlingh de pijne waert, als van haer Iacht, Visschery en Oorlogen, behalven de Ionghmans, die verleenen malkanderen in 't ghemeen een praetjen van de Meysjens; met sonderlinge leughens gaen sy niet om, zijn evenwel niet precijs ofte naukeurigh, om de waerheydt en haer woort naer te komen, vloecken, sweeren of schelden hoortmen onder haer niet, ten ware saecke sy, onder ons eerst verkeert hebbende, het selve daer geleert hadden: Overvliegende wijsheyt ofte sonderlinge verstanden vintmen onder haer niet, maer alleen redelijcke kennisse die de ervarentheyt oeffent, sonder datse heel begeerigh ofte arbeydtsaem sijn om te leeren, anders zijn sy gauw ghenoegh om goet en quaet te begrijpen, in haer selven zijn sy slecht en onnoosel, maer onder ons wat verkeerende worden seer slim, en over-al toe afgericht, sy zijn vuyl, slordigh en onachtsaem, en hebben meest al de gebreken die daer uyt volgen en ontstaen, sy zijn seer wraeckgierigh en halsterrigh, maken oock als den noot aenden man gaet, weynig weesen van sterven, en verachten alle pijne diemen haer aen doen kan, singen altijdt tot de doot toe, en daer zijnse sonderlingh hooveerdigh in: zijn oock alle van naturen gierigh en bedelachtigh, men moet haer niet te veel toe-betrouwen, want sy vallen daer diefachtigh by, maer al weygert men haer oock noch soo geringen saecke die sy versoecken, dat trecken sy haer niet aen: zijn oock alle uytter aert seer vry, en konnen geen heerschappije over haer verdraghen, willen niet geslagen zijn, ten sy saecke dat sy eenigh quaet gedaen hebben, dan verdragen [69] sy seer veel sonder tegenweer: Tot leckernijen in kost en dranck zijn sy niet genegen, koude, hitte, honger en dorst konnen sy uyttermaten verdraghen, sy ontsien gheen ongheval, swemmen meest alle van de Moeder aen als Eende-kuyckens: Buyten het Huys brengen sy den tijt met Visschen, Iagen en Oorlogen door, te Huys rusten sy haer, suygen een Tabackjen, speelen inde Bach of met de Rietjens, dat onder haer ontrent is als onder ons het Verkeeren, of Kaert speelen: Als sy out werden, breyden sy Netten, en maecken Houte Backen en Leepels: Voorts is het wercken aldaer onder het Man-volck niet ghemeen, alle het werck dat voort onder haer te doen valt, moeten de Vrouwen beschicken.

Haer voorsorge der Lichamen en Medeçijnen.

SY binden haer selven gantsch aen geen dierte, houden oock van geen Medeçineren en Purgeren, als haer yet schort dat moeten sy uyt vasten, en soo dat niet helpt, gaense (principael tegens den soeten tijdt) inde Stooven en sweeten alles uyt, gebruycken dan oock wel eenige drancken, maer seer weynigh: dese Stooven maecken sy van Kley inde Aerde ront-om dicht toe, met een kleyn deurtjen daer sy effen deur in konnen, dan maecken sy veel Keyssel-steenen heet, die sy daer in schuyven rondt-om langhs de kanten, soo gaet den patient selfs met heel naeckte leden heel vrolijck en al singende inde midden sitten, daer in soo langh volherdende, als het haer eenighsins mogelijck is, daer uyt komende gaense ghemeenlijck in heel kout Springh-water leggen, ende hier door seggense, vinden sy seer groote bate, ende ghenoeghsame ghenesinghe voor meest alderley qualen. Versche wonden en gevaerlijcke quetsuren, weten sy bykans met niet, wonderlijck te genesen, sy weten oock in 't gemeen raedt voor alle verouderde zeeren en heel verdorven toevallen: ghenesen oock dickwijls Clap-ooren en alle andere diergelijcke Venus-vruchten, somtijdts wel soo ghemackelijck, datse meenigh Italiaens Meester, daer in souden beschamen, en dit alles doense met Kruyden, Wortelen, Bladen en diergelijcke dat het Landt haer gheeft, en sy de krachten van kennen, sonder compositien te maecken, doch de nature komt haer in veele sonderlinge te bate, door dien sy gantsch geen exces in eten of drincken doen, anders souden sy vele dingen met soo kleyne middelen niet te wege konnen brengen. Als nu yemandt heel sieck onder haer werdt, en de doodt daer mede schijnt ghemenght te zijn, dan gaense of met alle Man of de naeste Vrienden alleen, daer over Duyvel-jagen, en maecken sulcken geraes, dat het genoegh is om ymant, ghelijck men seyt, die op het gijpen leyt, voort van kant te helpen, en immers, naer sy ons wijs maecken, soo moet den Duyvel haer bekent maecken, of den Patient leven of sterven sal: Oock in gevalle daer hoop tot het leven is, wat sy voorts ghebruycken moeten, om den Patient weder op de been te helpen, maer seer selden krijgen sy vast bescheyt, en evenwel moeten sy noch middel ghebruycken; als daer hoop is werdt den Patient datelijck spijse voor gestelt, daer men hem persuadeert, hertelijck van te eten, het lust hem wel ofte niet. [70]

Het Bouwen, Planten en Thuynen der Wilden.

AL het Bouwen en Planten

dat onder haer geschiet dat doen de Vrouwen, de Mans moeyen haer daer gantsch weynigh mede, ten zy datse heel jonck ofte heel oudt zijn, en dat geschiet dan tot hulp ofte onder directie vande Vrouwen. Sy Bouwen geen Tarwe, Haver, Garst, Rogge etc. weten oock van Ploegen, Spaden of Spitten gantsch niet; zijn oock niet sindelijck op den Acker. Voor Graen, om Broodt, Pap en Bry van te maecken, Planten sy Turcksche Tarwe ofte Mayes, met veelderhande Boontjes, soo als voor heenen gheseyt is: Sy Planten

oock voor haer eyghen nootdruft, Touback, maer een ander soorte, niet soo goet als de onse, en die oock soo veel wercks en waerneemens niet aen heeft. Thuyn-vruchten hebben sy geen als Pepoenen en Cascoeten, daer hier vooren mede van gesproocken is: sy laten ghemeenlijck haer Ackers en Thuynen met het gemeen en open Veldt gemeen en onbevrijt legghen, en passen daer weynigh op, nochtans sy winnen wel veel Kooren en Turcksche Boonen, soo dat wy die van haer met heele Iachten en Chaloupen gaen af handelen. Van het Landt te Misten, Braecken of behoorlijcke oeffeninghe aen te doen, weten sy niet van: Al den arbeydt die sy daer aen hangen, is met de handt en kleyne Disseltjens, die men ten dien eynde aen haer verkoopt. Voorts valt van haer Bouwen

ofte Planten weynigh te segghen, nochtans houden sy haer manier voor beter te zijn als d' onse is, als hebbende de onse, ten haren aensien, al te veel ommeslagh, sorgh en moeyten, daer sy gantsch niet meede ghedient zijn.

Besonder verhael van haer Jagen en Visschen.

TOt het Jagen en Visschen

zijn sy alle uyttermaten ghenegen, en hebben daer toe oock hare onderscheydentlijcke tijden, het Voor-Iaer en een deel van den Somer, brengen sy met Visschen

door, maer als het Wilde goet in het Bosch begint te groeyen, en den eersten Jaegh-tijdt

aen te komen, verlaten veel jonghe luyden de Visscherije, maer die wat oudt ofte bedaeght worden, woonen deselve langer, tot den Winter ofte principalen Jaegh-tijdt by, diese wel ondertusschen mede waer nemen, maer niet anders als met stricken. Haer Visschen bestaet al binnen 's Landts, ten ware de ghene die aen de Zee-kant woonen, ofte op buyten Eylanden, en daer sonderlinge gelegentheden toe hebben; ende geschiet met den Zeghen, Set-Netten, kleyne Fuycken, Schaeckel, Wargaren ofte Legh-haecken: Sy hebben gheen practijcke om den Visch te Souten, ofte wel te bewaren, droogen somtijdts wel eenige die sy dan half stinckende tot Meel maecken, om des Winters (als gehoort is) onder haer Pap te gebruycken. De jeugt en frissche Manschap, begheven haer veel tot het Jagen van Beeren, Wolven, Visschers, Otters, Bevers, en ontrent de Zee-kant of Revier-kant, daer de Christenen meest woonen, tot de Herte-jacht, die sy daer oock menighte vernielen, sy vangen deselve eerstelijck in stricken, schietense oock met Pijlen, en nu oock veel met Roers, spannen oock somtijdts (dat wel het alder-vermaeckelijckste is) [71] met een hondert of twee t' samen, Jagen soo een groot Veldt af, en slachten veel goet, sy weten oock Fuycken te maecken van dicke Palissaden aen malkanderen geset, die achter nauw met een keel toe loopen, en voor met twee wijde vleughels zijn, daer drijven sy dan een lenghte van goet in, en doen groote nederlage daer onder; met een woort sy zijn gauwe Jagers, en wel afgerecht op alderhande Wildt, op verscheyde manieren in de klem te krijghen. Verre te Landtwaert inne (want ontrent ons zijnder geen menighte) werden de Bevers gevangen, voornamentlijck by de swarte Minquaas, alsoo genaemt (niet om datse inder daet swart zijn) maer een swarte Ruyte op de Borst voeren, by de Sinnekes,

by de Maquaas en by de Rondaxkes, ofte Fransche Wilden, die men oock Euyrons noemt; op dese Jacht trecken de Wilden met verscheyde groote partyen, en komen dickwijls in een maent ofte twee niet weder t' Huys, leven ondertusschen (als sy maer wat Meel ofte Kooren daer toe hebben) van haer Jacht, en krijgen dickwijls voor sijn hooft yder 40, 50, 60, 70 of 80 stucks Bevers, met eenige Otters, Visschers en diergelijcke daer by, maer als men 't recht bereeckenen soude, alle de Bevers die in dit quartier en daer ontrent gheslacht worden, soo souden sy alle Iaer het eene door het andere, wel tachtentigh duysent stucks bereycken, alleen Bevers, behalven de Elanden, Beeren, Otters en Herten, waerover eenige in bedenckinghe komen, oftmen metter tijdt het goet niet wel soude konnen uytroyen ofte vernielen, maer het is onnoodige sorge, het heeft nu soo veel Iaren geduert, en mindert niet: Het Landt is geweldigh vol Lacken, Meeren, Killen en Stroomen, oock wijdt en zijdt tot de Zuyt-Zee toe streckende, soo datter gheen begaen ofte verwinnen aen te pas komt, om dat ter vele steden het Wildt ongemoeyt blijft.

Het onderscheydt der Geboorten, Staten en Qualiteyten.

HEt onderscheyt der Menschen, is onder de Wilden in verre naer niet soo kennelijck ofte soo groot als onder ons: sy segghen recht uyt datse niet konnen verstaen den eenen mensch soo veel meerder te zijn als den anderen, ghelijck wy haer respecteren, evenwel sy kennen en hebben onder haer Eedele en Onedele geboorne, en die sullen selden buyten deselve qualiteyten Trouwen, gheen Oversten

onder haer heeft macht yemandt te Nobiliteeren; het gesagh ende een Oversten

onder haer te zijn, is erffelijck inde Familien, en blijft soo langh als daer yemant bequaem is aen het Overste Stam-Huys, en by minder-jarigheydt wordt het oock wel by Vooghden bedient: Voorts de Oudtste

ende eerste van de Huysen en Geslachten, representeeren en zijn, met de groote Overste het heele Landt. Offitien of dierghelijcken vergeeftmen onder haer niet als inden Oorlogh, en dan gaet het naer verdienste, sonder Stam ofte Qualiteyt aen te sien, soo dat oock de minste onder haer de grootste Krijghs-Oversten wel kan worden, doch dit erft niet voort en vergaet met den Persoon, nochtans kan de Posteriteyt, als sy eenighsins de voetstappen harer Voor-Ouderen naer volgen, voor Edel ghereeckent en bekent blijven, en is heel wel te ghelooven, dat dit den oorsprongh vanden [72] Adel onder haer is: De Edelen selfs achten het veel Edel te zijn, maer niet soo hoogh als hier te Lande, doch de Onedelen

maecken daer weynigh werck van, ten zy dan datse daer kloeckheyt ofte gauwigheyt by hebben, en dan heeft het vry wat te seggen; sulcken Persoon noemen sy by gelijckenis vanden Duyvel, die een duysent konstenaer is, Monitto ofte Ottico.

Van hare Oorlogen en Wapenen.

DE principale ordre, Authoriteyt en Commando die onder haer is, openbaert sich in tijden van Oorlogh

en Oorloghs-saecken, evenwel soo groot niet datse naer haer ghevallen Geleederen, Troupen ofte Regimenten konnen houden, zijn altijdt gerotteert en buyten ordre, oock als sy in haer beste postuer zijn, sy zijn furieus genoegh in het eerste aenvallen, en onghenadighe overwinners, listigh om hare aenslagen te beleggen, en als die ghevaerlijck zijn voeren zyse gemeenlijck ter sluyck, seer stil en by nacht uyt: practiseren altijdt hinderlagen te leggen en haer Vyandt te verschalcken, maer voor de vuyst, in het vlacke Veldt of te Water zijn het sonderlinge geen Soldaten, maer wel gewoon het loopen in tijdts te gebruycken, of sy moeten beset zijn, dan vechten sy hartneckelijck tot den laetsten man, soo langh sy eenighsins staen konnen. De ghevanghens onder haer staen op gheen ratsoen, zijn oock haer leven niet seecker, voor datse aen yemandt overghegheven zijn die van te vooren inden Oorlogh een van zijn Bloedt-vrienden verlooren heeft, Vrouwe en Kinders sullen sy selden inde furie dooden, en daer naer nimmermeer; maer sy nemen die al (soo veel sy konnen machtigh worden) met haer: De Vrouwen gebruycken sy als de hare, en de Kinders voeden sy op als of sy daer onder haer gebooren waren, om soo hare Natie te verstercken: Sy vechten alle vrywilligh, sonder datse met gelt in ordinaris dienst gehouden werden: Sy konnen niet soo langh op eenige deseynen staen blijven, ofte eenige belegeringe uytvoeren. De Mans sullen aen de onse niet licht eenige aenslagen openbaren, maer wel aen hare Vrouwen, en die weten het soo ras niet of sy sullen het den Christenen (daer sy in 't gemeen veel van houden) te kennen geven, soo sy maer oordeelen het eenighsins tot haren naerdeel kan strecken. Alsser yetwes voorneemens onder haer te doen is, of datse voor eenigh aenstaende perijckel vreesen, moeten alle de Vrouwen ende Kinderen aen een kant, in eenige plaetsen uyt de wegh, daer sy meenen deselve wel verseeckert te wesen, ter tijdt ende wijle den aenslagh verricht ofte het perijckel gepasseert is. Hare Wapenen plachten voor desen altijdt en over-al Pijl en Boogh te wesen, met een Klop-Hamer aen den Arm, en een Schilt ontrent soo groot dat het haer vier-kante lichaem, tot de Schouders toe kan bedecken, aende Schouder hangen, sy Schilderen en vermaecken haer Aenghesichten soodanigh, datmen haer qualijk bekennen kan, al kent men haer van te vooren schoon heel wel, doen dan een Bandt ofte Slangen-vel om het hooft, en steecken een Vossen ofte Wolven steert (die recht over eyndt staet) op haer hooft, en treeden soo bars als Pauwen; maer nu ter tijdt gebruycken sy veel Snaphanen, ten Oorlogh, daerse wel ende handigh mede leeren omgaen, seer toe genegen zijn, en geen gelt aen sparen, soo dat quantiteyt alle haer wel duer, vande Christenen, in handelen, [73] en daer hebben sy nu noch inde plaets van een Klop-hamer een kleyn Bijltjen toe, ende soo marcheren sy heen.

Van hare Justitie en Straffe.

EEn gemeen gevolgh, ordre en executie van Justitie, is onder dit Volck niet te vinden, soo sy die souden behooren te oeffenen, ontrent het beschermen der vroomen ende straffen der quaden, ofte immers soo weynigh, dat onse Nederlandtsche Natie, daer te Lande, den handel met ernst insiende, haer ten hooghsten verwonderen, dat een menschelijcke Societeyt, bestaen ofte staende blijven kan, daer geen meerder gesagh van Justitie onder in swangh gaet. Alle particuliere misdaden, als Steelen met sijn gevolge, Overspel, Hoererije, Liegen, bedriegen, Valsch getuychenis ofte diergelijcke misdaet, tegens de Wet, blijft by haer ongestraft, oock soo veer, dat ick daer in mijn tijdt geweten hebbe, dat een Vrouwe (zijnde een ongetrouwde Hoere) haer eygen Kint ombracht, en hoewel het notoyr was, evenwel daer volghden niet op: mede dat een persoon op verscheyde tijden verscheyden Vrouws-persoonen, die hy in't Bos ofte andere eensame plaetsen ontmoetende, met gheweldt bekent hadde, en dat daer oock soo al by bleef: Anders hebbe daer inden tijdt van negen Iaren die ick daer geweest ben, noyt van eenige groove overtredingen gehoort, ten ware van Steelen, want dat is onder haer vry wat gemeensaem, maer 't is van gheen groote parthyen, 't is een Mes, een Bijl, paer Schoenen, Kousen of diergelijcke: soo men haer op de daet bevindt machmen het wel stoutelijck weer nemen, en den Dief lustigh wat om de ooren geven, maer vermist men het daer naer, soo moet men het den Oversten bekent maecken, die doet het u gemeenlijck weer hebben, en gheeft den Dief met woorden een scherpe Reprimende, ende al-hoe-wel de hoogste straffen, die de Oversten ontrent hare Ondersaten oeffenen maer in woorden bestaen, soo is het niet te ghelooven, hoe sy daer voor vreesen, en hoe weynigh onheylen datter geschieden, ja dickwijls en doorgaens veel minder als onder ons, daer een wackere Justitie in swangh gaet.

Den doot-slagh ofte personele Injurien, trecken haer de Oversten ofte de vrienden niet aen, dan als den soen te maecken is, die sy niet alleen seer vorderen, maer sullen daer alle oock liberalijk toe geven, so het den schuldigen daer aen ontbreken mochte, gelijck het gemeen gebeurt, want sonder veel gelt wort onder haer geen doot-slagh gesoent: Het naeste onder de levendige ofte presente bloet is altijdt de wreker, en so hy den doodt-slager inde eerst vier-en-twintigh uren begaen kan, slaet hy hem onghewroocken weder doodt, maer kan hem den doodt-slagher soo langh salveeren of ontgaen, en werdt evenwel daer naer gheklopt, soo past zijn naeste vriendt weder op den ghenen die het den eersten doodt-slager gedaen heeft, maer als de vier-en-twintig uren verstreecken zijn, volght daer selden yet op. Den doodt-slagher moet wel vluchten ende hem bedeckt houden, maer de vrienden trachten met alle gelegentheyt den soen uyt te wercken, die dan dickwijls so getroffen wordt dat den hant-dadigen in der naeste Vrienden, Vrouwe, Man of Kinderen, wiese zijn, geselschap niet sal mogen wesen, en haer te gemoet komende, sal moeten wijcken: Anders sullen sy niemandt of seer selden ter doodt [74] veroordelen, ten ware de gevangenen in den Oorloge, die aen of op-ghenomen is, om quetsinge van het recht der Volckeren; en soodaninighen oordeelen sy dan ten Viere, Branden haer heel lancksaem, aen handen en voeten, soo dat het dickwijls dry dagen duert, eer den Patient verschijnt, die ondertusschen niet doet als singhen en danssen, tot het eynde toe, als zijnde het selfde, te weten pijn en lijden te versmaden, een van de voornaemste deughden die sy-lieden roemen en achten.

Van het algemeen Volcken Recht.

VAn alle Rechten, Wetten of maximen, ergens in de gantsche Wereldt ghebruyckelijck, sietmen onder dese menschen niet, dat sonderlinghe in kracht is, als het Recht van naturen, ofte der Volckeren, in dier voeghen zijn Windt, Stroom, Bos, Veldt, Zee, Strandt en Oever voor yders particulier open en vry, aen yder een onder alle Natien, daer sy in gheen openbare querellen mede zijn, mogen sy vry verkeeren, en genieten daer in soo veel vrydom, als of sy daer selfs geboortigh waren, de vry geleyde sullen sy niet teghens gaen ofte violeren, het Quartier in den Oorlogh belooft sullen sy houden, dat niet weerbaer is sullen sy in de gemeene Oorlogen verschoonen, gemaeckte Contracten (al is't schoon met Vyanden) breecken sy niet, als seer ongeerne, wanneer sy daer toe gedwongen worden, ofte door het onrecht dat sy lijden, ofte door den gemeenen schreeuw, en roep van het volck. Staets afghesondene mogen over al vry gaen en keeren, werden oock met Seremonien ontfanghen en gemeenlijck met Schenckagien, voor het gemeen en haer Prince te rugghe gesonden, soo haer eenigh leet ofte ongelijck geschiet dat wordt seer hoogh op-genomen en strenghelijck ghewroocken, als de Gesanten niet aengenaem zijn, vinden sy een somber wesen, en als men met haer niet wil handelen, neemtmen hare geschencken, die sy in't ghmeen of altijdt voor af doen, niet aen, daer aen sien sy dat het haer best is, hoe eerder hoe beter te vertrecken, en dan loopen sy oock groot levens gevaer, nochtans so een ofte eenige yets quaets bejegent ofte over komt, dat is sonder strenge wrake niet te beteren, en soo sy haer voor dien tijdt te seer met andere Oorloghen gheingagieert vinden, ofte haer selven niet wel machtigh genoegh reeckenen, sullen sy het wel differeren, om in middels hulp ofte advantagie te soecken, maer echter noyt vergeten.

Vande Schenckagien en Vereeringen.

ALle hare Verbonden, Accoorden, Vrede-Handelingen, Soenen, Voorslaghen, Versoecken, Verbintenissen en

Beloften, werden alle met Schenckagien ofte Vereeringen

bezegelt en krachtigh ghemaeckt, sonder deselve is haer doen of belooven niet veel te achten, maer die daer op voor-gegaen ofte ghevolght zijnde, werdt voor ten vollen voltrocken gehouden, quasi intervenienti testimonio, daerom dan, dat oock ordinaris op alle Pointen, die sy onderscheydentlijck versoecken ofte sluyten, en gemeenlijck by haer voorgestelt of onthouden worden, by eenige Stockjens (die sy ten dien eynde met haer dragen, waer dan elcks een [75] besonder Punt beduyt) een vereeringe geschiet, en gedurende het subjecke Artijckel, ofte Punt gestipuleert, vast gestelt ofte voor de laetste reyse verhaelt wert, heeft den ghenen die 't versoeck en herange doet, de vereeringe, oft voor hem , ofte in de handt, en leydtse, op het slot van redenen, voor den ghenen aen wien sy gedistineert is neder; dat soodanigh, met ofte onder haer, werdt beslooten, sullen sy seer Precijs en Exact onthouden, oock naer komen en by alle mogelijcke manieren extimeren. Hare Vereeringen die sy doen, geschieden in 't ghemeen van Zeewandt, Pelterije, Duffels Laecken, ofte Munitie van Oorloge, seer selden van Koorne: voor yder in't particulier, onder malkanderen en oock met die van onse Natie, zijn seer ghenegen om Vereeringen

te doen, maer om datse geern wat veel wederom hebben, 't welck (soo men het haer van selfs niet geeft) sy seer wel weten te vorderen, soo maeckt ons Volck van hare Vereeringen niet veel wercx, wanneer men yetwes, 't sy particuliers ofte ghemeens, van haer te versoecken heeft, soo sent men Vereeringen

aen die ghene, ofte ter plaetse daer het versoeck te doen staet, soo werdt de Vereeringe

daer dan op-gehangen, en het versoeck geproponeert en ge-examineert, en die ofte die ghene, aen wien het versocht wordt en aengaet, beraden haer seer serieuselijck, soo sy het naer haer nemen, is 't versoeck soo als 't geschiet was aen-genomen en gheconsenteert, blijft het tot over den derden dagh hangen, soo sal voor die tijt in die saecke niet getreden worden, maer moet den versoecker de Conditien veranderen, of de Vereeringe augmenteren, en somtijdts beyde.

Vande Wilden hare Regeeringe en gemeene Politie.

POlitie is onder haer, sonderlinge ofte eygentlijck te spreecken geene, evenwel daer is soo een glimp van Regeeringe, ende yetwes dat soo Grosse mode naer Politie ruyckt: Aengaende de Regeeringe, is heel populaer, jae soo seer datse daerom in veelen seer gebrecklijck en lam is, sy bestaet uyt de Oversten, Edelen, oudste vande Stammen, en Geslachten, doch als men Raedt in Materie Militair pleeght, worden de Krijghs-Oversten mede gekent, en anders niet, dese soo te samen maecken alle den Raedt, Regeeringe, en ordre die daer is, overweghen alles seer rijpelijck, en sparen daer geen tijdt aen, als de saecken eenighsins ghewichtigh zijn, sonderlingen rangh ofte ordre in het sitten houden sy niet, maer als sy reysen ofte gaen, nemen sy die eenighsins waer, en moet dan de weer-dichtste altijdt voor aen treden; In gevalle van concurentie

werdt de oudtste, ofte die in zijn eygen plaets is geprefereert, nochtans sonder merckelijcke Seremonien ofte Complimenten: alsser dan yetwes onder haer in geseghte forme besloten is, werdt het gemeene Volck in des Overstens Huys, ofte daer den Raedt geslooten is, by-een geroepen, soo werdt dan aen een (die met wel-spreeckentheydt begaeft is, ende oock een stercke deur-dringhende stem heeft) ordre en last gegeven om te spreecken, die verhaelt dan in 't lange en breede, by forme van Oratie, op het smakelijckste hem doenlijck is, alle het gebesoigneerde, en wat besloten en gheresolveert is, daer naer isser stilte over-al, en de Oversten trachten ondertusschen by de Gemeente, haer besluyten te doen goet-vinden, daer sy somtijdts (als het niet wel gaen wil, ofte difficulteyt lijdt) op verscheyde manieren weten toe te wercken, [76] want anders konnen sy met de Executie, die ordinaris door de Gemeente uyt gevoert moet werden, niet wel voort komen, ten dien eynde recommandeeren sy yder aen de Familien, daer sy Eminent onder zijn, de saecken seer particulierlijck en ernstlijck, maer soo dat selden ghebeurt vergadert zijnde, van yemanden die suspeckt, oproerich, ofte partijdich erdacht is, inpertinent buyten fatsoen bejegent werden, springter wel een vande jongste Oversten op, en slaet hem so vliegende voort daer sy het alle aensien, met een Bijl den kop in, sonder da yemandt hem daer tusschen steecken, ofte mede bemoeyen sal, als om het lichaem wegh te brengen en te begraven, dit gebeurt selden, en noyt sonder eerst Inductien te gebruycken, nochtans hebbe ick wel van voorneme Luyden onder haer gehoort dat somtijts soo gebeurt, een resolutie vande Ghemeente, die quasi het recht der Vroedtschappen schijnt te behouden te hebben, soo goet ghevonden, en geallaudeert zijnde, dat met een groot gejuych geschiet, is van groot gevolgh en vermoghen, werdt oock seer selden te niet ghedaen, ofte sonder effect ghelaten.

Haere Religie ende oftse wel tot het Christendom te brengen sijn.

SY zijn alle Heydens, hebben sonderlinge gheen Religie ofte Devotie, daer is geen Afgodt ofte Beeldt onder haer bekendt, of ge-eert, veel min aengebeden, so sy eenen Eedt doen sullen, nemen sy de Son die sy toeschrijven alles te sien tot Getuyge, van den Maen, als gesagh over den Wasdom hebbende, houden sy heel veel, doense evenwel geen dienst ofte eere aen, de andere Planeeten kennen sy wel alle met namen, neffens andere Sterren, zijn oock daer door en uyt andere teyckenen vry wat weerwijs, Gebeden oeffenen, eenighe daghen vieren, ofte yetwes dat daer naer smaeckt, is onder haer niet bekendt, sy weten gelijck noch seggen sullen yetwes van Godt, ende vreesen seer voor den Duyvel, om dat hy haer veel quaedt ende quellinge aen doet, wanneer sy uyt visschen ofte op de Iacht ghetogen zijn, smijten sy gemeenlijck een deel van het geene datse eerst gevanghen hebben, in het vier te verbranden sonder eenighe Seremonyen daer ontrent te ghebruycken, als alleen te segghen hou daer Duyvel eedt ghy dat. Sy hooren heel geerne van Godt, en onse Religie spreecken, en gedurende den tijt onses Godtsdienst, ofte onser Gebeden zijn sy seer stil, en schijnen uytterlijck aendachtigh te wesen, maer in der daedt weten sy nergens van, en leven sonder eenige Religie, en innerlijcken ofte uytterlijcken Godts-dienst, ja kennen selfs geen Superstitie ofte Afgoderyen, maer volghen alleen het ingheven en de Wet der Naturen. Hierom meynen sommige sy te lichter tot kennis ende vreese Godts te brenghen souden zijn, onder eenige Natie is het woordt Sondagh

bekent, en noemen die Kintowen, en willen de Oudste onder haer segghen, dat in voor-tijden meerder kennisse en vreese Godts onder haer geweest soude zijn, maer seggen sy; dewijle wy noch leesen noch schrijven konnen, en de Menschen hoe langher hoe booser werden sou den Sondagh in vergeetenheydt en ongebruyck zijn gekomen, daer de Ouden als men so in ernst met haer spreeckt, wel eenigh leedtwesen van schijnen [77] te hebben, maer sonderlinge geen beweeginge. Als men haer in't particulier ofte generael bestraft over eenige boosheeden die sy doen, ofte spreecken, om redenen dat den Godt die in den Hemel is, hem daer over vertorent, is haer gemeene antwoort: wy kennen die Godt niet, wy hebben hem noyt ghesien, weten niet wie of waer hy is, en soo ghy-lieden hem kendt en vreest ghelijck ghy seght, hoe komt dan datter so veel Hoeren, Dieven, Dronckaerts en andere quadtdoenders onder u lieden zijn, alsser somtijts gevonden worden, gewis dien Godt sal u daer swaerlijck over straffen, dewijle hy u daer van gewaerschouwt heeft, ons heeft hy dat niet ghedaen, wy weten daer niet van, en verdienen daerom sulcke straffen niet, seer selden begeven sy haer tot onse Religie, oock zijnder noch noyt eenige sonderlinge Politijcque middelen aengewendt, of by der handt genomen om haer daer toe te brenghen, als de Kinderen jonck zijn werdense wel van eenige van d'onse om daer van gedient te zijn in Huys ghenomen, en so wel naer tijts gelegentheydt in de Religie ten luchsten over onderricht, maer als sy Vrijsters ofte Ionghmans beginnen te worden ende onder de Wilden weder beginnen te verkeeren, vergetense licht, dat sy van te vooren niet grondich gheweten hebben, en gaen weder de wilde gangen en manieren naer, de Iesuyten in Canada

hebben daer moeyte om gedaen, en veele van de hare tot de Roomsche Religie ghebracht, maer door dien sy den innerlijcken smaeck van de selve niet hebben, ofte recht inde fondamenten onderwesen zijn, en alleenlick op de schorsse sien vervallen sy weder licht en spotten daer mede, gelijck gebeurde in den Iare 1639. dat seecker Koopman noch tegenwoordigh onder ons woonachtig, daer omtrendt quam handelen, en met seecker Oversten der Wilden die goet Francoys sprack, dat den Koopman mede heel wel verstondt, in discours over den Gods-dienst rakende, naer datter een glas Wijns vijf of ses in den Mensch was, seyde: Ick was selfs van u lieden so verre in de Religie onderwesen, dat ick onder de Wilden dickwijls Mis dede, nu gebeurdent eens dat de plaets daer het Altaer in stont, by ongeval in brandt geraeckten, het volck schoot datelijck vaerdigh op om den brandt te lesschen, maer ik verbrodde het, seggende: den Godt die daer staet is almachtigh ende sal het vier wel van selfs datelijck uyt doen gaen, soo wachten wy dan alle met aendacht, maer het vier gingh allengskens voort, tot het alles verteert was, met selfs uwen almachtigen Godt, met alle de moye dingen die by hem waren t'sedert dien tijdt, hebbe ick noyt van die Religie oyt meer gehouden, maer achte de Son en de Maen veel meer en beter als alle u lieden Goden, want die verwarmen de Aerde ende doen de Vruchten wassen, daer u lieden God zijn selven voor het vier niet bevrijden kan, daer in het geheele Landt kenne icker niet meer als een enigh persoon die fraey vande Religie is, het staet oock niet te verwachten dat so langh men het dusdanigh laet heenen sloeren, veele der selve met kennisse tot de Religie sullen gebracht worden, de publijcke handt moste daer aen gehouden worden, en men moste haer jeucht in goede Schoolen, ten dien eynde daer te Lande ter gelegener plaetsen op rechten, laten leeren onse Spraeck-lessen schrijven, en in't fondament vande Christelijcke Religie, wel ende grondich onderwijsen laten, soo dat sy metter tijdt malkanderen voort kosten en mochten leeren, en daer vermaeck en lust in scheppen, het soude wel wat veel moeyten en voeten op de Aerde hebben, maer evenwel sonder dit middel sal [78] daer swaerlijck yet goets onder haer te doen zijn, en nochtans ist gheweldigh slecht dat men daer soo naerlatigh in is, daer de Wilden wel selfs naer haer seggen, ghenegen souden zijn om hare Kinderen in onse Religie en spraecke te laten onderwijsen en leeren.

Van haer gevoelen der hoope naer dit leven.

HEt komt in groote verwonderingh ende is een krachtig bewijs tegens alle ongelovigen, vry-geesten, dat dese Menschen sie soo Barbarisch en wildt zijn, als nu gehoort is, evenwel weten een onderscheyt te maecken, tusschen het lichaem en de siele, en geloven gelijk sy inder daet doen, het eene verderffelijck het ander onsterffelijck te wesen, de ziele seggende, is dat 't gene het welk het lichaem beweegt en regeert, en waer uyt alle deugden en ondeugden ontstaen, so wanneer het nu gebeurt, dat de selve door de doot van het lichaem gescheyden wort, vertreckt die ziele naer een plaetse, wat naerder aen 't Zuyden, so wel getempert dat men daer voor de koude noyt enig decksel van nooden sal hebben, ende evenwel oock niet soo warm dat de hitte daer aen yemandt verveelen sal, daer sullen die zielen heen vertrecken, die hier in dit leven goedt ende deuchtsaem zijn gheweest, en van alles de volheydt en overvloedigheydt ghenieten, want sonder dat men daer eenigen arbeydt om sal doen, sullen alle nootdurften daer van selfs oneyndelijck wesen, en die geene die hier in dit leven quaedt en boos gheweest zijn, sullen in een andere plaetse wesen. t' Eenenmael in conditien en eygenschappen, vande eerste verscheyden, sullen oock veer na geen contentement als de vroomen genieten, maer of de lichamen weder t'eeniger tijt met de zielen sullen vereenicht worden heb ik noyt recht uyt haer gevoelen konnen weten. Ick hebbe wel met Christenen gesproocken die meenden sulcks uyt haer gehoort te hebben, maer kan het niet afirmeeren, wanner sy als somtijdts gebeurt, eenige stemmen ofte geluyt by nacht ofte ontijden in 't Bosch hooren, dat wy dickwijls geoordeelt hebben van eenigh wildt Dier te wesen, soo seggen sy verbaesdelijck, datje daer soo hoort roepen, zijn zielen van quade menschen, die moeten nu tot straffe soo omswerven en in Bosschen en Wildernissen by nacht en ongheleegene tijden verkeeren, de Wilden sullen oock om datse voor deselve vreesen by nacht nergens gaen, ten ware met een partye ofte troup als het nootsaeckelijck is, anders nemen sy altijd een vierbrandt met haer, daer zijn

naer haer meeninghe die Boose Geesten die doch noch altijdt genegen zijn om quaedt te doen, en haer te verschricken heel bangh voor, sy bekennen en gevoelen oock dat de ziele van Godt komt en gegeven wert, en dit ist dat men soo somtijdts by gelegentheden uyt haer kan hooren, als men tegens eenige oude ende verstandige onder de haren, aendachtig komt te praten, en men soude misschien noch wel meer uyt haer trecken, soo men hare Tale grondig verstont. Onder den gemeenen man ofte de jonckheyt, hoortmen van diergelijcke materye noyt spreecken, evenwel men kan sien hoe rechtveerdigh dat Godt is, die door een gemeen licht der naturen, dese menschen laet verstaen, aenmercken ende bevroeden, datter naer dit leven een loon van goet ende quaet doen, den menschen te verwachten staet [79].

Vande kennisse Godts, en vreese der Duyvelen.

AL hoe wel de oorspronckelijcke Ingeboornen in Nieuw Nederlant, Heydenen en Ongeloovighen zijn, soo weten en bekennen sy nochtans alle datter een Godt in de Hemel is, voor alle eeuwigheydt en almachtigh, maer segghen sy Godt is ten hoochsten goedt, en mededogent, die geen quaet ofte straffe aen eenigh Mensche soude willen oeffenen, soo dat hy oock daerom zijn selven met de gemeene geschegten der Wereldt, gants in't besonder niet is bemoeyende, als voor soo veel dat wel ordre aen den Duyvel geeft, om by hem waer ghenomen te worden, want seggen zy, alle dat onder de Menschen hier beneden of om laech geschiedt, werdt door den Duyvel beschickt, gestiert en geregeert naer zijn welghevallen, Godt ofte die hooghe Oversten die in den Hemel woont, is wel veel meerder en hooger dan den Duyvel, heeft oock wel macht over hem, maer wil sigh in alle die moeyelijckheden niet inwickelen of mede bemoeyen, soo wy haer dan hier op tot voldoeninge antwoorden, dat den Duyvel quaet archlistigh en boos is, dat bekennen zy mede rondt uyt waer te zijn, en dat hy oock alle dingen voor soo veel in hem is, ten quaetsten derigheert als daer in groot behaghen scheppende, noch meer, sy seggen dat alle ongeluck, plage, nederlage en onghesontheden, haer van den Duyvel toegesonden en opgedrongen werden, sy drucken oock met den alghemeynen naem, van den Duyvel uyt alle Accidenten en ongelegentheden die haer over komen, als by voorbeeldt, soo haer in de inwendige partyen des lichaems yetwes schort, dan seggen sy: mijn sit een Duyvel in 't lijf, en hebbende gebreck in Arm, Been, Voedt, Handt, Schouder of Hooft, soo sullen zy denoteeren die verlegene partye, seggen daer sit een Duyvel in, ende om dat hy soo quaet ende ongenadich ontrent haer is, moeten zy hem vreesen ende zy willen ofte zy willen niet te vriendt houden, en somtijdts ghelijck hier boven verklaerdt is, een brock hem te gevalle in't vier smijten. Als wy haer dan dese ongerijmtheden lichtelijck wederleggen, met dat Godt een alwetent en almogent Godt is, die oock seer nauwe kennisse van den aerdt der Duyvelen heeft, haer doen bescheydentlijck aensiet, ende haer niet toelaten sal dat over den Mensche die doch de heerlijckste Creature onder alle is, en naer Gods evenbeeldt selfs geschapen, by een opgheblasen ende ontrouwe Dienaer ghetyranniseert werden, soo de Menschen anders selfs recht op Godt betrouwden, en tot het boose van zijn Geboden niet af weeck, betalen sy ons met een seer vreemden en fabileuse resolutie, ghy luy Duytsen seght dit soo, en als men het van buyten aensiet, soude het wel gelijcken waer te zijn, ghelijck ghy lieden sustineert, maer het is sulcks, dat ghy de saecke ten rechten niet en weet, desen Godt, die soo ten hoochsten goet, almachtigh en weldadich is, een groot Heere van Hemel en Aerde, met allen haren Heyre, is daer in den Hemel, niet alleen ofte sonder eenigh geselschap en tijt-passeeringe, maer heeft daer by hem een Godinne ofte Vrouws-persoone, die het schoonste is, dat oyt eenighe Ooge beschouwt heeft, ofte beschouwen kan, met dese Goddinne ofte schoone persoone passeert ende vergeet hy den tijt, en isser seer toe geneegen, ondertusschen speelt den Duyvel den Meester, en doet alles wat hy wil, dit gevoelen is haer diep ingeprent, [80] en hoe men haer dan met meerder reden ondergaet en beter involght, hoe datse in meerder Abominable absurditeyten vervallen, en of men haer schoon met redenen set, sy keeren al eyndelijck met den Hont weder tot haer uytspousel, van dat sy den Duyvel moeten dienen om dat hy haer quaet doet.

Haer gevoelen vande Scheppingen, en voortsettingen der Menschen en Dieren inde Wereldt.

UYt de jonckheyt onder de Wilden, ofte uyt de ghene die onder ons verkeeren, en noch soo wat in 't Wildt heenen loopen, kan men dit subject aengaende, gantsch geen seeckerheyt ofte bescheydt ervaren, men moet al sonderlinge gelegentheyt by de oude ende verstandighe daer toe aentreffen en waer neemen, soo men daer yets bescheydentlijcks van vernemen sal. 't Ghebeurt somtijdts als men met haer in cerieuse discourssen gheraeckt, datse selfs vragen naer ons gevoelen, van de eerste oorspronck en herkomste der Menschen, wy-lieden haer dan in gebroken Tale, soo wy best konnen de Scheppinge Adams verhalen, soo konnen ofte willen sy niet verstaen of begrijpen, die hare Natie ofte Swarte Negros aen te gaen, om de groote verscheydentheyt ofte ongelijckheydt der Verwen, en naer haer ghevoelen, sal oock de Wereldt niet soo gheschapen zijn, ghelijck wy ghevoelen en Genesis een en twee verhaelt wordt, maer seggen sy, eer de Wereldt was, en voor alle Bergen, Menschen en Dieren, was Godt

met die Vrouwe die by hem is, sonder datmen weet wanneer ofte waer die van daen gekomen zijn, het was al Water ofte immers het Water overdeckte ende overliep alles: al waerder doen ter tijdt al eenigh ooge in 't leven geweest, soo soude het doch niet anders als Water hebben konnen sien, waer sy oock gheweest waren, want het was al ende over-al Water, of met Water overdeckt, soo ghebeurden 't nu op de selve tijdt, seggen sy, dat de voor-verhaelde schoone Vrouwe,

Afgodinne, boven van den Hemel af quam sacken, tot in het Water toe, seer grof en dick van lichaem zijnde, gelijck een Vrouwe die van meer als een Kindt Swanger gaet, soo sachtjens in 't Water gesackt zijnde, sonck sy daer niet diep in, maer van stonden aen op de plaetse daer sy neder gesackt was, openbaerden hem allencxkens eenigh Landt, onder haer daer sy op rustende en sitten bleef, dit Landt nam toe, wasten aen, en werdt metter tijdt grooter, soo datmen eenige drooghten rondts-om daer sy sat, begon te mercken, ghelijck een die op een Plate van drie ofte vier voet Water is rustende, en dat het vallende Water eyndelijck soo verre verloopt dat hy t' eenemael op het drooge sitten blijft, soo naer haer seggen en meyninge, is het oock met dese afgedaelde Godinne

gegaen, en het Landt begonde hoe langer hoe breeder rondts-om haer heen te werden, soo dat eer lange, het eynde desselfs uyt het gesicht ontschoot, doen begon sich oock al voort wegh Gras en Kruyt op te doen en metter tijdt oock vruchtbare en onvruchtbare Boomen; waer uyt in korten voort quam en groeyde, het gheheele Wereldts ronde, soodanigh als het sich nog vertoont: En of nu die Wereldt daer ghy-lieden van verhaelt, en oorspronckelijck van daen zijt, doen oock mede voort gekomenis, konnen wy niet seggen: Insghelijcks en ter selver tijdt als [81] dit alles soo volbracht was, overquam dese hooghe Personagie Barens noot, en inleggende verlosten sy, Barende drie verscheyde Vruchten: te weten, het eerste hadde ofte was in alles gelijck een Hert, so als sy nu oock zijn, het ander was vande gelijkenisse eenes Beers, en het derde was den Wolf, over al in ghelijck: De Vrouwe sooghde dese Vruchten op tot wasdom, en bleef daer noch eenen geruymen tijdt op de Aerde, haer vermengende met dese geseyde Dieren onderscheydentlijck, Baerden oock noch (maer altijdt t' eener draght meer als een, verscheyde reysen en in gedaente) verscheyde Schepsels, en daer uyt zijn voortgesprooten en geteelt alle de Menschen en Dieren, in soodanige soorten verscheyden, en specieus als noch huyden te sien, die metter tijdt (soo uyt aenghebooren drift, als om de gevoeglijckheydts wille, elck in haer geslachte en soorte gelijckse noch continueren) sich beginnen te onthouden; maer dat alle dese dinghen nu soo beschickt waren ende in staet gebracht, van by haer selven te konnen bestaen en voortgaen, is dese algemeyne Moeder weder verrichter saecken seer verblijdt zijnde, naer den Hemel gevaren, daer sy voortaen woont en blijven sal, alleenigh haer verlustende en vreught rapende, in het onderhouden en vervolgen der Liefde, die den Oppersten Heer

haer is toedragende, daer sy haer sonderlinghe naer voeght, en volkomen vermaeck en genoeghte in neemt, dies Godt haer oock ten hooghsten bemint ende boven alles waerdigh hout. Hier beneden de Menschen ondertusschen, en alle de Dieren in hare Geslachten (die door de onderlinge vermenginge in soo veel verscheyden specien uytgebroocken waren) wassen seer aen, nemen toe en vermenighvuldigen, gelijck oock doet alles wat gheschapen is, in dier voegen als het sich noch vindt en te sien is, daerom is het nu oock noch huydendaeghs, dat de Menschen alle (sy zijn oock hoese zijn) altijdt den ingebooren aert eener deser drie geseyde Dieren hebben en aen hangen, want sy zijn of vreesachtigh en onnoosel naer den aert der Herten, of sy zijn wraeckgierigh, wreet, oprecht en voor de vuyst naer den aert der Beeren, of sy zijn bloedtdorstigh, gierig, subtijl en bedrieghlijck, ghelijck de Wolven: Dat het nu wat verandert is, en niet opentlijck naer te sien, of aenghenomen kan worden, schrijven sy den tijdt en subtijlheyt der Menschen toe, die 't weten te verbergen. Dit seggen sy is't alle dat wy dies aengaende van onse Voor-ouders gehoort hebben ende voor de waerheyt houden, hadden die konnen schrijven ghelijck ghy-lieden, wel licht souden sy ons meerder en naerder bescheyt hebben naer gelaten, maer dat hebben sy noyt ghekent. Hier hebt ghy beminde Leser al het ghene (soo Generael als Particulier schrijvens waerdigh) wegens de maniere en doen der Indianen in Nieuw Nederlandt hebben konnen ervaren, en oock meest alle dat by eenigh Christen daer te Lande, van aen beginne af in ervaringhe ghekomen is, het welcke (hoewel seer fabuleus en tegen waerheyt strijdende) goet gedacht hebbe eenvoudigh U E. toe te schrijven, de verstandighe (ghelijck ick die selfs daer van hebbe hooren Philosopheren) siender diep in, hebben daer oock hooge speculatien op, en weten (ghelijck men seydt) uyt den dreck van Euvius met Virgilio Gout te puren. [82]

Van den Aert, onghehoorde manieren en eygenschappen der Beevers.

ONder den Tijtel van het Wilde Vee in de beschrijvinge der Dieren, die sigh in Nieuw Nederlandt bevinden, zijn wy schuldigh ghebleven, in 't besonder te verhalen den aert en ongemeyne manieren der Beevers, ende dewijle soo veel ter saecke noodigh gheseyt meenen te hebben, van het Landt met de Inboorlingen des selfs, sal het hier tijt wesen onse beloften te voldoen, maer alsoo den Beever is den voornaemsten gront-steen en middel waerom of waer door dit schoone Landt, met Menschen uyt Europa eerstelijck beset werdt, soo sal het billick wesen, des selfs aert en eygenschappen wat hooger te beginnen, en al-voorens hier te stellen en te verhalen, het gevoelen der oude en latere Schribenten, soo ontrent dese Beeste gelieft hebben, vast te stellen, en sal dan by volgende verhael der enckele en eenvoudige waerheyt blijcken, hoe seer sy daer in alle ghedwaelt en buyten het spoor geweest zijn.

Den grooten Natuer-ondersoecker Plinius in sijn twee-en-dertighste Boeck op 't derde Capittel, verhaelt dat de Beevers Leeden, daer hy de Testikelos by verstaet, tot veel dingen in de Medicijne heel dienstigh zijn, dat de Beevers (als oock wel wetende dat sy daerom vande Jagers vervolght werden) deselve haer met de Tanden uyt bijten, en aen de Jagers, als sy in noot zijn, haer oprichtende, vertoonen, dat sy den Buyt, daerse om gesocht worden, quijt zijn; van dit ghevoelen zij de oude Naturellisten en Medeçijn-meesters alle geweest, daer naer is het van eenige wedersproken, meenden evenwel datmen de Beevers alleen vingh om haer gemachts wille, datse Castorium ofte Beevers-geylen noemen: sy schrijven oock datse een scherp ghebidt hebben, daer mede sy Boomen konnen nedervellen, als oftse met Bijlen om gehouwen waren: Olaus en Albertus ghedencken oock van haer Hout dragen en Nesten maecken; sy meenen oock al te samen dat des Beevers staerten, seer lang en Vis zijn, mede datse de Menschen als sy die konnen bekomen, geweldigh souden bijten, en meer andere dinghen die eenige wat schijn, en eenighe gantsch niet daer naer ghelijcken: Waer uyt waerschijnelijck af te nemen en te ghelooven is, dat niemandt van haer alle oyt een Beever gesien heeft, maer alles op losse reposten van gemeene onervaren luyden die seer onseecker gaen, ghestelt hebben: 't Is een heel ander saecke ende meriteert beter geloof, datse van de Beevers en haer Vleesch en Leden, seltsame Operatien inde Mediçijne verhalen, dat was hare konst, dat saghen sy by ondervindinghe, het ander geloofden sy al wierdt het somtijdts gheseyt van die 't selfs niet wisten; daerom als ter saecke dienende, sullen hier mede in voegen, de sommen, van 't ghene sy de Beevers, in de Medeçijne oordeelen te vermogen. Aen Beevers-geyhlen geroocken doet den Mensch Niesen, oock brenghtse den slaep weder, met Rosen Olie en sap van Verckens Ongel, aenden Slaep van 't Hooft ghestreken, ofte met Water in ghenomen, daerom is 't oock den Onsinnighen dienstelijck: als men de slapende met Beevers-geylen verroert soo ontwaecken sy; twee quinten daer van met Water van Polay in ghenomen brenght den Vrouwen hare [83] Stonden, en verdrijft de tweede Gheboorte. Beevers-geylen zijn goet voor den Swijmel des Hoofts, voor het beven, voor de Gicht en verlamminge, voor pijn der Magen en voor den Slach, als men hem daer mede smeert: Item, dit ingenomen verdrijft de vallende Sieckte en verstoptheydt des Lichaems, de pijne des Buycks ende alderley Fenijn, voor den Tant-pijn salmense stooten en met Olije in het Oor laten druppen aen de zijde daer de pijn is, teghens het ruyssen de Ooren, latense met Macolim-sap inde Oore druppen.

De Beevers-geylen met den besten Honingh gemenght over de Oogen ghestreken maeckt een scherp ende klaer gesicht.

Des Beevers Water is goet tegens alderley Fenijn, maer om dit goet te houden, soo dient het datmen het in des Beevers blaese bewaert.

Wie dat Podagra heeft, sal van Beevers-vellen Laersen ofte Schoenen laten maecken, en dagelijcks dragen.

Dit soo voor af geseyt zijnde, sullen op den rechten aert der Beevers, soo wy die selfs inder daet bevonden, en van vele ontwijfelbare ghetuygen ervaren hebben, oprechtelijck verhalen: Ende op dat niemandt en meene dat wy mede van een onbekende saecke handelen, sal den Leser gelieven te weten, datter in Nieuw Nederlandt en de districtie daer aen vast, yder Iaer wel tachtentigh duysent stucx Geslacht worden, dat wy oock inden tijdt van negen Iaren, die daer gheweest zijn, onse bekomste dickwijls in Beevers-vleesch ghegeten, deselve oock wel van jonghs aen-gehouden, en veel duysenden Beever-vellen gehanteert hebben.

Den Beever is een viervoetigh Dier, by Aerdt-ghewassen levende, dat sich te Water en te Lande onthout, fijn en ruygh van Vaght, laegh van Beenen, gheswint, vreesachtigh, subtijl, en in 't gemeen soo dick als lanck.

Men noemt dit Dier in 't Griecx Castore, in 't Latijn Fiber, in 't Duyts Beever, de andere namen daer het in Europa mede genaemt wort, zijn daer meest alle uyt herkomstigh, het heeft vier Poten gelijck den Otter, ofte ander wildt en tam Vee, dat sich alleen te Lande onthout.

Hare Spijse is niet gelijck als sommige meenen Visch ofte Roof ghelijck den Otter, ten welcken eynde sy haer uytbeelden en beschrijven met een Visch in den mont, en selfs ten deele Visch ten deele Vleesch te wesen, maer sy eten Basten van verscheyden Hout, en Wortelen, oock Gras, Lis en Groente, dat sich in en op de Water-kanten, en de Bosschen en Velden, daer ontrent gheleghen bevint, de meeste Basten zijn van Water-willighen, Grienden en Bylestelen, dat op de Water-kanten veel wast, en by manquement alderhanden, die maer geen soo suyren ofte bitteren smaeck heeft, dat sy die niet konnen verdragen.

De Beevers onthouden haer soo men seyt ende oock waer is, soo wel te Water als te Lande, konnen daerom Water-Landt-Dieren genaemt worden, maer evenwel sy zijn meerendeels op het drooghe en te Lande; sy halen oock haren meesten kost ende voetsel te Lande, vande Basten der Boomen en Kruyden die sy eten, mitsgaders alle het Hout en Gras daer sy haer Huysen mede versien: Veele nachten zijn sy dickwijls op het Landt: sy konnen haer oock onder het Water niet heel langh onthouden, voornamentlijck als sy ghejaeght worden en vermoeyt zijn. Te Water vinden sy voor haer onderhoudt weynigh als eenige Basten van Wortelen, soo die aende kanten vande loopende Killen uytsteecken, [84] met wat Lis dat hier ende ginder, maer meest aen de kanten wast, voorts dat de Beevers haer soo veel te Water onthouden, is onfeylbaerlijck daerom, gelijck oock het selve van alle de groote Beever-vangers soo getuyght wordt, datse van Naturen vreesachtigh haer selven veel veyliger vermeenen te Water als te Lande te konnen onthouden en salveren, ten dien eynde gelijck noch gehoort sal worden hebben sy hare Huysen op het Water, ende in de onderste ruymte gaten, daer door sy sich altijdt te Water konnen begeven, naer seecker retret-plaetsen, die sy altijdt daer by hebben, zijnde een Speloncke ofte hol onder het Water, in den kant van den Water-loop, daer hare wooninghe op staet, hier inne retireren en onthouden sy haer by tijde van noot, meynen daer oock soo wel in bewaert te zijn, dat niemant haer (daer in zijnde) kan deeren.

Eenes Beevers ghedaente is ontrent als de forme van een Comcommer, daer een plat Steeltjen aen is, of gelijck een Eendt-Vogel, daer den Hals met het Hooft af is, het is genoeghsaem een langhwerpigh kluwen, dat wat plat is, en meenighmael dicker als langh, en ghelijck een Vercken wat plat vanden Rugh, maer den Buyck toevalt, soo valt den Beever recht anders, ghelijck een dooden Mol, daer eens op ghetreeden en die nochtans, niet t' eenemaal verplet is.

Volwassen reeckent met hare Vellen een Elle over het Kruys, ofte om beter te verstaen, een Elle langh en oock soo breet, als sy niet ront maer bykans vierkant vallen, als veel gebeurt, wat daer boven is houdtmen voor leeverbaer, en soo tot vijf vierendeel toe, maer selden hooger. Des Winter van de maent December tot May en in Iunij toe, vallen de Vellen goet, werden dan oock meest geslacht. De Herfst-vellen hebben de Windt-Hayren ten deele oock wel, maer daer sit weynigh Wol onder: Wijders Soomer-vellen, ofte die voor sy volwassen zijn, gheslacht werden, zijn niet veel besonders, evenwel de Wilden verschoonen niet, maer nemen het al wegh wat haer voor den Boegh komt, of datse begaen konnen, als sy uyt Iagen zijn.

Hare Huysen, gelijck Sextius, Albertus en Olaus wel seggen, bouwen sy van Hout, maer altijt over een loopent Water, met verscheyde verdiepinge, tot vier, vijf en meer boven den anderen, soo konstigh en aerdigh, dat het weerdigh en speculatijf, wegen alle die vertrecken en verdiepingen die daer in zijn om sien is, wercken het met Kley, Hout en Gras, soo dicht van boven toe, dat het den Regen ten deele stuyten kan, daer in logeeren sy dan met heele en halve Geslachten, en breecken uyt als de Byen, naer datse vermeenighvuldighen en weynigh verstoort werden. Het Hout daer sy de Huysen af maecken is sacht als Bijl-stelen, Greenen, Cano ofte dierghelijcke; datse ontrent de Water-kanten los vinden leggen tasten sy eerst aen, als daer te kort komt so trecken sy naer het naeste Bos toe, om Hout te vellen, dat aldus toe gaet: Een Beever (willende een Hout vellen) kiest een Boom daer hem de Basten niet qualijck van smaecken, gemeenlijk anderhalf voet ofte daer ontrent dick, daer begint hy dan met sijn voorste Slach-Tanden, want voor inden mont hebben de Beevers onder en boven twee Tanden van geweldt, die ontrent een halven duym buyten het Tant-vleesch staen, ofte wat minder en meerder naer sy out zijn, dese Tanden zijn buyten op geelachtigh, het welck afgeschroeyt en inghenomen, men daer voor hout, dat het tegen de Geelsucht heel souverain is: met dese Tanden die sy ghelijck de Eenhoorens, [87] Weeseltjens, Gerinckens ofte Muysen hier te Lande voor inden beck hebben staen, beginnen sy te schaven, maecken een keep van een hant ofte halve voet breet, naer het Hout swaer is, gaen heel ront om, en van onderen naer boven, en van boven tot om leegh, tot het malkanderen raeckt, en soo deur is, dat oock den Boom valt, en dan ghelijckt het als ofter twee van die groote Tollen (die de Kinders met geesselen doen om loopen) met de spitsen tegens den anderen aen stonden en gedraeyt waren. Van haer op-kijcken als den Boom vallen sal, heb ick noyt yet konnen vernemen, maer dickwijls gebeurt het, dat de Boomen deur zijn en wel van den stomp af-schieten sonder te vallen, om datse tegens andere Boomen die daer ontrent staen, aen leunende blijven hangen, gelijck ick wel meenige, en meer met mijn sulcke Bomen in 't Bosch gesien hebben. Wat nu van het Hout by de werken te brengen is, alle die in Nieuw Nederlant wonen, sien dikwijls Vellen, die de Wint-hayren op den rug af-gesleeten zijn, en noemen deselve Hout-dragers, om datse het Hout draghen als sy Timmeren en te kort komen, maer niet gelijck de Ouden gemeent hebben, tusschen hare Beenen, als op een Slee ofte Wagen, vande Wilden die verklaerden, dat ghesien te hebben, ick ben verscheyde malen onderricht, datse de stucken met haer tanden oock korten soo langh en swaer als sy die moet hebben te dragen, dan steldt het Wijfjen hem daer onder, en de Kinders en het Mannetjen stueren dat het daer niet af en valt, en dat gaet soo voort tot dat sy ghenoegh hebben, met de Steerten haer voort te laten slepen, als sy het Hout op het lijf souden hebben ligghen, heeft geen schijn van waerheyt, want hare Steerten zijn niet ghelijck de Oude meenen groot en langh: de aldergrootste zijn niet kloecker dan een ghemeen Mans handt, sonder den duym; oock soo teer dat sulck gewelt van voort trecken niet souden konnen lijden, voornamentlijck als met sulcke scherpe Tanden gevat worden. De Steerten zijn platachtigh sonder Hayr, en gelijck met Visschobben beset, maer het is het vel, dat alsoo generft is, en ghelijck den heelen Beever (waerom sy oock in Duytslandt altijdt voor des Keysers Tafel wordt ghehouden, alsser dat selden geschiet en ghevangen wordt) een seer delicaet eten is, dat genoegsaem alle andere Vleesch dat op de Aerde, ofte in het Water sich onthout te boven gaet, daerom oock de Wilden ons geerne voor een kleyntjen, van alle haren kost en spijse laten participeren, evenwel van het Bever-vlees seer selden scheyden, soo dat het meerendeel der Christen Inwoonders in Nieuw Nederlandt, noyt geen Beever-vleesch gheproeft hebben: Soo is het alder-eelste ende beste noch, van dat aen den geheelen Beever gevonden wordt, den Steert, daer de Wilden niet licht af scheyden, ten sy dan saecke datse yemant Extraordinaris willen tracteren of begiften.

De Bevers dragen gelijk de Verckens sesthien weken, maken altijt datse in den Soomer, de eene vroeger den anderen later, eens des Iaers Iongen krijghen: hebben altijdt vier Iongen t' seffens, ten ware de eerste reyse, dan is 't wel somtijts maer twee ofte drie. De jonge Bevers so ras (als sy ter werelt komen) schreyen als nieuw gebooren Kinderen, soo dat yemandt in een plaetse komende, daer een Jonge Beever is, als hy daer te vooren niet van weet, sal meenen datter een kleyn Kindt ontrent is. De Beevers hebben tusschen haer voorste Pooten, die dicht by het Hooft, maer wijt ghenoegh van malkanderen staen, twee Borsten [88] gelijck een Vrouwe, en als de Iongen suygen sullen, komter twee gelijck, want daer zijn geen Borsten meer, soo richt dan de Moeder haer op, als een Mensch die sit, en geeft elck Iongh eene Borst, die teghens des Moeders lijf komen leunen, als Kinders die staen en suygen: Ondertusschen leggen de andere in't Nest als oft sy laghen en schreyden, en dit onderhouden sy soo beurt om beurt. Een Jonge Beever is een soet Beest, kan licht aen-gehouden, opgebracht en soo Tam gemaeckt werden als een Hondt, en dan eeten sy alle dingen, gelijck de Katten, uytgesondert Vis en Vlees, of het moest haer te vooren gekoockt wesen, dan gewennen sy daer oock wel toe. Heel jongh noch zijnde dient men haer met Melk op te brenghen, die sy door een lep ofte hooren licht leeren suygen: Sy zijn soo mack te handelen als een jongen Hondt, en sullen noyt bijten of quaet worden, hoemen deselve tercht, maer wat groot werdende gaense geerne alle daegh haer aen 't Water wasschen, daer duyckelen en speelen sy inden stroom; zijn heel vrolijck en lustigh, dat genuchelijck is om aen te sien, dan het slimste datter van is, door dien de Luyden daer te Lande soo geen beslootene plaetsen over de Waters hebben, raecken sy door dat alle daeghs gaen en komen licht in 't Wilde, en vergeten het wederom komen, ghelijck de Herten en andere Dieren, die men oock wel in gelijcker voegen aen-houden en heel Tam maecken kan.

De Mediçijn-Meesters schrijven, als vooren gehoort is, de Beevers-geylen die sy Castorium noemen, veel seltsame eygenschappen toe, Aristoteles, Plinius, en die ontrent sijnen tijdt gheleeft hebben, meenden dat sy haer selven souden uytghebeeten hebben, maer Olaus Magnus, Agricola, Albertus en Sextus, hebben dit niet willen aennemen, maer seggen datter veel bedrogh onder het verkoopen der Beever-geylen schuylt, ghelijck oock waer is, en dewijle ick groote moeyten hebbe gedaen, om eenmael tot het rechte verstandt van dese saecke te komen, ten welcken eynde niet alleen veel Indianen, by my nauw zijn ondersocht, die ick daer van oordeelden best ervaren te wesen, maer hebbe oock selfs met eyghener handen verscheyde Beevers gheopent en curieuselijck ondersocht, waer over hoe ick ghevaren ben den gunstighen Leeser by dese ghelegentheydt niet sal verswijghen.

't Is sulcks datse voor het ghebruyck der Medeçijnen uyt Canada, met Vaetjens gedrooght en soo men my wel onderricht heeft, oock wel Gesouten plachten over te komen, om aen de Drogisten verkocht te worden, maer alsoo het meerendeel Beevers-Nieren, Speenen, ofte de Recht-geylen niet waren, zijnse daer naer soo seer niet getrocken geweest. Uyt Nieuw Nederlandt zijn oock wel verscheyde Luyden ghegaen, die soo sy meenden, en dat de Wilden daer sy die van hadden, selfs niet beter wisten, of hadden goede parthye van dese Bevers-geylen by haer, maer hier in Hollandt komende, wisten daer niet veel van te maecken, en men berichte haer dat het van de rechte niet en waren, het welck ick verscheyden reysen hoorende, mijn meer nieuwsgierigh maeckenten en twijffelen dede, of ick oock wel rechte Beevers-geylen gesien hadde, alle die ick gesien hadde waren rondt, sommige grooter als andere, maer hoe lange datse hinghen te roocken of droogen, daer druypt altijdt noch vet uyt, gelijk als van Speck, dat door de Sonne smelt: Eyndelijck sagh ick eens een wat langhwerpigh, ghelijck een geconfijte Peere, Rimpelachtigh en wat Musculeus, desen vertoonden ick aen [89] een ervaren Doctor die in Nieuw Nederlandt woont, en verstonde uyt hem, dat het van den rechten slagh was, soo sy behoorden te wesen, ontrent dese tijt by gelegentheydt datter niet heel verre van mijnent Bevers woonden, werdender my verscheyden van de Indiaense Iagers gebracht, die noch niet opgesneden, maer toe, en t'eenemael vers waren, daer socht ick dan met groote vlijdt om te weten waer ende hoe de rechte Beevergheylen laghen, doch 't was verlooren moeyten, ick vont niet, dan diep binnen in het lichaem onder het Os Pubis, of Eys-been als ronde balletjens gelijck den gemeenen sleur was, en men in Hollandt van seyde het de rechte niet en waren, ten langen laesten van een verstandigh Indiaen, dat hy een groot Bever-vangher was dien ick seer wel kenden, ende in allen desen handel mijn holp, naer dat ick hem seer veel vande beste slagh die gelijck een Peer was, beduydt en verhaelt hadde, daer toe aengeraden zijnde, nam een Beevers Wijfjen onder handen, mede begeerigh zijnde also het dick van jongen was, om deselve te sien en hoe sy lagen, so bevondt ick daer in dicht tegen den rugge-graet twee testiculos van sulcken fatsoen gelijck ick naer socht, geelachtigh, lanckwerpigh gelijck Peeren, maer wat plat, ontrent van sulcken substantie als de jonghe Calfs-bortjens, doch met een tamelijck tay vlies overtrocken, ick namse daer uyt, en tot meerder verseeckeringh om te weten dat het van een wijfjen was, noch vier jongen uyt het selfde lichaem, een tijt daer naer vertoonden ick dese Beevers Gheylen aen dien voorgenoemden Medeçijne Doctor, in des Gouverneurs Huys by een vol gheselschap, haer vraghende wat het waren, den Doctor en alle de andere presenten oordeelden het oprechte Bevers Gheylen te wesen, naer ick haer de geheele geschiedenis verhaelt hadde, sagen sy vremt toe, maer bleven by haer eerste oordeel, van dat het oprechte Bevers Gheylen waren, volherden. Nader-handt hebbe noch wel meer Bevers geopent, maer ben altijdt gevaren gelijck het hier verhaelt is, soo dat (sonder dat ick nochtans yemandt in zijn gevoelen wil prejudiceeren:) naer mijn oordeel het rechte Castorium, niet inde Mannetjens maer in de Wijfjens sal ghevonden werden, de ronde balletjens die uyt de Mannetjens komen kerven en suygen de Wilden veel onder den Taback, seggende: het selve ghesondt en smaeckelijck te wesen, haer Vlees en Speck datse rontom haer lichaem, wel somtijts twee ofte dry vingheren dick hebben, eten sy alle heel geerne, maer voornemelijck de steerten, en het vlees dat tusschen het vedt gelijck inde gemeste Verckens met regels tusschen het Speck in sit houden sy mede veel van, maer het gebeente vande Bevers verbranden sy, en willen niet lijden dat hare Honden daer van eeten, want naer hare meeninge souden sy dan voortaen, ongheluckigh op de Iacht wesen.

De Bevers zijn alle van een en deselve Couleur, als dat eenige wat bruynder en eenige wat rosser zijn, een alleen heb ickker en al die oyt met Bevers omgegaen hebben, soo ver men vernemen kan maer gesien die spier wit was, en de selfde is in het Schip de Princes met den Directeur Kieft gebleven, maer de Wintharen op den rugh, trocken een weynich naer het Goudt verwige. [90]

Beschrijvinghe van Discours, Over de ghelegentheden van Nieuw Nederlandt, Tusschen een Nederlandts Patriot Ende een Nieuw Nederlander,

Patriot.

HEer ende Vriendt: Ick hebbe voor desen by verscheyde gelegentheden pertinent geleesen, en hooren verhalen de beschapentheden van Nieuw Nederlandt, oock het fatsoen en doen des zelfs ingheboornen en wat dies meer mach wesen, waer uyt ick dese voldoeninge ontfangh dat sien kan, het daer voor een Borger, Boer en ander particulier persoon, van wat conditie die mochte wesen, voor als nu wel te geraecken is, evenwel mijn zijn eenighe bedenckingen ingevallen, daer over ick langh gewenst heb u bericht te hooren, sal daarom in 't wel nemen, deselve vraeghsgewijse voorstellen, om te lichter ons voornemen te konnen voltrecken.

Het eerste is, of wel dienstig voor desen Staet soude wesen, dat ghesegte landt tot florisantie quame, en waer in de voordeelen die desen Staet daer door toe gebracht soude konnen werden, bestaen sullen.

Ten anderen, als daer al eenige Accresentie van Menschen en rijckdommen geschieden, ofte het Landt wel uyt zijn selven gelegen ofte bequaem te maecken is, om tegens macht van vyanden en roovers bevrijt te konnen worden.

En ten derden, of het oock bequame gelegentheden van Negotie heeft, en op wat plaetse, en waer mede men daer van daen Avantasieuselijck Negotieren soude, de verdere bedenckinge, om kort te wesen sullen uyt desen konnen afgenomen, [91] en daer onder ghereduceert worden, en als het u ghelegentheydt toeliete, so wilde ich hier over van u wel uyt den droom geholpen zijn.

Nieuw Nederlander

Hoe wel ick mijn Heer geen bequaemheydt hebbe, gelijck ick wel soude wenschen, dese versiende vragen te beantwoorden, sal, dewijl ghy het begeert, evenwel trachten u te voldoen.

En eerst dan of dienstich voor desen Staet is, dat Nieuw Nederlandt florere, daer toe segge ja, om dese redenen, ofte om naerder aen u vraghe te komen, de voordelen die desen Staet daer door toegebracht komen werden sullen hier in bestaen.

Ten eersten, soo, (dat Godt verhoede) eens eenighe onlusten met Spanjen ontstonde, dan wasser geen plaets in de Wereldt bequamer, om hem in Hert en ingewanden aen te tasten, als dese, en daer men alles by een hebben kan, want Victualie, Hout, als Plancken, Knies-balcken, Masten en wat men tot Equipagie van Schepen noodigh heeft, of is daer volheydt, of daer op aengheleydt zijnde, so kanmense daer hebben sonder yemandt als zijn eyghen selven daerom te bemoeyen.

Ten anderen, soo het gebeurde dat door dese ofte geene Inconvenienten ons hier eens Yser, Hout, Assen, Cooren, ofte yetwes dat van 't Oosten komt, quame te ontbreecken, soo behoefde men in Nieuw Nederlandt sich daer maer naer te schicken, ende het defect konde van daer gesupleert worden, als men nu maer eerst voor's handts af, de Populatie avanceerden, want die defineerende is het alles niet.

Ten derden, soos al men voor vele, daer altijdt een vrye en onbecommerde uytvlucht vinden, en altijdt gints en weer onderhouden, een vrye ende profitabele Negotie, vande Heeren Staten, haer eene eygen in haer ander eygen Landt gins en weder, die in tijt en wijlen soodanich sal toe-nemen en op komen, dat het nu van onwaerheydt bedacht soude wesen, die te definieeren: Men siet hoe het nu in twee ofte drie Iaren is aengewassen, sints men wat heeft begonnen te rapuleeren, en by voortgangh sal het hoe langhs hoe meer en van Iaer tot Iaer soo toenemen dat het ongelooflijck is, maer daer van op de derde vrage.

Ten vierden, soo soude men daer van daen, naer voorgaende Populatie by tijde van noodt voor desen Staet, formidabele assistentie, en furnissement van Volck en Vivres konnen bekomen, dat alle Republijcke ontsien ende gheacht maeckt, by alle soodanigen als haren voorspoet souden mogen benijden.

En ten vijfden, ghelijck men weet dat naer dese Landen altijdt ghewoon zijn, meenichte van Menschen aen te komen sacken omdat men noyt te onpas quam, maer altijdt employ plagh te vinden, en dat nu hier by het middel van de Vrede en andersints, soo veel Employen niet en vallen, en veel Menschen so te seggen, als schadeloos loopen, blijckt seeckerlijck dat het dienstich soude wesen, en ghemackelijk konnen geschieden, dat men het hier onnodige en overtollig volck, buyten Neerlandt noch een ander Neerlandt oprechten, tot een merckelijck Ancker en steunsel van de Staet, waer mede ick u eerste vraghe als voldaen houde.

Patriot.

In 't gemeen, sien ick hier wel eenige redenen in, maer ick heb dickwijls wel Luyden van fatsoen hooren seggen, dat Spanjen selfs hem niet bedanckt [92] soo veel Buytenlandtse Colonien te hebben, om datse soo veel Menschen naer haer trecken, dat het dickmaels ongemack van binnen veroorsaeckt, en schoone geleegentheden te huys doet vacant staen en versuymen, nu men weet wel dat het meeste swaert behoort te wegen, en het hembde voor den rock te gaen, hierop u bericht eens.

Nieuw Nederl.

Wat Spanjen aengaet het is openbaar, dat het sonder zijne uytheemse Colonien by lange soo veel niet vermogen soude, en dat is een ronde Oo, evenwel, dat hare Colonien heel veel volck naer haer neemen en vertieren, in welckers Consequentie misschien wel eenighe vande slechte plaetse in Spanjen leggen blijven, dat kan al wel waer wesen, maer tusschen de gelegentheden van Hispanien, en dese Vereenighde Nederlanden is in dit geval soo grooten verschil, dat alle de redenen die daer Contra, hier pro vallen, het soude verdrietich wesen, daer in 't lange ende breede in te gaen, doch in 't korte, considereert, dat rontsom Spanien Landen leggen, als Italien, Vranckrijck, Portugael, soo goet als Spanien selfs, daer oock overvloedigh Employ is voor vigilante Ingheboornen, en dat wel dickwijls daer meer als hier te Lande consumeerende sterfte en Oorlogen vallen, maer hier om de Neerlanden, Oostlandt, Duytslandt, Westphalen, Bergslandt, Walslandt, Etc. waer uyt de Menschen met meenichte herwaerts aenkomen ende niet tegenstaende veelvoudige Employen die daer voorvallen, soo konnen evenwel en behooren oock, want anders soude den treck stuyten, en des Landts reputatie in desen minderen, hier uyt Neerlandt souden missen noch een goet getal van duysenden van Iaer tot Iaer gemist en versonden worden, doordien soo het schoon al eenigh defect quame te ontstaen, het selve van buyten weder gesupleert soude worden, met een woort: Wij konnen het volck ghebruycken ende Nederlanders daer van maecken, en onse Nabueren moetense voor ons opwiegen, en het volck dat nu naer Nieuw Nederlandt gaet, is niet wegh of verteert, maer soo veel als op woecker gestelt, gesien de voort-teelinge die daer gheschiedt.

Patriot.

Wilje dan daar uyt besluyten dat Neerlandt beter is als de Oosterse landen, of Duytslandt, Etc.

Nieuw Nederl.

Wy leggen het hier eygentlijck daer niet op aen, en meenen dat die questie als sy daer was haer selven wel soude salveeren, maer dat inde Provintien van desen Staet, tegenwoordigh door Godes genade, meerder abondantie van Coopmanschappen, Manifecturen, Contanten, jae Neeringhe en welvaert is, als een vande genoemde Landen, gaet vast, hoe wel de Hanse Steden sommige mede niet wegh te werpen zijn, nu daer het Aes is, vergaderen de Arenden, en oock zijn de gemoederen vande Nederlanders seer meewaerdigh, en de Vreemdelingen ontrent als Ingeboornen estimeerende dat seer aenlockende is, te meer als daer by komt, dat yder een, 't is even eens van wat hanteeringe hy sy die hem daer maer schicken wil, daer altijdt schrap kan raecken, en met den tijdt is dat nu al in een verouderde gewoonte gekomen, uyt allen welcke ick besluyte, dat wy hier uyt dese Landen van daen soo veel Colonien, als Spanien alwaer het de heele helfte oock meer, souden konnen uytsetten, sonder een eenigh mensch uyt Neerlandt of Nederlanders te missen, ja het soude ons menschen doen aenwinnen, want die in Nieuw Nederlandt of dierghelijcke Colonien [93] woonen, veranderen soo wel in Nederlanders, als die van buyten hier Borgers worden en blijven altijdt in onse devotie.

Patriot.

Dit soude ick nu met u beginnen te verstaen, te weten: dat de Populatie voor desen Staet, aldaer niet ondienstigh soude wesen, maer dit valter weer op, Alsser al Luyden van fatsoen en middelen derwaerts gaen, gelijck ick hoor dat nu ondertusschen somtijdts gebeurt, ofte gelijck men seydt dat daer soowel wat te winnen is, dat neerstige of geluckighe luyden daer komen te prospereren, want dat werden dan mede luyden van fatsoen ofte ten minsten hare naerkomelingen, wat verseeckeringe konnen die luyden daer voor hare Persoonen en Goederen hebben, ick meene vastelijck geen altoos.

Nieuw Nederl.

In 't wel nemen mijn Heer, nu geschiet my van u onghelijck, want dit is eyghentlijck de tweede vraghe daer ghy naer u voorgeven mijn over begeerden te hooren, en hier velje daer selver een Precipitant en onberaden Oordeel over.

Patriot.

Soo onberaden niet als ghy wel meent, want ick considerere dat het een Landt is, dat wy soo ghevonden en licht aengheraeckt zijn dat ter Zee en te Lande, open ofte met weynige en van weynich consideratie Forten versien is, dat de Engelse en de Indianen daer rontsom sterck en wy onsterck in zijn, dat de Portugeese of andere Roovers daer licht eenige Invasie uytter Zee konnen doen, en in korten tijdt: want het is moy dicht voor de handt, en weynich buyten het Vaer-water, en dat meer is, ghy weet wel, dat onse Natie voornemelijck die aen de Negotie vast zijn, die ick wel verstaen kan dat daer het principaelste moet wesen, wel neerstich zijn om wat te Coopmanschappen, maer de Landen vast te maecken en wel te versekeren daer passense niet wel op, of het moeten luyden van Militie wesen, dieje daer weynich hebt, somma, ick siender groote swarigheydt in, want al brachtmen daer wat of al hadtmen daer wat over ghewonnen, men is het daer niet seecker.

Nieuw Nederl.

Gelieft ghy u selven te beantwoorden ofte tot voor-oordelen te inclineeren, so magh ick wel swijgen, want al vertoonden ick u schoon het contrarie, 't soude doch even veel doen, en hoe wel in uwe Consideratien een grooten uytterlijcken glants en schijn van reden in warheydt is, soo legghen sy nochtans ongedistingneert, en soo absoluyt door malkanderen, dat het wat schijnt te wesen en het is inder daedt niet.

Patriot.

Ick sal dan geerne u bericht hier op afwachten, onder belofte dat ick het sonder voor-oordeel, ofte partyschap wil aenhooren, want anders soude het gelijck ghy seght, te vergeefs gepreeckt zijn.

Nieuw Nederl.

Soo sulje wel doen en het is de eenighste manier, om de waerheydt van een dingh te weten, daerom soo mijn memorie nu ver ghenoech reckt, sal ick alle uwe Objecten door-wandelen, wat het voor een Landt is en hoe wy daer aen geraeckt zijn, kan inde beschrijvinge die daer van is ghenoech gheleesen worden, die hier overtolligh soude verhaelt zijn, maer van het licht aenraecken is haest genoech geseyt, als alleen waer zijnde ten aensien de eerste vindinge, maer geconsidereert de kosten ten tijde vande particuliere en daer naer by de West-Indische Compagnie en andere gedaen, die te samen al veel Tonnen Goudts monteren nevens de moeyten en voorsorge van tijdt tot tijdt aenghewent, so zijn wy [94] daer niet licht aen geraeckt, dat is te seggen, het is sonder veel kosten, moeyten en strubbelinge tot hiertoe niet gebracht.

Datje ten tweeden seght, het te Water en te Lande open te legghen en weynich met Forten versien te zijn, daer in gaen sy mede veel te veer en breedt af, want let hier eens op, soo wel inde Suyt-revier als Noort-revier is het Loots-Mans Vaer-water, en voor wie daer niet wel bekent is, sonder ten hoochsten perijckel te loopen onmogelijck in te komen, behalven dat de Sanden en Platen oock dickwijls verloopen, en als sy daer al in waren so wast niet met allen, want dan mosten sy eerse ergens konnen komen daer wat te doen is Forten passeeren, soo considerabel naer dat Landts gelegenheydt als hier te lande eenige zijn, en soo by aanwas van Menschen en Middelen als V. E. wel seydt den noodt hooger liepe. Het Landt Fortificeert zijn selven merckelijck, en gheeft ten anderen van naturen de gelegentheydt dat men het soodanigh Fortificeeren kan, soo wel aen de Sandt-punt inde Hoofden, als in het heele Gat, ofte waer het eenighe Baeyen ofte Inkomsten heeft, dat het menschelijcker wijse Inpremiabel is en eer het daer toe komt, dat wy maer weynich hebben, loopen wy in weynich perijckel, want om een ander een stuyver af te nemen verliest niemandt daer geerne twee.

Patriot.

Dat is al wel, maer als ick daer wilde wesen, ick soude juyst u Bayen en Havens niet soecken, maer gelijck ick geleesen hebbe, is de heele Cust een Sandt-strandt, niet veel sware Winden uytter Zee subject, en goeden Anckergrondt, daer soude ick het hachjen neer smijten en komen u van achteren by, of eerje daer voor op u hoede waert, hoe sou u dat passen?

Nieuw Nederl.

Dat laet hem soo wel segghen, maer het is onmoghelijck te doen, 't is waer, je kost daer wel ergens doch met perijckel ghenoech komen setten en landen, maer dan hadje noch niet ghedaen, want de gantsche Cust van Nieuw Nederlandt is door gaens dubbelt landich, dat dan binnen in tusschen beyden groote vlacke Wateren heeft, of het zijn Eylanden sommige twee of dry dick leggende, en sooje die binne-wateren en Eylanden wilt verachten en over 't hooft sien, seght my dan eens waerje Vaertuych sult van daen halen, om daer over of mede tusschen door te komen, 't is maer dollemans werck, somma over die voedt isser niet te doen, en genomen ymandt wilde evenwel soo eens een geck stuck ter handt trecken, soo souden wy het weten eer hy begost te landen, door de Wilden die over al langhs het strandt verkeeren, en gewent zijn Boden-broodt te komen eyschen als sy eenige Schepen onder het landt sien.

Patriot.

Maer wat segje van het lange Eylandt?

Nieuw Nederl.

Daer is oock niet te doen, want het langhe Eylandt, is doorgaens mede meest dubbelt Landt, ende neemt datje daer op zijt hoe komje daer weder af, of wat voordeel kan 't u geven, voorwaer niet als groote schade en perijckel, alsser al erghens wat te doen soude wesen dan most het aen Nieuw Amsterdam zijn. Als ghy nu antwoort daer te willen wesen, soo legh ick u voor de neus ten eersten datjer qualijck kont komen wegens het onbekende Vaer-water, dat wy het altijt eenen dagh ofte tweevan te vooren sullen weten, met den Sandtpunt en de Hoofden, diemen als dat maer eenigen schijn hadde, datelijck soude Fortificeren, en dat meer is, het Fort Amsterdam selfs, sonder het welck, [95] onder zijn Canon te passeren, ghy daer niet kont komen, en daer leyt soo veel Geschut op, dat ick oordeel het de helft niet sal hoeven te gebruycken, om de macht die daer in sulcken fatsoen, de eerste vijftigh Iaren noch komen sal te resisteeren.

Patriot.

Al goet, dit gelijckt nu soo weer wat voor een macht van buyten uyt ter Zee, maer je hebt de Indianen van binnen, en de Enghelse zijn met groote meenichte aen weder-zijden van u, en ghy weet wel hoe gevaerlijck het is, sulcke kitteloorige en machtige Bueren te hebben, wat sulje my hier op seggen?Nieuw Nederl.

Wat de naturellen ofte Indianen aengaet daer is niet veel aen vast, sy sien nu selfs wel dat haer dingen niet veel te beduyden hebben en anders niet zijn als om een Brandthoudt of een nieuw aenkomer die niet beter weet verbaest te maecken, leest in de Beschrijvinge van Nieuw Nederlandt, onder den Tijtel van hare Oorlogen, gy sult sien datse geen Regimenten, Compagnien of Geleederen formeren konnen, en datse den eenen over den anderen te weynigh gesagh hebben, so dat sy niet konnen uytrechten, ten anderen den Oorlogh laest-leden met haer ghevoert, doen wy niet half soo sterck van Menschen waren als nu, heucht haer noch soo wel datse niet licht yet sullen beginnen, hoe wel als men van beginnen soude spreecken, zy lieden doen ter tijt daer oock weynich schult aen hadden, doch dat is geleden en gebleven, maer soo veel de Engelsen aengaet, dat is seer bedenckelijck, ende heeft zijn swarigheden al vry wat in, en ick verseecker u, dat wy in Nieuw Nederlandt met dien Oorlogh of dat het is niet hooveerdich zijn, noch ons daer soo veel aen sullen laten gelegen wesen, dat wy ons in gevolge van deselve, met dien van Virginia of van Nieuw Engelandt, in questie sullen steecken.

Patriot.

In questie steecken Man, wy souden daer ons oock wel geerne buyten ghehouden hebben, maer het schijnt men niet langer rust of vreden hebben kan, als zijn Naburen, het mede soo verstaen wilt.

Nieuw Nederl.

Dat en blijckt soo seer niet, oock weet ick niet, hoe het met u en haer daer in staet, maer dit heb ick wel geleesen en kan 't oock wel begrijpen, dat het altijdt geen wijsheydt en is, sigh niet te willen verklaren in saecken die nootsaeckelijck, eens deels voor yemandt zijn reeckeninghe int uyt eynde, moeten wesen ofte daer men soo Interessen op loopt, dat men uyt verscheyde insichten en gelegentheden, voor de derde Persoon daer in speelt. Ick soude u hier op wel exempelen konnen gheven daer Historien van vol zijn, maer om datse alle in de conclusie accordeeren, sal ick die hier om dat het teere poincten zijn, uyt reedenen voor-by gaen, en nu weder tot Nieuw Nederlandt komen, en segh om u in dit geval oock te voldoen, die uyt Virginia konnen niet doen, ofte zy mosten ter Zee komen, en dan hebben wy voor haer reeckeninge alreede geantwoort, want te lande obsteeren haer de verre woeste wegen, met verscheyde groote Revieren, en souden wy haer meer quaet als sy ons konnen toevoegen. Die van Nieuw Engelandt, 't is waer, zijn veel stercker als wy, maer dat het haer daerom beter als ons soude passen in onderlinge onlusten te vervallen kan ick niet verstaen, aenghesien sy een landt zijn dat voorneemelijck of alleen daer de Negotie wel moet varen, die sy qualijck van Bezuyden de Caap-kot, Suyd-waerdt uyt konnen doen sonder ons Canael, achter het lange Eylandt te passeeren. Ten anderen zy [96] leggen over al open, en meer als hondert mijlen langhs de Cust verstroyt, sonder eenige Forten, Soldaten, of Oorloghs-volck en Rustinge te hebben, behalven datse hare Planters en Inwoonders soodanigh oeffenen, dat sy teghen de Indianen bestant genoech zijn, en soo wy eenigh afrondt van haer leden, soo moetense weder weten dat men met weynigh Volck en minder als wy, in Nieuw Nederlant daer toe te missen hebben, in Partyen haer geheel Landt kan Inquiteeren, ten aensien datse meenichte van kleyne Dorpen hebben, die weynich of gheen tegenweer konnen doen, en vast aen en in 't Bos gelegen zijn, daer men by nacht en andersins kan branden, blaecken, alles uyt rooven, en datelijck weder investigabel inde Bosschen wegh wesen, so dat ick daer niet veel voor vrees, oock sullen sy daer niet in doen sonder expres bevel van het Parlement, die daer niet licht toe verstaen sullen, want soo doende souden de Reprisallien wel in openbare Oorloghen met Enghelandt uyt barsten, dat men daer alsoo weynigh als hier wenst, en soo lang alsje mijn niet kont doen gelooven, dat die van Nieuw Engelandt uytsinnich zijn, konje mijn oock niet doen begrijpen, dat sy ons sullen Beoorlogen ofte diervoegen afronteeren, niet dat ick het so seer hare goede wille toeschrijf, als wel haer eygen baedt en voordeel datter aen vast is, met het groot gevaer datse ondergaen souden, soos sy ter contrarie deden, en aengaende u Portugeesen of Zee-roovers, daer is niet veel aen vast of kan uyt het voorgeseghte wel verstaen worden, en genomen daer quam ter sluyp den een of ander Roover eens ingesnapt, wat sou 't wesen, die Man mocht vry staet mecken daer op zijn Kerck-hof te wesen, want met Schepen minder vaertuych, en Lant-volck sou dien Man al heb wesen, eer hy yets quaets bedrijven konde, en het gheen u van onse Natie gelieft te seggen; ick weet wel dat sy geneghen is tot Negotie, en sooje van yder een, voor zijn hooft in 't besonder spraeckt het soude waer zijn, 't geen ghy seght, maer Heer maeckt nu eens een onderscheydt tusschen dees en geen particulieren Lieden, en een gesette Regeeringe, waer isser een Regeeringh inde wereldt, die meer genegen is, met konst, de natuer te baet te komen, om haer Landt te Fortificeeren en verseeckeren als de Hierlandtse, en waer zijn daer Menschen onder de Son die daer liberaelder toe geven als onse Natie, doch het moet wel ghefinancieert worden, en yder moet de vryheydt hebben van daer wat onder te praten, al soude het dickwijls beter wesen stil te swijghen. Maer van Nieuw Nederlandt dies aengaende te spreecken by luyden van de Regheeringe aldaer, dienen ten dien eynde advijsen opgestelt over ghesonden en hier volkomen Ordre by de Heeren Majores daer toe verleent te werden, en dan moetmen het de Gemeente naer haer het humeur leydt, ten bequaemste doen goet vinden, om de Requisitien daer toe noodich bequamelijck daer uyt te vinden, gelijck men dat hiet te lande in gelijcke voorvallen oock soodanigh practiseert, doch dit is Salva & integrare, dus ghesproocken, maer als den instanten noot haest maeckt, moet men uyt de occasien zijn Wet fondeeren, en hier mede mijn Heer, meyn ick, dat u vaste conclusie al vry wat verswackt sal zijn.

Patriot.

Ick moet nu, hoe wel niet geerne toestaen dat ick het altemael sooveer niet ingesien hadde, en dat de swarigheydt soo groot niet en is als ick wel meende, maer laet ons dit nu laten, een eens vande Negotie spreecken, en seght my eens waer by die meest bestaet, en in tijt en wijlen by populatie bestaen soude konnnen. [97]

Nieuw Nederl.

Het is mijn lief tot hier toe eenighsins voldaen te hebben, en op dit derde stuck vermeyn ick u wel best contentement te sullen konnen geven.

Patriot.

Plaetsen die ons dienen daer moet Negotie en gelegentheydt van Negotie by wesen, anders konnen die ons niet vermaecken, al zijn de gronden en Landen noch soo goet, in Duytslandt onder den Hertogh van Brandenborgh, inde Paltz en elders veel dichter by, zijn Landen en goede Gronden ghenoech, maer dat is niet, daer is weynich gelegentheydt van Negotie by, en daerom konnense niet bedyen.

Nieuw Nederl.

Op de Negotie moet het sien, en daer van daen komen, en de gheene die rechte voort in Nieuw Nederlant waerghenomen wort bestaet meest in Granen, als Tarwe, Rogge, Erretten, Garst, &c. Item, Speck, Vlees, Vis, Bier, Wijn, en wat voort tot de Huys-houdinghe, de Tafel ofte den mondt versorght werdt, dat valter in overvloedt, soo dat men by de goede gelegentheden van navigable stroomen daer noch van spreken sullen, quantiteydt kan versenden, soo naer de Eylanden als West-Indien, dat wy daer van daen al langh, merckelijck met Victualie geassisteert hebben, ende hoe de populatie meer toeneemt, hoe daer van alles meer overvloedt sal wesen, want de luyden nieuw aenkomende maken het tweede Iaer haer eyghen provisie, en het derde Iaer hebbense al mede wat over, voorts valter Toubacq en Waren die men voor de geseghte, Victualie in Retour bekomt, die vry wat importeeren konnen, met veelderhande Bondt-werck, als Beevers, Otters, Beeren-huyden, Elants en Herte-vellen, &c. als inde Beschryvinge te sien is. Het Wijn-planten begint eerst aen te gaen, maer het sal metter tijt vry wat te zeggen hebben, so sal oock de buytenlantsche Visscherye: want al wilt ghy daer hondert Scheeps-ladingen Vis hebben, daer moocht ghy vry staet op maecken, en vast gaen als gy het daer maer op aen legt, en den heelen Winter door kan men in de Zuyt-Baey Traen maecken van de Wallevisschen die daer met meenichte komen. Item, men heeft daer of men kan daer by meenichte hebben, Hout, Hennip, Teer, Assens, Yser, &c. daer de Beschrijvinghe u in 't breede bericht kan geven; maer om daer uyt te raecken, sal ick u drie redenen seggen, en dan sullen wy eens voort sien hoe het wesen wil.

Het is nu omtrent vijfthien Iaren dat Nieuw Nederlandt eerst met ernst vande vrye Luyden is begonnen te bewoonen en bevaren: in dien tijdt hebben wy daer dien verderffelijcken Oorlogh mede uytgestaen, anders soude het wel noch soo verre zijn, als het nu is, want dat van te vooren by de Campagnye ghedaen was, hadt behalven de Forten ende eenige Woon-huysen niet veel te beduyden, of het is in den Oorlogh al weder ghebleven, nu daer zijn gheen als op de leste, weynich luyden van middelen over ghekomen, maer elck daer komende, woude daer wel veel winnen en niet brengen, behalven de Coop-lieden die daer wel wat brachten, maer ongelijck meer van daen namen, en gelijck het in 't gemeen gaet, soo hebje in die nieuwe plaetsen met den eersten weynich Kerckmeesters, en wel luyden die de Borst lustigh konnen smeeren, maer niet seer vigilandt zijn om op het achterste te dencken, of het gemeen Landts-welvaren te behartighen: (de goede trouwens niet te na gesproocken): nochtans daer zijnde, so souje voor u ogen sien (dat is immers geen bedroch), veele fraye schickelijcke Lieden, wel en in [98] goet van fatsoen en ordre: Item, veele fraeye Huysen wel getimmert en gemeubleert: Item, veele schoone Bouweryen, Plantagien, Weyden, Cooren-Velden, Thuynen, en Boogaerden, met meenichte van alderhande schoon Vee, ende soo het Landt anders niet als goet ware, waer soude het van daen komen, want van het geene dat niet goet is, sulje oock niet veel besonders krijgen.

Ten tweeden, als men daer op soude willen seggen ja, dat kost de particuliere of de Compagnye ende anderen gelt genoech, soo antwoorden wy: Datter noyt yet ofte soo veel naer Nieuw Nederlant gesonden is, of het is wel ruym met een half Centjen winste te rugh gekomen, dat sal u mede vremt duncken, om datter soo veel reeckeningen noch aen ten achteren zijn, maer ick segh niet dat het al aen zijn rechte Meesters weer te rugh gekomen is, want dan sprack ick teghen mijn beter weten, maaer considereert eens wat meenichte van pelteryen de Compagnye ontfrempt zijn, eer den handel open gestelt wiert, datje best sult konnen weten, alsje de Iaren vergelijckt wat datter doen quam en nu komt, hoe wel het nu oock noch altemael ten luytsten niet uytgeroepen wert, en nader-handt isser weynigh of niet ten achteren geraeckt, al de gheene die daer kennisse van hebben, weten wel datter den vierden penninck die daer met des Compagnies goet gewonnen worden, in des Compagnies Cas niet en quam, daer nochtans eenighe schade viel mosten sy het geheel draghen, en daer liepen veele en hooghe Maendt-gelden, so dat Kassieren en onnutte, die continueerlijck den lichtmis speelden, om goet hier te maecken het over al ontstalen, al heeft het haer weynigh geholpen, want dat wil al weer heen en weer varen soo het gekomen is, doch oock wil dit daer by seggen, datter in Nieuw Nederlandt noch al vry veel gewonnen is dat niet uytterlijck en blijckt, door dien het weer meest onnuttelijck verquist, ofte hier te lande ten deelen oock noch wel van gevaren wert, en evenwel is het daer uyt het landt eerst gekoomen ofte by desselfs gelegentheden gewonnen.

En ten derden, het is een landt recht bequaem en wel gheleghen om te negotieeren, eerstelijck, om dat het schoone en vruchtbare Landen heeft, daer alles overvloedigh op wassen wil. Ten tweeden, om dat het met schoone Revieren en Navigable Wateren tot veel Steden doorbroocken is, dat ghelegentheydt geeft om de Vruchten daer langs te versamelen en de Negotie te formeeren. Ten derden, soo brengen de Wilden buyten onsen arbeydt en moeyten, ons een fraeyen aensienlijcken Vel-handel toe, die men wel op eenige Tonnen Goudts Iaerlijcks magh begrooten, en dat is soo veel als of het voor ons ghewonnen worden, behalven het Vlees en Cooren dat wy mede van haer heel Civil ghenieten. Ten vierden, het is soo gelegen aen de zee als eenigh Landt doen magh, dat daer door alleenigh rijck en geluckigh geestimeert wordt, en heeft Noordt-Oosten van hem de kostelijcke Terreneusse Vis Bancken, in vier a vijf daghen mackelijck te beseylen. Item, Canada en Nieuw Enghelandt mede binnen door in korten tijdt licht te bevaren, daer het alreede Negotie op heeft, en metter tijdt en populatie noch meer kan maecken, by Suydt-Westen heeft het Virginia met een braven Taback-handel: Item, daer heeft het Florida met de Canael van Bahane, en alle de Eylanden en vaste Landen van West-Indien, daer vry wat aen dependeert.

Patriot.

Maer volgen het Tractaet vanden Vrede, moeten daer niet van praten want die Havens zijn wederzijts geslooten, soo dat in sulcken kas daer op niet te doen kan vallen.

Nieuw Nederl.

Ick beken het, en gheloof daer oock by, soo alle onse Heeren ten rechten inghesien hadden, wat voordeel daer voor den Staet aen vast soude zijn, dat de Havens niet geslooten waren, en hoe merckelijck de West-Indische Compagnie daer by herstelt soude zijn geweest, men soude tot geen sluyten gekomen hebben, of dat soude mede bedonghen zijn geweest.

Patriot.

Och mijn Heer ghy doolt, daer is niet over heen geloopen, men heefter devoyren genoegh om gedaen, maer het wilde niet lucken, en mocht daerom niet achter blijven.

Nieuw Nederl.

Devoyren, ick heb daer niet teghen, maer het stondt met den Koninck van Hispagnien soo, dat hy het daerom oock niet soude hebben konnen of derven naerlaten, als wy maer van sijn mijnen ons geabstineert hadden, of ten minsten hadd' het daer toe te brengen gheweest, dat het taliter, qualiter met Spaensche Commissien hadde mogen geschieden, soo soude men daer metter tijt wel voort in ghekomen hebben; maer nu sien ick daer niet wel kans toe, doch dat leyt daer, en in Nieuw Nederlandt hebben wy evenwel goeden moet, dat wy, als wy maer wat machtiger en gepopuleerder zijn, het soo sullen stellen en brouwen, dat wy daer Negotie sullen op krijgen, het zij dan met Commissien soo zy vallen konnen, wy meenen daer middelen toe te weten, en men kan het ons qualijck weygeren of beletten, want het Eylandt Curalao, dat onder Nieuw Nederlandt resorteert, leyt dicht by Cartagena, en naer goet bericht maer acht mijlen in 't gesicht van de vaste Kust; en behalven dit alle soo hebben wy soo veel, en meer als wy noch op moghen, te Negotieren, by de gheleghentheydt van de Caribische Eylanden, die altijdt trecken, en welckers Negotie soo seer sal wassen en toenemen, als onse macht en vermogen sal aengroeyen, soo dat dat wy niet behoeven te vreesen, gelijck mijn wel van eenige swaerhoofdige Persoonen te vooren ghekomen is, dat als men daer al veel goede Vruchten ghewonnen hadde, waer men deselve slijten of vertieren soude; en ten laetsten: wat soude die van Nieuw Nederlandt hinderen, konnen sy Vranckrijck, Spangien, Portugael, en de gantsche Middellandtsche Zee, soo wel van daer niet bevaren als uyt dese Landen, als sy daer maer menschen en middelen toe hadden; welcke twee dinghen de Populatie haer onfeylbaerlijck sal toe brengen, al quamen daer by manier van spreecken geen andere Menschen, als die hare naeckte Ledematen maer tot hare voldoeninge hadden, het Landt soude metter tijdt wel kleedinge en gelegentheyt geven.

Patriot.

Dat sal ick u wel seggen, wat dat haer Kinderen, en om dat te doen obsteeren sal, de distantie van de plaetsen; want behalven dat ghy daer de gelegentheyt niet hebt, waer mede daer te Negotieren, soo kondt ghy daer oock geen versendinge of consumtie daer ontrent hebben gelijck hier te Lande.

Nieuw Nederl.

Het is waer mijn Heer, en wy sorgen nu oock te veer heenen, maer de distantie kan 't u anders niet goet maecken, want wy konnen daer van daen met eenderley Windt en Cours, door een open, vrye en ruyme Zee, sonder omsien of perijckel van Sant, Klip of Vyandt, de heele buyten Kust van Europa, van Yrlandt af tot de Straet toe gereeckent, sonder merckelijcke tegenspoet, [100] in vier weecken en minder bezeylen, soo datter weynich verschil is, want dat ghy in 't een wint, verliest ghy in 't ander.

Tot besluyt, een Landtschap, gelijck Nieuw Nederlandt is, soo gheleghen ter Negotie, gelijck wy hier gehoort hebben, en dat van een uyt sich selven, meerder Waren en behoeften uytgeeft, oock heeft te missen en aen anderen mede deelt, moet dat (als het daer op aengeleyt en naer ghestiert wert) metter tijdt niet wel varen, oordeelt selver.

Patriot.

Ten staet my soo heel vreemt niet aen, en het soude niet quaet wesen, kost men door bequame middelen dat Landt wat voort setten, maer daer van eens een naerder gelegentheyt, als nu houde ick mijn vraghen tot hier toe voor beantwoort, soo metter tijt yetwes meerder mocht bedencken, sal my d' eer geven u te versoecken.

Nieuw Nederl.

Dat most dan in Nieuw Nederlandt zijn, want mijn Reys (die dicht op handen is,) gheeft my niet veel leedighen tijdt meer, u gheselschap te houden.

Patriot.

Wel vertreckt dan met dit saysoen, daer weer naer toe, een teycken dat ghy het daer niet qualijck bevint.

Nieuw Nederl.

Met Godt te voorsten mijn voornemen is altijdt soo, en neem voor dese reys hier mede mijn afscheyt.

Patriot.

Wel mijn Heer, soo wensch ick u dat de Heere onse Godt u gheve een voorspoedige en behoude Reys, en met sijn genadigen zegen u en de uwe, en alle die in Nieuw Nederlandt woonen, tijdelijck en eeuwighlijck rijckelijck bywoone, tot uytbreydinge en grootmaeckinge sijnes heerlijcken naems. Amen.

Zie verder; volkoomen.nl

1r] Beschrijving

Van

NIEUW-NEDERLAND,

(Gelijk het tegenwoordig een Staat is)

Begrijp en de natuur, aard, gelegenheid en vruchtbaarheid van dat land; mitsgaders de profijtelijk en gewenste toevallen die aldaar tot onderhoudt der mensen, (zo van zichzelf als van buiten ingebracht) gevonden worden.

Als mede met manieren en ongewone eigenschappen van de wilden of natuurlijke van het land.

Ende

Een bijzonder verhaal van de wonderlijke aard en het wezen der BEVERS,

Daar nog bijgevoegd is

Een geschil over de gelegenheid van Nieuw Nederland tussen een Nederlandse patriot en een Nieuw Nederlander.

Beschreven door

ADRIAEN vander DONCK,

Beide rechten Doctor die tegenwoordig nog in Nieuw Nederland is.

’t AMSTERDAM,

Bij Evert Nieuwenhof, Boekverkoper, woont op 't Ruslandt in 't Schrijfboek, Anno 1655.

[1v] [Goedkeuring]

DE Staten Generaal der Verenigde Nederlanden hebben geconsenteerd, geaccordeerd en geoctrooieerd, consenteren, accorderen en octrooieren mits deze aan Adriaen vander Donck dat hij voor de tijd van vijftien naast komende jaren alleen in deze Verenigde Nederlanden, Geassocieerde Landschappen, Leden en Steden van dien zal mogen laten drukken, uitgeven en verkopen zeker boekje waarvan de titel is, Beschrijvinge van Nieuw-Nederlandt, verbieden allen en elke ingezetene van de voorzegde Verenigde Nederlanden, Landschappen, Leden en Steden van die, binnen de voorzegde tijd van vijftien naast komende jaren het voorgezegde boekje in ’t het geheel of ten dele na te drukken, laten nadrukken, uitgeven en verkopen of elders nagedrukt, binnen de vermelde Landen te brengen op het verbeuren van alle de nagedrukte exemplaren en daarboven een som van drie honderd Carolus guldens en toe te passen daarvan een derdedeel ten behoeve van de officier die de beschuldiging doen zal; het tweede derdedeel ten behoeve van de Armen en het rest en derdedeel ten behoeve van de voorzegde Adriaen vander Donck, behalve nochtans dat dezelfde vander Donck gehouden zal zijn op deze ons octrooi te verzoeken ook verkrijgt, bereidwilligheid van die provincie of provincies daar hij ’t voorzegde boekje zal willen laten drukken, venten en verkopen; Gedaan ter vergadering van de hoog-gemelde Staten Generaal; In Den Haag op de vierentwintigste mei, zestienhonderd drie-en-vijftig.

En was ondertekend, I. Clant van Stedum.

Lager stond, Ter Ordonnantie van dezelfde N. Ruysch.

Heb op de spatie ter zijden opgedrukt het cachet van haar Hoog Mogende in rode was.

De Staten van Holland en West-Friesland hebben geëxamineerd het Octrooi van de Heren Staten Generaal der Verenigde Nederlanden van dato de 24^ste mei voorleden, daarbij haar Hoog Mogende Adriaen vander Donck geoctrooieerd en geaccordeerd hebben om voor de tijd van vijftien naast-komende jaren alleen, met uitsluiting van alle anderen binnen deze Verenigde Nederlanden, geassocieerde landschappen, leden en steden van die te mogen laten drukken, uitgeven en verkopen, zeker boekje getiteld, Beschrijvinge van Nieuw Nederlandt, verzoek en om tot voorzegde Octrooi te hebben onze Acte van Bereidwilligheid in behoorlijke vorm, hebben wij het voornoemde octrooi goed gevonden en dientengevolge geconsenteerd en geaccordeerd, gelijk wij consenteren en accorderen bij deze dat de voornoemde Adriaen vander Donck, voor de tijd van vijftien eerstkomende Jaren alleen en met uitsluiting van alle anderen binnen deze Provincie zal mogen drukken en venten, ook laten drukken en venten het gemelde Boekje, getiteld als boven, met verbod aan allen en iedereen, wie dat zouden mogen wezen, het voorzegde Boekje binnen de voorzegde tijd van vijftien naast kome Jaren in 't geheel of deel na te drukken of uit te geven of elders nagedrukt en de voorzegde Provincie te brengen, nog te doen brengen om verkocht en uitgegeven te worden zonder toestemming van de voorgenoemde Adriaen vander Donck, op boete en verbeurte bij het voorgezegde Octrooi bepaald, die wij verstaan en ordonneren dat tegen de overtreders geëxecuteerd en toegepast zullen worden naar behoren. Gedaan in Den Haag onder 't kleine zegel van het Land op de 21^ste juli i het Jaar van onze Heer duizend zeshonderd drieënvijftig.

Wat lager stond, Ter ordonnantie van de Staten, HERB. van BEAUMONT.

Was en insgelijks ter zijden daarop gedrukt een zegel van rode was.

Extract uit het register der resolutie van de Bewindhebbers

van de Geoctrooieerde West-Indische Compagnie ter kamer van Amsterdam.

Jovis de 25^ste februari 1655.

Gelezen een rekest van Evert Nieuwenhof boekverkoper ter hand gesteld zijnde, De Beschrijvinge van Nieuw Nederlandt, door Adriaen vander Donck, die tegenwoordig is in Nieuw Nederland, geconcipieerd, om door de druk algemeen gemaakt te worden, verzoekt alzo het octrooi van dat boek door haar hoog mogende: de Heren Staten Generaal, en de edele groot mogende Heren Staten van Holland en West-Friesland op de persoon van de vermelde Adriaen vander Donck is beslist en nochtans als zulks de compagnie raakt aan wie de vermelde vander Donck 't voorgedachte Octrooi en traktaat heeft ter handen gesteld en zijn recht overgelaten dat hem uit de naam van de compagnie dat recht mag worden toegestaan, om de inhoud van ’t meer vermelde Octrooi te mogen genieten, Waarop omvraag is gedaan en is dat toegestemd met ’t voorzegde Register,

In absentie van de Advocaat

E. van SEVENTER. 1655. [2r]

Opdracht aan de Hoog loffelijke, Welwijze en voorzienige Heren, de E.E. Regeer en Heren Burgermeesters van de wijd vermagerde koopstad Amsterdam. Joan Huydekoper, ridder, heer van Maerseveen en Neerdijkc, &c. Cornelis de Graef, vrijheer van Zuid-Polsbroek. Joan vande Pol Hermansz, Hendrick Dircksz Spiegel,

Mijne Heren,

Alzo de roem en vermaardheid van deze goede stad Amsterdam door de gehele Wereld niet alleen is verspreid vermits de grotenhandel van koopmanschap die hier binnen wordt gedreven, maar ook en dat voornamelijk doordat van deze stad allerlei ver gelegen landen zijn bezocht, [2v] ontdekt en bevaren, waaronder in deze laatste eeuw niet van de minste geweest is het werk van de twee Compagnieën die naar de Oost- en West-Indien hun handel en schipvaart gedreven hebben: en alhoewel de Staat van de gemelde West-Indische Compagnie nu als vervallen schijnt te wezen, zo is nochtans dat Noorder gedeelte van America, genaamd NIEUW-NEDERLAND (waarvan dit traktaat handelt) van zodanige waardigheid dat het met grote reden in goedige achting genomen mag en behoort te worden, gemerkt de grote handel daarop dagelijks meer en meer gedreven wordt. Om welke reden en vooral om de goede en grote genegenheid die uw edele: A.A. dagelijks meer en meer betonen en tot handhaving en herstelling van die helaas bijna vervallen stand van de gemelde West-Indische Compagnie; zo heb ik me verstout dit kleine en geringe, maar nochtans zeer bevorderlijk traktaatje van de beschrijving van dat gewest, u edele: A.A. met alle behoorlijke eerbied op te dragen; verhoop en dat me dat niet kwalijk zal worden afgenomen, alzo het toch maar wordt gedaan tot oprecht betoog en verklaring van diegene die is en voor eeuwig zal blijven

Mijne Heren

Uw Edele: A.A. zeer ootmoedige, getrouwe en gehoorzame burger en dienaar

E. NIEUWENHOF. [3r]

Mitsgaders aan de grootachtbare, wijze en zeer waardige heren, de heren, bewindhebbers van de West-Indische Compagnie, ter kamer van Amsterdam.

Mijne Heren,

Zo ras was mij deze beschrijving niet ter hand gekomen of ik oordeelde dat die zeer noodzakelijk was om door de druk algemeen gemaakt te worden op dat de aangenaamheid, liefelijkheid en 't profijt van deze deftige kolonie in 't Nieuw Nederland die onder uw edele waardige wijze directie en voorziening staat vele mensen en vooral in deze stad beter bekend wordt: en alzo uw dele waardige dagelijks zeer grote vlijt en zorg alles bestelt om dat landschap met bekwame kolonies van mensen te voorzien; (wat toch bij alle eeuwen en de wijste hoge regeringen altijd geoordeeld is geweest en beste schat en vaste band van bewaring van alle nieuw-overwonnen volkeren of eerst gevonden en ontdekte landen te zijn) daarom heb ik niet kunnen nalaten al mijn landslieden ten besten en voornamelijk vele kloekhartige [34] en bekwame lieden, mijn medeburgers, dit te laten toe komen o dat ze die anderszins zo grondig van de goede en gezonde lucht en vruchtbaarheid van het gemelde landschap van NIEUW-NEDERLANDT niet bewust zijn, te beer mogen opgewekt worden om derwaarts te gaan daar ze zich (indien ze maar niet te zeer door een plompe en een schrander mens onbetamelijke luiheid en vadsigheid gedreven worden) zeer goed en heerlijk zullen kunnen genereren, ja, rijk toekomen en in alle overvloed leven van de vruchten der aarde, en dit alles onder zo’ n gezonde hemel en zuivere lucht zoals men van diergelijke in geen landschappen van de nieuw-ontdekte wereldweet te spreken: en alzo uwe E.E.W. zich bijzonder beijveren om gedurig derwaarts alles te zenden hetgeen aldaar, voor als noch niet in volkomen overvloed is, behalve uw eerwaardige ijver en zorgvuldigheid in 't bevorderen van de ware Christelijke Religie om dat waarachtige en Zaligmakende licht van Gods Heilige Woord die blinde mensen te verkondigen, zo bid ik mits deze dat het u eerwaardige niet onaangenaam belieft te wezen deze mijn moeite en kosten door 't drukken hiervan aangewend on dank te ontvangen en vast te willen geloven, dat het is voortgekomen van een zeer oprecht en getrouwe die het goede wenst met de West-Indische Compagnie in 't algemeen en van deze kamer en uw eerwaardige wijze en voorzichtige regering in het bijzonder, mits welke ik blijf

Zeer eerwaardige heren, uw E.E. ootmoedige en zeer verplichte dienaar,

E. NIEUWENHOF. [4R]

Inleiding van de auteur.

Zo wel diegene die hun werk maken van uitheemse en wonderlijke geschiedenissen of onbekende landen schriftelijk op te stellen hebben algemeen tot hun dienst en gebruik gladde, aangename en zoetvloeiende woorden om zo hetgeen ze beschrijven (dat wel anders op zichzelf niet zo heel uitmuntend zou wezen) de lezer des te smakelijker te maken, deze gaven ben ik nooit van zin geweest te misprijzen, maar houdt het in tegendeel daarvoor dat zulke loffelijke toevallen merendeels hetgeen daar omtrent dat ze bezig zijn meer te doen stijgen in het bevallen der lezers dan het de zaak naakt en zonder versiersel voorgesteld wordt het zelf wel vrmogen zou. Uit dit inzicht alleen heeft het mij raadzaam gedacht mijn pen tot hier toe te bedwingen, hoewel ik bekennen moet op mij zelf met moeite nog kwalijk zo veel heb kunnen overwinnen, altijd hoopte dat er enige bekwame liefhebber en geest geopenbaard zou zijn in wiens gemoed Nieuw Nederland zo veel vermogen zou hebben gehad dat het voor mij onnodig was geweest deze arbeid aan te nemen, maar nu ik een ruime tijd verwacht en gewacht heb en zie dat er niets opmerkelijks te voorschijn komt om de weetgierige liefhebbers voldoende kennis en bekendheid van dit land en diens gelegenheid te geven; en daarboven aangespoord van zodanige vrienden die ik niet graag zou mishagen, (alhoewel onze eigen onbekwaamheid ons daar te enenmale van schijnt af te raden,) zo is nochtans de innerlijke zucht tot Nieuw Nederland in ons zo krachtig dat ze deze en andere diergelijke hinderpalen doet los barsten en ons spreekt en maakt van zaken die ik zelf gezien en ondervonden heb, ook daarom weet waarachtig te wezen, maar evenwel niet genoeg bekwaam zijn naar waarde te beschrijven; doch terwijl deze plaats aan ons tot noch toe open gelaten is, zo zullen we hopen dat de liefhebbende lezer onze geringe arbeid ten besten neemt, meer zal op de zaak zelf zien dan op de slechte en ongezochte woorden waarmee we die voorstellen. [4v]

Nederland.

Kom hier reiszuchtig-brein, dat door nieuwsgierigheid

En weetlust tot iets vreemds, gestaag wordt aangespoord,

Dat gij 't gemak veracht en eigen rust benijdt,

En uw zelf in gevaar en zorg en moeite wikkelt

Ja, in een andere dag en over land en strand,

En onbekende zeeën zoekt stof tot vergenoegen,

Van uw nieuwsgierig-oog, dat gestaag naar meerder brandt,

Zodat ge menigmaal het zoute nat moet ploegen.

Kom hier en staakt de loop van uw reiszuchtig hart,

Omdat dat ge nu hier (en zonder dat ge de baren,

Der onstuimige zeeen weer en winden tart)

Uw weet-zucht kon voldoen in deze weinige bladeren.

Daar zal ge NEDERLAND (maar Nieuw) vol wonderen zien,

En wat voor volk daar woont: wat vruchten, en wat dieren

Het voortbrengt, teelt en voedt, wat stromen dat er vlieden

En welke lucht daar zweeft, wat vogels dat er zwieren,

Wat zeden, wat gewoonte, wat spraak daar is bekend,

Wat oorlog dat men er voert, wat vorsten daar regeren,

Wat machten dat er zijn en op het laats en eind,

Wat uw nieuwsgierig oog vergenoegt en kan begeren.

Maar nadat gij dan al die wonderen hebt aanschouwt,

Zo dank hem die ze ons liet zien en gaf in handen,

(Terwijl gij blijft bij huis en uw gemak behoudt

Hier in Oud-Nederland de Nieuwe-Nederlanden.

G. VERBIEST. [1]

Waar nieuw Nederland gelegen is.

Nieuw Nederland, alzo bij Nederlanders genaamd om redenen die wij hierna verhalen zullen is een zeer schoon, aangenaam, gezond en lustig landschap daar het voor allerlei slag van mensen beter en ruimer aan de kost of gemakkelijker door de wereld te geraken is dan in Nederland of enige andere kwartieren van de wereld, mij bekent: 't is gelegen in de Noorder delen van de nieuwe Amerikaanse wereld en begint bij het Noorden de Equinoctiale linie op de hoogte van acht-en-dertig graden en drie-en-vijftig minuten, langs de zeekust zich strekt en tot over de twee-en-veertig graden noordelijke breedte is het dezelfde hoogte als Sardinië en Corsica in de Middellandse Zee en van Spanje en Frankrijk aan de Oceaan, want de Zuid-rivier correspondeert netto met de Vlaamse Eilanden, met de rivier van Lissabon en met den zuidpunt van het eiland Sardinië en van het Punctum Meridionale of Orientale en dat oostelijke koers te rekenen, van de Canarische Elanden bij Westen op de 316^de graad of recht westelijk te tellen, zo ligt het 44 graden van het Punctum Meridionale daar men de Canarische Eilanden op houdt, dat zijn 660 mijlen en komt hierin overeen met Cape Mesurata, op de kust van Barbarije in Afrika in het koninkrijk Tripoli, ook met Capo Spartivento, wat is de uiterste hoek van Italië aan de Middellandse Zee.

Wanneer en van wie Nieuw Nederland eerst gevonden is geweest.

Dit landschap is eerst gevonden en ontdekt in het jaar van onze Heer Jezus Christus 1609 als wanneer ter kosten van de Geoctrooieerde Oost-Indische Compagnie afgevaardigd is het schip de Halve Maen om via het Westen een doorgang naar het koninkrijk van China te zoeken: op dit schip was schipper en koopman een Hendrick Hudson, wel een Engelsman van geboorte, maar heeft lang onder de Nederlanders geweest en nu in dienst en maandgeld van de Oost-Indische Compagnie. Dit schip dat van de Canarische Eilanden af te zeil is gegaan stelden zijn koers West ten Noorden aan en had zo bij het twintig etmaal met redelijke spoed gezeild en ontmoette land naar hun gissing op de driehonderdentwintig graden te Westen en merkten aan verschillende tekens dat er nooit enige Christen daar tevoren geweest was, maar dat nu het land bij toeval daar eerst ontdekt werd. Onder het land en dan nader komende zagen ze de kust en het strand geschikt begaven ze zich daarnaartoe en namen het gezicht en bezit daarvan zo goed ze konden naar de gelegenheid van de tijd.

Waarom dit Landschap Nieuw Nederland genoemd werd.

Gelijk gehoord hebt zo hebben in het jaar 1609 de Nederlanders dit land voor de eerste keer gevonden en in hun bezit en eigendom genomen omdat het nu in vruchtbaarheid, gematigdheid en gelegenheid ter nering zeehavens, [2] wateren, visserijen, weer en wind, als andere prijswaardige hoedanigheden, zo men die ook zal gelieven te noemen, met Nederland zo gelijk is of om beter en meer om naar de waarheid te zeggen, door de bank genomen wat overtreft, zo is het op goede redenen Nieuw Nederland genaamd, wat is zo veel te zeggen als een ander of nieuw gevonden Nederland, doch op de eerste vinding komt het meest aan en wordt in het algemeen op de overeenkomst van het klimaat of temperatuur zo zeer bij anderen niet gezien. Wij zien dat de Fransen in hetzelfde gedeelte van de nieuwe wereld hun landen zo daar zijn hebben Canada of Nova Francia genoemd, alleen omdat ze het eerste bemachtigde, want het komt met het klimaat of temperatuur van Frankrijk gans niet overeen, en is Frankrijk een land meer anders en trekt meer naar de warmte als naar de koude en Nieuw Frankrijk is zo koud en winterig zodat gewoonlijk de sneeuw daar te lande vier of vijf maanden aaneen over het landt ligt en dikwijls vier of vijf voeten diep, zo dat het zeer kostbaar valt enig inlands vee daar aan te houden en hoewel het zich niet noordelijker dan op de 50 graden strekt is evenwel de lucht in de winters daar zo fijn, helder en scherp, dat wanneer de sneeuw eens valt e dat gewoonlijk in het laatste van november of december geschiedt dat het niet weer weg dooit dan door de kracht der zon gewoonlijk in april en zo het komt te gebeuren dat ondertussen een vlaag regen dat daar te lande valt, dat nochtans schelden des winters gebeurt: want het is daar wel veel aan droge koude onderworpen, maar geen vochtige, zo zakt den sneeuw wel een stuk weg neer en krijgt boven een harde korst dat bezwaarlijk is voor vee en mensen, die het veld gebruiken moeten, maar vergaat of smelt zelden in een keer weg.

Zo hebben ook de Zweden daar een plaats die ze Nieuw Zweden noemen, gans in klimaat of temperatuur die niet met Zweden overeenkomt zoals deze die op de hoogte van 39 graden onder ons ligt, maar alleen kwansuis omdat ze daar enig bezit hebben waarvan hun nochtans den titel zeer betwist wordt en ze de wettelijkheid ervan niet zouden kunnen doen blijken.

Zo is dan ook Nieuw Nederland, die als eerst van Nederlanders gevonden is, mede ten aanzien, de vinding alzo genaamd. Dat dit land eerst van Nederlanders gevonden is blijkt er mede duidelijk daaruit dat de Indianen of inboorlingen waarvan er noch veel in 't leven zijn en wij dikwijls en verschillend hebben horen spreken en zo oud dat ze zich daarvan heugen en ronduit verklaren dat voor het aankomen van ons Nederlands schip de Halve Maen in 't jaar 1609 dat de inboorlingen niet wisten dat er meer mensen in de wereld waren als daarvan hun gelijk omtrent hun veel minder mensen zo ver van hun geslacht en vorm verschilden als die van hun en onze natie,. Die van hun natie zijn op de borst en omtrent de mond gans kaal en de vrouwen gelijk, de onze heel harig, zij ongekleed en meest bloot en voornamelijk in de zomer en wij altijd gekleed en bedekt, zo dat toen sommige van hen ons schip van verre eerst zagen aankomen, geheel niet wisten wat daarvan te oordelen en in zwaar beduchten stonden of het ook een spook of diergelijk werk was dan of het uit de hemel of uit de hel mocht komen, en anderen of het wel een zeldzame vis of zeemonster [3] zou mogen wezen en of diegene die daar p waren, beter op duivels dan op mensen geleken, en zo voorts gelijk elk zijn verschillende mening heeft: altijd liep daarvan een heel vreemd gerucht door het land en 't gaf grote verslagenheid bij alle Indianen, gelijk mij dikwijls verschillende Indianen getuigd hebben, dus wij het ook voor een zeker bewijs houden dat de Nederlanders de eerste vinders en bezitters van Nieuw Nederland zijn, want daar zijn wilden die het over de honderd jaren geheugen en zo ver er noch enig volk voor de onze geweest waren, daarvan zouden ze al iets weten te zeggen en zo ze het zelf niet gezien hadden zouden ze het ten minsten van hun voorouders gehoord hebben. Daar zijn ook lieden die menen dat vele jaren geleden de Spanjaarden in dit land geweest zijn, maar ze vonden het voor hen wat te koud en hebben het weer verlaten en dat de boontjes en Turkse tarwe of mais daarvan onder de wilden gebleven zou zijn, maar 't is niet waarschijnlijk, heb het ook nooit van de wilden kunnen vernemen en de boontjes met het koren zeggen ze van de zuidelijke wilden wel eertijds overgeleverd te zijn die het ook voor een tijd nog al vrij veel zuidelijker van mensen die daar wonen, bekomen hadden, dat wel waar kan wezen: Want in Florida hebben al over lang Castiliaanse gewoond of misschien is de mais ook wel eerder in die warme landen onder de Indianen geweest, maar onze wilden zeggen dat het van tevoren, eer ze van de mais wisten, basten van bomen en wortels in plaats van brood aten.

De Nederlanders eerste bezitters van Nieuw Nederland.

Hoewel de bezitting en het recht dat de Nederlanders tot Nieuw Nederland hebben in het vertoog der Gemeente voldoende in de lengte en breedte verhandeld werd en er weinig meer van gezegd zou kunnen, tenzij men de registers van de edele West-Indische Compagnie tot zijn beschikking had zo zullen we evenwel in het voorbij gaan daar wat van aanraken. Doen dan de eerste keer in het jaar 1609 bij de Nederlanders dit land gevonden werd en van de inboorlingen bemerkten dat ze aldaar de eerste Christenen en vinders waren namen ze het op de naam en vanwege haar oog mogende mijn Heeren de Staten Generaal der Verenigde Nederlanden in bezit, eerst bij de Zuid-baai Kaap Hinloopen die ze toen zo noemden, gelijk het dezelfde naam nog heeft en voert het zo al voort langs de kust en gaven op de rivieren de plaatsen verschillende benamingen en tot aan de grote Noord-rivier die ze ver opvoeren zo dat het nu de Engelse noch sommige Hudsons rivier willen noemen, mar ze noemden het Mauritius rivier naar prins Maurits die toen in Nederland gouverneur was; vandaar voeren ze voort tot voorbij Kaap Codt daar ze het ook in bezit namen en noemden dat Nieuw Holland en daarna hebben onze Nederlanders dezelfde bezette plaatsen van tijd tot tijd al voortaan bevaren en behandeld totdat daarna met het oprichten van het octrooi der West-Indische Compagnie deze plaatsen daarmee onder besloten is en hoewel wij al tevoren enige gelegenheden van forten, families en beesten daar hebben, zo heeft men al voortgaande en sedert het jaar 1622 verscheiden forten daar laten stichten, bouwerijen en plantages oprichten, ook [4] veel landerijn van de inboorlingen laten kopen en andere tekenen van bezittingen van tijd tot tijd genomen, gelijk in 't lange te zien is in het aangeroerde vertoog der gemeente in Nieuw Nederland daar wij de liefhebber en lezer naar toe verwijzen en daarom is het heel vreemd en onfatsoenlijk en zonder reden dat enige andere naties enig recht of jurisdictie aan de plaats of die daar tussen en onder begrepen zijn en van onze Nederlanders eerst bezeten zich willen aanmatigen.

De limieten van Nieuw Nederland en hoe ver die strekken.

Nieuw Nederland wordt afgepaald van de Ocean of de grote zee die tussen Europa en Amerika ligt, van Nieuw Engeland de rivier van Canada of Nieuw Frankrijk, maar alleen ten dele en Virginia, enige doch niet goed ervaren lieden, noemen het heel Noord-Amerika met een naam Virginis, omdat Virginia door de tabakshandel, die daar veel valt, heel bekend is, en zal dit alleen tot waarschuwing dienen eer wij voortgaan zullen.

De kust van Nieuw Nederland strekt voor het grootste deel of door elkaar van Zuidwest en Noordoost, langs de wal is het meest zuiver en zandgrond dat fatsoenlijk opdroogt, aan de Zuidwest zijde paalt het aan Virginia, zonder dat nog de limieten beslist zijn, doch zal bij zaak van populatie er klein of geen verschil om vallen: aan de Noordoost zijde stoot het aan Nieuw Engeland en is er vrij wat verschil om de limieten, het was te wensen dat dit wel beslist was: Bij het Noorden strekt de rivier van Canada een groot eind heen, maar bij het Noordwesten is het noch niet bekend of bepaald, daar zijn verschillende van onze Nederlanders heel diep te landwaarts in geweest tot zeventig of tachtigmijlen en meer, van de zeekant af te rekenen. Wij handelen ook wel dikwijls met Indianen die tien, twintig en meer dagreizen uit het land komen en noch wel verder ter beverjacht geweest hebben, maar ze weten van geen einde, bepaling of scheiding te spreken en kijken heel vreemd op als men hen naar diergelijke vraagt, daarom mogen wij te recht zeggen dat we niet weten hoe ver of diep het landt zich strekt, het zou wel uit verschillende waarschijnlijke tekens als de landwind die er zeer domineren kan, de grote koude, de menigte van bevers en ander wild dat er gevangen wordt en het overtrekken en keren der menigte van watervogels, te oordelen zijn het land enige honderden mijlen diep moest strekken zodat de grootte van deze provincie nog onbekend is.

Van de Kust, Voorland en Zeehavens.

De kust van Nieuw Nederland strekt als boven gezegd is, Zuidwest en Noordoost, is zuiver en zanderig en droogt zeer natuurlijk en alhoewel de barre vlakke zee daartegen aanstoot meest overal bekwaam om te ankeren, eensdeels omdat het zuivere zandgrond is, ten anderen omdat er uit de zee heel zelden zwaar weer valt, uitgezonder soms uit het zuidoosten met spring-tijd, maar als de wind uit het Noorden en Noordwest waait, [5] die daar sterks domineren kan, dan is he een opperwal en goede ree met weinig gevaar, derhalve zo bekwame en aangename kust om in alle tijden van het jaar aan te doen als men zou kunnen wensen: want het heeft daar doorgaans hoge landen die zich van heel ver op doen. Het droogt ook heel natuurlijk zodat het land het op tijd waarschuwt.

Het voorland is in 't algemeen dubbel, op sommige plaatsen in eilanden gebroken, (die zeer bekwaam zijn om varkens en allerlei vee op te voeden) zodat men van buiten oordelen zou als men ten eerste het vaste land ontmoet, nochtans het zijn maar eilanden of voorland die binnen het land weer grote en ruime valleien, wateren en kreken hebben, die ook dikwijls bekwaam en te navigeren zijn om te passeren van de ene plaats naar de andere.

Voor dn aanloop en geweld der zee die gevreesd mocht worden snel of morgen bij inundatie, stormen of anderszins, het land (tenminste omtrent de zee) zou mogen consumeren of verminderen: heeft de natuur aldaar zeer voorzichtig voorzien: want het heeft God geliefd het naaste zeeland, behalve de platen, stranden en valleien doorgaans te verzorgen en te verzekeren met vaste stenen fundamenten, niet goed juist overal, maar ter plaatse daar de zee enig geweld of zware aanloop doet, zo dat ter van naturen daar te lande omtrent de waterkanten, ontelbaar veel stenen hoofden zijn, zo hecht, sterk, hoog gerieflijk en nodig dat men ze met mensen handen en grote kosten heel kwalijk zodanig zou kunnen maken.

Zeehavens zijn er in Nieuw Nederland veel en verscheidene, dezelve alle te willen met hun omstandigheden beschrijven zou alleen al een werk wezen, veel groter als wij dit voornemens zijn te maken en zullen daarvan zo ter greep en gelijk men zegt overslags-vormig daarvan wat aantekenen m plaats en werk voor de zeevarende lieden over te laten. Beginnen dan van het Zuiden en besluiten met het lange eiland, komt ons eerst tevoren Godyns Bay of de Zuid-Bay, die het eerste is geweest in de ontdekking: bevindt zich op de hoogte van omtrent 39 graden, is zes mijlen breed en negen mijlen lang, heeft verschillende banken, maar blijft evenwel op zichzelf een goede gelegenheid en veilige haven voor menigte van schepen, als heeft plaats en ruimte genoeg om die te herbergen. Hier is ook gelegenheid van walvisvangst die zich met menigte des winters in de Bay komen schuren aan de droogte en banken en zijn niet zo vet als in Groenland: Maar de menigte is er te krijgen, zodat evenwel dies vangst, als een die erbij woont en daar omtrent was en met fatsoen aangesteld was het wel profijtelijk zou wezen en goede successen kon genieten. Na negen mijlen loopt de Bay smal toe en wordt een rivier die wij de Zuid-Rivier noemen en hierna uitvoeriger van gesproken zal worden: Nu zou men moeten overtreden naar de Bay daar de Oost en Noord-Rivier tegelijk invallen, het Staten Eiland in lig, en omdat het de frequentste en meest bevolkt is, daarin en door de meeste negotie en handel gedreven wordt, ook in het midden van Nieuw Nederland ligt, zo wordt het quasi per Excellentie de Bay genoemd, doch eer wij daarvan spreken, zo zullen wij eerst met een woord aanroeren de gelegenheden die er zijn tussen deze Bay en de Zuid-Bay. [6]

Tussen deze twee Baye, is meest een doorgang en dubbel voorland met verscheiden eilanden die op sommige plaatsen twee of drie dik liggen: deze voorlanden zo wel als de eilanden zijn alle zeer goed gelegen en bekwaam, niet alleen tot zeedorpen voor allerlei soorten van vissers, maar ook goed om koren te winnen, wijnen te telen, ooft en tuinvruchten te kweken en vee aan te houden doordat het land opdrachtig en redelijk vet is: Met menigte van bomen, wijngaarden, pruimen, hazelnoten, gras en aardbeien overgroeid is, zijn ook meest alle zeer oester-rijk door de menigte van oesterbanken daarom en omtrent gelegen.

Behalve dan, dat de menigvuldige eilanden, waarvan sommige ook vrij hoog zijn, van naturen verscheidene mooie Baye en zeehavens geven, zo zijn er ook noch andere bekwame gaten voor diegene die ze kennen, hoewel als noch weinig bevaren zijn, voornamelijk het Beren-gat, de grote en kleine Eier-haven, het Barnes-gat, etc. daar het binnen zeer veilig en zeker te liggen is: doch om dat Nieuw Nederland, voor als noch niet naar wens overal bezet en bewoond is, zodat op die plaatsen of daar omtrent heel weinig Christenen wonen, worden deze gelegenheden weinig gebruikt ook als bij ongelegenheid van weer en windt.

De boven aangeroerde Bay daar het Staten Eiland in ligt is te beroemder omdat daar tegelijk invallen de Oost en Noord-Rivier, zijn twee zeer mooie rivieren, hierna nader te beschrijven, neffens verscheidene killen, gaten en kreken waarvan sommigen wel op riviertjes lijken en ook te navigeren zijn als de Raritans Kil, de Kil van Col Neuvesinck, etc. mitsgaders dat in zelfde Bay, met fatsoen voor alle gevaarlijke winden bevrijdt, wel kunnen havenen en leggen meer als duizend lastschepen en dat alle binnenslands. Het inkomen van de Bay is redelijk ruim en zonder veel perikel, goed te vinden voor diegene dier er eens geweest of goed van onderwezen zijn. Men kan ook dikwijls met gemak als men van die zin is en de wind zo dienen wil met een en het doorgaat en getij uit de zee tot voor de stad Nieuw Amsterdam, die vijf mijlen van de open zee ligt, met de volle last eens slag op zeilen, al waren de schepen noch zo groot en zwaar: Insgelijks weer van Nieuw Amsterdam ter zeewaarts keren, doch in het uit zeilen zet men het gewoonlijk onder 't Staten Eiland aan een waterplaats om voor het laatste zich goed te voorzien van water en hout, dat daar beide genoeg te krijgen is. Men zet het ook wel ver in de Bay, achter de zandpunt, om windt en getij waar te nemen en het laatste volk met de brieven op te wachten.

In het lange eland langs de zeekant zijn ook enige gaten en gelegenheden om vaartuigen te bergen, doch van de onze heel weinig gebruikt: het heeft ook op enige plaatsen heel grote binnenwateren en valleien, daar men overal vandaan wel met het getij in zee kan komen, anders zijn ze te droog en met populatie zo zouden er verspillende plaatsen van overweging gevonden worden die wij nu vanwege de kortheid voorbij zullen gaan.

Tussen het lange eiland en het vaste land is doorgaans ook veel goede gelegenheid om allerlei kleine en grote schepen, hoe die ook mochten wesen, te bergen: Want behalve dat die gehele rivier, bij vele zelfs [7]voor een Bay wordt gehouden, zo zijn er zo wel in het vaste land als in het eiland daar tegen over, heel veel en meer als ons wel recht bekend is goede en gelegen Baye, havens en killen, maar omdat die meest alle bij verschillende middelen van de 'Engelsen ingenomen zijn, ook wordt dat in de Remonstrantie der Gemeente in Nieuw Nederland van gesproken is, zo zullen wij hier het mede om geen slapende wakker te maken, overslaan en voortgaan met in het korte de voornaamste rivieren, killen en wateren te beschrijven.

De Zuid-Rivier.

Het recht dat de Nederlanders tot de Zuid-Rivier hebben en hoe ze daaraan gekomen zijn is in het vertoog van Nieuw Nederland voldoende vertoond en daarom onnodig hier in 't lange te verhalen. 'Het is de plaats daar het schip de Halve Maen de eerste possessie nam en eerder ooit een Christen mens geweest was daar wij ons fort hebben opgericht, bouw-nering aangesteld en handelgedreven vele jaren achter elkaar zonder enige molest of iemand interventie, tot dat toch door verkeerde wegen, als in ’t gezegde vertoog te zien, enige Hollandse Zweden zich daarmee hebben ingezet. Wat de rivier aangaat, wij bekennen graag dat niet machtig of bekwaam te zijn die naar waarde of rechte gelegenheid te kunnen beschrijven: want behalve dn handel en negotie die daar goed valt en niet te versmaden is: zo zijn er op deze rivier veertien bevaarbare, zo killen als rivieren waarvan sommige heel groot en ver te navigeren blijven en daarom wel rivieren mogen heten: Alzo de ordinantie vloeit die enige mijlen, hoog ververst en beloopt dat ook, doch de ene meer dan de andere, alle tamelijk breed en diep met verscheidene toevallende uitlopen versierd en wel goede gelegenheden zouden kunnen zijn om grote vlekken, dorpen, en plaatsen bij en omtrent op te richten, door de grote menigte van vette vruchtbare landouwen daar ze doorheen stromen: de rivier is ruim en breed, zuiver en diep, overal bekwaam om te zetten en te ankeren, niet vuil of rotsig. Daar gaat een ster eb en vloed op tot dicht aan wal, wederzijds mooi gelijk land, niet te hoog, maar boven het water en de vloeden, tenzij enige rietlanden en valleien; Boven de wal wordt het in twee grote vaarbare killen verdeeld, die zeer ver en tot onbekend toe oplopen: heeft ook verscheidene mooie eilanden en veel andere zeer prijswaardige condities en wordt bij al diegene die bereisd zijn en de wereld veel bezien hebben geteld onder het getal der lustigste rivieren die ergens te vinden zijn en in allen delen vergeleken bij de hoog-loffelijke rivier van de Amazon, niet in grootheid zo zeer als in andere voortreffelijke eigenschappen daar deze rivier en de landen daarbij en om gelegen mee versierd zijn: daarom zou het droevig wezen dat men zo’ n juweel zich van enige vreemdelingen uit de handen zou laten ontfutselen. [8]

Van de Noord-Rivier.

De benaming van deze rivier, als mede het recht populatie en andere gelegenheden zijn in het vertoog van Nieuw Nederland enigszins uitgedrukt en o dat daar benevens noch een traktaat, heel particulier en uitvoerig of onder handen of bij een liefhebber alreeds uitgegeven is, zullen hier kort gaan en met een woord zeggen dat deze rivier de fameuste en populairste van Nieuw Nederland recht voort is, alzo daarop verschillende kolonies en ook de stad Nieuw Amsterdam op het eiland van de Manhattan gelegen is. De meeste handel en negotie valt op deze rivier, draagt in de veertig mijlen vloed op, heeft verschillende mooie killen als de kleine en grote Esopus, Kats Kil, Slapershaven, Colendonck-kil, of Sagh-kil, de Wappinckes-kil, etc. Men kan ook daarvandaan achter het eiland van Manhattan om, binnen door tot in Nieuw Engeland door de Oost-Rivier komen zonder Nieuw Amsterdam te naderen: deze rivier is nog geheel en al in het geweld van de Nederlanders, zonder van enige vreemden ingevallen te zijn; maar zo de populatie niet voortging zou het groot perikel lopen van lang in die staat te blijven. Deze rivier is zeer visrijk, van steur, twaalf, dertien, steenbrasems, etc. ik kan hier ook niet nalaten, alhoewel het enigszins wat van de weg afleidt, te verhalen, dat op deze rivier in 't jaar 1647 in de maand maart als door het grote afwater, dat van boven komt de rivier meest geheel tot aan de Bay vers was, anders komt het zoete water gewoonlijk maar omtrent de 20 of 24 mijlen na omtrent de zeekant: twee walvissen van redelijke grootte tot in de veertig mijlen de rivier opgezwommen zijn waarvan de ene wederom is gekeerd en om laag omtrent elf of twaalf mijlen van de zeekant daar er datzelfde jaar noch andere vier stranden, mede gestrand of ontkomen: den andere bleef zitten niet ver van de grote wal Chahoos, omtrent drie-en-veertig mijlen van de zeekant; de vis viel al vrij wat spekachtig want niet tegenstaande die van Renscelaers-wijk branden daar een goed partij traan van, zo was de hele rivier, die nochtans die keer sterk afliep, wel tot drie weken daarna heel tranig en met smeer bedekt. Ja, soms toen de vis in 't rotten lag infecteerden het met stank de lucht zodanig, dat men als het beneden wind was wel twee mijlen ver de lucht vernam: door welke ijver deze vis zo hoog de rivier zich heeft begeven toen het wel was in die tijd veertig mijlen van alle zout of brak water af, zou ik niet kunnen zeggen, tenzij de grote lust tot vissen die hem met menigte tegemoetgekomen en ontmoet hebben het verleidde en alzo ver uit zijn streek gevoerd had. Vier-en-veertig mijlen van de zeekant splijt zich deze Noord-Rivier in twee en loopt de ene helft met vier uitlopers tot de grote wal van de Macquas-kil die Chahoos heet daar wij terstond nader van spreken zullen: de andere helft dat gezegd wordt de rivier te blijven en ook inderdaad blijft, is met klein vaartuig noch verscheiden mijlen hoger te navigeren en naar dat de wilden ons berichten zou het noch zeer wijdt uitstrekken en zijn oorsprong nemen uit een zeer groot meer daar de rivier van Canada mede uitspruit. [9] Dit zou het meer der Irokezen wezen, zo groot als een Middellandse zee, van bij de veertig mijlen breed, geen gezicht kan het overzien al is men daar midden in: het heeft ook heel veel grote valleien met riet en broeklanden, zo wijdt en breed dat het mede niet te overzien is en in de zomertijd zeggen de komen er veel watervogels broeden: maar als de wilden het over moeten varen zo weten ze enige eilanden die daarin leggen waar te nemen en gaan zo met dagreizen van het ene eiland op het andere, tot drie of vier toe, zouden er anders niet te recht kunnen komen, doch dit stellen wij maar naar de onderrichting der wilden, andere zeggen ook dat men met en klein vaartuig van de Noord-Rivier tot in de Rivier van Canada zou kunnen varen door hetzelfde meer, maar dat lijkt mij heel onwaarschijnlijk. De andere arm van de Noord-Rivier, loopt, als gezegd is, door vier uitlopers tot de grote wal van de Macquas-kil, de wilden noemen hete Chahoos en onze natie noemen ze de grote wal; boven de wal is de rivier weer enige 100 treden breed, en de waterval is naar gissing honderd vijftig of twee honderd voeten hoog en daar stort het water zo glad af alsof het langs een effen muur neer viel daar het af alt, daar het langs valt en daar het op neer komt, het is niets anders dan een hechte blauwe klipsteen; daar dicht bij omlag staan ook nog enige ronde klippen heel speculatief in 't water als grote hooi of turf-hopen, sommige van acht, zestien, of dertig voeten hoog, zeer plezierig om aan te zien: zo daar omtrent veel antieke poëten waren, ze zouden [10] wonderen en aangename fabels van die plaats kunnen versieren die daartoe ogenschijnlijk zeer bekwaam toe zijn: Voorts roffelt het water schuimend, spartelt en draait en over de steenachtige grond omtrent een schot weg of anderhalf heel verbijstert heen, dan begint het weer tot zichzelf te komen en gestadig te vlieten.

Boven deze wak is het water weer zeer wijdt en breed, ook bekwaam om te bevaren: men noemt het de Macquas-kil, het is wijder dan de IJsel op de meeste plaatsen in Nederland is, doch het vliedt altijd een weg henen, maar alzo het tamelijk diep is loopt het niet snel of geweldig: het strekt heel tot door het Macquas en Scimekas land en sterft in een meer, wel over de zestig mijlen ver en blijft tot daar altijd te navigeren. Het besproeit heel veel mooie landen en is zeer visrijk. De wilden als ze te water reizen om te handelen komen deze Kil altijd met schepen, die ze van basten van bomen weten te maken, afgevaren, en als ze aan deze wal komen, moeten ze overschepen en hun vaartuig en goed een stuk weg te land over werken, anders zouden ze met de stroom van boven naar beneden drijven en beschadigd worden, gelijk eens aan een wilde in onze tijden aldaar geschied is: 't Is gebeurd dat zekere Indiaan, die ik zelf heel goed gekend heb, vergezelschapt met zijn vrouw en kind, met omtrent de zestig bever vellen de rivier afkwam gevaren, omtrent het voorjaar als den stroom op zijn felste loopt, van mening was zijn vellen op de Nederlanders te verhandelen; deze Indiaan die niet op tijd oppaste om aan te leggen, maar de stroom te weinig en zijn eigen krachten te veel vertrouwde, zo raakte hij gaande al eer hij ’t wist, en niet tegenstaande zijn uiterste best deed daar het toen te laat, niet aan zou hebben ontbroken: de snelle stroom rukten hem met zijn basten scheepje met vrouw en kind, bever-vellen en andere bepakking zo hij bij hem had van boven neder; zijn Vrouw en zijn kind waren dood, zijn goed meest verloren en schadeloos, het scheepje in veel stukken, maar hij behield het leven, heb hem noch dikwijls daarna gesproken en de historie horen verhalen.

Van de verse Rivier.

De verse rivier, alzo genaamd dat het overvloed van vers water heeft en meer dan enige van anderen; is mede een zeer goede gelegenheid en te navigeren plaatse, heeft ook mooie gelegene landerijen, geeft ook mede tamelijke vel-handel, maar alzo deze rivier met haar gelegen landen van de Engelse Natie, meest ingenomen is gelijk het grootste deel daar noch effectief, tot groot nadeel van de Edele West-Indische Compagnie die er met duizenden alle jaren van beschadigd wordt, als noch bezitten zo zou het maar droefheid voor ons zijn dit in gedachten te herhalen: mede is daarvan zeer largo, in het vertoog der Gemeente van Nieuw Nederland gehandeld en zullen het derhalve hierbij laten en tot de Oost-Rivier over gaan. [11]

Van de Oost-Rivier.

De Oost-Rivier, alzo genaamd omdat ze meest of schier te enenmale van de Stad Nieuw Amsterdam af te rekenen Oost strekt: bij enige wordt deze rivier maar voor een zeearm of Bay gerekend en gehouden om redenen zo ze zeggen dat ze op sommige plaatsen zeer breed is en ook omdat ze aan beide einden zich in de oceaan ontlast, doch deze subtiele slaan we hierover en confirmeren wij ons met het gewone oordeel, die het voor een rivier houden; het is zo veel dat deze plaats, het zijn dan rivier of Bay, zo als men het gelieft te noemen, een van de beste, bekwaamste, gelegenste en aan te bevelen toevallen is die men aan een land zou kunnen begeren om verscheidene redenen, daarvan wij enige in ’t kort zullen aanwijzen. Het lange eiland maakt deze rivier, is lang omtrent de veertig mijlen, kan door deze rivier met hulp van de killen en gaten die het breken meest over al bevaren worden, zo wel in de winter als in de zomer zonder groot perikel. Deze rivier is ook een bekwame en veilige doortocht ten allen tijden van het jaar om Oost of West te gaan wordt te aangenamer omdat het buiten omgaan wat gevaarlijk is, meest alle de Engelsen die naar het Zuiden willen, hetzij dan naar Virginia, de Zuid-Rivier of elders, moeten daardoor passeren dat geen kleine negotie en welvaart aan de stad Nieuw Amsterdam geeft, behalve dat door dit middel de Engelsen dikwijls onze Havens nodig hebben en wij die van hen nooit: Eindelijk deze rivier is fameus en behoort in waarde gehouden te worden om de grote menigte van bekwame Baye, havens, killen, inhammen, rivieren en andere plaatsen daar ze zo rijk aan weerszijde, te weten, aan de zijde van het eiland en aan de zijde van het vaste land mee voorzien is, dat wij in Nederland diergelijke plaatsen niet aan zouden kunnen wijzen. Hiermee, voor zo veel de grote en vermaarde rivieren in Nieuw Nederland betreft, zal, ons oordeel, voor deze tijd genoeg van gezegd zijn.

Van de verscheidene Wateren en hun gedaante.

Hier zullen wij nu kort noch een woord van de wateren spreken eer wij van die materie scheiden en in ’t algemeen zeggen want per soort aan te wijzen zou te lang vallen en ons ten enenmale buiten het voornemen trekken. Men vindt in Nieuw Nederland verschillende mooie wateren van killen, beken en kreken die te navigeren, ruim en groot zijn, ook verschillende Baye, inhammen en vlekken, zo wel omtrent de zeekant, als ver binnen het land, ook veel waterlopen, uitspringen, en stroom-killen, met veel mooie wallen bekwaam tot allerlei molen-werk: daar zijn ook te landwaarts in verschillende stilstaande wateren als grote vijvers en meren en sommige zo groot als meren die goed met vis voorzien zijn die door verschillende aders en spruiten uit valleien en bronnen hun begin nemen en tot ongelofelijke grootte aangroenen, maar terwijl in de Remonstrantie van deze zaken niet vreemd ervan gesproken wordt, zo zal het niet buiten voorstel te wezen het [12] naar de zin en de belangrijkste inhoud hier te verhalen; 't wordt dan aldaar gezegd, behalve deze rivieren versta daar tevoren van gehandeld is, zijn er noch veel en verschillende Baye, havens en inhammen bekwaam en dienstig waarvan sommige ook wel de naam van rivieren zouden mogen dragen. Daar zijn ook menige van binnenwateren, sommige groot, andere weer minder, maar voornamelijk omtrent de zeekant ten zuiden de Noord-Rivier, mitsgaders grote bevaarbare killen en ruime kreken dienstig om het land meest overal te bevaren; zouden ook door industrie van mensen noch wel ter veel plaatsen geholpen kunnen worden en beter gemaakt, en kan dit alles in 't lange en breedte in de kaart van Nieuw-Nederland zo na gezien en bevonden worden. Noch zijn er verschillende wallen, stroom-killen en beken bekwaam om watermolens op te zetten van allerhande soort ten dienste der mensen met ontelbaar vele kleine killen en uitlopers overal door het land als aders door een lichaam die heet gevoeglijk vlieden, bestaan alle uit vers water, uitgezonderd enige weinige aan de zeekant die wel soms zout of brak zijn, maar evenwel dienstig om het wilde en tamme vee te drenken en de overtollige wateren naar de rivieren of in de zee uit te lozen: behalve deze zijn er noch ontelbare mooie bronnen en war wellingen overal door het land, ook zelfs op plaatsen daar men geen water zou vermoeden als op bergen, hoog verheven klippen en rotsen de springader vormig uitvlieten en omlaag sijpelen en zijn sommige zodanig, dat ze waardig in eren gehouden zijn, niet alleen omdat ze, en uitgezonderd in de kreupelbossen waar geen zon hen kan begaan, veel van de wilde beesten betreden zijn en van het afval en rotte blad en kruid bemorst worden uitermate zeer helder, ja tot verwondering toe zuiver; en hebben velen ook deze eigenschappen dat ze in de winter als het fel koud is en bitter vriest van warmte roken en niet bevriezen, ook terstond alles ontdooit wat men daarin brengt en in zomer zijn ze koud al stond de zon mooi op haar heetste daarop zonder enige belemmering een helde dag te branden dat men er geen hand in lijden kan wegens de koude, ook niet in het heetste van de zomer en dit toeval maakt ze zeer aangenaam en bekwaam tot het gebruik der mensen en beesten, alzo ze zonder enig perikel daarvan kunnen gebruikt worden, want hoewel iemand die verhit of anderszins vermoeid is daarvan gebruikt, het bekomt hem niet kwalijk al is het noch zo’ n heet weer. Ik heb ook nooit gehoord dat iemand, hoewel het veel gedronken wordt van schutters en ander volk die het bos veel gebruiken, ook van de wilden zelfs daar pleuris of diergelijke ongelegenheid van bekomen heeft.

De wilden vertellen ons ook wel soms dat er nog enige andere wateren daar in het land zijn op verschillende plaatsen van bijzondere krachten en eigenschappen: ook in smaakte enenmale van de gewone verschillen en zouden voor verschillende kwellingen en ziekten goed bevonden zijn, of dit nu zo heel zeker gaat en aangenomen moet worden als ons de Indianen berichten; weten we zelf niet, maar het zou kunnen wezen omdat het [13] land vol allerlei mineralen en metalen is dat enige wateraders daardoor trekken, de krachten en eigenschappen daarvan zouden deelachtig worden en in enige voegen behouden.

Het is in Nieuw-Nederland een groot gemak en deugd voor het land dat men daar niet gekweld wordt met hoge watervloeden of inundatie, want omtrent de zeekant of zo nabij dat het zoute en brakke water optrekt is er geen extra bijzondere vloed; het water wast en valt er met gewone getij vijf of zes voet op en neer, naar de plaatsen, altemet de ene meer dan de ander die van wind en stromen begaan worden, eb en vloed gaat er heel sterk, nochtans niet geweldig en met springtij als den windt uit de zee opsteekt rijst het water wel een voet, ook soms wel twee hoger zoals het gewoonlijk doet, maar dat gebeurt al heel zelden, zo dat heel weinig daarbij ongelegen zijn, maar naar boven toe te landwaarts in als in de kolonie, Ranscelaers-wijck, Cats-kil, Esopus, en diergelijke, daar het belangrijkste opperwater vandaan komt en de rivieren heel vers zijn loopt het lage land wel soms een of twee keer in het jaar onder als de wind en stroom op elkaar stuiten, maar voor diegene die zich ertegen wapenen en op voorzien willen is het niet schadelijk: daar stroomt wel soms hier en daar dan wat koren uit, maar het laat weer goed slib na en is zo goed als een mesting: het water blijft ook niet lang staan, maar gelijk het snel wast zo valt het in twee of drie dagen mede weer heel weg.

Van de gedaante en stoffen der Landerijen.

Gesproken heb van de wateren, begeven wij ons nu tot de landerijen en hun vruchten en supervisie, beginnen van de gedaante ervan eerst te spreken en die verheft zichzelf dusdanig dicht omtrent of langs de zeekant is het land niet zeer hoog, met verschillende heuvels en bultjes, meest zandig of singelachtig, maar altijd met wat klei doormengt die er wat vettigheid aanbrengt zodat het allerhande hout-was, verschillende vruchten en wild kruid uit zichzelf opwerpt, en voorbrengt, heide of andere diergelijke dorre en steriele landen vindt men daar gans niet. Het ganse landt is doorgaans bultachtig en op sommige plaatsen grote heuvels, ook hier en daar enige grote en uitstekende bergen, als bij namen hetgeen men daar te lande het hoge land noemt, is een plaats van veel hoge gebergten aan elkaar van drie mijlen door de bank breedte en slingert half maanvormig door het land, op sommige plaatsen wat afschietende en daarna wederom toevallend. Ondertussen zo zijn er ook vele mooie vlakke landen met broeken en weiden van grote lengte en breedte, zo veel op de rivier en waterkanten als overal in het land de meeste heuvels vallen, niet steil, maan verdraagzaam op zodat men soms op heel hoog land is en overal vlakte en dalen en hoge bomen ziet, eer men er op denkt of merkt dat men hoog gegaan is, dat dan gewoonlijk [14] fraaie speculatie aan de liefhebbers van de schilderkunst, of van de jacht toebrengt, want het toont menigte van aangename verschieten, schaduwen, heuvels, waterlopen, dalen, ook voor de jagers van herten en ander wild werk dat men in 't hangen van de heuvels en dalen ziet weiden of verteren.

De stof is gewoonlijk boven zwarte aarde met klei vermengt, een voet of anderhalf diep, en soms ook wat minder en meerder, maar zo is dealgemene gang, dieper is ’t altijd of het grootsteel is klei in het witte, veel roodachtig of geel, daar op sommige plaatsen wel wat singel onder gemengd is en zo nu en dan wil er hier en daar wel een klipsteen onder lopen, groot en klein of van beide naar dat het valt: Daar zijn ook heuvels van klare klei en vol-aarde, maar zandbergen heb ik er nooit gezien, dan omtrent het strand die uit de zee opgeworpen waren, ook zijn er die heel klippig en meest van stenen zijn die de kenners veel oordelen mineralen te zijn of in te hebben. Het gebergte en berglanden zijn sommige bekwaam te verbouwen, de rest met hout overgroeid, sommige zijn van klare klei en andere aarde met stenen doormengt, enige ook, maar meest in 't hoge land klare stenen van verschillende kleuren en gedaanten, doch alle evenwel met bomen begroeid die dan overal tussen de naden en reten in staan doorgaans tussen het gebergte en heuvels overal in 't land, en ook omtrent de rivier en waterkanten zijn grote en ruime pleinen van enige honderden ja, duizenden morgens, (=oppervlakte maat) en minder en meer groot, zeer gelegen en bekwaam om dorpen, vlekken, bouwerijen en plantages op te formeren: dan zijn er ook broeklanden en valleien, zo wel zout, vers, als brak en sommige zo groot dat men ze niet overzien kan. Deze landen zijn niet bekwaam dan om te weiden en te hooien, alzo ze gewoonlijk met het springtij te weten, die omtrent de waterkanten liggen, onderlopen, zijn omtrent gelijk de lage landen en uiterwaarden in Nederland, zouden ook meest met kade dijkjes gedroogd kunnen en geploegd worden. Men vindt ze ook wel te landwaarts in, ver van de rivieren af, maar die zijn altijd vers en geven god hooiland, al ze niet te pollen hebben of te nat zijn en die gebreken kunnen met weinig moeite, als men daarop passen wil, ook verbeterd worden dat men de pollen op de vorst van de winter het grootse deel afbreekt en het water in 't voorjaar, daar het best gelegen komt, aflaat, daar zouden ook noch veel meer verse valleien zijn, maar omdat het land uit de natuur zeer genegen is om hout te dragen en door het gevogelte en wind het zaad overal verspreidt wordt, zo worden de vochtigste en natste landen ook al mede bos, die heet men dan kreupelbossen en zijn zodanig met hout doorgroeit van allerlei slag en soorten en zo groot als klein, maar meest klein tussen de grote in dat het wonder om te zien is, maar niettemin als dit land weer aangemaakt wordt en tot onderdanigheid gebracht, is het boven alle kennis drachtig en dit zij zo in 't korte gezegd van de gedaante hieruit en hetgeen vervolgens noch gezegd zal worden. Gelieve de goedwillige lezer de vruchtbaarheid van het land af te nemen en te oordelen, voor mij ik wil wel bekennen dat ik niet bekwaam ben die af te schilderen of schriftelijk te vertonen zoals ze zijn naar ons oordeel het oog alleen en niet [15] gelijk het oor bekwaam en machtig die te rechte doen en dat aan het hart te verzekeren.

Van het Hout en Gewassen.

Onder anderen is Nieuw Nederland zeer vruchtbaar en gelukkig van mooie houtgewassen, ja, zo zeer dat schier het gehele land daarvan overtrokken is en bij manier van spreken, het hout ons daar al te veel en in de weg is, nochtans komt het wel te pas tot bouwen van schepen en huizen, mede om het bouwland te beschutten. Het eikenhout groeit daar sommige tot vijftig, zestig of zeventig voeten hoog, zonder enige hinderlijke kwasten, valt ook zwaar en somtijds wel tot twee vadem dik of weinig meer, het is er in verschillende soorten als wit glad bast, ruig bast, schimmel bast en zwart bast. Het is al tezamen zo duurzaam en bekwame natuur van hout als het maar ten oorbaar gehanteerd wordt als van den Rijn of Wezer komen kan, gelijk ik mij van verscheiden kenners en inlandse houtkappers heb laten onderrichten daar ze de monsters bij de anderen zagen. Het notenhout groeit daar mede wel immer zo lang maar niet zo zwaar en het is te geloven dat dit notenhout met de tijd tot verschillende zalen zou kunnen worden gebruikt omdat het zeer recht, taai, glad en hard is, nu richten wij er dus te weinig mee uit als kammen en staven in de molens van te maken, ook dorshouten en evenaars voor het akkerwerk omdat het zo taai is: voorts gebruiken wij het tot brandhout, daar het zeer bekwaam toe is en het oude spreekwoord te niet doet daar men mee plag te zeggen: De man is noch te weer gekomen die het eiken-out om te branden verbeteren zal. Dit hout gaat het ver te boven, zo wel in hitte als in duur en behalve dat het door een olieachtige vochtigheid die het bij zich heeft altijd branden wil, hetzij groen of nat, al haalde men het vers uit het water op en dat het doortrokken was, zo is het door zijn harde vastheid uitnemend en duurzaam aan het wier, zodat men wel rechtuit zeggen mag dat geen turf of andere gewoonlijk brandhout hier te lande het handwater daarbij halen kan en als het droog is houdt het vuur en vonkt voort als lont. Sommige vrouwen prijzen de kolen ook zeer in de stoven en zeggen die beter te wezen dan turf, want ze duren lang en begraven zichzelf niet in de as: Dit slag van hout is in Nieuw Nederland overal het gehele land door in zulke overvloed en menigte dat het in de eerste honderd jaren niet zal te kort komen, al was 't al schoon al vrij wat meer mensen daar kwamen en dan was er ook eiken en essen genoeg om het notenhout wat te helpen, behalve zo is het land zeer genegen om uit zichzelf in weinig jaren grote bomen te laten groeien zodat ik vrij zegen en besluiten kan uit een zeker voorval mij daar te lande bejegent. Het is gebeurd toen ik met enige wilden (zo noemen wij daar de natuurlijke inwoners die geen Christelijk ouders hebben) van diverse zaken diverse voorstellen hadden en een van hen tegen mij zei (zoals wij bij gelegenheid omtrent een jong bos stonden) ik zie dat gij dat land laat klaar maken om te gebruiken, gij zal goed doen, 't is zeer goed land en draagt veel koren dat [16] ik wel weet, want het is noch maar 25 of 26 jaren geleden dat wij daar koren op planten en nu is het weer bos geworden. Ik vroeg hen serieus of dat waarlijk en inderdaad zo was: hij verzekerde mij van ja, gelijk ook verschillende andere Indianen die erbij stonden en getuigen daartoe waren. Nu, om tot de zaak te komen, het was een bos van noten en meest eikenhout daar verschillende bomen van omtrent een vadem dik in stonden, veel van een half vadem dik en zo voort, maar zo dicht bij elkaar zodat men er zeer kwalijk met een paard door zou hebben kunne komen: dit maakte mij de zaak des te lichter om aan te nemen en te geloven dat het noch een zeer jong bos was, alzo daar te lande zijn en dikwijls bij observatie heb waargenomen dat de jonge bossen zeer dicht van hout zijn, ook wel zodanig als ze zeer jong zijn dat men der schier niet kan doorkomen, maar als het bos oud en zwaar wordt aan er veel bomen uit die die bedrupt en verdrongen worden en achter blijven.

De Indianen hebben daar ook voor een jaarlijkse gewoonte en is bij ons Christenen nu al mede aangenomen dat ze de bossen, vlakten en valleien die niet te vochtig zijn in de herfst zo ras het loof gevallen is en het kruid dor wordt branden en die dan, zoals 't soms gebeurt, overgeslagen worden en krijgen hun beurt in de volgende maand maart op april. Dit heten zo wel de onze als de Indianen daar te lande, het bos brand, en geschiedt uit verscheiden redenen daar wij kort enige van zullen aantekenen, namelijk, om de jacht des te gemakkelijker te kunnen gebruiken, alzo het dorre kruid en gevallen loof niet alleen de jager het gaan te zwaarder maakt, maar kraakt ook zodat hij dan altijd verraden en van het wild eerst gezien wordt; ten anderen om het bos mede te legen, als dood en verstikt de brandt, en geeft veel jong goedt in het opkomen; ten derden, om het bos te zuiveren van het oude dorre hout, zo wel takken als bomen die ter neder leggen; ten vierden, ook om het wild wat te benauwen en de jacht te faciliteren, mits het dan zo’ n vrije loop niet heeft en ook is het op de gebrande plaatsen na te speuren.

De bos brandt is een zeldzaam en speculatief ding, zou zeggen als men het van buiten aanziet dat niet alleen het loof en kruid met het dorre hout verbranden zou, maar dat ook meteen alle bomen en het gehele bos dat er omtrent is verloren gaan zou, want gezien het daar een droge herfst geeft zo gaat de brandt dikwijls zo fel aan en vliegt zo geweldig voort zodat het verschrikkelijk is om aan te zien is en wanneer het omtrent huizen, hofsteden of houten schuttingen te doen is, zo moet men wel op passen of men lijdt schade, gelijk met de eerste en eer de lieden daar goed op achten dat er verschillende huizen zo verbrand zijn; niettemin de groene bomen vragen er weinig na, het buitenste van de basten blaart zo wel een voet of twee hoog, maar ze gaan er niet van dood, maar in de heel dichte groene bossen die oud en harsig zijn gebeurt het altemet dat de brandt omhoog slaat, door dat de bomen omvallen in de lengte en dwars over elkaar vallen, ook half overeind blijven staan en droog worden daar de vlam dan in komt te vestigen en langs oploop, en zo wanneer dan als dikwijls gebeurt, dat het boven aan de harsmensgels [17] masten en kwasten vindt versterkt het zich geweldig en vliegt van de ene in de andere, zodat wel dat somtijds de bomen boven een stuk weg afbranden en onder staan blijven, ook wel soms heel daarheen vallen en dan raakt er wel een grote partij bomen beschadigd, maar dat het hele bos afbranden zou gebeurt nooit niet, ik heb veel voorbeelden in de kolonie Renselaerswijck, daar veel grenen hout is van gezien, deze brand staat zeer speculatief als men bij nacht door de rivieren vaart en dat dan de brand wederzijds van de rivier in 't bos is. Men ziet dan overal en allerwegen vuur en vlam, de meeste vlam waait wel voor de wind af en volgt haar voedsel, maar het dorre hout en de droge bomen blijven ten veel plaatsen branden, 't is heel liefelijk om het van verre aan te zien.

Het blijkt dan dat er zulke overvloed van hout in Nieuw Nederland is dat het nimmermeer zal komen te ontbreken en sommige mensen gelijk er dikwijls gevonden worden die onnodige zorg hebben, die vrezen dat daar nog hout te kort komen zal en daarom oordelen dat men der zo ruim niet mee behoorde te werk te gaan, 't is zo ver daar vandaan dat diegene die op het land wonen en zich met bouwen of planten bemoeien geen dingen beter of nodiger doen kunnen dan het hout rondom te vernielen, zodat men het ook dikwijls met grote hopen op het land in de brand steekt, alleen maar om het kwijt te wezen en dat het in de weeg staat. Daar is ook te lande zeer geschikt grenenhout en nadat wij de Noordelijk lieden die daar woonachtig zijn wel hebben horen zeggen, zo is het grenen, vuren en jenever hout daar te lande zo goed als het in Noorwegen is, maar het staat omtrent de zee of zoute waterkanten zo heel overvloedig niet, dan alleen op sommige plaatsen, anders ver in 't land en hoog op de rivieren is het bij hele bossen in grote overvloed en zwaar genoeg tot scheepsmasten en allerlei rondhout. Er zijn ook kastanjes gelijk in Nederland, maar groeien hier en daar bossen verspreidt, daarvan zouden er meer wezen als er zijn diende de wilden ze niet met menigte schenden omdat de kastanje bomen een zeer gave en gladde basten hebben die ze ook licht afhalen en zo gebruiken en de wilden nemen die heel veel tot het dekken van hun huizen en ten anderen als de wilden en Nederlanders zelf uitgaan om kastanjes te plukken of te halen, zo kappen ze gewoonlijk de bomen een knie hoog van de grond af of kappen er alle de takken af en dit laat ze vrij minder zijn. Verschillende soorten van beukenbomen, daar dragen weinig, onder anderen worden de water-beuken zeer grove en zware bomen, ja, zwaarder en kloeker dan enige bomen. Gewone boom die hier te lande groeit, de bast van deze boom is naar omhoog toe aangenaam om aan te zien, voornamelijk als de bomen oud beginnen te worden, dan is hun hout niet alleen uitermate wit, maar de bast is in ’t aanzien gelijk of het wit satijn was, zijn bladeren behoudt het langer dan enige boom in het bos, zijn heel groot en dik, van onderen uit het asgrauwe gekleurd zo dat deze boom veel plezieriger en sierijker is omtrent de huizen te planten: Als de linden hier te lande, weten verder geen gelijkenis van te geven, kan het ook geen anderen naam geven om bekent te maken. [18]

Daar zijn ook haagbeuken en groeien sommige tot grote bomen, Bijlen stelen dat zeer op de cederen trekt, kano hout daar de wilden hun scheepen van maken omdat het zeer grote bomen zijn, de onze gebruiken het veel tot zolder en vloerplanken, omdat het zeer wit is en zonder kwasten, en ook een glans heeft. Daar zijn ook tweevormige essen, linden, berken, iepen, populieren, abelen, elzen, wilgen, verscheidene dorens, vlier, Sassafras, mispels, moerbei, hulst, grende (?)en verschillende anderen van groot en klein slaag waarvan ons de namen onbekend zijn, maar evenwel in verschillende gelegenheid gebruikt zouden kunnen worden, van deze bomen dragen enige maar vruchten. Aldaar zijn eiken die algemeen om het jaar eikels dragen van verschillende soorten, maar de aart van kastanjes is verscheidene soorten. Noten omtrent zo groot als de inlandse, mispels, mar het is wat een ander slag en niet zo goed als de inlandse, moerbeien beter dan de inlandse, doordat ze vroeg in de zomer rijp zijn; ook veel harder en zoeter vallen, verschelende slag van pruimen, wilde of kleine kersen, jeneverbessen, verschillende kleine appeltjes, zeer veel hazelnoten, zwarte aalbes, kruisdoorn, blauwe West-Indische vijgen, aardbeien het hele land door en zo goed als hier te lande. Half mei heeft men ze gewoonlijk al rijp, duren tot juli toe, blauwe bessen of kraken bessen frambozen, bramen, kappertjes, etc. Mitsgaders Artisjokken onder de aarde, Helianthus tuberosus) aardakers, aardboontjes, wilde uien, de look hier gelijk, met noch verschillende andere wortels en vruchten die de wilden, in tijden van nood weten toe te maken en gebruiken. Maar de Nederlanders achten ze niet, vermits allerlei van hier overgebrachte tuinvruchten die daar zo goed voortkomen en groeien, het heeft daar te lande ook menigte van zulke knopjes gelijk de Spaanse kappertjes en zouden diergelijke er wel kunnen opgelegd worden.

Van de Fruitbomen uit Nederland overgebracht.

De Nederlandse liefhebbers, die aanzien de bekwaamheid van Nieuw Nederland hebben onderstaan derwaarts over te brengen en te planten verscheidene appel- en perenbomen die er wel voort willen, ook wel van zaden groeien waarvan ik er verscheidene gezien heb die zonder te enten op hun zesde jaar heel delicate vruchten hebben gehad, ze willen ook wel geënt wezen, al was het maar bij gebrek van stammen of doornen, kort in de grond afgezaagd zodat met de tijd de ent zelf ook in de grond wortel slaat, anders smaken ze wat steenachtig, maar in het algemeen is het enten daar te lande zo nodig niet als hier, want de meeste vruchten zijn daar evenwel goed, al worden ze niet geënt die hier wrang en wild zouden wezen of niet dragen, de Engelse hebben de eerste kwee overgebracht, daarna hebben er ook de onze in kernen en stammen overgezonden: ze willen er goed groeien en dragen. Boomgaard kersen groeien er ook heel groot en een goede slag Spaanse kersen. Voorlopers en morellen heeft men er ook van allerlei slag gelijk hier te lande, maar het zijn daar veel wissere vruchten omdat men in het voorjaar daar geen slecht weer over de bloem verwacht. [19]

De kersenboom wild er wonder goed groeien, bij voorbeeld en het is dikwijls in Nieuw Nederland onderzocht, leg een steen in de aarde die dat zelfde jaar opkomen en groeien zo snel aan zodat ze het vierde jaar vruchten dragen en de bomen laden zo veel, zodat ze soms scheuren of de takken daaruit breken, de perziken zijn ook goed van smaak, het heeft er ook Morecotons, die de onze overgebracht hebben, mitsgaders ook abrikozen, velerhande slag van de beste pruimen, amandelen, mispelen, kornoelje, vijgen, allerhande aalbessen, inlandse kruisdoorn, zoethout, kruidnagelboompjes, men twijfelt ook niet of de olijven zullen daar met goed profijt geplant worden, maar de goede vorm is er noch niet en hoewel het land vanuit zichzelf vol is van allerlei wijngaarden, zo heeft men hier van doen, noch van de beste slag van stekken die men hier omtrent en uit Duitsland heeft weten te bekomen en derwaarts gezonden om de wijnplanters van alles te laten onderzoeken en de besten dan te navolgen, met een woord , allerlei boomvruchten of hoeveelheid die hier te lande zijn en groeien willen zijn nu al met menigten in Nieuw Nederland of worden er door de liefhebbers gebracht en waren er sommige ook veel natuurlijker dan hier te lande, voornamelijk diegene die de warmte nodig hebben.

Van de Wijngaarden.

Het is niet te geloven met wat overdadige menigte de wijnstokken in Nieuw Nederland overal in ’t wild groeien, men vindt niet een landstreek of hoeken lands daar geen wijngaard op staat, veel groeit het op de vlakke en open velden, veel in 't bos onder de wilde bomen, veel aan de kanten van de rivieren, killen of spruiten, veel langs het hangen van de heuvels of voeten van het gebergte, daar lopen sommige langs de bomen op, sommige slaan zich over wat schaar hout, sommige over wat struiken en ruigten, sommige in het gras over de grond, zo dat vaak als men te paard of te voet er in komt te verwarren en men grote moeite heeft en tijd verliest om daaruit te komen, die langs de bomen oplopen dragen, maar evenwel in 't algemeen zo veel niet, doch bij sommige jaren dragen ze allen geen of zeer weinig uitgezonderd in zeer grote overvloed, zodat het voldoende en een lust en wonder in de natuur is om aan te zien dat zodanige kostelijke en lieflijke vruchten zo in het wild woeste heen groeien, wordt van velen een bijzonder voorbeeld geacht. Het land is in de tijd dat ze bloeien en wanneer men ergens in het veld buiten kom, vol van lieflijke en aangename reuk, zodat het een vreugde is daardoor te wandelen of te passeren.

Wel is waar en het is jammer doordat de stokken langs de bomen oplopen of in het kreupelhout en onder de ruigte zich verschuilen, ook gans niet gesneden, gehavend of gecultiveerd worden en dat de zon de wortel nimmermeer komt te raken, zo worden ze te rechter tijd in 't algemeen en door de bank genomen niet rijp, de reden daarvan wordt gegeven omdat ze zich in de uiterste scheuten der bomen niet kunnen uitbreiden en van de takken en bladeren beschaduwd worden, de vlakke zon nooit genieten en om die reden [20] zijn ze ook veel wranger, steenachtiger en vleziger als anders wel wezen zouden. Bewijs hiervan is dat indien bij toeval enige stokken op bomen die verdorren zijn gelijk er veel bomen in 't bos door de wilden met het afdoen van de bast die ze tot hun huizen en vaartuigen gebruiken dor gemaakt worden en dientengevolge van geen bladeren overschaduwt de zonnewarmte genieten kunnen zo zijn deze druiven veel zoeter en eerder rijp da gewoonlijk. Hetzelfde geld ook als de wijnstokken op enige kanten van krillen of beken tegen het zuiden staan daar ze de zon beschijnen kan, gelijk hetzelfde bij mij en bij vele tot mij dikwijls ondervonden is, ook heb ik in diergelijke plaats half augustus niet alleen rijpe druiven gezoen, maar ook geplukt en gegeten, doch zo vroeg is het evenwel geen gewoonte. Maar men moet ook considereren (en het zou ons oordeel de vruchten veel vervroegen) dat de wortels van de wijnstokken gans geen verzorging genieten, dat ze ook nimmer gesneden worden, nog enige verversing of bemesting ontvangen. Als nu deze behulpmiddelen en reden der mensen bij deze gewillige natuur gebracht worden is daaraan niet te twijfelen of het zal door de bank genomen zo’n goede wijnen geven als in enig kwartier van Duitsland of Frankrijk, helder en ontegensprekelijk bewijs en voorbeeld ziet men daarvan in de Zuid-rivier daar hebben de Zweedse inwoners de hele oude stokken in de aarde gelegd en dat noemen ze zuigen en ze trekken en genieten daar veel mooie lieflijke wijnen jaar op jaar van. De bessen en hun sap is niet alle van een slag of van een kleur, want daar zijn er die het vel van de kleur uit de blauwe hebben, maar sommige dieper dan andere, enige weer wat rosachtig, anderen ook heel wit gelijk muskadellen, zodat de kleuren in het algemeen viervormig zijn, ze verschillen ook in de grootte, zo wel de bessen als de trossen, de witte en roze vallen in 't algemeen zo groot als de beste Nederlandse muskadellen, doch de blauwe vallen sommige groot en sommige klein, de grote zijn gewoonlijk maar niet alle vrij wat vlezig, en worden daarom van de gewone man spek druiven genoemd omdat ze zo vlezig zijn, maar de kenners houden het daarvoor dat de teelt dit gebrek wel zou weg nemen, het sap der bessen is daar als in andere plaatsen, enige helder wit en andere wat rosser, sommige uit het rode en trekken op de wijn wat Frans, maar dat komt van de grote blauwe en bij mijn kennis van geen andere, daar is ook een nat zo heel hoog rood dat het door de dikte beter naar drakenbloed dan naar wijn lijkt, men kan met een roemertje daarvan een hele kan water z’n diepe rode kleur maken alsof het gewone rode wijn was. Onze Nederlanders die omtrent de wijnbergen niet opgevoed zijn hebben er nooit veel werk van gemaakt, soms te hooi en te gras, zoals men spreekt, wel een stok verplant, maar dan evenwel nooit naar behoren goed waargenomen, ze hebben ook wel som en hoeveelheid van de druiven geplukt en geperst, maar daar is nooit iemand aan bezig geweest die het rechte verstand of kennis daarvan had zodat er ook zo heel veel bijzonders niet van gekomen is. Ik heb er evenwel verscheidene keren van gedronken die redelijke goed en smakelijk was en wij merkten dat de fout aan ons en niet aan de wijngaard was. Maar nu onlangs voor enige jaren hebben niet alleen enige [21] liefhebbers die al tevoren daarvan geïnformeerd waren verscheidene stekken en planten derwaarts gezonden en is ook een man expres tot dat doel overgezonden dat een Duitser was die omtrent Heidelberg van geboorte was, met orde zo er nog iets aan ontbrak zichzelf daar wel terdege mee te voorzien en ook volk die het zich verstond mee te brengen. Insgelijks zo hebben ze daar het wijn planten met vlijt en kennis bij de hand beginnen te nemen, zo daar verscheidene al formele wijn plantages of bergen, daar nu zijn en heeft ook God de Heer zijn genadige zegen daarvan over beginnen te vertonen: Ze verlenen en naar ze ons berichten gewenste vruchten en zal nu van jaar tot jaar de wijngaard daar zeer toe gaan nemen want iedereen neemt het ter der hand en de een leert het van de ander en omdat nu de populatie in Nieuw Nederland sterk begint toe te neme, zo staat in korte jaren overvloed van wijnen daar te verwachten.

Van de Tuinvruchten in ’t algemeen.

De tuinvruchten in Nieuw Nederland zijn zeer verschillend, enige van oudsher daar onder de wilden bekent, sommige ook uit andere kwartieren, maar meest uit Nederland derwaarts gebracht, wij zullen er in het algemeen wat van spreken: Mar de liefhebbers zouden er veel meer aangename eigenschappen van weten te verhalen, daar wij ons werk noot van gemaakt hebben als enige ander nodige tijdverdrijf hadden, ze bestaan dan van voornamelijk en verschillende soorten van salades, kolen, pastinaken en rode peen, biet, andijvie, chicorei, venkel, zuring, melde, spinazie, radijs, rammelaas, peterselie, kervel, kers, uien, bieslook en voorts hetgeen men in een algemene kool of moe-tuin gewoon is te hebben, de kruidhof is ook tamelijk voorzien met rozemarijn, lavendel, hysop, tijm, salie, marjolein, citroenmelisse,, uien, alsem, belurie, prij en scharlei, ook pimpernel, drakenbloed , vijfvinger kruid, dragon, &c. nevens laurier, artisjok en asperges en verscheidene andere dingen die ik met kennis of geen acht op geslagen heb, de onderzoekers van de eigenschappen der natuur berichten ons dat de vruchten daar veel droger en dus ook krachtiger groeien dan hier te lande, ik heb ook wel gezien dat ze daar minder gehavend en geteeld werden en evenwel groeien, bij gelijkenis, de pompoenen groeien er met weinig of geen verzorging en zijn zo zoet en droog dat diegene die ze gebruiken daar water en azijn bij doen om te stoven gelijk als appels en niet tegenstaande het hier te lande een slap en slecht een verachte kost is zo vallen ze daar te lande zo goed dat die van onze natie daar veel van houden en ik dikwijls heb horen zeggen dat als ze klaargemaakt zijn naar behoren, gelijk men hier de appels doet, dat ze dan voor de appels niet behoeven te wijken of daar is heel weinig onderscheid en zo wanneer de pepoenen in de oven gebraden zijn, zo houdt men ze voor beter dan appels. De Engelsen die in 't algemeen wel wat mogen dat goed smaakt houden er veel van, gebruiken ze ook in pasteien en weten er een drank van te maken, ik denk niet of alle soorten van pepoenen en kauwoerden, die ergens te vinden zijn zullen [22] daar ook zijn, maar van alle zijn de Spaanse de beste. De wilden hebben mede een eigen soort van pepoenen, onze Nederlanders noemen ze quaesiens of cascoeten, namen die ze van de wilden overgenomen hebben omdat ze tevoren anders ons niet bekend waren. Het is een aangename vrucht zo wel voor het oog door zijn veelvoudige mooie kleren; als voor de mond door zijn goede smaak, de meisjes houden er ook veel van omdat ze gemakkelijk gereed te maken zijn, deze vrucht heeft men vroeg in de zomer, want als men dezen half april plant zo kan men ze in 't eerst van juni al bekwaam te eten hebben, men wacht niet met de vruchten te gebruiken totdat ze rijp zijn, als ze slechts wat groot worden zo plukt men ze af en gaar er zo voorts mede te vuur zonder dat er iets meer aan te doen is, als ze dan eens geplukt zijn dient men ze alle drie of vier dagen wel weer te plukken en het is ongelooflijk als men op het plukken past wat een menigte dat er in een jaar aan de struiken komen, de ranken lopen weinig of sommige maar een trede of twee langs de grond, ze willen ook wel in nieuw gebroken bosland groeien als het mar wat omgehakt is en het onkruid daaruit gehouden wordt, de wilden maken groot werk van deze vrucht, enige Nederlanders houden het ook voor heel goed, maar sommige maken er niet heel veel werk van, het is een kost die licht groeit, licht klaar gemaakt en licht weer van de maag verteerd wordt, redelijk van smaak en voedsel. De meloenen groeien in Nieuw Nederland mede heel licht en zonder dat het land eens behoeft toegemaakt of gemest te worden, men weet daar niet van zo uit te snoeien of zo zorgvuldig als hier te lande onder glazen voort te kweken, konden ze daar te lande maar zo veel sier als hier de komkommers aangedaan worden ze zouden heel goed tevreden zijn. Ze planten daar als ze denken het niet meer rijpen zal en komt het dan noch bij ongeluk dat er enige opkomen zo steken ze weer nieuwe zaden in de grond, ze willen ook heel goed in het nieuw opgebroken bosland groeien als men ze maar van de ruigte bevrijdt en zo geplant zijnde groeit deze vrucht die ze daar meest Spaans spek noemen heel weelderig en groot die ze uit curieusheid gewogen hebben en vinden er die zeventien pont zwaar te zijn. Door de warme temperatuur daar te lande zijn ze ook veel lieflijker en aangenamer te eten, ook niemand kwalijk bekomen als ze maar ter degen rijp zijn, hoeveel men der eet.

Het heeft ook daar de lande Citrullus of water-limoenen, een vrucht die hier te lande niet valt, maar soms wel uit Portugal hier over gebracht wordt, anders niet bekent als diegenen die in warme landen als deze gereisd hebben, deze vrucht wil beter voort en groei veel overvloediger dan de meloenen, ja zo zeer dat sommige die planten (en ook wel mede gevaren zijn.) Om het land mee te zuiveren en het niet gehooide en wilde bos onder gehoorzaamheid te brengen en tot bouwland te maken, het sap is zeer lieflijk, omtrent gelijk het sap de abrikozen en de meeste mensen daar te lande zullen wel zes waterlimoenen eten tegen een meloen, al kunnen ze die beide tot hun wil hebben. Ze groeien gewoonlijk zo groot als hoofden. Ik heb er ook wel gezien zo groot als de kloekste Leidse kolen, maar dan in het algemeen een weinig langwerpig, van binnen zijn ze wit of rood, de rode hebben rode en de witte zwarte korrels, men snijdt ze als men ze gebruiken wil en de [23] schil omtrent een vinger dik buiten af, de rest is alle zeer goed om te eten, licht gerezen vlees als een spons die vol nat is, dar zitten dan de korrels tussen in en als e oprecht rijp en goed zijn smelten ze heel tot sap weg zo ras als ze in de mond komen en daar blijft niets over uit te spuwen dan de korrels: de vrouwen en de kinderen zijn er zeer verliefd op en het is ook zeer verkoelend en ze gebruiken het veel in de plaats van drank: ik heb van de Engelse wel horen zeggen dat ze daar drank van maken die de Spaanse wijn niet veel toe geeft, maar niet zo hoofdig is, doch dat het gebrek heeft van licht zuur te worden en dat de azijn die de van komt wel duren wil en zo goed is dat sommige onder hen het veel gebruiken.

Komkommers groeien er overvloedig: daar groeien ook kalebassen, dat zijn vruchten bijna als lang-gehalsde pompoenen, maar hebben binnen heel weinig merg; ze worden meest om de schillen gezocht, want doordat die zeer hard en sterk zijn kan men ze overal voor gebruiken als om het zaad, specerijen en andere diergelijke dingen in te bewaren, het zijn de gewone wateremmers van de wilden: ik heb er ook zo’n grote gezien da ter over een schepel goed in mocht. Rapen zijn er ook zo goed en hard als enige zandrapen hier te lande zijn kunnen: daar zijn ook erwten en verschillende soorten van bonen, van de erwten zullen we onder de akkervruchten spreken: De bonen zijn er veel verschillende, maar de grote Roomse bonen die de boeren hier tessen of huis-bonen noemen, noch ook depaarden-boontjes willen er niet laden, het loof groeit wel mal en gul genoeg op, daar schieten ook op een struik dikwijls wel 10 of 12 voort, maar komen weinig of niet aan. De Turkse bonen die de onze derwaarts gebracht hebben groeien er heel weelderig, laden uitermate goeden worden veel geplant, maar de Indianen hadden ook voor onze aankomst aldaar bonen van allerhande slag en kleuren, maar om groen te eten en in te zulten vallen ze wat vlezig, uitgezonderd de blauwe die er geen gebrek van hebben: en hun witte zijn ook vrij wat windiger dan de inlandse. Voor de rest is het goed eten: de Indianen houden er bijzonder veel van en weten ze ook op een bijzondere manier (die de Nederlanders hun nu al hebben afgeleerd) te planten als de Turkse tarwe of gelijk men daar de mais een half voet boven de grond staat steken ze daar de bonen bij in en laten het tezamen opgroeien die mais die dan zo ver voor is krijgt heel grof stro als bonenstokken en daar lopen de bonen bij op, het wordt tezamen groot en gelukt heel goed en zo trekt men twee vruchten te gelijk.

Van de Bloemen.

De bloemen in 't algemeen die de Nederlanders daar gebracht hebben zijn witte en rode rozen verschillende soorten, ook pejuyne of Cornelis rozen en stokrozen: tevoren waren er geen daar te lande als egelantier, verschillende anjers en ook jenoffels, velerhande mooie tulpen, kronen van Imperiale, (Fritillaria) witte Lelies, dat lelietje Fritillaria, Anemonen, naakte vrouwtjes, (Galanthus), violieren, goudsbloemen, zomerzotjes, (Leucojum) etc. [24] Daar zijn ook kruidnagelboompjes gebracht en vanzelf zijn er nog verscheidene andere bomen die fraaie bloemen dragen, hier niet bekent. Het land heeft ook mede enige bloemen van zichzelf, als te weten zonnebloemen, rode en geel lelies, singelen, (Lilium) morgensterren, witte, rode en gele maritoffelen, (Campanula) dat een lief bloempje is met velerhande klokken etc. Daar ik geen bijzondere acht op heb geslagen, maar de liefhebbers zouden er veel van vertellen kunnen en breed mee waaien.

Van de Geneeskruiden en het Indigo.

Dat in Nieuw-Nederland verscheidene geneeskruiden en medicinale planten zijn is niet aan te twijfelen, een zekere chirurg had daar een zeer fraaie tuin gemaakt en alzo ‘t een botanicus was veel medicinale dingen uit het wild daarin geplant, maar met het vertrekken van die ma, is dat weer doodgelopen. Ik denk ook omdat de ziekten daar zo weinig regeren dat die dingen te minder onderzocht worden: diegene die ze daar nu bekend hebben bestaan meest in Capilli Veneris Scholopentria, (Asplenium scolopendria) Angelica, Polypodium, Verbascum album, Calteus sacerdotis, (Cypripedium calceolus) Atriplex hortensis &marine, Chortium Turrites, (Iberis) Calamus Aromaticus, (Acorus) Sassafras, Rois Virginianum, Ranunculus, Plantago Burso Pastoris, (Capsella) Malva, Origanum, Geranium, Althaea, Cinoroton Pseudo, Dapne, Viola, Iris, Indigo Silvestris, Sigilum Salamonis, (Polygonatum) Sanguis Draconis, (Dracaena) Consolida, Mille Folium, (Achillea) Noli Metanghere, (Impatiens) Cardo Benedictus, (Carduis) Agriomonia, Serpentanae, (Bistrta) koriander, prij pollen, wilde look, Spaanse vijgen, Elatine, kamperfoelie, Petunia mannetje en wijfje, velerhande varens. En voorts is het land van allerhande planten en bomen vol zo dat niet is te twijfelen of daar zijn veel goede Simplicia. De kenners zouden er al veel mede kunnen te wege brengen, dat wij daarom te eerder en te meerder aannemen omdat de wilden met worteltjes, bolletjes en blaadjes heel vervaarlijke verse wonden en lelijke verouderde zeren weten te genezen en daar veel voorbeelden van zou kunnen tonen, maar vanwege de kortheid zal het voorbij gaan. De Indigo sylvestris groeit daar te lande van naturen zonder enige bewerking of mensen hulp, zonder twijfel als er lieden waren die het verstonden en daar aanlegden zouden er veel voordeel mee te doen zijn: men heeft proeven daarvan gezien in de kolonie van Renselaers wijk (de heer Kilian van Rentselaer die een grote ijveraarsr en liefhebber voor Nieuw-Nederland altijd geweest en gestorven is) stuurde er zaad, maar het werd te laat gezaaid en ook op een ongeschikte plaats daar geen gras groeien kon, als zijnde het Beren Eiland een Klipsteen daar boven een voet aarde niet op was zodat het wel fraai opkwam maar door de droogte van de zomer heel geel worden en verdroogden, men kan evenwel zien dat als het wel overlegt geweest was, het goede gegaan zou hebben.

Naderhand heeft een Augustijn Heerman, die mede een curieus liefhebber van nieuw Nederland was, weder opnieuw omtrent de stad nieuw Amsterdam ondernomen Indigo te zaaien, het is goed gelukt en heeft veel gegeven, de proeven daarvan ook hier in het vaderland overgezonden zijn [25] bevond men goed te wezen en beter als het gewone platte goed. Het krap planten is hier nooit onderzocht, wordt evenwel niet getwijfeld of 't zou wel gaan want het land is op veel plaatsen vet en zwaar genoeg. De heer Minuit schrijft ook dat hij daar onderzocht heeft kanarie zaad te zaaien en dat het goed slaagde en veel opbracht, maar zegt hij alzo het toen in de eerste beginselen was, mochten ze aan zulke dingen hun tijd niet hangen, maar zorg dragen voor de noodzakelijkste kost en de Heer zij daarvoor geloofd en van die is er nu overvloedig genoeg en redelijk goedkoop zo dat men nu begint toevoer te doen van kost en drank naar andere daar omtrent gelegen landen als Virginia, West-Indien en de Caribische Elanden: die van jaar tot jaar verwacht wordt meer en meer toe te zullen nemen en met de tijd een fraaie negotie, te meer als de vaart op het Nederlandse Brazilië daarbij kwam zullen worden.

Van de Landbouw en Akkervruchten.

De landbouw in Nieuw Nederland valt niet zo arbeidzaam of bezwaarlijk als hier te lande: Eerst om dat het bevrijden of schatten daar het niet zo kostbaar valt als hier, want in plaats van de inlandse sloten of grachten zet men daar te lande posten en richels of palissaden: en daar men nieuwe plaatsen aanmaakt vindt men gewoonlijk de gelegenheid van het hout bij het werk zonder dat het iets kost dan de arbeid die ook al redelijk wel te bekomen is als men het volk van zichzelf heeft en zonder volk kan men er niet veel uitrichten, het land daar weinig bomen op staan of als het redelijker wijs wat uitgeroeid is teen twee keer geploegd is houdt men het volkomen bekwaam om allerhande winter-vruchten in te zaaien, tot zomer-vruchten behoeft het maar eens geploegd te worden en als men het dan weer met winter-vruchten, te weten rogge of tarwe, zaaien wil ploegt men de stoppelen om en zaait er zo in en het groeit heel goed naar de jaargangen zijn: ik zou het kunnen zeggen dat in de negen jaren die ik daar omtrent in 't land geweest ben ooit niet over het land heb zien voeren, 't wordt ook zeer zelden gedaan. Het land wordt meer met braken onderhouden en geschiedt dikwijls zo wel omdat het onkruid of ruigte de overhand neemt, als omdat het de rust nodig heeft: sommige lieden en dat ik ook voor heel goed houdt als hun land wat vuil wordt en ze denken dat het braken nodig heeft zaaien ze het met erwten omdat die (zo men zegt) het land zacht, vet en zuiver maken; maar daar is veel land dat te gul is om erwten te dragen en zo men ze daarop zaait groeien ze zo mals dat ze te vroeg leggen gaan en op het veld verrotten, zodanige landen dan moeten met tarwe en gerst eerst uitgebouwd worden eer er erwten op komen mogen en men heeft daar wel dikwijls gezien dat het winter-stro ook te gul wies, zodat de tarwe of rogge bij lange zo veel niet opbrachten als het anders zou gedaan hebben.

Het meeste en gewoonste slag van erwten zijn van die grote grauwe die ze oude wijven noemen met blauwe en witte, ook grote witte schillen, maar worden weinig op de akker gezaaid en meest in de hoven.

't Is de pijn niet waard en ik kan hier niet nalaten te verhalen dat daar [26]te lande met goed fatsoen en gewoonlijk alle jaar, als men er goed op past, op een en hetzelfde land, tweemaal rijpe erwten kunnen gewonnen worden: het is verschillende keren gedaan en gaan er aldus mee te werk, te weten: in het laatste van maart of eerste van april, naar soms de jaren vallen, zaaien ze hun erwten en die zijn dan in 't eerste van juli rijp, dan doet men ze af en het land nadat het wederom omgeploegd is wordt dadelijk met hetzelfde zaad dat het voorgebracht heeft weer bezaaid, zo heeft men in september of eerste van oktober wederom rijpe erwten en het is noch dikwijls lang daarna fraaie zomers weer: ditzelfde zou ook gedaan kunnen worden met de boekweit, gelijk geloofwaardige lieden mij verhaald hebben: zeggen dat ze zulks onderzocht hadden; maar alzo de boekweit daar veel aanstoot van de vinken en ander gevogelte lijdt, ook de tarwe en rogge daar overvloedig is wordt het niet veel gezaaid, te meer alzo het mais koren deze plats overal waarneemt en vervult.

De Turkse tarwe of mais, gelijk men het daar noemt en veel menen te zijn gelijk de grootste aren daar Jesse, Davids vader, zich mee gebood naar het leger tot zijn broeder te gaan, is een zeer handig koren en komt overal toe te pas, zo in het planten als anders, het wil in allerlei land groeien, zelfs in het schraalste en steenachtigste dat er is, al is het noch zo zeer uitgebouwd en vervuild: het is ook zeer bekwaam om het bos mede tot bouwland te maken, want als maar de struiken en bomen op het veld afgekapt en verbrand zijn, zo maakt me met brede houwelen in de grond kuilen zes voeten van elkaar, zo dat men in elke kuil vijf of zes korrels steekt en steekt er daar a zo men wil noch Turkse bonen bij, als voor gehoord is, dat groeit het dan en als men het tweemaal wiedt is het genoeg; het wieden valt ook niet heel zwaar, alzo de grond niet opgebroken maar alleen met een brede dissel de ruigte boven afgevlakt, en de eerste keer tussen de rijen op een ruigte gelegd wordt: de tweede keer is het lichter, want men dood het uitspruitsel maar en herhaalt het eerste wieden om dan mais spruiten tot kleine hoopjes: ondertussen schiet het koren hoog op en smoort alle ruigten, stompen en struiken die daar onder staan zo at daar onder niets in 't leven blijft, maar de pepoenen alleen willen er wel bij groeien en tussen de rijen door en lopen overal heen.

Als het land nu zo een zomer gebruikt is kan het overal toe te pas komen, of om weer mais in te planten die daar dan beter en met veel minder moeite groeit dan de eerste keer, of om tabak in te planten of om klaar te maken voor de ploeg in te zetten, dat dan lichter dan anders te doen is voordat het de wortels verstikt, versmoort en ten dele vergaan zijn en goed uit de grond willen en in stukken breken; men kan ook als de mais er afkomt weer winterkoren op het veld zaaien, zonder te bloeien, dan trekt men de mais struiken uit de grond en verbrandt ze: halen de hopen vaneen, zaait het koren daarin, egt het effen toe en men krijgt goed koren: ik he van rogge geweten die op de voor verhaalde manier gezaaid was, nochtans zo lang werd dat een man van gewone lengte het boven zijn hoofd kon toe binden en daarbij zo zwaar was dat het zeven en acht Amsterdamse [27] schepels door elkaar de pennen uitbrachten, was een pen 108 gerven of schoven, daarvan 2 een wagen vol maken.

De eerwaardige Johannis Megapolensis Junior, gewezen predikant in de kolonie Renselaerswijck, in zekere brief door hem aan zijn vrienden geschreven en door hun in druk laten uitgaan tegen zijn voornemen, gelijk ik zelf uit zijn mond gehoord heb en wel te geloven staat alzo 't een man van grote geleerdheid is die krachtige stijl had kunnen gebruiken, verhaalt onder anderen dat een zekere huisman hem verteld had elf maal tarwe in elf jaren na elkaar op een en hetzelfde land gewonnen had, dit is voor veel lieden een hoog woord en ze kunnen het kwalijk aannemen, nochtans is het waar en diegene die daar te lande zijn geweest zouden daar getuigenis van kunnen geven en noch meer, van het begin af was dit land tot deze elf schoven niet meer dan twaalf maal geploegd, dat was de eerste keer tweemaal en zo voorts, uit de stoppelen in 't zaad geploegd tot elf keer toe: ik heb land gehad aan hetzelfde land aan en ook de elfde schoof gezien, die wat tamelijk goed: de man die het gebeurd is zijn naam was Brandt Pelen uit het Sticht van Utrecht geboortig en later schepen in de kolonie van Renselaerswijck. Men moet bekennen dat dit van tevoren aan te zien is zo het wel wat vreemd gelijkt, maar het is evenwel daar te lande geen wonder: er zijn ook veel duizenden van morgen (landmaat) zo goed en zo vruchtbaar als het land daar hiervan gesproken is.

Het is ook bij mijn tijd en toen ik daar te lande was gebeurd dat een zekere eerlijke man, genaamd Ian Evertsz Bout, die mede aan hare Hoog Mogende: bij de gemeente in Nieuw Nederland gecommitteerd is geweest om een stuk geld wedde een plek gerst te hebben, van naar goed onthoudt zeven morgen groot, zo hoog en mooi zodat er geen onder was of men kon ze gemakkelijk boven zijn hoofd toebinden: men ging daarop de plaats bezien en bevond dat ze door de bank genomen halm voor halm tussen de zes en zeven voeten lang was en maar enige zeer weinige korter onder bevonden worden: ik heb mij ook voor de waarheid laten zeggen dat er dikwijls gerst (maar het is evenwel geen gewone gang) elf schepel Amsterdamse maat de vim geschoten heeft, zo dat alle kenners en liefhebbers oordelen dat Nieuw Nederland zo vruchtbaar en bekwaam is voor allerlei soorten van granen als ergens enig deel in de wereld tot noch toe bij Nederlanders bekent of bezeten.

Onder de akkervruchten moet men mede rekenen de tabak die als mede op de akkers groeien en een zeer bekwame vrucht is om het Land te bereiden en klaar te maken, in zulke voegen of immers zo wel als de mais, het geeft ook wel ruim zo veel profijt en als er op gepast wordt groet het zeer goed en weelderig zodat niet alleen ik maar honderden met mij menigte van bladeren tot vijf vierendeel lang geschat en gezien hebben. De tabak is daar mede lieflijk en luchtig en verschilt (voornamelijk van de Virginia tabak) weinig in de geur en hoewel die van Virginia beter is, zo verschilt het evenwel niet zo veel in de deugd als het in de prijs doet, naast die van Virginia zal het wel de beste zijn en naar velen oordeel die va Virginia te boven gaan: veel houden het daar ook voor en het is heel waarschijnlijk dat als nu de [28] mensen daar beginnen te vermenigvuldigen en de tabak daar wat in meer overvloed geplant word, noch in grote roem en aanzien zal komen, dat ook het defect in de geur als alleen naar sommige beweren in de in de onzuiverheid van de grond bestaat en door haastige cultivatie dat zal te enenmale weg genomen of zeer verminderd worden.

De gerst wil mede heel goed daar te lande groeien, maar word ter noch niet begeerd. komijn, kanarie zaad en diergelijke zijn er ook al beproefd en de commandeur Mirunt getuigt dat ze daar uitermate goed aarden willen, maar het komt er noch zo nauw niet aan dat het op diergelijke dingen gezocht wordt, daar groeit ook heel goed vlas en hennep, maar alzo de vrouwtjes daar te lande gans niet of zeer weinig spinnen en dat de wilden hennep voor zichzelf in 't bos hebben daar ze zichzelf mede kunnen behelpen en sterke touwen en netten voor hun gebruik van maken, zo wordt daar weinig vlas of hennep geteeld, maar evenwel bij diegene die daar geteeld wordt kan men goed zien dat het goed en bekwaam is.

Van de Mineralen en van de Aarde en stenen.

Voor diegene die hun oog gelieven te slaan op het milde temperament van Nieuw Nederland en diens gedaante en constitutie overdenken. Als zijnde het meest tamelijk hoog en van alle vloeden en bevrijd van opperwater. Ook op veel plaatsen bergen en bultachtig zullen wel licht kunnen afnemen en bemerken dat er mineralen zijn, maar evenwel de Nederlanders hebben nooit veel moeite of kosten gedaan om die te onderzoeken of op te speuren, hoewel het niet zo zeer uit nalatigheid als sommige menen geschiedt, als wel ons oordeel uit goede overwegingen.

De gewone roep is daar te lande altijd onder de gewone man gegaan, 'tis wis en zeker hier veel kostbare en voortreffelijke mineralen zijn, zo wel van goed als van andere kostbare metalen, maar daar moest ergens anders naar onderzocht worden en dat wil van de gewone man zo niet doen en het schijnt dat er de overheid er een ijver toe heeft, maar aan de ander zijde wordt bij de lieden niet eens bedacht dat de Nederlanders daar te lande niet zeer sterk in getal waren en mineralen indien ze beter en kostbaarder zijn dan ijzer ieders oog daarop trekken zou en veel jaloerse vrijers vinden die wel licht met de tijd ons de deur voor het hoofd zouden hebben gesloten en zichzelf met de juffer verheugd, doch dit alles overgeslagen zullen wij tot voldoening der liefhebbers iets wat particuliers 't geen zo daar als hier te lande gepasseerd is verhalen, gelijk er dan niet aan getwijfeld wordt of daar te lande zijn mineralen gelijk het bij diegene daarvan genomen proeven onweersprekelijk bewezen is, ten tijde van de directeur Willem Kieft door zijn edele orde verschillende proeven in zijn bijwezen genomen: zo wel van goud als ook van kwikzilver, 't is mij ook noch in verse memorie dat ik bij enige present geweest en een ooggetuige ben, werd ook daar die keer heel rijk en goed bevonden, men heeft toen ook van tijd tot tijd getracht die daarvan herwaarts naar het vaderland over te zenden, doch het heeft nooit daarmede [29] goed willen gelukken. In het jaar 1645 in de Baritans bij toeval ontdekt een zekere mijn die voor kostbaar gehouden en beter geoordeeld werd te zijn dan alle voorgaande en bekend waren, daar was toentertijd heel veel gesprek van onder de lieden, daarom zullen ten gevalle der liefhebbers de pijn waard achten de gehele historie daarvan in 't kort naar de waarheid te verhalen.

Toen met in jet jaar 1645 bezig was met bemiddeling van de officieren, regenten der kolonie Renselaerswijck en Maquas wilden, was toen en nog de sterkste en gevreesde natie daar te lande, de gerezen onrusten en oorlogen tussen de directeur Willem Kieft ter ene en de wilde Natie daar omtrent gelegen ten andere zijde, ten gevoeglijkste te sussen, was bij die van de kolonie Renselaerswijck mede afgebracht een zeker Indiaan genaamd Agheroense om voor tolk te gebruiken, alzo die zeer algemeen was onder de Christenen te verkeren, mede alle Indiaanse of wilde hoofdtalen onder de partijen gebruikelijk, zeer goed verstond, nu de Indianen zijn doorgaans genegen hun aangezichten op te pronken en met verschillende tekens en kleuren te beschilderen, hoe die ook meerder glimpen en blinken hoe liever en aangenamer ze hun ook zijn, zo gebeurde het op zekere morgenstond dat deze Indian van boven, daar hij in het directeurs huis overnacht had, afkwam en zichzelf in de directeurs en mijn presentie die ook deze keer over het werk van de vrede-onderhandeling bij die van Rentselaerswijck gecommitteerd was, ter neder stelde en begon zijn aangezicht met kleuren te bestrijken, de directeur die daar een oog opsloeg verzocht mij hem te willen vragen naar dat goed daarbij zich mee bestreek, wat hij mij en ik aan de directeur verlangde die het lang bezien had en oordeelde aan de zwaarte en de smerige glimp dat enig kostbaar mineraal was, zo dat men de Indiaan daarvoor tevreden stelden om te bezien of het wat in had, het werd in een smelt kroes gedaan, men ging er mede zo goed men kon naar de directie van een Iohannes la Montagne doctor in de medicijnen en raad in Nieuw Nederland, een verstandig man die daar ook enige kennis of wetenschap van had en om kort te wezen, nadat het geoordeeld werd en het lang genoeg in het vuur geweest te zijn, nam men het daaruit en leverde twee stukjes goud op, met hun beiden waard bij of omtrent de drie guldens, deze proef werd ten eersten heel stil gehouden en na de vrede gemaakt en voltrokken was zond men enige personen met een officier van de Compagnie naar de berg die de Indiaan perfect aangeduid en aangewezen had de lieden brachten omtrent een goede emmer vol, zo aarde als steen daarvan mede, dat was ergens, naar hun beste denken doch zonder kennis daarvan uitgegraven hadden, van deze stof werden noch enige proeven genomen, alle van gelijke uitkomst als de eerst zodat men en daarboven op te zijn, en vond de directeur het goed met het meeste en beste van de overige stof een persoon, genaamd Arent Corsen over Nieuw-haven daar een schip omtrent Kersttijd vandaan op Engeland voer naar het vaderland te zenden, maar het ongeluk heeft gewild dat er niet van terecht gekomen is doordat men nooit heeft kunnen ervaren waar het schip beland is en meent men het in zee gebleven is. De directeur Willem Kieft toen hij in 't jaar [30] 1647 naar 't vaderland vertrok had mede van deze en andere species tot verscheidene proeven bij hem, maar mits het vergaan van het schip de Prinçes daar de directeur op was bleef het goed daar mede, nu heeft mij een Cornelis van Tienhooven, secretaris in Nieuw Nederland, die hier in Holland was bericht dat hij hier te lande van dezelfde specie verscheiden proeven had laten nemen en dat altijd goed uitgevallen waren, zodat aan de goedheid van deze specie bij velen niet wordt getwijfeld. Dit voorbeeld hebben we hier goed gedacht te stellen, men zou er diergelijke wel veel meer kunnen bijbrengen, maar het zou verdrietig vallen van elk apart zo uitgebreid te gaan, niettemin men vindt daar te lande allerlei opgangen en voorboden van mijnen, maar meest van ijzer en die van Nieuw Engeland maken en gieten alreeds van de specie die daaronder hun valt hun eigen kanon, platen, potten, kogels etc. Nu zijn er in Nieuw Nederland die zich dat werk enigszins verstaan en die verklaren dat veel beter een rijkere bergen vol van verschillende soorten in Nieuw Nederland zijn als in Nieuw Engeland, doch naar ons kleine oordeel zou het niet raadzaam wezen daar iets naders te doen of met de ontdekking voort te gaan zo lang de plaatsen niet verder bevolkt is.

Het heeft daar ook bergen die alleen uit volaarde bestaan en verscheiden bergen van andere soorten van de aarde of kei waarvan sommige wit, andere rood, geel, blauw, grauw en ook zwart is, maar allen zeer vet en taai, bekwaam schijnen om schotels platelen tabakspijpen en diergelijke van te maken, daar is ook gelijk bij onderzoek ondervonden bebonden is bekwame aarde om stenen en pannen van te bakken, zodat het jammer is dat er geen meer lieden van diergelijke nering zich derwaarts begeven, zonder twijfel daar is goed voordeel in te doen en het land zou er ook wel baat bij hebben. Daar is ook bergkristal en zulk glas als uit Moskou komt, daar zijn ook grote menigte van serpentijn steen, maar valt hoger groen dan die men hier te koop vindt, daar valt ook grauwe haard-steen, leisteen, slijpsteen, maar meest rood, kuil en kasseien-steen, menigte en overvloed van allerhande soort van blauwe steen, bekwaam om molenstenen te maken, ook om muren op te trekken en beeldhouwwerk van te maken, alzo ze niet alle even hars maar heel verschillend in 't werk vallen, men vindt er ook specie of immers het gelijke van albast en marmer en andere diergelijke meer, maar doordat het land noch niet vol mensen is zijn die dingen weinig geacht, zou nochtans bij populatie en aanwas van pracht en overdaad die er van gewoonlijk volgt wel aanzienlijk worden.

Van de Verven of Kleuren.

De verven in Nieuw Nederland die oorspronkelijk vallen kunnen bekwaam in twee soorten verdeeld worden, te weten: In verven die hun oorsprong nemen of gemaakt worden van stenen en in verven die van planten en kruiden gemaakt worden, de inwoners gelijk dikwijls gezegd is, schilderen hun aangezichten en lichamen met verschillende kleuren, de ene vreemder en zeldzamer dan de andere zo goed ze bedenken kunnen, [31] tot dat doel hebben ze en dragen ze gewoonlijk bij zich kleine leren zakjes waarin elk een bijzondere een verschillende verf in is, als rood, blauw, groen, bruin, wit, zwart, geel, etc. en de kostbaarste en meest gewaarde onder hun is diegene die het meest luister heeft en blinkt gelijk of het vijlsel van enig gezuiverd metaal was, zo’n glimp had diegene daar in 't jaar 1645. De proef hiervoor verhaald van genomen worden, de meeste worden van stenen gemaakt, die weten ze zo te kloppen en te wrijven dat ze die klein krijgen en houden ze door de bank genomen beter als die van planten zijn, niettemin daar vallen ook enige planten daar de Indianen verschillende mooie zeer diepen en het oog lieflijke kleuren van weten te vervaardigen die weinig in effect van de stenen kleur verschillend, dan dat de metaalachtige glimp daarin zo niet afsteekt.

Oprecht en naar de waarheid past men het te verhalen hoe de Indianen alle hun verven prepareren was mij onmogelijk, de steenachtige hebben zee mij bericht dat ze die eerst kloppen en wrijven ze dan voorts tussen stenen, maar of ze daar enige vetheid bij gebruiken zou ik niet kunnen zeggen, maar ik weet zeer wel dat meest alle hun steenachtige verven vettig en smerig in 't gevoel zijn.

Met de verven die ze uit planten en kruiden krijgen zoeken ze meest alle op een manie, en om de lezer niet lang op te houden zal ik een manier verhalen die ik zelf daar te lande gezien heb, de rest kan daar ten naaste bij afgenomen worden.

Daar groeit een zekere plat in het wild die, opkom omtrent als de melde, maar krijgt veel scheuten uit een struik en wordt veel zwaarder dan de melde, aan deze plant komen rode, bruine gereedste besjes en die plukken de wilden, pletten ze in stukken en dan hebben ze grote basten van bomen omtrent zes voeten lang en drie voet breed, zo gieten ze dan het uitgeperste nat van deze gekneusde besjes op de binnenste of gladde zijde van de bast, die altijd wat hol staat en door de zon aan de kanten wat opgetrokken is zo op die basten neer en zo stellen ze het tezamen in de zon om te verdrogen: maar zo hun dat niet ras genoeg voortgaat of zo ze wegreizen willen gelijk ze dikwijls doen, alzo ze bij de zomer tijd niet lang op een plaats blijven stil liggen, zo makende ze kade stenen in het vuur heet; en smijten die op de basten in 't gekneusde nat en weten het zo met een haast droog te maken, dan doen ze hetgeen zo opgedroogd overblijft en nu een harde en vaste substantie gelijkt in zakjes naar hun gelieven als ze het van doen hebben, het is het mooiste en diepste purper dat mij gedenkt in mijn leven gezien te hebben, de wilden temperen het alle met water en daarom schiet het licht af. Maar als het naar de kunst bereid wordt zo meent men het een zeer geachte kleur te wezen.

Het schilderen dat de Indianen doen heeft niet veel te beteken en is meest aan hun lichamen en aangezichten of sommige ook aan de vellen die ze dragen, men mag ook in hun grote en vaste huizen die ze in hun kastelen en bijeenkomsten hebben enige afbeeldingen van tronies vinden, maar gans niet geestig of subtiel, zo beschilderen ze ook hun schilden en [32] klophamers nevens het richelwerk in hun huizen, daarbij kunnen ze ook schepen, bomen en dieren in verf tekenen, maar het is gans niet zinnelijk, maar een ding heb ik onder hun gezien dat hier dienen zal en wel verhalen waard is, de Indianen gebruiken voor een oppronken en in plaats van pluimen een zeker en heel sierlijk haar, enige heel lang, maar redelijk grof en stijf, andere korter maar heel fijn, weten het zo aardig te in orde te make zodat het magnifiek om te zien is als ze daarmee aangedaan en opgeschikt zijn, dit haar strikken ze met snoertjes in zodanige vorm zoals ze het begeren, dan steken ze het in enige verven die ze daar toe weten te prepareren en laten het zo’n mooie diep rode kleur ontvangen dat alle die het zien daarin verwondert staan, ook houdt deze verf in dat haar gereed en stijf, het zou ook zou morgen wezen zo vast zodat regen of wind die niet afslijten kan of doen weg blinken, maar op het fijne haar vat het evenwel noch beter dan op het harde en heeft ook zo’n uitermate mooi glans en luister, hoe wel het de wilden met geen bijzondere kunst weten te bereiden dat diergelijk rood hier te lande nooit gemaakt is of van geen simplicia gemaakt kan worden, het is hieraan verschillende vermaarde ververs en liefhebbers van de kunst vertoond, ze waarderen het zeer hoog en bekenden plat uit dat hier te lande diergelijk rood bij niemand kon gemaakt worden. Veren aan da deze kleur zo ze hier bekend was zeer geacht zou wezen.

Van de Dieren in Nieuw Nederland.

Nu zullen wij spreken van de beesten en dieren zo in Nieuw Nederland door Christenen gebracht als van naturen zijn, beginnen van het tamme vee wiens aard in het begin van hier overgebracht is en zo wel in gestalte als anderszins met hetgeen dat in Nederland is weinig verschilt, het meeste en rechte slag van paarden die wij daar hebben en recht tot de landbouw bekwaam zijn is gebracht uit het Sticht van Utrecht en derwaarts over gebracht, het behoudt ook dezelfde aard en grootte, men heeft er ook veel Engelsen paarden maar die zijn zo bekwaam niet tot de landbouw alzo ze wat licht vallen. Evenwel goed om te berijden en tot de zaal te gebruiken, ze kosten ook niet zo veel niet als het Nederlandse slag en zijn beter te bekomen, daar zijn en komen ook somtijds van Curaçao en Aruba paarden, doch kunnen de aard daar te lande niet heel goed aannemen omdat ze geen koude gewend zijn die hun daar de winter vaak de doodt aan doet of tenminste al er niet heel goed opgepast wordt in perikel stelt. De paarden in het algemeen telen er goed wel voort, en leven lang, zijn ook niet veel aan ziekten onderworpen, maar daar is een zeer verspreide plaag die daar te lande soms veel schade onder de paarden doet. Een paard als het die plaag op het lijf krijgt kan in weinig tijd gezond en dood wezen en het is alsof het een beroerte kreeg en gaat als een mens die zeer dronken is en valt eindelijk onder de voet en sterft zo snel weg zonder dat er te helpen aan schijnt te wezen, dit heeft de lieden doen denken en daar zijn nu enige personen [33] die raad daarvoor weten te doen en 't leven daardoor brengen zodat het perikel nu niet zo groot meer is als het voor deze wel geweest is; de oorsprong waaruit deze ziekten ontstaat wordt zeer verschillend van gesproken dat het daaraan schijnt of niemand de rechte gronden daar noch van bekend waren, doch men houdt het alle daarvoor, dat kloeke paarden-meesters (die op sommige plaatsen wel zo dik zijn dat ze weinig te doen krijgen, maar in Nieuw Nederland heel schaars) den aar zij de oorzaak van deze kwaal en de remedie daartegen wel zouden uitvinden. Het algemene slag van koeien in Nieuw Nederland is Hollands slag, maar worden door de bank genomen daar niet zo groot als hier, doordat het hooi niet zo krachtig is en dat de lieden de vaarzen op hun tweede jaar gewoonlijk laten spelen om het voordeel van de aantelen te eerder te genieten; maar anders als ze op hun behoorlijke tijd spelen en er goed op gepast worden, gelijk men in Holland doen moet, zullen ze zo kloek worden en zo veel geven als het gewone slag in Holland doet, doch de Hollandse koebeesten zijn daar aan kwalen vrij wat onderworpen als ze op verse gronden geweid of met vers hooi gevoederd worden: dit was in 't eerste toen men daar noch geen raad toe wist zeer schadelijk, maar wordt nu voorkomen met zout te voederen of soms brakke drank of hooi dat in zoute valleien gegroeid is te gebruiken. Daar zijn ook koebeesten gebracht uit het Sticht van Utrecht op het hoge land omtrent Amersfoort ingekocht en ze bevinden dat die immers alzo goed aanslaan als de Hollandse, doch ze vallen niet wel zo zwaar en evenwel geven ze melk genoeg, telen braaf voort en zijn zeer bekwaam om vet te weiden doordat veel smeer zetten.

Daar zijn ook Engelse koebeesten, doch niet van de Nederlanders gebracht, maar van de Engelse in Nieuw Engeland gekocht: deze beesten willen daar te lande immers zo goed aarden als het Hollands slag doet, behoeven ook zo veel oppassen of onderhoudt niet en kunnen gelijk in Engeland zichzelf hele winters door buiten behelpen, maar ze worden ook lang zo kloek niet als het Hollandse slag en zijn vrij wat minder in prijs, ze geven ook geen grote plas van melk, maar het is zeer vet en heeft veel boter in: Voor diegene die de zuinigheid willen praktiseren en het beste slag van beesten zouden willen hebben die nemen een bul van Hollands aard bij de Engelse koeien, en dat geeft heel goed slag door elkaar zonder veel te kosten. De ossen doen daar ook goede dienst en worden niet alleen bij de Engelse maar ook sommige Nederlanders in de wagen en ploeg gebruikt: Het vetweiden gaat ook wel aan en zo wel de ossen als alles wat ter vetweiden besteld wordt gedijen daar goed en zowel tot vlees als tot smeer.

Varkens zijn der mede zeer veel en worden bij menigte voortgeteeld en aangehouden van diegene die buiten wonen daar de gelegenheid van de bossen en valleien omtrent zijn: sommige lieden prijzen de Engelse omdat ze harder zijn en des winters zich beter als de onze buiten kunnen voeden, maar de onze vallen weer veel groter en zwaarder, zetten ook dikker spek bij. Enige jaren zijn er zo veel eikels in de bossen dat de varkens daar een handdik spek bij kunnen zetten en als het nu zo geen eikel jaren zijn of [34] voor die daar geen gelegenheid toe hebben, dan worden de varkens gemest met mais of Turkse tarwe en naar het algemeen gevoelen is het spek dat ze daarvan zetten niet te verbeteren en beter als die van Westfalen, ja als het zwaar is gelijk men daar wel tot vijf, zes en zeven vingers dik heeft kraakt het van hardheid als men daardoor snijdt. Voor diegene die veel varkens trachten te hebben maken dat hun zeugen omtrent Kersttijd bij de beer zijn, dan komen de biggen in april als dan het gras op zijn best is, zo gaan de jongen met hun moeder ten bos wart en zoeken de kost en tegen dat de jonge zeugen een jaar oud zijn krijgen ze zelf weer jongen zodat de varkens in Nieuw Nederland heel menigvuldig en in overvloed zijn.

Schapen zijn er in Nieuw Nederland, maar niet heel veel, in nieuw Engeland zijn ze vrij overvloediger en wordt er meer werk van hun gemaakt doordat ze de weverij met kracht willen voortzetten daar onze Nederlanders zo zeer niet naar trachten. De schapen worden anders onder ons vet genoeg, ja dikwijls (gelijk ik zelf gezien heb) zo vet dat het onverdraaglijk en afschuwelijk is, ze telen daar ook wel voort en zijn gezond genoeg, daar zijn ook bekwame plaatsen en ruimte genoeg om hun te voeden en goed hooi voor de winters, maar omdat ze gehoed of in 't veld opgewacht moeten zijn voor de wolf en anderszins en wij het volk daar gewoonlijk niet goed te missen hebben: mede doordat het hertenvlees daar zeer overvloedig is, vertrouwt men die enigszins te minder begeert, daar is ook noch een ander toeval dat ik oordeel het voornaamste belet te wezen dat het daar te lande niet schaaprijker is. In nieuw Nederland zijn de landen doorgaans houtachtig dat is: overal bezet met bomen, struiken en struwelen en de schapen daardoor en omtrent weiden verliezen veel van hun wol daaraan, zodat de wol daar men ze meest en voornamelijk in zodanige landen behoort om aan te houden, daarin lange of in verna zo veel niet opbrengt of beschiet. Als men van buiten aan wel zou menen om als gezegd is voor de scheertijd te veel achterlaten: de lieden houden daar meer van geiten dan van schapen, het schijnt dat die daar ook wel zo goed voort willen, want als de schapen eens vet zijn mogen ze zonder groot perikel niet weer mager worden, daar weten de geiten zo niet van. De geiten geven er ook vrij wat melk en die is altijd begeert en omdat er weinig geld aan hangt komt het voor planters of lieden die eerst beginnen en niets in handen hebben ten eerste eersten heel gelegen: In plaats van koeien geiten te houden, daar hangt weinig geld aan, ze telen dubbel voort en de jong gesneden bokken, kunnen ze altijd verkopen, het is zeer liefelijk vlees.

De Nederlanders hebben daar ook allerhande slag van hoenders, zo wel als hier te lande mitsgaders kapoenen, kalkoenen, ganzen, eenden, daar zijn ook duivenmelkers die verscheidene slag van duiven aanhouden, gelijk hier te lande, met een woord het tamme vee is er van alle soorten en geen uitgezonderd tot katten en honden incluis en wat de honden aangaat die zijn daar zo bekwaam ter jacht, te wonen, op het roer te leren en te water te doen gaan als men die ergens zou kunnen vinden zodat zulks onnodig is enige mede derwaarts aan te voeren. [35]

Van het Wilde Vee.

Hoewel Nieuw Nederland van de koude der winter vrij wat gezuiverd wordt, zo worden daar nochtans veel leeuwen gevonden, maar nooit van enige Christen, alhoewel ze dikwijls het land wijdt en breed doorreist hebben levend gezien, maar alleen bekent bij de vellen van de wijfjes die soms een en zeer zelden bij de Indianen ter markt gebracht worden en die vertellen dan wel, als ze daarnaar gevraagd worden, dat ze heel ver daarvandaan en wel 15 of 20 dagreizen naar het Zuiden of Zuidwesten toe gevangen worden in zeer hoog gebergte en dat de mannetjes te gauw en te kwaad om te krijgen zijn.

Ook worden daar te lande veel beren gevonden, maar geen zulke grauwe of vale van haar als in Moskou of in Groenland, ze zijn daar meest al glimmend en pekzwart, bekwaam om moffen van te maken en hoewel daarvan deze beesten veel zijn, worden ze nochtans zelden van de Christenen gezien vanwege de scherpe reuk die ze hebben en zo ras als ze iemand ruiken zo vluchten ze en daarom weten de wilden als ze daar op de jacht gaan zullen en het niet in de slaaptijd (daar we hierna van spreken zullen) is hun lichaam en kleding daartoe te bereiden dat het Esau ‘s lucht heeft, dat is gelijk het naar veld of bos ruikt om bij geen contrarie lucht ontdekt te worden: Soms worden ze evenwel van de Christenen ook gezien als ze boven wind omtrent hun komen of als ze (gelijk het dikwijls gebeurt) in het overzwemmen van enig water zijn, maar men heef ter geen gevaar van te verwachten als men ze niet zelf aanrent of verstoort, gelijk die ze schieten of anderszins vangen willen, want dan verweren ze zich dapper zo lang ze enigszins kunnen en die op hun schieten zal dient voorzichtig te wezen; en eer hij schiet dient hij een boom in 't oog te hebben daar hij hem met een haast op kan terugtrekken, anders zo hij niet goed had getroffen, en hart steek dood geschoten, dat nochtans zelden gebeurt doordat ze zeer hard en taai zijn zou de schutter groot perikel lopen, want de getroffen beer maakt terstond van bladeren of hetgeen dat omtrent hem is een prop (ik zal den liefhebbende lezer dit omstandig verhalen gelijk ik het uit de mond van verscheiden wild-schutters die het wedervaren i, gehoord heb) met zulke prop stopt hij de ontvangen wond en komt zo op de schutter of plaats (daar hij de rook heeft zien opgaan) aangeschoten, ondertussen moet den wildschutter op een boom wezen, het dient ook wel een boom te wezen die dik is en veel takken heeft, anders zou de beer ook daarop kunnen komen en wanneer daar veel takken aan zijn weet hij daar weinig raad toe, is dan de schutter zo behendig dat hij hem uit de boom de rest weet te geven, dat is zijn voordeel, anders (gelijk het ook al gebeurd is) moet hij daar zo lang op zitten wachten tot dat het beest zijn grammen gemoed over en weg gegaan is, dat wel licht een paar uren aan belopen kan.

De beren generen en voeden zichzelf daar niet dan in groen land en in Moskou of elders met roof van verscheurt goed of krengen, maar deze [36] met gras, kruid, noten, kastanjes en eikels die ze ook (gelijk ons de wilden vertellen) zelfs op de bomen weten te gaan plukken: 't Wordt ook van verschillende Christenen bevestigd dat de beren zelfs op de bomen klimmen om de vruchten daarvan te eten en als ze dan weer daar af willen wezen steken ze de hoofden tussen hun benen en zonder aan te zien of het hoog of laag is, laten ze zichzelf los van boven neer vallen en gaan hun weg, ze worden soms ook wel uit de bomen geschoten. De Indianen en ook de Christenen in Nieuw Nederland stellen vast dat de beren in de winter twaalf weken lang slapen en dit gaat zo toe in de herfst worden de beren altijd heel vet, in de winter over eten ze niet, maar liggen zich op een zijde ter neder en met een poot in de mond daar ze aan zuigen en op brommen liggen ze zo zes weken op de ene zijde, daarna keren ze zich op de ander zijde en doen als voren: Tot dit werk kiezen ze in het algemeen een oversteek en klip in 't gebergte, een hol of dicht kreupelbos daar veel grote bomen in ter neder liggen om uit de wind en in verzekering te wezen. De wilden zeggen dat ze dan meest gevangen worden en ook het beste te vangen zijn: Het zwaarste en grofste slag van beren dat men daar vindt, naar men aan de huiden oordelen moet en zelfs ook wel van de grootste daar levend gezien heb is gelijk het gewone slag van vaars koeien, ze vallen heel vet, soms is hun spek tot zes of zeven vingers dik. Bij de wilden worden ze voor goed eten gehouden, voornamelijk het afval met de kop en de poten die zijn bij hun zeer begeerd: ik proefde het zelfs nooit maar heb van verscheidene Christenen die daarvan gegeten hadden horen zeggen, dat het zo’n goede en smakelijke spijs was als enig spek of varkensvlees zou mogen wezen.

Elanden vindt men aldaar ook tamelijk veel, ze houden zich meest wat Zuidelijk daar niet veel mensen komen, het is heel goed eten en bij vele lieflijker en beter begeert dan het hertenvlees, hoewel het bij lange na zo fijn niet is, hun huiden die bereid zijn vallen redelijk zwaar en bekwaam tot kolders, enige denken van deze beesten dat ze wel tam te maken zouden zijn: De mannetjes, te weten, als ze gesneden waren en de wijfjes in melk gehouden en met de koeien gehanteerd waren, ze zijn niet schichtig of weerbarstig wild van nature: enige die ze voor plezier aangehouden en van jongs af gewend hebben bevinden dat ze zeer tam worden en het wilde bos licht vergeten. Dit oordeelt men met lubben en onder de koeien-beesten te houden, noch zeer verbeteren en toenemen zou; vele zijn ook van gevoelen dat men ze bij de bul, te weten de wijfjes, behoort te doen spelen, het zou naar hun mening een goed slag geven, zeer bekwaam tot de arbeid alzo het een sterk beest in de natuur is, zeer goed om vet te weiden alzo ze zelfs in het wild nu ook krachtig vet laden, zouden ook wel goede melk geven en een nieuw slag van rund-beesten wezen, na deze hun zeggen, en dat vooral als ze ruim half daaruit het land genomen met het lands gesteldheid accorderen en aart grijpen zou.

Daar zijn ook menigte en ongelooflijk veel herten, want niet tegenstaande dat er de wilden het hele jaar door e alle jaren en voornamelijk in de herfst [37] als ze vets zijn menigte van duizenden doden en de wolf als ze geworpen worden en noch klein zijn daar grote schade onder doet, zo is 't hele land noch overal vervuld en het schijnt niet te minderen, want zeer zelden dat men buiten komt en te velde gaat of men ziet er de ene tijd minder, de ander tijd meer met hele troepen, hun vlees is goed voor iets lekkers en bekwaam eten, het is in 't algemeen zo goed te bekomen dat een goed hert niet boven de vijf gulden geld, maar dikwijls wel minder.

Daar zijn ook witte herten en damherten en andere die zwartachtig zijn en de wilden zeggen dat was er ergens een wit hert of damhert zich ophoudt, heel veel toegang van andere herten is, als van hun zeer bemint en gezocht zijn, maar met de zwarte naar hun mening is het recht anders, dit is het Indiaans zeggen, het rechte bescheidt hebben we uit geen Christen voor als nog daarvan niet kunnen vernemen, daar is ook noch ander slag van grof vee, maar niet bij zulke menigte, ook bij onze Christenen zo niet gezien dan alleen bij die van Canada die ons daar veel vreemde dingen van vertellen. Ik heb uit een Jesu mond gehoord die door gelegenheid van onder de Mequarse wilden gevangen was en door bij onze Nederlanders verlost was, zo tot mij kwam dat ze in Nova Françia of Canada menigte van woud-ossen, die ze in 't Latijn Boves Silvestres noemden, hadden wel zo zwaar en groot als paarden, maar de hals bijna als een kameel, bovenop lang haar as paardenmanen, een kortachtigen staart met gekloofde klauwen en niet wild of verscheurend, omtrent van naturen als de elanden zijn, ik heb ook van de Macquase wilden vaak gehoord dat ver en diep in 't land beesten waren maar zich zeer zelden lieten zien, van grootte omtrent als een gewoon paard, en omtrent zulk fatsoen, maar ook gespleten klauwen, en dat deze beesten een hoorn recht voor het voorhoofd hadden staan die wel somtijds anderhalf of twee voet lang waren en door dat ze zo vluchtend ter been en sterk zijn kunnen se kwalijk gevangen of gestrikt worden, ik heb nooit enige waar teken van gezien, meen evenwel dat ze daar zijn doordat het de wilde jagers zeer eenparig bevestigen, daar zijn ook Christenen die zeggen de vellen maar geen horen daarvan gezien te hebben.

Men vindt daar ook veel wolven, zijn niet wel zo kwaad of groot als in Nederland, zullen ook niet licht iets aantasten dan het kleine vee, te weten: Herten maar meest als ze jong zijn, jonge kalveren, schapen, geiten en varkens, maar op de varkens, als er een troep bij elkaar is hebben ze niet veel kans omdat ze zich verweren en elkaar helpen, de herten weten ze in de winter als er sneeuw ligt jager vormig te bezetten en te vangen, maar moeten dan wel acht of tien in 't getal te zijn, somtijds zal ook wel een wolf alleen een hert zo lang jagen en vervolgen tot dat het moede word en hij het krijgt, maar kan ondertussen het hert aan water komen zo is de wolf daar af, want het hert gaat te water en de wolf durft het niet volgen, maar moet het op de kant blijven staan aanzien, door dit middel weten dat de wolven de herten te water drijven en de herten als ze gejaagd worden zo ze enigszins kunnen het water kiezen, zo worde er veel herten in de wateren en rivieren gevangen van diegene die omtrent de rivier of het water wonen en het uitzicht daar over [38] hebben of bij toeval met vaartuig daarop en omtrent zijn, want die roepen daar naar toe en zo het hert nader de wal is als dat het met roepen onderschept kan worden, zo roepen diegene die op de vangst uit zij, en het schijnt dat door de weerklank die van het land komt, dat in 't algemeen wat hoog en aan de kant met bomen bezet is, de beesten verschrikt en afgekeerd worden menen de stem van het land te horen daar het naartoe zwemt te komen, zo dat ze dan wederom keren, of langs het land dat ze niet durven aan doen, hen houden en zo in hun dood vervallen.

Sommige denken dat een gejaagd hert maar alleen begerig zou zijn naar vers water, maar wij bevinden in Nieuw-Nederland dat ze zonder onderscheid gejaagd worden het water begeren en op eilanden en plaatsen die omtrent de zeekant liggen achtervolgd zijn zullen zede open zee aandoen en ook somtijds er wel zo diep in zwemmen dat ze het omkeren vergeten.

Men heeft in Nieuw-Nederland ook veel bevers daar wij hierna omstandig van handelen zullen, zeer mooie en kostbare bruine otters, heel mooie vissers, Catelossen die ze in Nederland Lynxen noemen, ze hebben ten naaste bij vellen als leeuwinnen en zijn ook omtrent zo van fatsoen, doch kleiner met korte staarten als een haas of konijn, vossen, Espannen die men in Nederland schobben noemt, is een zeer warm bont en uitermate gezond voor iemand die zich bezeert, of verlamd heeft. Als ze gebraden zijn is het vlees ook zeer goed te eten, maar doordat ze uitermate vet vallen zijn ze gestoofd veel te machtig, ze zijn ook plezierig om te vangen vermits ze in holle bomen hun provisie voor de winter maken daar ook zeer zelden uit komen dan om te drinken en daardoor hun krabbelen en spoor op de uiterste schors van de boom verraden en opgespeurd worden en de nomen neergeveld daar ze dan uit komen lopen of ze dronken en duizelig door het vallen waren, hun leven eindelijk tot het plezier van de jagers laten, mink, hazen en konijnen. Maar onder ons geen konijnen dan tamme of verwilderde, maar in Nieuw Engeland veel in 't wild, Muscus katten, dit beest is omtrent zo groot als een middelbare kat, heeft ook een lange haarachtige staart en ruikt zo zwaar en krachtig naar het Muscus dat er kwalijk bij te verduren is en al zijn de vellen zeer verouderd en opgedroogd zo behouden ze evenwel de reuk, gelijk ook doen alle dingen daar ze bij gelegen hebben. Marters, zwarte en grauwe eekhorens die ook sommige verscheidene roeden ver vliegen kunnen en hebben die dan dunne vellen aan beide zijden van de voorste tot de achterste benen die ze van elkaar uitspreiden en openstaan en heen zeilen waar wezen willen met ongelooflijke snelheid, daar zijn ook Aertoerckens, stekelvarkens, trommelslagers en verscheiden andere soorten die wij niet kennen of gezien hebben en sommige wel gezien hebben maar weten die niet te noemen, daarom voorbijgaan.

Van het Pluimgedierte zo wel te water als te land en eerst de Roofvogels.

Roofvogels vallen er in Nieuw Nederland zeer veel en van verschillend slag, als tweevormige arenden, zo zeer onderscheiden dat ze elkaar gans niet [39] gelijken, is de ene soort algemeen als die men hier te lande en elders dikwijls ziet en gewoon is, de andere valt in 't algemeen wat groter en de veren zijn duidelijk bruiner, behalve dat ze het hele hoofd wat van dn hals, de hele staart en slagpennen ten enenmale sneeuw wit hebben, dat hun zeer genoeglijk en lustig om te zien maakt, ze noemen ze daar witkoppen en zijn er vrij veel, daar vallen ook valken, haviken, zwervers, steenkrijters, kerken-dieven en veel andere roofvogels, die wij niet noemen kunnen, maar het is allemaal genegen om kwaad te doen, eten niets dan vis en vlees, naar ze het beste bekomen kunnen. Het zou ook merendeels wel ter jacht te gewennen zijn en tot gebruik kunnen worden, wat daaruit afgenomen wordt dat ze daarvan zichzelf hun bejag wonder wel weten waar te nemen, tracht de kleinste altijd enig klein gebeente te verschalken en de middelbare of die zich daartoe machtig genoeg rekenen loeren op de spreeuwen, lijsters, maaidieven, korhoenders en elk zich het beste lijkt te zullen kunnen overmannen.

Maar de arenden zijn op hoger bejag uit en brengen overal daar ze omtrent verkeren groot ontzag bij, in 't algemeen onthouden ze zich daar het bos oud is derhalve niet heel dicht op de grond bezet is, omtrent de waterkanten of grote rivieren zodat ze met een het oog over de vis, zwanen, ganzen en eenden daar ze zich ten dele zeer mede onderhouden kunnen hebben, niet dat ze die altijd zelf verschalken gelijk ze de vis doen die ze dikwijls levend uit de stroom weten te rukken, maar zo ergens een vogel bij de schutters geketst of elders een geraaktheid krijgt, daar zijn ze dadelijk omtrent te vinden, al zijn er van tevoren met mensen ogen geen omtrent gezien, maar deze beesten zweven zeer hoog buiten het bereik van ons oog in de lucht, altijd op d en of andere prooi sterk loeren daar ze veel omtrent gewoon zijn te verkeren zullen van hen geen of heel weinig maaierdieven of andere diergelijke vogels die de vruchten verderven onthouden. Ze eten zeer graag herten vlees, daarom loeren ze veeltijds waar hier of daar de wolf een hert verrast en gevangen heeft en weer heeft verlaten of ten dele gegeten, zo weten ze dan het al vliegend te gaan zoeken en verscheidene lieden die daarvan weten hebben zulk zeilen en omvliegen dat dan in 't algemeen niet zeer hoog is na gevolgd en zijn zelfs bij de herten gekomen die geschonden en in 't algemeen hal, en minder of meerder van de wolf gegeten waren, 't gebeurt ook wel dat enige schutters de beesten kwetsen en niet krijgen die evenwel door bloedverlies sterven en zo heel ongevallige herten gevonden worden. Daar is ook noch een andere roofvogel die, het hoofd heeft gelijk een grote kat, de veren heel licht asgrauw, ze weten er in Nederland geen naam toe, maar de directeur Kieft wilde ze kennen en zei dat men ze in Frankrijk Grand Dux noemden dat ze daarbij de groten die ze alleen gebruiken zeer waardig gehouden worden en als ze ter jacht afgericht zijn, daar ze in 't eerste zeer moeilijk toe gewennen, maar als ze gewend zijn zeer uitmuntend en per stuk voor honderd Franse kronen verkocht worden. [40]

Van 't Gevogelte dat zich te lande onthoudt.

Het voornaamste ander gevogelte dat zich daar te lande onthoudt bestaat voornamelijk in kalkoenen hoenderen, zulk slag gelijk in Nederland, die zijn er overal in het bos, maar meest des winters en op de herfst tijd in grote menigte met troepen, somtijds van twintig, dertig, veertig, vijftig en meer tezamen, ze vallen al te met heel uitmuntend en groot en zwaar, tot acht en twintig, dertig; ik hee ook maar niet gezien van 32 ponden gehoord als ze nu schoon gemaakt om aan 't spit te doen zuiver wogen, in smaak verschillen ze weinig , maar die nauwkeurige prijzen de wilde boven de tamme, wij hebben ze als ze op hun best zijn van de wilde dikwijls om tien stuivers het stuk gekocht en onder de Christenen was men gewoon een daalder of daar omtrent voor te geven, somtijds worden ze wel met honden op de sneeuw gevangen, maar meest worden ze geschoten en dat bij nacht, want de kalkoenen gelijk ze in de bomen slapen, zo houden ze en slapen met troepen bij elkaar en zullen dikwijls op een en dezelve plaats overnachten, daar dan acht op genomen is en vervoegen zich een paar of meer wild-schutters omtrent en komen dikwijls met een dozijn stuks of twee wederom thuis, de wilden vangen ze des winters als 't jaar begint te keren, ook met strikken, bij middel dat in de kleine killen en waterloopjes, een knop op schieten daar ze begeerlijk naar zijn en als ze die dan eten zo krijgen ze de angel mede in 't lijf en moeten vast blijven en op hun verschalking wachten.

Men vindt er ook verscheidene soorten van patrijzen, sommige kleiner dan in Nederland en sommige ook groter, de liefhebbers weten er alle al onderscheiden namen toe en maken er groot werk van, maar ze willen hier te lande niet geloven dat ze op de bomen vliegen en zitten, zodat ze daar dikwijls ut geschoten worden, gelijk ik het zelf en honderd tot mijn verscheidene reizen gezien en gedaan heb. Ik heb ook horen vertellen dat een in de kolonie Renselaerswijck eens elf korhoenders uit een troep die op palissaden zaten, (daar ze in het algemeen het land mede afschutten en bevrijden) uit geschoten en gekregen heeft, bij enige hekken zijn er veel kleine patrijsjes die heel mak of dom en bot zijn, want ze vliegen al te met heel in de huizen en lopen omtrent de weg of in de tuinen omtrent een ieders voeten henen, zullen ook iemand somtijds tegen de borst of het lijf vliegen verschrikken, zodat er veel met een rotting of stok dood geslagen worden, daar zijn ook veerhanen, berkhanen, korhoenders, fazanten, hout en watersnippen, &c. mitsgaders menigte van kranen die daar in de herfst op het afgemaaide land veel geschoten worden en goede spijs geven, reigers, putoor en menigte van duiven de koolduiven zeer gelijk, die heeft men meest tweemaal in het jaar en dan komen ze met zo’n geweldige menigte en grote scholen bij elkaar over zodat zet ter val-plaatsen de aarde bedekken en als wolken aan de hemel hangen, ook bij zonneschijn weder schaduw op de aarde maken, dan, te weten: in het voorjaar en in de herfst worden er heel veel geschoten, zo wel in de vlucht als uit de bomen daar ze mede met menigte in gaan zitten, maar [41] meest in het dorre om in 't gezicht te hebben en daar kan men ze het beste uit schieten, anders beletten de bladeren te veel, van het land schiet men er ook veel en het is daar niet nieuws al worden er vijf en twintig tegelijk met een schot de hals gebroken, de wilden of Naturellen van het land weten ook somtijds de plaatsen daar ze broeden uit te vinden en met lange stokken de jonge duiven uit de nesten te stoten, op zulke plaatsen die ze zo verkiezen om te broeden, daar scholen ze met zo’n gruwelijke menigte van ontelbare duizenden bijeen dat de wilden met wijven en kinderen daar naar toe trekken, dikwijls enige honderden sterk zijn en wel een maand daar omtrent blijven en schier anders niet eten dan jonge duiven, die ze zo met stokken als gezegd is uit de nesten stoten. Daar zijn ook kwartels, maar verschillen in het slaan, in de grootte vrij wat van de Nederlandse. Spechten zijn daar ook heel bont, mooi van veren met grote kuiven, ze noemen ze daar boompikkers omdat het gewoonlijk hun werk is en het met zo’n geweld doen dat het dikwijls van verre in het bos schijnt alsof iemand met een houten hamer op de bomen klopten. Ik heb ook verscheidene bomen gezien daar ze grote gaten in gepikt en nesten in gemaakt hadden. Zwarte lijsters zijn er ook heel veel, ze passen ze daar een naam naar de daad toe en noemen ze mais-dieven, daar ze zo op afgericht zijn dat in den voornaamste tijd de mais sterk gehoed en bewaard of ze vallen er heel dicht in elkaar met grote troepen op en zijn zo stout dat men ze met schieten niet voerwinnen kan, behalve ter plaatse daar de arenden veel verkeren is men daar weinig mee gekweld. Ik heb mij voor de waarheid van geloofwaardige lieden laten zeggen dat een Iacob van Curler daar eens in een schot honderd en zeventig geschoten heeft die hij kreeg, behalve de gekwetste die 't ontliepen, hieraan kan ieder oordelen of ze daar veel zijn, voorts zijn daar raven, kraaien, kauwen, uilen, zwaluwen, strandlopers, &c. behalve het kleine gevogelte als verscheidenen slag van vinken, ijsvogels, tuinslijpers, bremschijters, winterkoningen en verscheidene diergelijke die ook sommige zingen en in 't wild tierelieren, sommige ook zeer mooi van kleur zijn. Ik heb er daar gezien die heel over lazuurblauw waren en geweldig glommen, ook hoog gele dat op het Aurora trekt en heel oranje met een diepe kleur du Feut, maar die hebben zwarte bekken en enige zwarte slagpennen. Daar is ook noch een ander heel raar vogeltje daar enige om disputeren of het een vogeltje of een West-Indische bij is, het dispuut zullen wij hier overslaan, en alleen de gedaante en manieren verhalen, het is ruim een vinger lang behalve het bekje, de staart op zijn zwaarste zo dik als een duim, het heeft velerhande mooie glinsterende veren, met een bekje en twee pootjes gelijk andere vogeltjes, maar voor zo veel men bemerken kan pikt het of eet daar niet mee, dan het zuigt in voegen gelijk de bijen en heeft er ook in de bek zulke leden toe, overal aan de bloemen en daar leeft het alleen van, daarom zeggen ze dat het een West-Indische bij is, alzo ze in de zomer als het in de bloemtijd is, maar in Nieuw-Nederland gevonden worden, ze hebben ook een gebrom over zich gelijk de bijen en zijn heel teer, zouden niet goed aangehouden kunnen worden, maar men spuit ze wel met water en droogt ze tussen twee papieren in de zon om aan een of andere vriend te vereren. [42]

Van de Watervogels.

Daar Nieuw Nederland onder andere en zeer overvloedig van voorzien is, is het gevogelte dat zich te water onthoudt en dat vindt men daar voornamelijk in het voorjaar en in de herfst, (want anders is het daarbij lang zo dik niet) in zulke menigte dat de rivieren en wateren daarvan krioelen en schijnen te leven, ja de lieden die daar dicht omtrent wonen, worden door hun gewoel en tieren het slapen dikwijls belet. Het bestaat voornamelijk in zwanen gelijk ze in Neerland zijn of wel zo kloek en in hun tijden zijn ze daar zo veel dat de rivier-stranden en inhammen daar ze zich voornamelijk ophouden daarmee bedekt zijn en heel wit op doen. Daar zijn ook drievormige slag van ganzen, de eerste en beste soort zijn grauw, heten daarom grauwe ganzen, zijn groter dan enige inlandse, en niet zo groot als zwanen, ze doen veel kwaad op het koren dat omtrent de waterkanten daar ze verkeren staat, enige menen dat het trapganzen zijn, maar 't kan niet goed geloofd worden want daar zijn er te veel, daar worden er ook bij menigte geschoten, zijn ongelijk beter eten dan enige van de andere. Ik heb een schutter gekend Herry de Backer genaamd, die beroemde zich daarom een dicht koppel elf tegelijk geschoten te hebben, de andere zijn botganzen en witkoppen die sommige ook heel wit zijn gelijk de inlandse dat zich goed houdt omtrent de zeekanten, bij koud weer zeer dik en wordt veel geschoten, dikwijls met 8 of 10 gelijk, een zekere planter Ian Virginis heeft er eens daar ik kennis van he, zestien in een schot geschoten die hij kreeg, behalve die gekwetst waren en ontkwamen. Daar zijn ook verscheidene slag van eenden en pijl-harten, teilingen, smienten, velerhande duikers, slobbertjes, aalscholvers, verscheidene en vreemd slag, waarvan enige gezegd worden pelikanen, te weten, met verscheidene andere diergelijke dingen die als van weinig belang zullen overslaan, dat daar te lande enige lieden waren die zich op de kooien goed verstonden, ze zouden daar groot proffijt mede doen en overvloedige vangst hebben, al is het nu wel goedkoop dat zal met de menigte van mensen wel beteren, ook zijn de veren daar en de lieden zouden ook weinig of niet voor de plaats of gerecht geven.

Van de Vis.

In 'tal gemeen alle wateren of rivieren daar te lande zijn doorgaans zeer visrijk, op de rivieren heeft men (doch naar tijd en gelegenheid) dat elk in zijn seizoen is steur, maar is er niet geacht, wordt er als het groot is weinig gegeten en niemand maakt zijn werk van het in te zulten om proffijt mee te doen, dn kuit daarvan waarvan de kostbare kaviaar van gemaakt wordt gaat daar ook ten enenmale verloren, op sommige plaatsen is er ook zalm, twalift, is daar overal, dat is een vis die ik nergens nader in 't aanzien weet bij te vergelijken dan bij de zalm daar ze weinig van verschilt, als dat de zalm van binnen rood en de twalift heel wit is, het is lekker eten voornamelijk de hoofden, [43] daar enige lieden heel veel van houden, Dertien, daar men geen gelijkenis van weet te stellen, als dat het redelijk goede vis is wel ruim zo langhals een kabeljauw maar niet zo lijvig. Ik heb die daar zijn horen vertellen dat ze de naam gekregen heeft toen onze Christenen daar eerst begonnen te vissen en elk begerig was om de vis die daar gevangen wordt te zien of ze die kenden en zo niet om namen te geven, toen wordt daar met het eerste veel elft gevangen en wat verder in 't jaar vingen ze veel twalift, want als de elft begint af te gaan komt de twalift (elf en dan twaalf) sterk op, die kenden ze toen niet. Maar in het vervolg noemden ze het twaalfde en dertienen, daarna (want die weer wat later) opkomend noemden ze die om gelijke redenen dertienen en die namen zouden ze zo voorts behouden hebben, daar is ook karper, baars, snoek, dorellen, voorn, wind-bliek, zuigers, dikkop, bot, aal, paling, brikken, en negenogen, sommige zo dik als benen, over de el of vijf-vierendeel lang, daar is onder anderen ook zonnevis, van smaak de post te enenmale gelijk, maar van voor bijna heel bont, heeft in zijn schubben, die fijn zijn als die van de post, veel kleine sterk glimmende plekjes en daarvan draagt het de naam, maar van zonnevis, in de winters vindt men in de verse watervallen op het verscheiden een vis die uit de zee op komt, omtrent een vorm en smaak als de braadspiering, enige willen zeggen dat het kleine gulletjes zijn, het is zo mak dat men ze met de hand grijpen kan en dat ze met de vorst aankomen heet men ze vorst-vis.

Buiten in het zoute water, ook in sommige plaatsen en Baye van de Oost-rivier heeft men veel kabeljauw en als men daarop toeleggen wilde gelijk men daar nu ervaring van heeft, zou dichtbij met hele scheepsladingen, redelijk en gemakkelijk goed te bekomen zijn, ook is er schelvis, weekvis, haring, makreel, rog, bot, schol, steenbrasem dat omtrent een vis is van vorm en smaak gelijk de zonnevis, maar veel groter en niet gestippeld, zo zwaar omtrent als de allergrootste karpers die men hier somtijds voor een rariteit vindt, voor in de mond heeft hij tanden gelijk een schaap en is evenwel niet bijtend, een andere soort is er die ze zwarte vis noemen en alle Christenen uitermate veel van houden, het is zo bruin als den zeelt, van vorm als een karper, maar niet zo grof van schubben en als men ze ergens ter tafel is daar ze opgericht wordt gelijk dikwijls gebeurt, want men heeft die meest de hele zomer door, gaat het gewoonlijk voor want ieder is er begerig naar, daar zijn ook zeerobben, dolfijnen, potshoofden en diergelijke, ook somtijds en ter sommige plaatsen walvissen, doch worden geen gevangen maar als men daar om uit ging dan waren er dichtbij genoeg te bekomen, maar men is daar te lande zo ver noch niet gekomen dat die dingen fatsoenlijk in 't weck mogen gesteld worden, ondertussen stranden er alle jaren hier of daar een vervlogen veugel die de gissing ontschiet. Daar zijn ook op veel plaatsen kreeften, enige heel groot tot vijf of zes voeten lang, andere van anderhalf voet en die zijn de bekwaamste om te eten en krabben van verscheidene grootte zoals hier te lande, maar enige die al heel geen schelpen hebben en overal zacht zijn en die heten ze weke krabben en zijn zeer bekwaam om in stukken gesneden aan de haak om mee te vissen, ook zeehanen en zeepaardjes [44] met velerhande kinkhorens die de zee in enige tijden van 't jaar met grote menigte opwerpt en de wilden hun zee-want van maken; daar zijn ook op veel plaatsen menigte van mooie oesters, enige klein als de Colchesterste of wat groter, bekwaam om rauw te eten, andere heel groot daar men somtijds wel een pareltjes in vindt, maar zijn bruinachtig en niet veel waard, zijn goed om te stoven of braden en dan ze een grote lepel vol zo dat daar hap aan is: ik heb er in de schelp verscheidenen gezien die een voet lang waren en breed naar advenant: de prijs is gewoonlijk zes of acht stuivers het honderd. Mossels vallen daar ook veel en verscheidenen: daar vallen ook St. Jacobs en Parelmoer-schelpen, met Ali of steenkruiken en verscheidenen diergelijke dingen die ik niet alle weet te noemen. Daar zijn ook garnalen en schildpadden, zo wel te water als te lande, sommige maken van de waterschildpadden (die de grootste zijn) lekkernij om te eten, maar mij lijkt het dat ze te gal en te rauw smaken. Noch zijn er zee-spinnen en verscheidene andere zee-geboorten, in deze landen onbekend en van weinig consideratie, als kleine dienst aan de gemeenschap der mensen toebrengen.

Van het Venijn.

Gedurende mijn verblijf van 8 of 9 jaren daar te land, heb ik nooit ervaring kunnen bekomen dat er meer dan een venijnige plant groeide, die noemen ze venijnige aardakers; Wat niet veel gelijkenis met de aardakers heeft, het draagt blauwe bloemen die schoon in 't oog zijn en groeit in klisters bij elkaar die zeer trekt op de papen-mutsen of maankoppen zo ze die in Brabant noemen, daar neffens vindt men aldaar ook verscheidene soorten van slangen, als zwarte en bonte, die zich te water en te lande onthouden; ook wordt gezegd dat ze wel met de aal boeleren, enige daarvan zijn onder aan de buik van kleur gelijk de regenbogen en deze doen alle beide geen kwaad dan eieren te eten en jonge vogels te roven, ze vluchten altijd voor de mensen waarmee (zo ze te lang wachten) worden ze daarvan in 't algemeen dood geslagen. De wilden zijn er gans niet bang voor, zullen ze in lopen en eerst bij de staart en daarna kort in den nek vatten zodat ze hun hoofd niet roeren kunnen en bijten ze zo de nek in stukken of half af zodat het bloed hun bij de mond neerloopt, gelijk ik het zelf voor mijn ogen gezien heb, dan smijten ze die weer weg en laten het zo leggen sterven: daar is ook een klein slangetje, omtrent zo lang en dik als een tabakspijp; het wordt weinig gezien, houdt zich veel op in de hoge ruigte van de aarde, velen zijn ver van mening dat het kwaad doen kan, maar ik heb daar nooit iets zekers van kunnen vernemen. De ratelslangen gelijk die in Brazilië zijn, zo zijn ze daar mede. Diegene die deze slang of het gelijkenis daarvan nooit gezien heeft kan men kwalijk aanduiden hoe ze zijn, vele willen staande houden dat de vurige slangen die de kinderen Israëls in de woestijn geplaagd hebben zodanige waren, maar het gaat niet heel vast: 't Is anders een boos tuig en zal niet licht voor een mens of beest uit de weg gaan; ze zijn heel bont van geel, zwart en paars, dik van kop met vier lange scherpe tanden die de wilden [45] voor lancetten gebruiken, het lijf van vorm als andere slangen, uitgezonderd de staart daar hebben ze de ratel, dat is een harde droge hoornachtige substantie die met kleine leden over elkaar ingeschoven, daar kunnen ze heel luid zodat men het enige roeden ver horen kan mee ratelen, maar ze ratelen nooit of ze moeten kwaad zijn dat ze bijten willen, bijten ook nooit of ratelen, dan trillen ze met de staart, daar de ratel aan 't einde op staat, die (bewogen wordt) geluid geeft, deze ratel wordt alle jaren een lid groter, of zo sommige menen, een half lid, dat is waar gelijk de leden dubbel zijn en om de twee jaren een heel lid: van zes of zeven leden vindt men ze veel, maar een heb ik daar gezien van veertien leden, dat was heel extraordinair, ze zijn als ze bijten zullen zeer afgrijselijk om aan te zien, gelijk ik dat op een stok om hun actie goed op te merken onderzocht hebbe, dan sperren ze hun kop breed uit en doen de grote bek open als men oordelen ze en bijten vinnig toe en tevens als de beet gaat opent zich een blauwachtig vel dat boven in het hoogste van hun bek over elkaar ligt en daaruit zakt dan langs de bovenste tanden venijn tot in de gemaakte wonde: Het ziet er min of meer uit gelijk blauwachtig zout, zo men van deze beesten gebeten wordt en het venijn tot in de wonde komt te vloeien loopt men groot gevaar van het leven, ik heb er gekend die daar toen kwamen, maar hadden niet heel veel nood, anders slaan ze dadelijk het hele lijf daarover uit en worden strepig en gekleurd gelijk de slang die hun gebeten heeft: de wilden zelf zijn er zeer bang voor en als ze gebeten zijn sterven daar wel somtijds van, 't beste dat er van is daar zijn van deze slangen niet veel en men zou wel dikwijls als men niet gedurig in het veld verkeren moest zeven jaar daar wezen dat men niet een ontmoeten zou. Daar groeit ook een zeker kruid dat ze slangenkruid noemen en is daar zo goed voor dat (zo ras de ratelslang de reuk daarvan ontvangt) sterft, gelijk het in deze manier onderzocht is, daar lag een grote ratelslang in een plantage op het lange eiland, zo namen ze een grote stok en spuwden het gekauwde kruid met de spuw en groente zo als het uit de mond kwam daaraan en hielden het de slang van verre aan de neus die zo ras als hij te recht de reuk daarvan ontving een gril gaf gelijk een die een koude over het lijf gaat en bleef voortaan dood liggen. De wilden houden van dit kruid heel veel en dragen het sommige altijd gedroogd bij hen.

Daar zijn ook addertjes, maar heb nooit verstaan dat ze kwaad deden: en hagedissen enige als hier te lande, andere met lavendelblauwe staarten: De wilden zijn er zeer bang van omdat ze hun (zo zij zeggen) liggen en in 't bos te slapen in 't fundament kruipen en een ellendige dood aan doen; en dit is het als er de padden bij gesteld zijn, dat ik daar te lande van het venijn of van de venijnige dieren heb kunnen vernemen. Nu moeten wij volgens onze beloften van de winden, de lucht, het weer en de jaargetijden handelen en zo voortgaan tot de inboorlingen en op de bevers weer uitkomen.

Van de Wind.

De snelle boden en voedster-vrouwe der commercie zijn de winden die waaien in Nieuw Nederland zonder van enige moesson of passaten [46] gereguleerd te worden uit alle streken die het kompas aanwijst, des winters heeft men die met de koude meest Noordelijk en des zomers uit de Zuidelijke en Zuidwester hand: In het hartje van de winter heeft men daar mede stilte (als hier te lande) onderworpen, voornamelijk als het hard vriest, dat niet zelden gebeurt, dan weet men schier niet waar de wind vandaan komt en is het loof stil zodat men hoe men zich keert de lucht schier van voren heeft: De Noordwesten wind (die de meeste koude aanbrengt) waait aldaar anders zeer scherp, heftig en gestadig, tenzij omtrent enige hoge of steile gebergte daar ze vervallen heeft. Alle het onweer dat men daar te lande verwacht komt in het voorjaar met een Oostelijke wind en springtij-uit de zee, duurt zeer zelden over de drie dagen, is er wat van het Zuiden bij (gelijk dikwijls gebeurt) zo waait het heel bol, met een warme en duitstere lucht of regenachtig. De Westenwind tast beter toe en waait sterk, is ook zeer buiig, maar omdat hij het ganse land door, meest overal dwars waters komt en in zee een opper maak, wordt het niet veel ontzien. De Noorden en Noordwestenwind brengt daar (gelijk als hier) het Oosten en Noordoosten koude aan al is het somtijds zwoel warm weer met een Zuidelijke lucht zo staat er dikwijls een Noorman op die het in weinig uren geheel doet veranderen en koud maakt. Het waait heel doordringend en machtig sterk, maar omdat het een volle opperwal in zee maakt hoort men zeer zelden dat het enige schade doet, dan in de bossen daar hij wakker roezemoest en veel bomen laat vallen of breken, het is dan de rechte tijd voor de schutters want door het ruisen, kraken en barsten dat er dan in omgaat kunnen ze dicht bij het wild komen, de zee besproeit het land daaraan de Zuidzijde zo dat men daar niet veel hard weer uit te verwachten heeft, anders als gezegd is de springtij uit het Oosten. De zomers heeft men gewoonlijk alle dagen met de vloed een aangename zeewind die (alzo die over het koude element komt) vrij wat koelte en verversing aanbrengt: Anders als het bij zomertijd stil is dan is het heel warm en dikwijls tot onweersbuien die gewoonlijk uit het Westen of Zuidwesten opkomen en een uur, twee of drie, lustig aan leggen, daarna klaart het uit het Noordwesten op en is het heel koel lieflijk weer zo dat dikwijls in een uur tijds het schijnt katten te zullen spuwen en weer niet een wolkje aan de hemel is. Diep in het land heeft men heel weinig Oostelijke wind, ook wel niet eens in 't jaar, 't schijnt dat dit door enige hoge landen daar veranderd of gestut wordt.

Van de Lucht.

DE lieflijke gebiedster van de verstanden, krachten en gestalten, zo in mensen, beesten als planten is de lucht, veel noemen dat met een woord het temperament of het klimaat, die is in Nieuw Nederland zo droog, zuiver en gezond dat men die niet behoort te verwensen, van klare aangenaamheid en fijnheid zou het moeilijk wezen in enige ander landschap voorbeeld te halen en 't is in Nieuw Nederland zo gezond, dat men vreemd toehoort als iemand ziekelijk of kwijnt en vergaat. Vele mensen, ook die in West-Indien, Virginia of andere kwartieren van de wereld geen deeg hebben en als ze in Nieuw Nederland komen worden zo fris als vissen in het water: Somma Galenus moet aldaar magere soppen eten: men heeft zo te zeggen geen zware dampen of stinkende misten en zo gauw als daar iets ontstaat dat kwaad zou doen een Noordelijke wind waait en wordt alles weer verdreven, verteert en bijzonder gezuiverd; zo dat het land (vanwege zijn gezondheid) te prijzen waard is, de warmte is er verdraaglijk, wordt ook dikwijls in 't heetste van de zomer door een zeewind, Noorden-lucht of onweer gematigd. De koude is daar feller dan het klimaat schijnt te beloven en vanwege de fijnheid van de lucht heel gevoelig en doordringend, maar altijd droog met Noordelijke lucht; hiertegen wijst de natuur ons wapens aan, want men moet zich zo kleden dat men het harden kan. Met vochtig weer is het nimmermeer lang aan elkaar koud, want dat heeft men uit de Zuidelijke hand en zo gauw die lucht de overhand heeft is de koude gedaan, al was het ook in ’t hartje van de winter, gelijk gebeurt dat de Zuidenwind (als het wat aaneen staat) het dan zo zwoel en warm maakt of het in de lente was. Met veel vochtig weer is men daar zelden gekweld, duurt ook niet lang achter elkaar: Het heeft daar evenwel genoegzame en behoorlijke regen, het ene jaar en seizoen meer dan het andere, maar het regent daar gewoonlijk lustig weg dat het de wortel getroffen heeft en daarmee wordt het dadelijk goed weer en heldere lucht. Door de donder en bliksem die men daarbij 't warm weer dikwijls heeft wordt de lucht ook krachtig gezuiverd en helder gehouden, het wordt ook veel geregeld en heeft verscheidenen toevallen, naar de verscheidenen tijden der jaar daar men in is.

Van de Jaargetijden.

Het wenden en keren van het jaar en tijdrekening houdt men daar te lande als hier in Nederland en hoewel deze landen veel verschillen in de situatie van de Zuidelijke breedte zo verschillen ze nochtans naar advenant zo veel niet in het temperament van koude en hitte, maar om nader en onderscheiden te spreken dient geweten dat de winter daar gewoonlijk met februari ten einde loopt (wij spreken nu hier, gelijk meest doorgaans, van de gestalte omtrent Nieuw Amsterdam daar het hart, hoofd en midden van Nieuw Nederland is) zo begint dan de lente, daar wordt gezegd voorjaar of wel het lente en voorjaar weer (anders ze rekenen daar mede op de een-en-twintigste) met de maand maart nieuwe-stijl, zelden dat het daarna hard vriest of eerder zomert, maar daarmee begint zich alles te ontzetten, de vis schiet uit de grond, de bomen botten ui en het gras spruit op: op veel plaatsen raken in maar de koeien in het gras, op sommige moeten ze ook langer wachten, het ene jaar zegt het ander ook niet, maar de paarden en laag goed mag er altijd uit, met de mei heeft men altijd het volle gras en blad overal. De maand april is de rechte tuinmaand, later dient men ook op de akker niet te zaaien, tenzij men zo ras niet vaardig kon worden, zo geschiedt het ook later en het heeft tijd genoeg [48] om rijp te worden: Het meeste veranderlijke en onstuimige weer heeft men in deze tijd en voornamelijk met spring en Oostenwind die dan ook het water wel wat opdringt, maar geen hoge vloeden te weeg brengen kan, Voor die nauwkeurig zijn het land te bezien hebben nu in april en mei de bekwaamste gelegenheid, het gras en ruigte is dan in 't bos noch geen meester en daar is voeder voor de paarden, ook is de koude over en de hitte brandt noch niet, en de grond daar het bos brandt en ontbloot is laat zich ten besten bekomen, alle bomen staan nu in hun bloem en 't bos is vol zoete reuk: Het mist ook nimmermeer of men heeft half mei rijpe aardbeien, niet in de tuinen: want daar worden die niet geplant, maar op de velde, daar ze van naturen groeien en in de tuinen (wordt daar goed op gepast) zou ze licht noch wel eerder rijp worden door de warmte daar te lande als ze aan 't komen is heel ras opschiet, zo heeft men in ze zomer heel subtiel, waarnaar het gras en kruid zich ook regelt en het zal dikwijls in 8 of 10 dagen het gehele land dor zijn en van dor in groen veranderd wezen. Men heeft daar zo laat als hier te lande heen rijp: Het wordt voor vreemd gehouden zo men in mei daarvan hoort, maar met de maand mei raakt men midden in de zomer, want het winterkoren staat in bloem en is even hoog.

De zomer die zeer goed met de mei beginnen mocht, maar om niet te lang te maken van juni af gerekend wordt, is daar te lande gewoonlijk zeer warm, heel zelden zo regenachtig dat het verveelt; en alhoewel de ene de anderen niet zegt mag men vrij zeggen dat de zomers daar altijd beter zijn en dat vanwege hun gestadigheid als in Nederland: Zelden regent het lang aaneen, dikwijls is het met een onweer of dondervlaag die wij te zomers daar heel veel hebben en gewoon zijn, die duren een, twee en drie uren of een halen dag: als het drie uren achter elkaar regent, verwondert zich iedereen, zeer zelden dat het langer duurt, de regen doet daar geen kwaad, maar alzo daar veel hoge landen zij, wordt in 't algemeen naar regen gewenst: de aarde is aldaar ook zeer open en sponsachtig zo dat het water niet staan blijft maar licht verzakt: menigmaal zal een losse zomervlaag zo veel water maken dat ze de wortel terdege raken: In een ommezien komt daar een Noordwesten wind achter en die klaart alles weer zo op, of men van geen regen geweten had. Daar valt ook zware dauw die bij droge tijden, want daaraan is men daar somtijds al mede onderworpen, grote verversing aan de planten en kruiden geeft. Nu betaalt de akker zijn jaarlijkse renten en de bomen lachen ons toe, maar de tabak en de wijnstock verwachten dikwijls de maand september. De vissen verheugen zich in de stromen en de beesten spelen over het veld en schijnt dat het geen verdriet zou scheppen al duurde het vrij wat lang, voornamelijk als de zomer op het laatste begint te schieten, want dan is 't daar overal voor mensen en dieren het ruimste te bekomen.

De dagen vallen daar de zomers zo lang niet als hier te lande, noch ook des winters zo kort niet, het verschilt (zo aan de morgen als aan de avond) een uur en een half dat ze daar te lande de zomers korter en de winters langer [49] zijn als hier: te weten, drie vierendeel uur zijn ze ‘s morgens in de zomer korter en ook zo veel verliest men aan den avond; van gelijken is 't des winters, dan rijst de zon daar drie vierendeel uur eerder dan hier te lande en daalt ‘s avonds ook zo veel later. Bevinden daar dat deze verandering gans geen ongelegenheid veroorzaakt, vallen de dagen des zomers warm en lang genoeg voor diegene die lust hebben wat te doen om het te verrichten of zich te vermaken en des winters is toch de tijd altijd noch voorbij geschoten eer men daar terdege om begint te denken: de grond en waarom dit zo is en de weerleggingen die daar tegen bij gebracht worden hier nauwkeurig te onderzoeken zou buiten ons voornemen zijn en zullen dat voor de geleerden laten en alleen ten gevalle van den eenvoudige zeggen het algemene en waarschijnlijkste mening te wezen dat Nieuw Nederland zo veel nader aan de equinox linie, dat is meer midden in de wereld is gelegen dan dit land. Gelijk de dagen en nachten dan doorgaans in lengte verschillen, zo verschillen ze noch veel meer in het opkomen en ondergaan de een en zelfde dageraad die men hier te lande heeft en geniet heeft en geniet men in Nieuw Nederland altijd bij de zes uren later dan hier te lande, zo dat het hier is des middags omtrent de klokke twaalf, het daar te lande bevonden wordt niet later te zijn als 's morgens de klok omtrent zes uren. Hiervan nu zijn alweer veel verschillen redenen die te lang zouden vallen uitvoerig te verhalen: de meeste zeggen dat het niet anders is als dat Nieuw Nederland zo ver Westelijk ligt, anderen gaan hoger en disputeren de rondheid van de Globus, hier wordt alleen van het scheppen ervan gesproken en die spreekt niemand tegen, is ook vaak aan het verschillen van de Eclips waar bevonden.

De gewone herfsten in Nieuw Nederland zijn zo mooi, lieflijk en aangenaam dat men die ter wereld niet volmaakter zou kunnen begeren, niet ten aanzien dat dan alle vruchten die de zomer hebben laten voorbij gaan en hun vermogen geven, ook de akker zijn overschot opbrengt, maar voornamelijk omdat die zo wel van hitte en koude getemperd zijn zo’ mooie en liefelijke weer voortbrengt alsof het in de maand mei was, uitgezonderd dat het bij enige morgenstonden wel wat nevelachtig valt, maar die wordt voor de klok tien door de opgaande zone altijd verteerd en verdreven, het heeft ook geen stank of ongezondheid bij zich zodat ze weinig ontmoedigt: ten anderen het loof, gras en kruid dat bij de zomer vergaan, verdort en vertreden is doet dan weer een nieuw schot en spruit uit alzo of het in de lente was dat grote verlustiging aan mensen en dieren geeft. Men heeft in de herfst ook niet veel regen, dan met vlagen die niet lang achter elkaar duren, soms continueert het ook wel twee of drie dagen aaneen maar zelden, voorts heeft men alle dagen, dag aan dag, mooi en heerlijk weer met heldere zonneschijn en evenwel niet te warm, maar zeer matig getemperd, met een woord gezegd, de herfsten zijn daar te lande zeer lieflijk en aangenamer dan hier de zomers zijn, duren ook heel lang, want als men buiten de cirkel van het hoge land ter zeewaarts blijft voelt men voor Kerstmis in 't algemeen de winter niet: te weten, dat het zo lang weinig [50] vriest, open water blijft, alle dagen goede zonneschijn en redelijk warm weer is en op veel plaatsen de beesten het in 't veld kunnen houden, voornamelijk bij dag: door het hoge land raakt men Noordelijker en is vers water, daar heeft men somtijds vorst en koud weer dat het goed op stal moet. Nu voorziet men de keken en draagt zorg voor de aanstaande winter. De ossen en varkens die nu vet zijn worden niet alleen geslagen, maar de ganzen, kalkoenen en herten zijn op hun beste en best te bekomen doordat het water goed is wegens de koude, onder het wal hou, en de bossen op veel plaatsen gebrand zijn: Nu is het der wilden rechte jaagtijd en daar wordt zulke overvloedige goed van herten en diergelijke vernield dat iemand (die de gelegenheid en grootte van het land niet weet, het van buiten aanziet) oordelen zou dat men in een jaar alles te schande zou maken, nochtans doordat het land zo wijd en groot is, dus ook machtige support heef, als kon er maar op weinig en kleine plaatsen gejaagd worden, zo verneemt men geen mindering. De wilden zeggen ook, dat toen zij daar in hun meeste kracht en menigte waren voor en in 't eerste van de komst der Christenen aldaar (want daarna zijn ze door de kinderpokken en sterfte zo versmolten dat er nu geen een is tegen te doen kunnen) na advenant veel meer als nu gejaagd en geslacht werd, evenwel men geen verandering in vermindering of vermeerdering vernemen kon. De winters vallen in Nieuw Nederland heel verscheidenen naar soms de jaarlopen en naar de plaats gelegen is daar men die considereren wil en dient dies aangaande en geweten dat door het hoge land naar de kolonie Renselaerswijck en de plaatsen die zich te landwaarts in naar Nieuw Engeland uitbreiden, wij nochtans (gelijk ze ook in de waarheid zijn) voor Nieuw Nederland rekenen vrij wat kouder vallen en langer duren dan als Nieuw Amsterdam of de plaatsen aan de zeekant gelegen, gelijk het lange eiland, de Zuid-rivier of enige plaatsen daar omtrent, als Beginnende, Don Recht, Clemm en Winter, in gezegde plaatsen het zelden vriest voor Kerstmis en hoewel het bij sommige nachten wel wat eerder vriest, ook wel een vlaag sneeuw valt, zo heeft het doch niet veel te beteken en is over dag meest mooi weer, maar in de kolonie Renselaerswijck is 't gebeurd dat het eerder dichtvroor gelijk in 't jaar 1642 toen ging de rivier de 25^ste november dicht en bleef heel lang zitten omlaag of omtrent de zeekant gebeurt het nimmermeer zo ras, maar verwacht daar altijd (gelijk gezegd is) tot de Kersttijd en dikwijls noch langer, dan gaan de rivieren daar ook zelden vast zitten, drijven wel vol ijs zodat het vaartuig ten enenmale onbruikbaat is, dat dan duurt en blijft zo lang de wind Noordelijk staat, maar schiet die in 't Zuiden of Oostelijk zo is al het ijs daar omtrent me een haast weer uit het water en dat gebeurt soms wel twee of drie malen in een winter dat men daar ondertussen weer varen kan en op nieuw stil leggen moet. Veel regenachtig weer of sterke winden die lang uit een hoekwaaien is men daar des winters niet gewoon of verwacht: Het schijnt en vele trachten het met sterke grondredenen vast te maken, dat door het subtiele en fijnheid van de lucht die men daar geniet het water eer het de aarde te genaken komt of noch in de broeken van de wolken besloten [51] zijn of onderweg door de koude in hagel of sneeuw gevormd wordt, wat te eerder geloofd wordt omdat het daar te lande bij winterdag veel sneeuwt, die ook dikwijls binnen het hoge land enige weken, ja maanden achter elkaar zonder geheel weg te dooien liggen blijft, maar buiten de cirkel van het hoge land is de Zuidenwind krachtiger, daar kan de sneeuw niet lang liggen blijven, maar wordt telkens van de Zuidenwind verslonden. Het gebeurt daar ook dikwijls in de winter een of twee keer dat tussen regen en vriezen de bomen met klare aanhangsels behangen worde, dat zeer speculatief en aangenaam is als de zon daar op flikkert, voornamelijk in de bossen die in het hangen van 't gebergte liggen en zichzelf opent doet en vertoont; enige willen zeggen dat zware aanhangsel een goede voorbode is van zware vruchten die tegen de aanstaande zomer zouden genoten worden, het is bewonderenswaardig en schier alle redenen te boven dat het in Nieuw Nederland met geen of met weinig wind,, want het daar des winters als het meest koud is, niet veel waait en ligt op dezelfde hoogte als Spanje en Italië ook des zomers dezelve warmte deelachtig, des winters nochtans zo koud is en gewoonlijk meer droge koude subject als hier te lande, daar men zo veel Noordelijker ligt, zodat ook alle bomen, planten en kruiden (die geen koude verdragen kunnen ) daar niet nuttig zijn en in tegendeel bevindt men meterdaad dat de pelterijen of het bontwerk, daar zo mooi en buitengewoon valt dat het Moskou in velen te boven gaat, hiervan worden veel verscheidene redenen te borden gebracht die wij de liefhebbers in 't korte zullen verhalen, doch onverminderd ieders mening en speculatie, tot nader bescheid, want daar zo veel redenen gegeven worden vallen in 't algemeen alle onzeker, enige zeggen: het is omdat Nieuw Nederland zo ver bij het Westen in het hangen van de Globus gelegen is, dat bij anderen weerlegd wordt met de gelijkheid van Spanje en Italië die men daar des zomers geniet, naar de mening dat de wereld niet rond zal wezen en Nieuw Nederland in het verschiet zou liggen, trachten hun mening vast te maken met het vierde laatst gevonden deel, omtrent zo groot als de andere drie tezamen, vragen zo ze toen rond was hoe die nu zo blijven kan als daar omtrent de helft bij gekomen is, sommige zeggen ook hoe men hoger in de lucht ligt, hoe het fijner en koud is: Nu zeggen ze ligt Nieuw Nederland heel hoog in 't Westen, ergo het moet daar des winters zo koud zijn en kan evenwel des zomers zo warm wezen: Velen en het waarschijnlijkste te gevoelen is van diegene die bij brengen dat bij Noorden en Noordwesten, het land enige honderd mijlen zich uitstrekt en eindelijk op een bevroren zee (daar evenwel hard aan getwijfeld wordt, alzo door de Straat Davids daar ze kommerlijk door moeten door moesten zijn voor deze gevaren is) stuit ook dat het op sommige plaatsen hoge en steile bergen heeft waar tussen de sneeuw doch zo ver te landwaarts in liggen blijft of zelden weg dooit en als dan de wind over dat land schiet zo ontstaat het en is dezelfde koude lucht die zijn eigenschappen van onderen en boven (daar 't beide koud is) ontvangen heeft en ten gevolge van dien zo’n gevoelige koude veroorzaakt, want anders zeggen ze als de wind uit de ze komt te schieten, als is [52] het ook in het hartje van den winter zo is het zo lieflijk en warm of het dikwijls in de lente was, evenwel de koude is daar zo groot niet dat ze daar enig kwaad doet of zeer moeilijk valt, maar komt in vele gelegenheden heel gewenst, en ten goede doordat ze het land van allerlei soorten van ongedierte zuivert en alle scherpe en kwade humeuren ten enenmale weg neemt, ook alle lichamen en planten vast doet sluiten en ongezond maakt en worden voorts de ongemakken die de koude in 't algemeen mee sleept van de natuur daar te lande heel voorzichtig weerlegt. Ten eersten, daar het overvloedig houdt dat daar overal is en voor niet genoten, gehaald en gebruikt wordt, ten anderen, door de uitmunt en renten en voederen die ze daar te lande voortbrengt en zij lieden de gehele wereld van meedelen, ja de wilden zelfs die niet zo dik als wij gekleed, maar schier half naakt gaan weerstaan de koude daar te lande met fatsoen en ontzien het weinig zonder dat ze daar ooit van overvallen of merkelijk beschadigd worden, doch evenwel zullen ze als er somtijds enige bittere dagen komen zo veel langs het veld niet gaan plezieren en voornamelijk de vrouwen en de kinderen, want de mannen vragen daar weinig naar zoals ze wel des zomers of bij warme dagen doen.

Van de zeden en ongewone eigenschappen der oorspronkelijke Ingeborenen in Nieuw Nederland.

Hune gedaante der lichamen en waarom men die Wilden noemt.

Heb nu kort gesproken voor zo veel de gelegenheden van het land nodig achten zal, het zal mede de pijn waard zijn bij gevolg te handelen, van de aard van de oorspronkelijke ingeborene op dat zo wanneer de Christenen aldaar vermenigvuldigd en met de wilden versmolten zullen zijn me een en gelijk hun manieren en zeden ontslippen die de geheugenis niet bedroeven.

Naar gestalte, de leest of de vorm van hun lichamen zowel de mannen als vrouwen is gelijk het algemene en goed geproportioneerde slag als hier in Nederland in lengte zo in als tussen de lengte of zwaarte en dikte regelen ze zich als elders, de een minder de ander meer wijken ze zelden van de algemene slag af, van leden zijn ze gauw en zwak, kunnen geweldig lopen en voortreffelijk ten duurte gaan die grote en bezwaarlijke pakken met zich mee slepen, tot alle vrijwillige lichamelijke oefening zijn ze zeer bekwaam, voor zo veel hun mening is. Maar tot zware langdurige arbeid die slaafachtig mag schijnen zijn ze en voornamelijk het mannen volk gans onwillig, stellen ook alle hun gezegden en zaken daarnaar aan dat ze niet veel behoeven te doen of [53] arbeiden, enig misgeboorten of wanschapen wordt zeer zelden onder hun gezien in alle tijd die ik daar te lande omgegaan heb kwam mij nooit meer dan een tevoren die met een slim lijf geboren was, kreupele, bultachtig of anderszins mismaakte zijn ze er zo zelden onder hun gezien zodat men met waarheid mag zeggen dat zodanige daar niet te wezen en zo men al hier en daar een verminkte of gebrekkelijke te zien komt zal men bij onderzoek bevinden dat het bij het een of ander ongelukkig toeval of in oorlog over gegaan en toegekomen te zijn, alle zijn ze rank en goed gesteld van leden, zonder dat men daar enige uitsteekt die een zwaar, vet of grove lichamen onder vind, en al hoe wel door de bank te rekenen de natuur hun met geen overvloed van wijsheid begaafd, ook hun beste verstand zonder kunstige oefening verouderen moeten, zo vindt men evenwel onder hun geen dwazen, geen gek, geen dolle of razende personen, zo mannen als vrouwen zijn ze in 't algemeen breed van schouders en smal van midden de haren van hun hoofden zijn altijd eer ze door de ouderdom veranderen, gitzwart, gans sluik en strak, bijna zo hard als een paardenstaart en al het andere kleur of slag van haar houden ze voor uitstekend lelijk, op de borst, onder de armen en aan de kin of andere heimelijke plaatsen der lichaam krijgen ze al heel geen of zeer weinig haar; Hetgeen noch op gezegde plaatsen enigszins, dat zeer enkel is, uitschiet plukken ze met de wortel uit en komt zelden weer als bij de oude mannen die sommige om de kin hier en daar wel wat stoppelachtig zijn, ze hebben alle zo mannen als vrouwen een mooi gezicht met zwartbruine ogen en sneeuwwitte tanden, scheef ziende en of schelen zijn zeer zelden onder hun gevonden en van blind geborenen heb ik nooit gehoord of kunnen vernemen, weinig overkomt het hun ook bij ongeval, ik heb er nooit meer dan van een geweten die met twee parels op de ogen van de kinderpokken blind gebleven was, zeer oud werd en vergaat hun gezicht mede, doch zo ras niet als hier te lande, hun verf of kleur der lichamen is door de bank genomen niet zo wit als het onze, hoewel men daar wel enige vindt die zeer helder zijn en dat ze meest alle blank geboren worden, anders trekken ze wat op het gele gelijk de Tartaren of heidenen die hier door 't land lopen of gelijk de buitenlieden die veel in 't veld (gelijk zij lieden) doen en verkeren, zonder zich voor de zon of lucht te wachten, de geelheid die zij hebben is geen fout in de natuur, maar alleen een toeval in de leden, ontstaan en uit de zonnen hitte die daar wat krachtiger dan hier te lande brandt en doordat het van geslacht tot geslacht over gaat vertoont zr zich te krachtiger. Evenwel deze geelheid daar ze de ene meer dan de andere, doch alle aan vast zijn, is zodanig niet of men vindt onder hun veel en zowel mannen als vrouwen, fraaie bevallige personen en aangezichten, 't is waar, in 't eerste aanzien komen ze onze natie want vreemd tevoren doordat de kleur en de spraak en de kleding zo veel verschillend zijn, maar bij die daar wat veel mee zijn omgegaan is dat gauw over en het schijnt dat hun vrouwen mede enige aantrekking en bevalligheid over zich hebben doordat verscheidene Nederlanders (eer de menigte van Nederlandsche vrouwen daar te bekomen waren) daar zeer op verslingerde, hun aangezichten en tronies zijn als hier en verschillend dan hier te lande, zelden uitsteeksels en mooi en noch minder uitmuntend lelijk [54] doch als ze geoefend worden als die van onze vrouwen zouden ze zonder twijfel weinig of niet van hier verschillen.

De oorspronkelijke ingeboren daar te lande, (want nu zijn daar ook veel ingeboren die niet oorspronkelijk daarvan vandaan maar Christenen van Christenen geboren zijn), worden hoewel ze in veel verscheidene geslachten onder zich bestaan bij de onze met een algemene naam en allen wilden genaamd en deze naam is voor zo veel men ondervinden kan hun in 't eerste gegeven, past ook om verscheidene overwegingen op hun zeer goed, als eerst om de religie: want ze hebben er geen of zo weinig dat ze daar voldoende wild in zijn, ten anderen zijn ze in 't stuk van huwelijk en onderscheidt van eigen land-gronden, van de algemene wetten zo verschillend dat ze wel wilden mogen heten omdat ze daarmee schier in 't wild handelen, ten derde gelijk de Christenen om onderscheidt en tegenstelling van zichzelf met enige buitenlandse natie om Turken, Mammelukken en Barbaren te noemen, zijn de naam van de heidenen in het algemeen die ook weinig buitenlands gebruikelijk is, zo hebben ze de Amerikaanse Ingeboren daar niet onder willen rekenen, ook gelijk mede het woord zwarte en blanken bij die over zee verkeren gebruikelijk is in tegenstelling van negers en ons of ons gelijk naties en geen van beide deze Amerikaan als het maar wat op de olijf kleur trekt bekwam paste, zo hebben ze of gelijk wat wel te geloven is, meer bij geval als bij overweging met het eerste woord dat hen in de mond schoot wilden genomen en gelijk daar vrouwen of de ongeleerde die niet veel weten en het eerste oordeel en inval best is, schijnt dit ook wel uit te vallen, konden ook wel wilden genaamd worden omdat ze te enenmale wild en vreemd van het Christen geloof zijn.

De Spijs en het voedsel der Wilden.

In de spijs of drank zijn de wilden, al is het ook op hun feestdagen, gans niet overdadig, verkwistend, dartel of kostbaar, vergenoegen zich licht als ze maar iets hebben om de natuur te voeden en de honger en dorst te verzadigen, het is ook onder hun niet als hier te lande dat de overste, edelste of rijkste zich beter en naar advenant laten trakteren, als een kalief of gewone man, maar hun spijs en drank is voldoende overal bij allen en te alle tijden naar de tijd gelegenheid eenvormig, hun gewone drank is als in ouden tijden water (als ze het zo bekomen kunnen dat ze ook zelden missen) uit een bron, meer en wel, somtijds maar zelden als ze goed te pas zijn gebruiken mede vers vlees of visnat, enige maar weinige onder hun gebruiken als het in de tijd van het druivennat is dat ze vers opdrinken en nooit tot wijn maken, bier, brandewijn of sterke drank is onder hun niet bekend, tenzij bij enige die onder ons veel verkeren en geleerd hebben dat bier en wijn beter smaakt dan water. De Indiaanse talen zijn verschillend en alle zeer rijk, evenwel is er geen onder allen met een woord voorzien daar ze dronken mede kunnen vernemen, de dronkenschap heten ze gekheid en dronken lieden zeggen ze gekken te zijn, als ze onder ons veel verkeren of enige de drank bekomen kunnen, want de meeste willen gans geen drank [55] proeven, ook is om onbeschaamdheid te voorkomen bij de overheid verboden sterke drank aan hun te verkopen, ze zijn zo gulzig in het dronken drinken en gedurende de dronk zijn ze heel moeilijk en genoegzaam gelijk men zegt sint Felten in specie, eer ze daartoe gewend zijn kan men hun ligt dronken maken als is een glas klein bier of twee daar genoeg toe is. Maar mettertijd leren ze de dronk zo goed als de Nederlanders verdragen. Jicht, podagra, puistige en rode neuzen of diergelijke snaren zijn onder hum niet bekend noch geen ongevallen die op en uitdrinken volgen.

Hun spijs is gewoonlijk allerhande vis en vlees, naar de tijd van 't jaar en de gelegenheid van het land waarin ze verkeren medebrengt. Ze hebben geen hovaardij of bijzondere fatsoen in het klaar maken en aanrichten ervan als de vis of vlees niet meer dan in water gaar te koken zonder enig kruid, zout of smout daarbij te doen, niet anders dan het zelf meebrengt. Ze y weten ook van geen stoven, smoren, bakken, fruiten of diergelijke; en ook zelden van iets te verwarmen of braden, tenzij kleine stukjes vlees en visjes noch meest als ze op de reis of ter jacht zijn en weinig andere gelegenheid hebben. Voor brood gebruiken ze mais of Turkse tarwe die hun vrouwen, want ze weten daarvan geen molens, kloppen of stampen gelijk de ouden het manna in de woestijn deden en tot koeken bakken, ze werpen dat gestampte meel ook wel dikwijls gelijk enige hier het gort en de rijst doen bij het vlees tot een poel pasta. Maar hun gewone voedsel en daar ze dit koren meest toe gebruiken is pap die men daar te lande Sapaen noemt, zo algemeen en gebruikelijk onder de wilden dat zelden een dag voorbij gaat of ze eten het tenzij dat het zaak was het dat ze op reis of ter jacht waren, men komt schier ten geen tijd van de dag in enig Indiaans of wilden zijn huis daar zodanige pap niet gegeten of klaar gemaakt wordt, alle zo vrouwen, kinderen als oude lieden zijn daar zo zeer toe genegen en gewend dat wanneer ze ons of elkaar komen bezoeken hun eerste vraag en omzien daarnaar is, zonder die kan men hun kwalijk naar genoegen trakteren, het schijnt dat ze zonder deze Sappaen hun bekomst niet goed eten kunnen. Ze koken daar ook dikwijls als ze daar gelegenheid toe hebben vis of vlees onder, zelden vers maar in 't algemeen eerst hard gedroogd en tot meel gestampt dat gebruiken ze meest in 't eind van de winter en aankomen van 't jaar als de jacht gedaan en hun grootste voorraad verschoten is. Gebruiken ook veel Turkse bonen (Phaseolus) dat ze onder zich voor een lekkernij houden als het met vers vlees lang nat gekookt zijn, voorts gebruiken ze tot spijs en onderhoudt allerhande vlees, vis en vruchten die het land opgeeft en ze bekomen kunnen. Houden geen gewoonlijke of gezette tijd om te eten zoals onze natie doorgaans doet, oordelen het beter te zijn als ze honger hebben, hun appetijt, magen en lichamen hebben ze geweldig onder hun geweld zodat ze met heel weinig of soms 2 a 3 a 4 dagen kunnen behelpen: Als het daarna weer ruim voor komt weten ze hun schade of nadeel gauw in te halen zonder dat ze hun magen daardoor bederven of ziek daarvan worden en hoewel ze door de bank genomen kloek eten kunnen zo vindt men daar geen overdadige vraten, ceremoniën van hoog of laag te zitten, eerste of laatste toe te tasten het [56] aangericht of voor gediend te worden, kunnen dat onder hun niet bemerken, heel zelden nodigen ze elkaar ook uit als op de grote feesten, maar die bij hun in huis is als het op een verschaffen en eten gaat richten ze mede voor, daar wordt niemand voorbij gegaan, zonder dat ze daar geld van nemen of voor laten betalen, dat is onder hun geen gebruik, het is extraordinair daar ze iemand mee trakteren, is met staarten van bevers heel vet vlees, twaalf-hoofden en gebraden mais koren dat ze stampen tot meel en met heel vet vleesnat begieten, ook met kastanjes die een maal gezoden en de schillen afgedaan zijn, dan gebroken worden en met vleesnat en heel vet gestoofd en gaar gemaakt zijn.

Als ze op verre reizen ter jacht of ten oorlog zullen gaan daar ze weten of vermoeden geen voorraad zullen vinden voorzien ze zich met meel van gebraden mais gestoofd, dat meel versterkt hen zo en is zo voedzaam dat ze het in kleine zakjes zich voor vele dagen kunnen voorzien en geen kwart van de dag verdoen omdat het zo ingetrokken en de vochtigheid weer uitgeeft, daarvan dragen ze zo’ n klein pakje met zich en als ze honger hebben nemen daar een handje vol af en drinken er eens toe en houden zich voor zo goed getrakteerd dat ze daar weer een dag op heen mogen, maar zo ze daar enig vlees of vis toe verschaffen kunnen dient het hun in plaatse van brood en behoeven het niet te bakken.

Van de Kleding en Sieraden der Mannen en Vrouwen.

Meest alle hebben ze een slag en vorm van kleding en zijn niet prachtig of overdadig daarin, tenzij enige jonge lieden die als ze oud worden het licht vergeten, evenwel de vrouwen zijn veel meer genegen zich te versieren en op te tooien dan de mannen, hoe wel het bij lange niet komt omtrent hetgeen hier te lande gezien wordt, het manvolk als ze nog jong zijn tot twaalf of dertien jaar toe gaan heel naakt, de meisjes bedekken zich gewoonlijk om hun schamelheid zo ras ze beginnen te lopen, allen dragen ze een bandt om hun middel van leer, walvis vin, baleinen of zee-want, als ze het hebben daar steken de mannen een lap duffels laken, wat meer als een half el breed en negen vierendeel lang, achter en voor door, die gaat hun tussen de benen, en hangt noch een vierkant stuk achter en voorover, staat hun niet kwalijk, is heel gemakkelijk en des zomers luchtig, wanneer ze dikwijls gaan zonder iets anders aan te hebben, het bedekt hun schamelheid en daar voert het de naam Cote van. Eer het duffels laken daar te lande zo gebruikelijk was, noch wel somtijds als ze daar geen gelegenheid toe hebben, nemen ze daar enig bereidt leer of bont toe dat ze tot zo’ n een lap snijden en bekwaam maken en van de onze overal met een algemeen woord een kloot-lap genoemd wordt, welk woord aan enige hier te lande oneerlijk schijnt, maar het blijkt daaruit de woorden niet anders te hebben dan de gewoonte in 't gebruiken en die is daar te lande zodanig dat hetzelfde woord geen tere vrouwe of vrijsters [57] oren beledigt. De vrouwen hebben ook een lap laken om het lijf van volle breedte en vijf vierendeel lang en hangt tot op het halve been en is zo veel als een onderrok, maar naast hun lijf, onder de lap, hebben ze een hertenvel, dat ook rondom gaat, onderaan met tippen en veel dunne nesteltjes hangt die daar kunstig aan gesneden zijn, de vermogendste of die daar zin toe hebben nemen ze heel met zeewant (zie onder) uitgewerkt dat dikwijls tot een honderd guldens twee of drie aan zeewant, tot zo een onderrok gaat, voorts om het bovenlijf. Zo mannen als vrouwen te bedekken hebben ze een stuk duffels laken van volle breedte, dat is negen en een half vierendeel en bij de drie ellen lang, is in 't algemeen op de rechter schouder met een knoop om de middel vast gegord en hangt zo voorts tot de voeten toe, dat dient bij hun daags voor een kleed, en ‘s nachts voor een bed en bedekking, kousen en schoenen dragen zo mannen en vrouwen van herten en elanden leer die sommige ook met zeewant heel kostbaar bewerken, maar meest slecht en recht gebruiken, enige maken ook schoenen van mais stro, maar valt niet duurzaam, enige kopen nu hun kousen en schoenen van onze natie en daar bevinden ze zich wel het beste bij. De mannen lopen meest alle blootshoofds en de brouwen meest met bloot haar dat achter toe gebonden en tot een tuit van omtrent een hand lang, als een beverstaart opgevouwen is, daarover trekken ze dan een vierkante kap die dikwijls met zeewant kostbaar gewrocht is en om het voorhoofd als ze wat kostbaar en mooi willen wezen hebben ze een span-band van zeewant gemaakt en van zo’ n vorm als enige menen in oude tijden het voorhoofd spinsel geweest te zijn, die houdt hun haren vast glad in orde bij elkaar ook achter aan de haartuit met een strik vast en toont zo tezamen heel sierlijk en levendig genoeg af, om de hals gebruiken ze mede verscheidene kleinodiën die meest van zeewant gemaakt en door hun zeer kostbaar en waardig gehouden worden als onder ons de parels. Ze hebben ook veel snoeren van zeewant om de handen en aardige bewerkte figuurtjes op de borst, die half bloot of niet nauw bedekt zijn, hangen vele ook wel kostbare banden van zeewant om hun middel en heel fijn en kostbaar goedje door hun oren, ook schilderen de vrouwen en vrijsters als ze op het mooiste en netste opgepronkt zijn hun aangezichten heel weinig of gans niet, als hier en daar met een zwart stipje en stellen daarbij een heel deftig, stil, statig en gelaat wezen, daar alle dartele wulpsheid ten enenmale van vervreemd schijnt te zijn, meer als het wel inderdaad is. Het manvolk schilderen zich overal, maar meest het aangezicht met velerhande bonte kleuren, zodat als men hun niet gewoon is zo te zien ze niet herkennen kan en zien er dan voorts zo statig trots en wezenlijk bij dat ze hun gezicht, te weten als het pracht tijd is niet graag eens verdraaien, daarbij hebben sommige noch een kring, heel lang en mooi rood geverfd hertenhaar om hun hoofd, omtrent in zulk vorm als men de stralen, of doorluchtigheden om de hoofden der Sinten en santinnen plag te schilderen en het toont heel fraai. Nog hebben ze kort haar heel fijn en glanzend in vlechten op hun borst hangen, als een jonge gezel zo opgeschikt is zou hij schier niet eens pruim zeggen, om een hele groep vol, maar zelden tooien ze zich zo heel op, tenzij enige vrijsters [58] in 't beste van hun tijd; anders zijn ze alle van naturen morsig en onachtzaam over zichzelf, des winters als het koud i, komen voornamelijk de vrouwen en kinderen niet veel uit ter buiten, en bedekken zich als gezegd is met duffels, die sommige ook wel dubbelt nemen, voorts wapenen ze hun lichamen tegens de koude met beren en elanden vet, dat ze op hun vel smeren en met mouwen en lijven van berenhuiden te dragen: Ze hebben ook van wezels, beren, herten en elandenhuiden Etc. Klederen daar ze den winters fraai mede weerstaan kunnen. Met een woord, ze hebben kleding ter nood om hun lichaam te bedekken en de koude te weerstaan, maar om daarmee te pronken of een staat te stellen weten ze geen raad. Van enig wit linnen plagt men onder hun niet te weten, nu beginnen velen naar hemden om te zien en van de onze te kopen die ze dan dikwijls zo lang en zonder te wassen dragen totdat ze versleten zijn.

Hun Huizen, Kastelen en Bijeen-woningen.

Hun huizen zijn meest al van een en dezelfde vorm zonder enige bijzondere kostbaarheid of iets curieus en in deze manier gemaakt. Als men daar een huis groot of klein, want ze maken die somtijds wel enige honderd voeten lang, maar nooit meer dan twintig voeten breed maken zal, steekt men lange dunne geschilde notenstok in de grond, zo ver van elkaar als men het huis hebben wil en zo lang op de rij als 't wezen moet, die stokken worden dan rond overgeslagen en aan elkaar vast gemaakt, zo toont het als een wagen of galerij gelijk men in de tuinen stelt, dan legt men van het ene eind tot het ander dwars over deze stokken, richels gelijk gekloofde latten, maar als de huizen groot zijn onder vrij wat zwaarder en opwaarts naar advenant tot een voet of daar omtrent, als de latten op de daken van elkaar, dit dan wordt met heel taaie basten overal heel goed verzorgd en om het verduren is alles geschild, dan komt daar geen worm in, zo gaan ze dan voort, nemen de basten van essen, iepen en kastanjebomen en zo het diep in de zomer is deze niet schillen en ze evenwel basten nodig hebben nemen ze bramen dat omtrent de waterkanten groeit, en zijn bast wel lost al is het andere droog, met zulke basten die omtrent een vadem lang en ook zo breed zijn overleggen ze en keren de gladde zijde naar binnen, het hele houten geraamte staat dan als gezegd is tot boven toe, op een voet na aan elkaar en binden het daar ’t vereist terdege vast; is daar een gat of scheur in de bast, dat weten ze te stoppen, en voor het krimpen laten ze de basten over elkaar schieten: Somma, ze stellen het zo dat hun huizen regen en wind keren, ook tamelijk warm zijn, maar van kamers, saletten, zalen, garderobe of kabinetten; daarin te maken weten ze niets van, midden in het huis stoken ze langs heen van het ene einde tot het ander, zo dient dan de open gelaten rest, die ook in 't midden is, voor de schoorsteen om de rook te lossen, dikwijls zal men daar in een huis zestien of achttien families hebben, minder en meer naar de huizen groot en klein zijn: Het vuur ligt in 't midden, de mensen aan wederzijden, elk [59] weet zijn bestek hoe ver zijn plaats gaat, als ze ruimte hebben om pot, ketel en wat ze voorts hebben te laten, met gelegenheid om te slapen, zo begeren ze niets meer, dat maakt dat er dikwijls een honderd of anderhalf en meer in een huis logeren: Dit is de constitutie van een huis, gelijk ze doorgaans overal staan, tenzij daar ze gaan jagen of vissen, daar maken ze maar een behelp. In de dorpen en kastelen maken ze altijd vast en goed werk tot de plaats: Om hun kastelen op te leggen verkiezen ze in 't algemeen, of als ze het zo krijgen kunnen, een hoge of steile berg omtrent een water of rivierkant gelegen daar het niet gemakkelijk op te komen is en dikwijls maar aan een zijde toegankelijk is, zien ook altijd daarnaar dat het boven plat en effen is, die omringen ze dan met een zeer zwaar houten staketsel op een zonderlinge manier ruitvormig door elkaar gemaakt: eerst leggen ze langs de grond een zware boom met soms noch een lichtere daar bovenop, zo wijd en breed als ze het fundament begrijpen willen, dan zetten ze schuin in de grond aan wederzijds zware eiken palissaden, die steken boven daar ze ingelaten zijn om onder elkaar dichter te voegen, met een kruis door elkaar, daar dan weer een boom ingelegd wordt, zo geeft het heel vast werk en de palissaden staan twee dik, voldoende bestendig voor een overrompeling of subiete overval van hun vijanden te bevrijden, maar van dit werk naar de kunst met gordijnen, punten en flankeringen, etc. te beleggen heeft men onder hun noch geen kennis; ze maken ook hier en daar op het effen of lage land omtrent hun plantages wel enige fortjes voor een aanloop hun wijven en kinderen daar in te bergen: Als ze daar zo dicht omtrent enige vijanden hebben zodat ze hun met een kleine partij kunnen komen bespringen, hun forten of kastelen zijn in zulk vorm gesteld en die achten ze zeer hoog, maar hebben inderdaad niet veel te beteken en doen hun in oorlog tegen de Christenen meer kwaad dan goed dan goed. In zo’ n kasteel stellen ze dikwijls twintig of dertig huizen tot honderd voeten en enige ook wel langer, gelijk die van ons volk tot 180 treden toegemeten zijn: En gemerkt ze zich zo nauw, als verhaald is, in zulke kastelen behelpen, propt men er zo’ n menigte van volk in bij elkaar dat het ongelooflijk is en men verwondert stat als men hun voor de dag ziet kome. Behalve deze kastelen hebben ze noch andere bijeen-woningen, die dorpsvormig open liggen, hebben meest aan de ene zijde het bos en hun mais landen aan de andere zijde: Ze hebben ook op sommige plaatsen bijeen-woonsteden omtrent de waters daar ze gewoon zijn alle jaren veel te vissen en meteen wat bij planten, maar zulke plaatsen verlaten ze tegen de winter weer en gaan naar de kastelen of in de dichte bossen wonen daar het warm is en ze brandhout dicht bij de hand hebben, ook van geen wind begaan kunnen worden en goede gelegenheid tot de jacht hebben daar ze zich dan in plaats van te vissen mee genereren. Hun vaste kastelen of grote bijeen-woonstee verlaten ze zelden ten enenmale, anders zijn ze heel licht van opbreken en verhuizen, blijven zelden lang op een plaats, maar trekken naar het seizoen van het jaar en de tijd, dat is in de zomer wanneer dat er veel te vissen valt, begeven ze zich aan de waterkanten en rivieren, de herfsttijd en in den [60] winter als het vlees best is zoeken ze de bossen, soms, maar meest in het voorjaar, begeven ze zich met menigte naar de zeekanten om de oesters te eten en provisie te doen van allerhande schelpvis die ze weten te drogen en lang te bewaren.

Manier van Huwelijken en Baren der Kinderen.

Gehandeld heb van het gestalte der lichamen, het onderhoud ervan met hun kleding en sieraden en de bijeen-woonstee beschreven zijnde, zullen wij nu spreken en aanwijzen het vervolg waar zonder die alle het voor verhaalde onder de voet zou moeten vallen, dat is: het huwelijk met zijn gevolg, als zijnde het enigste voedsel en vervolg der gehele wereld, zo wordt daar ook geen natie van mensen ergens in de wereld zo Barbarisch gevonden die niet het effect ervan genieten en noch altijd enige nadere tekenen daarvan over behouden hebben. In Nieuw Nederland bij de oorspronkelijke ingeboren (want onder ons is 't als hier te lande) kan men effen noch die verouderde voetstappen ervan bespeuren, maar zo men het wat terughalen mocht, het was wel nodig wat het me den eersten geschiede. De woorden of namen van man en vrouw, vader en moeder, zuster, broeder, oom, tante, nicht, neef, getrouwd en ongetrouwd zijn onder hun wel bekend en gebruikelijk, gewisse kennis al wist men geen ander bescheidt of nader bewijs bij te brengen dat er iets is op het huwelijk gelijkt. Om helder te spreken, de wilden daar te lande trouwen mede en gewoonlijk een vrouw zonder meer, tenzij dan dat het oversten, rijke of machtige personen zijn, die wel dikwijls twee, drie of vier vrouwen tegelijk nemen, gewoonlijk van de mooiste en vlijtigste die daar onder hun zijn en 't is wonder dat de lieden alleen door het licht der naturen hun vrouwen zo weten te regeren zodat men nooit hoort , of onderzoek bevinden kan da ter enige haat, twist of partijschap onder de vrouwen in zwang gaat of over de opvoeding der kinderen, Huiselijke zaken en preferentie omtrent de man ontstaat in welk stuk ze zich alleen gedragen hun wel gevallen. Omtrent de huwelijken onder hun zijn verre na zo veel ceremoniën niet gebruikelijk als hier te lande bij lieden van fatsoen, maar Jan Raps weerga mag het goelijke halen: daar is onder hun geen precisie tijd van geoorloofde jaren, die oordelen ze alleen aan de bekwaamheid daar ze ook niet vies op zijn om die van tevoren te beproeven, Als het jonge lieden zijn die van een of wederzijds bevriend zijn geschiet het gewoonlijk met vrienden raad en kennis, ook neemt men waar van geslacht re kwaliteit, maar als het bestorven of onbestorven weduwen of weduwenaars zijn, gelijk daar dat goedje de menigte onder hun is, geschiedt het soms met kennis, maar is evenwel niet gebruikelijk de vrienden daarmede te bemoeien. Het manvolk naar dat ze van vermogen of conditie zijn moeten altijd enige giften of vereringen aan hun toekomende bruid doen, dat is zo veel als de trouw-penning in de oude tijden of waar-teken van het getroffen akkoord, maar als het onder weduwen en weduwnaars met geen vrienden advies aangegaan is en de gehuwde niet [61] accorderen kunnen, een van beiden buiten de pot pist of weer elders een misverstand ontstaat, zo neemt de man dikwijls zijn goedje weer, slaat het wijf een beetje af en zo ze vanzelf niet weg gaat stoot haar wel ongemakkelijk de deur uit, want onder hun zijn geen huwelijken zo vast of gebonden, die niet (als een van beiden, het zij de vrouw of man zich met de andere te buiten gaat of enig ander misverstand ontstaat dat zodanig misnoegen veroorzaakt) van stonden aan bij een of beide gebroken kan worden en ook volkomen gebroken wordt: Het is zeker daar te lande een heel gewoon en gebruikelijk ding zodat ik mannen gekend heb die gewoon waren alle jaar van vrouw te veranderen, hoewel ze daar wel somtijds geen of weinig reden toe hadden: men ziet ook dat het afgaan van huwelijk of veranderen van de echt meer van de mannen als der vrouwen zijde gepleegd wordt: In het scheiden van het huwelijk volgen de kinderen de moeder waarna vele naties om ook zeker te gaan hun geslachten rekenen, evenwel hoe ze langer bij elkaar blijven, in de trouw of het huwelijk volharden, hoe het loffelijker en eerlijker onder hun gerekend wordt, in staande huwelijk is het grote schande in hoererij of overspel te vervallen, voornamelijk onder de vrouwen waarvan zich sommige ook wel eerder zouden laten doden eer daar consent toe vragen, noch velen achten ze het zo het bij dag of op het veld geschied dat iemand daar gezicht van zou kunnen hebben of van de zon beschenen die ze zeggen dat te zien en zullen ook geen mannen hun vrouwen, als ze zo iets aan hun merken continueren, al hadden ze hun noch zo lief, maar als ze vrijsters of anderszins ongebonden zijn is daar niets aan gelegen, ze mogen dan doen zo het hun gelieft als ze zich daarvoor maar laten betalen, voor niet houden ze het schandaleus en hoerachtig te zijn, de rest wordt het niet kwalijk genomen als het hun gebeuren mag, ook zal niemand zich daaraan stoten om zo een in toekomende tijd te huwelijk te verzoeken. Het gebeurt ook wel dat een vrije vrouwspersoon wel een tijd bij iemand zal slapen en de hoer daarvan zijn, zo lang hij haar tevreden stelt en genoeg geeft, daar ze nochtans niet mede zou willen trouwen: Ze zijn ook hovaardig daarop en zullen als ze wat oud beginnen te worden zich beroemen dat ze bij vele oversten en brave personen geslapen hebben, gelijk ik zelfsmet verwondering aangehoord heb dat bedaarde vrouwen van de voortreffelijkste onder hun, daarom groot gevoel van zichzelf hadden, lofwaardig en glorieus quasi zeer goed van spraken: In geval het ondertussen gebeurt dat een vrijster rijp wordt (want dat is het woord onder hun gebruikelijk en zitten bleef daar ze nochtans lust heeft om te trouwen) zo bedekt deze vrijster haar hoofd, aangezicht en gehele lichaam zodanig dat er niet bloots aan kan gezien worden, dit is dan het teken van haar gemoed dat ze begerig zijn te trouwen, waarop gewoonlijk de ene op de anderen zich presenteert om haar te verzoeken en is een algemeen ding daar te lande, zelfs ook bij zulke dochters die buiten dat te doen, verzoek genoeg krijgen, maar evenwel die manier willen volgen omdat ze als het aan iedereen bekend is dat ze trouwen willen, (want het manvolk zouden daar heel node iemand tevergeefs verzoeken) noch wel licht van conditie verbeteren: Wanneer ze dan in of buiten huwelijk [62] zwanger zijn zo wachten ze zich heel nauw voor alles dat har vrucht enigszins schadelijk zou kunnen wezen. Gedurende hun dracht weten ze heel weinig van zieke of pijnlijke dagen en wanneer dn tijd naar hun gissing (daar ze vrij wat correct op zijn) omtrent vervuld is gebruiken enige, doch zelden, die voor een zware arbeid vrezen of het haar eerste keer is, een drankje dat van wortels en kruiden (daar groeien) gemaakt wordt, dan vertrekken ze gewoonlijk op enige plaats in 't bos, al is het schoon in 't hartje van de winter, daar ze zonder iemands hulp van ’t kind scheiden, hiertoe verkiezen ze gewoonlijk een stille plaats die vrij is van alle winden, daar maken ze van matten of diergelijke een hutje of schutsel over haar en nemen wat provisie mee omtrent een kil of uitspruiten van lopend water daar ze het (als het een jongetje is) dadelijk in leggen en een ruime tijd in laten, al was het ook hard vriezend weer, ze moeten zeggen ze van het eersten af taai worden, zo geven 't brave mannen en goede jagers, daarna doen ze die op en bewinden die in warme bonte rokken, slaan die ook zeer nauw acht in de opvoeding dat ze niet mogen verongelukken, en nadat ze noch enige dagen in die plats doorgebracht hebben keren ze weer tot hun huizen en vrienden, zijn zonderling niet ziek in 't verlossen, behouden ook geen ongelegenheid daaruit, noch sterven niet in de kraam. Hiervan willen enige redenen geven en zeggen omdat ze z veel kennis van goed en kwaad niet gegeven is als on en, zijn ze ook zo zondig niet en de pijne in 't baren is niet zo zeer natuurlijk, maar een straf die op de zonde volgde aan de eerste moeder, daarvoor opgedragen, andere menen dat het gezonde klimaat, haar goede dispositie van leden en gewoonlijke ruwheid het te wege brengt.

Van het Zuigen en Verzamelen der Mannen en Vrouwen.

Men hoort daar te lande nooit of weet niet dat enige vrouwen hun kinderen van anderen laten zuigen of uit ter minnen doen, dat werk nemen ze alle hoge en lage stand-personen door elkaar zelf waar en omtrent Nieuw Amsterdam of enige mijlen en dagreizen daar rondom, want verre te landwaarts in heb ik wel gehoord dat er enige, maar weinig zijn, die daar niet veel op passen zullen. De vrouwen gedurende dat ze zuigen of leven dragen zullen met geen mannen te doen hebben, alleen om redenen die ze zelf weten te geven dat het schadelijk voor de vrucht of het zuigeling is en ondertussen zijn de vrouwen niet precies al heeft de man met een ander te doen, daar hebben ze niets tegen, maar zelf laten ze zich niet bewegen en onderhouden deze manier zeer religieus zodat het grote schande en laster onder hun is als enige vrouwe contrarie zou doen, zonder dat ze daarom het spenen verhaasten als gewoonlijk een jaar de kinderen met de borst voeden. Ze zijn ook zeer vies en afkerig ten tijden van hun onreinheid en dan zullen ze zeer weinig te voorschijn komen of hun van het manvolk zien laten, maar houden zich afzonderlijk en beschaamd, alleen zo ze in enige feestdag, gezelschap of bijeenkomst zijn en gewaar worden dat hun de bron ontspringt, zullen ze zichzelf is het enigszins [63] mogelijk daarvan afscheiden en vertrekken zonder weer te voorschijn te komen eer dat het voorbij is, van de rest anders als alles goed is en ze aan niemand verbonden zijn spelen ze meest alle van de lichten aard en zijn (zo wel vrouwen als mannen) geweldig liberaal over dat werk, zonder enige schaamte te hebben, evenwel vuile en ongeschikte praat, gelijk vele onder ons daar vermaak in hebben, is onder hun zeer veracht, kussen, stoeien, snollen of andere diergelijke dartele dingetjes die men met een woord te hof, Caresse noemt, dat zo veel als kwansuis of rekwesten zijn, is men bij hun niet gewoon te zien, ze spreken daar kwalijk en verachtelijk van als het hu in presentie van iemand geschiedt of als ze het de Nederlanders zien doen voegen ze daar met schampere woorden toe, foei als ge wat doen wilt vertoeft tot de nacht of dat men alleen is: Wat behoeft men andere redenen om lachen te geven? Maar bij tijden en wijlen zullen ze geen tocht weigeren en meest alle zo menen zoals ze zijn, van kant aan de hoer spelen en in' t honderd bouwen: Sommige die twee of meer wijven hebben, gelijk oversten en voorname lieden, zijn ook niet afkerig om een vriend die van buiten komt met een van hun vrouwen voor een nacht te gerieven, maar zo het zonder kennis geschiedt zouden ze het heel kwalijk nemen en die vrouwe afkeren, of gelijk ze daar zeggen de schop geven en laten wandelen.

Manier van Begraven, Weeklachten en Rouwtekens.

Zo wanneer daar onder de wilden iemand uit het tijdelijke leven scheidt zijn ze allen, daar omtrent het lijk gevallen is, al was het ook een verre vreemdeling die daar omtrent vriend noch verwant had of van iemand schier bekend was, zeer zorgvuldig om het dode lichaam ter aarde te brengen zonder de gewoonlijk ceremoniën daarover te vergeten, en is het een persoon van enig fatsoen, zo houden ze deze op gewone wijze daar somt iets af of toe te doen, naar de kwaliteit der overledene: In de uiterlijke ziekte staan ze elkaar getrouw bij, maar als de ziel uit het lichaam gescheiden is komen de naaste vrienden de leden strekken en ogen sluiten en nadat ze enige dagen en nachten bewaakt en beklaagd zijn brengen ze die naar het graf daar ze die niet in neer leggen, maar zetten, met een steen of blok onder die alsof die op een stoel zaten, dan leggen ze geld, pot, ketel, schotel en lepel met enige provisie, bij ze in het graf om zeggen ze: of hij, (al die in de andere wereld komt) het van node hadden, dan voegen ze zo veel hout rondom de lichamen zodat er geen aarde omtrent kan komen, en boven over het graf maken ze altijd een grote hoop van hout, steen of aarde, en daar zetten ze boven weder houten palissaden overheen, gelijk of het een klein huisjes was, alle plaatsen daar iemand begraven is zijn afgezonderd en worden bij hun voor religieus gehouden: 't Is ook een zware misslag of groot schelmstuk onder hun zodanige plaatsen te verontrusten, beschadigen of schenden. De naaste vrienden en voornamelijk vrouwen, want de mannen zullen zelden enig uiterlijk [64] misbaar maken, hebben hun tijden van te bewenen, daar roepen ze dan met een afgrijselijk gehuil en wonderlijk gebaar de naam van de afgestorven, slaan op hun borsten, bekrabben hun aangezichten en bewijzen alle lijdelijke rouwtekens. Maar is er een moeder bij wiens kind overleden is, zo gaat het alle streken te buiten, want die roept en tiert hele nachten over of ze puur steekt en dol waas en nadat ze dan jong gestorven of in de oorlog gebleven zijn stellen ze hun rouwklachten aan, ze scheren ook de haren van hun hoofden af en die op enige tijden die ze daartoe hebben op het graf in de vrienden bijwezen verbranden, in somma zijn ze zeer gevoelig en ontsteld in iemands overlijden, voornamelijk als hij hun bestaat of aangaat, ook om de rouw en droefheid des te beter te vergeten en de memorie der vrienden van de overledene niet te bedroeven, zo zullen bij alle die van datzelfde geslacht, resort of daar omtrent woonachtig zijnen dezelfde naam voeren, ze hebben ook heel niet graag dat men daar mentie van maakt, verhaal van doet of nar vraagt en menen dat men het hun tot spijt of om te bedroeven doet’ Het rouw dragen is daar niet heel algemeen dan onder de naaste vrienden en dat maar met enige zwarte tekens aan 't lichaam, uitgezonderd als een vrouw haar man overleden is, die scheert dan het haar af en maakt haar gehele aangezicht pekzwart, gelijk de mannen ook doen als hun vrouwen sterven, en dragen een hertenleren hemdrok over hun naakte lijf en treuren meer dam een jaar zonder tot een ander huwelijk te treden en al waren ze maar kort getrouwd geweest of bij hun leven niet wel overeen gekomen, ze onderhouden alle deze ceremonies heel nauw.

Hun Feestdagen en bijzondere Bijeenkomsten.

Feestdagen of grote maaltijden te houden is onder hun geen gewoon ding, evenwel geschiedt het somtijds of om raad te plegen of op en enige vrede, oorlog, verbintenissen, alliantie en akkoorden aan te gaan of met de duivel enige toekomende zaak en uitkomst of over het gewas en vruchtbaarheid van het jaar te beraden, of om over enig goed succes, te dansen en vrolijk te wezen om in vrede of oorlog met enige van hun buren en omliggende naties te treden, besluiten ze niet haastig of in weinig hoofden, maar vergaderen daarop alle hun raden en iedereen die van enig gezag is die het dan vrij stat zijn mening zo kort, lang en breed als 't hem gelieft te vervolgen, zonder dat iemand al duurde zijn mening noch zo lang, en al liep hij ook al wat ver buiten de schreef tegen vele humeuren hem zal onderbreken, maar zo ze hetgeen daar gesproken wordt te enenmale toestemmen zo doen ze daar juichende wijze als het op 't sluiten van de oratie komt. Dikwijls het teken van hun raad te houden is altijd voor de middag en duurt in 't algemeen niet langer dan de zon klimt zo er ondertussen niets geconcludeerd wordt beginnen ze ‘s morgens bij tijds weer aan, maar als ze zullen duivel-jagen (zo wanneer ze daar te lande het spook en bedrijf dat ze met den duivel om toekomende dingen te weten houden) dan geschieden hun vergaderingen dus na de middag tegen de avond en daar zijn sommige personen [65] die met de duivel zonderling kunnen omgaan en grote toverij aan richten of ten minsten ze maken het de gewone man zulks wijs, ze beginnen dan eerst te springen, te schreeuwen, tieren en razen of ze dol en bezeten waren, ze leggen grote vuren aan, dansen daar rondom heen, langs en dwars door, buitelen en rollen over hals en kop, slaan zichzelf en maken zo veel vreemde potsen dat hun het zweet aan alle kanten uitbreekt en langs het lijf met stralen afdruipt, schijnen door alle misselijke grimassen wel zelf in duivels veranderd te zijn zo dat het afgrijselijk voor iemand die het niet gewend is om aan te zien, en als het werk te recht aan de gang is beginnen alle de duiveljagers daarna te lollen en huilen en tieren met elkaar of ze vol gedrocht waren, als dat dan een tijdje geduurd heeft verschijnt hun de duivel, zo ze zeggen, in de gedaante van het een of ander beest, is het in een verscheurend beest dat is een kwaad teken en is het in een onschuldig beest dat is beter en die antwoord hun dan wonderlijke dingen op alles dat ze hem vragen, maar zelden zo duidelijk of omstandig dat ze daar staat op maken of het recht begrijpen kunnen, ze weten of ze schijnen iets van hem te weten en slaan er zo voort naar als de blinde naar het ei en valt het dan anders uit zo is het hun schuld dat ze het slecht verstaan hebben, evenwel somtijds weten ze iets te zeggen dat wat verder gaat als de rechte tekst lijden kan. Als er enige Christenen in hun vergaderingen zijn die zien al het geraas wel, maar gedurende hun presentie wil de, duivel niet verschijnen, de duiveljagers weten somtijds enige van het gewone volk te betoveren zodat hij schuimbekt of hij bezeten was, gelijk men anders niet zien kan, want ze smijten zichzelf in gloeiend vuur zonder het te voelen. Als dat dan een tijdje geduurd heeft fluistert een van hen wat in 't oor, zo is hij weer zo stil en mak als een lam. Om vrolijk over enig succes te wezen of te dansen, vergaderen ze ‘s middags, zo wordt eerst bij een orator de zaak verklaard, daarna trakteren ze elkaar met spijs, gelijk ook somtijds geschiet na het raad houden, ze kunnen lustig eten en elk mens verdoet wel zo veel spijs dat ze daar drie dagen genoeg aan behoorden te hebben, ze mogen niets over laten en dat ze zelf niet eten moeten ze mee nemen of aan hun honden geven en als ze dan, gelijk men zegt, zo dik en stijf gegeten zijn dat ze zich niet kunnen roeren dan de boze kop, besluiten het de oude en heel bedaarde met een tabakje met de jonge lieden of die noch tussen beiden zijn gaat het op een zingen, knikken, kakelen en dansen dikwijls hele nachten over.

Hoe de mensen en Dieren eerst in dat land gekomen zijn.

Daar worden verscheidenen reden-strijd bij gebracht als men onderstaat na te speuren hoe deze die wij nu wilde mensen noemen eerst in dit deel van de wereld dat van de andere drie delen door de grote zee altijd schijnt afgezonderd geweest te zijn, enige zeggen ze zijn er geplant, anderen vragen bij wie en hoe komen daar dan leeuwen, beren, wolven, vossen, slangen en [66] ander venijnig of schadelijk goed, dat voert men immers in geen schepen om te verplanten en als men met de wilden zelf over het stuk van de scheppin spreekt hebben wij hun op deze vraag nooit te rechte kunnen voldoen of zodanig antwoorden dat ze het zelf geloofden, vele menen daar op een onbekende kroniek schrijver te berde brengt dat wel eertijds toen de sommige rationes gentium noch in zwang plachten te gaan toen enige mensen te scheep en van alles daartoe goed voorzien uit enige kwartieren van Zweden of Noorwegen zijn vertrokken om een beter land te zoeken onder het beleid van zekere oversten genaamd Sachem, en dat men nooit heeft kunnen weten war die beland zijn en omdat alle oversten in Nieuw Nederland die omtrent de water of zeekant wonen met een algemene naam Sachemaes genoemd worden willen ze besluiten dat ze van dat volk voortgekomen zijn, op dat besluit kan men kwalijk vast gaan, evenwel blijft het een vreemde zaak daar anderen verder in gaan en liggen in consideratie als of de mensen in dat deel van de wereld niet oorspronkelijk uit Adam en aldaar een bijzondere schepping van mensen en dieren geschied was, trachten ook met vele redenen te bewijzen geen zondvloed over dat deel van de wereld gegaan te hebben en spreken daarvan alsof het een heel andere nieuwe wereld ten enenmale in conditie met de oude verschillend was, gelijk ze ook wel, doch uit andere inzichten gezegd waar te zijn, ze breken ook meteen hun hoofd of in de algemene ondergang der wereld ten jongste dag die nieuwe Wereld mede geoordeeld zal worden, daartoe bijbrengen dat maar weinig jaren daar enige mensen geweest zijn en merendeels onschuldig die het aardrijk vanwege de zonden zo niet vervloekt en bezoedelt, zijn geen zo rechtvaardige straf daarover met de rest, als meerder zondig zijn zal kunnen dragen, het waarschijnlijkste is dat enige zeggen wel eertijds voor enige eeuwen de zee tussen Kaapverdië en Amerika zo nauw geweest zou zijn of noch wel nauwer als tussen Calais en Dover zodat men met hulp van de eilanden uit Afrika in America zou hebben kunnen overkomen, dat mensen en dieren door zulk middel derwaarts overgekomen en gebracht zijn en zeggen ze, is het daar niet geweest gelijk dat niet goed geloofd kan worden, zo was het elders en dat oordelen wij wel geraden te zijn, te meer om dat enige memories vertonen dat, de Chinezen wel eerder in Brazilië geweest te zijn en dat langs het gebroken land van de Straat van Magellaan of aan de andere zijde ergens van Amerika enige engte of nabuurschap geweest is, want zo noodzakelijk is het bij voorplanting geschied en niet bij schepping, ander zouden alle fundamenten van de Schrift geruïneerd worden die van contrarie mening vragen daarop of Petrus Columbus en Americus, zo men het over Kaapverdië of elders vandaan heeft kunnen zien gevonden hebben dat in het inderdaad niet verloren was, doch ons voornemen niet is deze disputen te volgen, zullen elk zijn vrij oorden en nader stof om te schrijven laten, voortgaan. [67]

Van de verscheidene Geslachten en Talen.

De verscheidenheid der stammen, geslachten en talen is in dat deel van de wereld immers zo groot als in Europa, alle die van een geslacht of stam zijn houden zich meest bij elkaar en hebben elk een bijzonder overste, en regering op hun manier, daar zijn ook hogere oversten daar de anderen onder dienen, maar schijnen weleer alle uit een geslacht ontstaan te zijn, niet licht zullen ze aan andere geslachten trouwen, want daar is onder hun altijd jalousie wie de sterkste is, elk tracht ook zijn geslacht te vermeerderen en gelijk ze oversten over de geslachten, vlekken en plaatsen hebben, zo heeft ook elk huis een overste: die de overste en fatsoenlijkste er van is, heeft het gezag en eminentie en daarnaar worden ook hun rangen, hoewel ze daar altijd niet op letten, aangesteld. Hun spraken ent talen zijn zeer verschillend en zo veel van elkaar verschillend als Nederlands, Frans, Grieks en Latijn, hun declinatie en conjugatie regelen zich mest naar het Grieks, want ze hebben in vominibus en dualem en javerbis argumenteren, mede als de Grieken, hun spraak tot de ene of andere inlandse taal te reduceren is onmogelijk, ze hebben daar reuk nog smaak naar, eer men zich bevlijtigt die te leren begrijpt men daar zo veel van als of er een hond blafte: Enige noemen in hun taal de letter R niet, en andere zo dikwijls dat ze schier niet een syllabe uitbrengen of het komt daarin voor en deze hebben buiten dat niet veel onderscheidt, kunnen in vele elkaar verstaan, hun talen kunnen bekwaam ingedeeld worden in vier hoofdtalen, die hoewel weer vrij wat van elkaar verschillen, evenwel met elkaar voort kunnen te recht komen: de afdeling is in Manhattan, Minquaes, Siavanoo, Wappanoo, met de Manatanse meent men die daar omtrent wonen of op de Noord-rivier, het lange eiland, Newesinck, Achter toe, etc. De Minquaas zijn die ver te landwaarts in wonen zoals de Maequaas, Sinnekes en diergelijke. De Siavanoos zijn die om de Zuid wonen: en de Wapanoos die Noordoostelijk van ons liggen. Heel zelden worden hun talen goed en perfect van de onze geleerd, evenwel zijn er die de langdurige conversatie daar zo ver in gebracht heeft dat ze alles verstaan en spreken kunnen maar zoals het geen lieden van studie zijnde kunnen ze het aan geen anderen leren of de fundamenten daarvan opstellen.

Van het Geld en hun Munterij.

Dat daar te lande geen gierigheid, wellust van kostbare metalen zou zijn geloofd niemand die het daar ooit bezag, nochtans het gebruik van goud, zilver, of enig geslagen geld is onder hun niet bekend, ze hebben en gebruiken omtrent de plaatsen daar de Christenen verkeren een zekere specie die ze zeewant noemen: Het maken en dienstig maken staat aan iedereen vrij zodat geen valsemunters onder hen gevonden worden. De specie is wit en zwart, doch het zwarte is de helft meer waard dan het witte en wordt [68] gemaakt van kinkhorens die de zee voornamelijk tweemaal in het jaar opwerpt, anders daaruit gehaald worden daar smijten ze alle dunne schelp rondom af en behouden niet dan het middelste standaardje of pilaartje daar de schelp langs om loopt, die slijpen ze glad en effen, korten het dan naar de eis dat de stokken dik of dun zijn en zo drillen ze daar gaten door, rijgen het op taaie halmen en slijpen het zo voort gelijk op een grootte, dan rijgen ze die op lange snoeren en zo geeft men het uit: 't Is alleen het geld dat onder de wilden omgaat of daar men met hun in handelen kan, 't is ook zeer algemeen onder ons om alles wat men nodig heeft voor te kopen, daar wordt ook grote handel in gedreven, dikwijls bij veel duizenden tegelijk omdat het omtrent de zeekant alleen valt en meest in het land daar de pelterij vandaan komt getrokken wordt, onder de Nederlanders gaat het anders dan hier te lande, goud en zilver specie begint hoe langer hoe meer toe te nemen, verschilt evenwel noch veel van hier te lande.

Bijzondere aard en tijdverdrijf der Wilden.

De wilden zijn alle uitermate (want als er hier en daar een ander slag onder loopt dat kan geen regel maken) droevig, wezenlijk, gestadig en van weinig woorden, die noch eerst bij hun lang overleg, dan langzaam uitgesproken en heel lang daarna in lange geheugenis gehouden worden: meerder woorden als ter nood hebben ze niet over zich, wanneer ze iets te kopen, te handelen of te doen hebben: anders praten ze van geen zaal en vooral die de pijn waard zijn als van hun jacht, visserij en oorlogen, behalve de jonge mannen die verlenen elkaar in het algemeen een praatje van de meisjes; met bijzonder leugens gaan ze niet om, zijn evenwel niet precies of nauwkeurig om de waarheid en hun woord na te komen, vloeken, zweren of schelden hoort men onder hun niet, ten ware dat het zaak is dat ze onder ons eerst geweest zijn en het daar geleerd hadden: Overleg en wijsheid of bijzondere verstanden vindt men onder hun niet, maar alleen redelijke kennis die de ervaring oefent, zonder dat ze heel begerig of arbeidzaam zijn om te leren, anders zijn ze gauw genoeg om goed en kwaad te begrijpen, op zichzelf zijn ze slecht en onnozel, maar als onder ons wat geweest zijn worden zeer slim en overal toe afgericht zijn ze vuil, slordig en onachtzaam, en hebben meest al de gebreken die daaruit volgen en ontstaan, ze zijn zeer wraakgierig en halsstarrig, maken ook als de nood aan de man komt weinig wezen van te sterven en verachten alle pijn die men hun aan doen kan, zingen altijd tot de dood toe en daar zijn ze zonderling hovaardig in: zijn ook alle van naturen gierig en bedelachtig, men moet hun niet te veel toevertrouwen want ze vallen daar diefachtig bij, maar al weigert men hun ook noch zo’n geringe zaak die ze verzoeken, dat trekken ze zich niet aan: zijn ook alle uiteraard zeer vrij en kunnen geen heerschappijen over hun verdragen, willen niet geslagen zijn, tenzij het zaak is dat ze enig kwaad gedaan hebben, dan verdragen [69] ze zeer veel zonder tegenweer: Tot lekkernijen in kost en drank zijn zen iet genegen, koude, hitte, honger en dorst kunnen ze uitermate verdragen, ze ontzien geen ongeval, zwemmen meest alle van de moeder aan als eenden kuikens: Buiten het huis brengen ze de tijd met vissen, jagen en oorlogen door, thuis rusten ze zich, zuigen een tabakje, spelen in de beek of met rietjes, dat onder hun omtrent is als onder ons het verkeren of kaart spelen: Als ze oud worde, breiden ze netten en maken houten bakken en lepels: Voorts is het werken aldaar onder het manvolk niet algemeen, al het werk dat voort onder hun te doen val moeten de vrouwen beschikken.

Hun verzorgen der Lichamen en Medicijnen.

Ze binden zichzelf aan geen duurte, houden ook van geen medicineren en purgeren, als hun iets schort dat moeten ze het uit vasten en zo dat niet helpt gaan ze (voornamelijk tegen de liefelijke tijd) in de stoven en zweten alles uit, gebruiken dan ook wel enige dranken, maar zeer weinig : deze stoven maken ze van klei in de aarde rondom dicht toe, met een klein deurtje daar ze effen door in kunnen, dan maken ze veel kiezelstenen heet die ze daarin schuiven rondom langs de kanten, zo gaat de patiënt zelf met heel naakte leden heel vrolijk en al zingend in het midden zitten en daarin zo lang volhardt als het hun enigszins mogelijk is, daaruit komen gaan ze gewoonlijk in heel koud spring-water liggen en hierdoor, zeggen ze, vinden ze zeer grote baat en voldoende genezing voor meest allerlei kwalen. Verse wonden en gevaarlijke kwetsingen weten ze bijna met niets wonderlijk te genezen, ze weten ook in 't algemeen raad voor alle verouderde zeren en heel verdorven toevallen: genezen ook dikwijls klaporen en alle andere diergelijke Venus-vruchten, soms wel zo gemakkelijk dat ze menige Italiaanse meester daarin zouden beschamen en dit alles doen ze met kruiden, wortels, bladen en diergelijke dat het land hun geeft en ze de krachten ervan kennen, zonder composities te maken, doch de natuur komt hun in veel bijzondere baten doordat ze gans geen exces in eten of drinken doen, anders zouden ze vele dingen met zulke kleine middelen niet te wege kunnen brengen. Als nu iemand heel ziek onder hun wordt en de dood daarmee schijnt gemengd te zijn, dan gaan ze of met alle man of de naaste vrienden alleen daar over duiveljagen en maken zulk geraas dat het genoeg is om iemand, gelijk men zegt, die op het gijpen ligt voort van kant te helpen en immers, naar ze ons wijs maken, zo moet de duivel zich aan hun bekend maken of de patiënt leven of sterven zal: Ook in geval daar hoop tot het leven is, wat ze voorts gebruiken moeten om de patiënt weer op de been te helpen, maar zeer zelden krijgen ze vast bescheid en evenwel moeten ze noch een middel gebruiken; als daar hoop is wordt de patiënt dadelijk spijs voor gesteld daar men hem overtuigt hartelijk van te eten, het lust hem wel of niet. [70]

Het Bouwen, Planten en Tuinen der Wilden.

Al het bouwen en planten dat onder hen geschiedt dat doen de vrouwen, de mannen bemoeien zich daar gans weinig mede, tenzij dat ze heel jong of heel oud zijn, en dat geschiedt dan tot hulp of onder directie van de vrouwen. Ze verbouwen geen tarwe, haver, gerst, rogge etc. weten ook van ploegen, spaden of spitten gans niet; zijn ook niet zindelijk op de akker. Voor graan om brood, pap en brij van te maken planten ze Turkse tarwe of mais met velerhande zoontjes, zoals voor henen gezegd is: Ze planten ook voor hun eigen nooddruft tabak, maar een ander soort, niet zo goed als de onze, en die ook zo veel werk en waarnemen niet heeft. Tuinvruchten hebben ze geen dan pepoenen en cascoeten, daar hiervoor mede van gesproken is: ze laten gewoonlijk hun akkers en tuinen met het algemeen en open veld algemeen vrij liggen en passen daar weinig op, nochtans ze winnen wel veel koren en Turkse bonen, zodat wij die van hen met hele jachten en sloepen gaan af handelen. Van het land te mesten, brakken of behoorlijke bewerking aan te doen weten ze niets van: Al de arbeid die ze daaraan hangen is met de hand en kleine disseltjes die men tot dat doel aan hen verkoopt. Voorts valt van hun bouwen of planten weinig te zeggen, nochtans houden ze hun manier voor beter te zijn als de onze is, als hebben de onzen, ten hun aanzien, al te veel omslag, zorg en moeiten daar ze gans niet mee gediend zijn.

Bijzonder verhaal van hun Jagen en Vissen.

Tot het jagen en vissen zijn ze alle uitermate genegen en hebben daartoe ook hun onderscheiden tijden, het voorjaar en een deel van de zomer brengen ze met vissen door, maar als het wild goed in het bos begint te groeien en de eerste jaag-tijd aan te komen verlaten veel jongelieden de visserij, maar die wat oud of bedaagd worden wonen daarin lange tot de winter of belangrijkste jaagtijd nabij is, die ze wel ondertussen mede waarnemen, maar niet anders dan met strikken. Hun vissen bestaat al binnen 's lands, tenzij diegene die aan de zeekant wonen of op buiten eilanden en daar bijzondere gelegenheid toe hebben; en geschiedt met de hengel, zet-netten, kleine fuiken, schakel, wargaren of leghaken: Ze hebben heen praktijk om de vis te zouten, of goed te bewaren, drogen soms wel enige die ze dan half stinkend tot meel maken om des winters (als gehoord is) onder hun pap te gebruiken. De jeugd en frisse manschap begeven zich veel tot het jagen van beren, wolven, vissen, otters, bevers en omtrent de zeekant of rivierkant, daar de Christenen meest wonen, tot de hertenjacht die ze daar ook met menigte vernielen, ze vangen die eerst in strikken, schieten ze ook met pijlen en nu ook veel met roers, spannen ook soms (dat wel het aller-vermakelijkste is) [71] met een honderd of twee tezamen jagen zo’n groot veld af en slachten veel goed, ze weten ook fuiken te maken van dikke palissaden aan elkaar gezet, die achter nauw met een keel toelopen en voor met twee wijde vleugels zijn, daar drijven ze dan een lengte van goed in en doen grote nederlaag daar onder; met een woord, ze zijn gauwe jagers, en goed afgericht op allerhande wild, op verscheidene manieren in de klem te krijgen. Verre te landwaarts in (want omtrent ons zijn er geen menigte) worden de bevers gevangen, voornamelijk bij de zwarte Minquaas, alzo genaamd (niet omdat ze inderdaad zwart zijn) maar een zwarte ruit op de borst voeren, bij de Sinnekes, bij de Maquaas en bij de Rondaxkes of Franse wilden die men ook Euyrons noemt; op deze jacht trekken de wilden met verscheidene grote partijen en komen dikwijls in een maand of twee niet weer thuis, leven ondertussen (als ze maar wat meel of koren daartoe hebben) van hun jacht en krijgen dikwijls voor zijn hoofd elk 40, 50, 60, 70 of 80 stuks bevers met enige otters, vissen en diergelijke daarbij, maar als men 't recht berekenen zou, alle bevers die in dit kwartier en daar omtrent geslacht worden, zo zouden ze alle jaren het ene door het andere, wel tachtig duizend stuks bereiken, alleen van bevers, behalve de elanden, beren, otters en herten, waarom enige in bedenking komen of men met de tijd het goed niet wel zou kunnen uitroeien of vernielen, maar het is onnodige zorg, het heeft nu zo vee jaren geduurd en mindert niet: Het land is geweldig vol leken, meren, killen en stromen, ook wijd en zijd tot de Zuidzee toe strekkend zo dat er geen begaan of overwinnen aan te pas komt, omdat ter vele plaatsen het wild ongemoeid blijft.

Het onderscheidt der Geboorten, Staten en Kwaliteiten.

Het onderscheidt der mensen is onder de Wilden in verre na niet zo kenbaar of zo groot als onder ons: ze zeggen rechtuit dat ze niet kunnen verstaan dat de ene mens zo veel meerder te zijn als de anderen, gelijk wij ze respecteren, evenwel ze kennen en hebben onder hun edele en onedele geborene en die zullen zelden buiten die kwaliteiten trouwen, geen oversten onder hun heeft macht iemand te veredelen; het gezag en een overste onder hun te zijn is erfelijk in de familie, en blijft zo lang als daar iemand bekwaam is aan het overste stamhuis en bij minderjarigheid wordt het ook wel bij voogden bediend: Voorts de oudste en eerste van de huizen en geslachten, representeren en zijn met de grote overste het hele land. Officie of diergelijke vergeeft men onder hun niet dan in de oorlog en dan gaat het naar verdienste, zonder stam of kwaliteit aan te zien, zodat ook de minste onder hun de grootste krijgsoverste wel kan worden, doch dit erft niet voort en vergaat met de persoon, nochtans kan de nakomelingschap, als ze enigszins de voetstappen van hun voor-ouderen na volgen voor edel gerekend en bekend blijven en is heel goed te geloven dat dit de oorsprong van de [72] ael onder hun is: De edelen zelf achten het veel edel te zijn, maar niet zo hoog als hier te lande, doch de onedele maken daar weinig werk van, tenzij dan dat ze daar kloekheid of gauwigheid bij hebben en dan heeft het vrij wat te zeggen zulke persoon noemen ze bij gelijkenis van de duivel die een duizend kunstenaar is, Monitto of Ottico.

Van hun Oorlogen en Wapenen.

DE principale orde, autoriteit en commando die onder hun is openbaart zich in tijden van oorlog en oorlogszaken, evenwel zo groot niet dat ze naar hun gevallen gelederen, troepen of regimenten kunnen houden, zijn altijd in groepen en buiten orde, ook als ze in hun beste postuur zijn, ze zijn furieus genoeg in het eerste aanvallen, en ongenadige overwinnaars, listig om hun aanslagen te beleggen en als die gevaarlijk zijn voeren ze die gewoonlijk ter sluikse uit, zeer stil en bij nacht: praktiseren altijd hinderlagen te leggen en hun vijand te verschalken, maar voor de vuist, in het vlakke veld of te water zijn het geen bijzondere soldaten, maar wel gewoon het lopen op tijd te gebruiken of e moeten bezet zijn, dan vechten ze hardnekkig tot de laatste man, zo lang ze enigszins staan kunnen . De gevangenen onder hun staan op geen losgeld, zijn ook hun leven niet zeker voordat ze aan iemand overgegeven zijn die van tevoren inden oorlog een van zijn bloed-vrienden verloren heeft, vrouwen en kinderen zullen ze zelden in de furie doden en daarna nimmermeer; maar ze nemen die al (zo veel ze kunnen machtig worden) met hun: De vrouwen gebruiken ze als de hare en de kinderen voeden ze op alsof ze daar onder hun geboren waren om zo hun natie te versterken: Ze vechten alle vrijwillig zonder dat ze met geld gewoon in dienst gehouden worden: Ze kunnen niet zo lang op enige degenen staan blijven of enige belegering uitvoeren. De mannen zullen aan de onze niet licht enige aanslagen openbaren, maar wel aan hun vrouwen en die weten het zo ras niet of ze zullen het de Christenen (daar ze in het algemeen veel van houden) te kennen geven, zo ze maar oordelen het enigszins tot hun nadeel kan strekken. Als er iets voornemens onder hun te doen is of dat ze voor enig aanstaand perikel vrezen moeten alle vrouwen en kinderen aan een kant in enige plaatsen uit de weg daar ze menen dat die goed verzekerd zijn ter tijd en wijle de aanslag verricht of het perikel gepasseerd is. Hun wapenen plachten voor deze altijd en overal pijl en boog te wezen, met een klophamer aan de arm en een schild omtrent zo groot dat het hun vierkante lichaam tot de schouders toe kan bedekken en aan de schouder hangen, ze schilderen en vermaken hun aangezichten zodanig zodat men hun kwalijk herkennen kan, al kent men hun van tevoren mooi heel goed, doen dan een band of slangenvel om het hoofd en steken een vossen of wolvenstaart (die recht overeind staat) op hun hoofd en treden zo bars als pauwen; maar nu ter tijd gebruiken ze veel snaphanen ten oorlog daar ze wel en handig mede leren omgaan en zeer toe genegen zijn en geen geld aan sparen zo dat kwantiteit alle hun wel duur van de Christenen in handelen [73] en daar hebben ze nu noch in de plaats van een klophamer een klein bijltje toe en zo marcheren ze heen.

Van hun Justitie en Straffen.

Een algemeen gevolg, orde en executie van justitie is onder dit volk niet te vinden zo ze die zouden behoren te oefenen, omtrent het beschermen der dapperen en straffen der kwaden, of immers zo weinig dat onze Nederlandse Natie daar te lande, de handel met ernst inzagen zich ten hoogste verwonderen dat een menselijke sociëteit bestaan of staan blijven kan daar geen meerder gezag van justitie onder in zwang gaat. Alle particuliere misdaden, als stelen met zijn gevolg, overspel, hoererij, liegen, bedriegen, valse getuigenis of diergelijke misdaad tegen de we, blijft bij hun ongestraft, ook zo ver dat ik daar in mijn tijd geweten heb, dat een vrouwe (was een ongetrouwde hoer) haar eigen kind ombracht en hoewel het notoir was, evenwel daar volgde niest op: mede dat een persoon op verscheidene tijden verscheidenen vrouwspersonen die hij in het bos of andere eenzame plaatsen ontmoette en met geweld bekend hadden en dat daar ook zo al bij bleef: Anders hebbe daar in dn tijd van negen jaren die ik daar geweest ben nooit van enige grove overtredingen gehoord, tenzij van stelen want dat is onder hun vrij wat gemeenzaam, maar 't is van geen grote partijen, 't is een mes, een bijl, paar schoenen, kousen of diergelijke: zo men hun op de daad bevindt mag men het wel stout weer nemen en de dief lustig wat om de oren geven, maar vermist men het daarna, zo moet men het de oversten bekend maken, die doet het u gewoonlijk weer hebben en geeft de dief met woorden een scherpe reprimande en alhoewel de hoogste straffen die de oversten omtrent hun onderzaten oefenen maar in woorden bestaan zo is het niet te geloven hoe ze daarvoor vrezen en hoe weinig onheilen dat er geschieden, ja dikwijls en doorgaans veel minder dan onder ons daar een wakkere justitie in zwang gaat.

De doodslag of personele schade trekken hun de oversten of de vrienden niet aan, dan als de verzoening te maken die ze niet alleen zeer bevorderen, maar zullen daar alle ook liberaal toegeven, zo het de schuldige daaraan ontbreken mocht, gelijk het algemeen gebeurt, want zonder veel geldt wordt onder hun geen doodslag verzoend: Het naaste onder de levendige of presente bloedverwant is altijd de wreker en zo hij den dood-slager in de eerst vierentwintig uren begaan kan slaat hij hem ongewroken weer dood, maar kan hem de dood-slager zo lang redden of ontgaan en wordt evenwel daarna geklopt, zo past zijn naaste vriend weer op diegene die het dn eersten dood-slager gedaan heeft, maar als de vierentwintig uren verstreken zijn volgt daar zelden iets op. De dood-slager moet wel vluchten en zich bedekt houden, maar de vrienden trachten met alle gelegenheid de verzoening uit te werken die dan dikwijls zo getroffen wordt dat de handdadige in de naaste vrienden, vrouw, man of kinderen, wie ze zijn, gezelschap niet zal mogen wezen en als hij ze tegemoet komt zal moeten wijken: Anders zullen ze niemand of zeer zelden ter dood [74] veroordelen, tenzij die gevangenen in de oorlog die aan of opgenomen is om kwetsing van het recht der volk te eren; en zodanige oordelen ze dan ten vuur, branden hun heel langzaam aan handen en voeten zodat het dikwijls drie dagen duurt eer de patiënt verschijnt, die ondertussen niets anders doet dan zingen en dansen tot het einde toe, als zijn hetzelfde, te weten pijn en lijden te versmaden een van de voornaamste deugden die ze roemen en achten.

Van het algemene volken Recht.

Van alle rechten, wetten of maximen ergens in de ganse wereld gebruikelijk ziet men onder deze mensen niet, dat bijzonder in kracht is als het recht van naturen of de volk eren in die voegen zijn de wind, stroom, bos, veld, zee, strand en oever voor iedereen particulier open en vrij, aan iedereen onder alle naties daar ze in geen openbare kwellingen mede zijn, mogen ze vrij verkeren en genieten daarin zo veel vrijdom alsof ze daar elf geboren waren, de vrijgeleide zullen ze niet tegengaan of aanvallen, het kwartier in de oorlog belooft zullen ze houden, dat niet weerbaar is zullen ze in de gewone oorlogen verschonen, gemaakte contracten (al is 't ofschoon met vijanden) breken ze niet dan niet graag, wanneer ze daartoe gedwongen worden of door het onrecht dat ze lijden of door de algemene schreeuw en roep van het volk. Staats afgezonden mogen overal vrij gaan en keren, worden ook met ceremonies ontvangen en gewoonlijk met geschenken voor het algemeen en hun prins teruggezonden zo hun enig leed of ongelijk geschiedt, dat wordt zeer hoog opgenomen en streng gewroken. Als het de gezanten niet aangenaam zijn vinden ze een somber wezen en als men met hun niet wil handelen neemt men hun geschenken, die ze in het algemeen altijd vooraf doen, niet aan, daaraan zien ze dat het voor hun best is hoe eerder hoe beter te vertrekken en dan lopen ze ook groot levensgevaar, nochtans zo een of enige iets kwaads bejegent of overkomt, dat is zonder strenge wraak niet te verbeteren en zo ze zich voor die tijd te zeer met andere oorlogen ingelaten vinden of zichzelf niet machtig genoeg rekenen, zullen ze het wel uitstellen om inmiddels hulp of voordeel te zoeken, maar echter nooit vergeten.

Van de Schenkingen en Vereringen.

AL hun verbonden, akkoorden, vrede-onderhandelingen, verzoening, voorslagen, verzoeken, verbintenissen en beloften worden alle met schenkingen of vereringen bezegeld en krachtig gemaakt, zonder die is op hun doen of beloven niet veel te achten, maar die daar op voorgegaan of gevolgd zijn wordt voor ten vollen voltrokken gehouden, quasi intervenienti testimonio, daarom dan dat ook gewoon op alle punten die ze onderscheidend verzoeken of sluiten en gewoonlijk bij hun voorgesteld of onthouden worden bij enige stokjes (die ze tot dat doel met zich dragen, waar dan elk een [75] bijzonder punt aanduidt) een verering geschiet en gedurende het subjecte artikel of punt vastgelegd, vast gesteld of voor de laatste keer verhaald wordt, heeft diegene die 't verzoek en verlangen doet de verering of voor hem of in de hand en legt ze op het slot van de redenen voor diegene aan we het gestuurd is neder; dat zodanig met of onder hun wordt besloten zullen ze het zeer precies en exact onthouden, ook na komen en bij alle mogelijke manieren uitvoeren. Hun vereringen die ze doen geschieden in 't algemeen van zeewandt, pelterij, duffelse laken of munitie van oorlog, zeer zelden van koren: voor elk in 't particulier, onder elkaar en ook met die van onze natie, zijn zeer genegen om vereringen te doen, maar omdat ze graag wat veel wederom hebben, wat (ze men het hun vanzelf niets geeft) ze zeer goed weten te vorderen, zo maakt ons volk van hun vereringen niet veel werk wanneer men iets, hetzij particuliers of algemeen van hun te verzoeken heeft zo zendt men vereringen aan diegene of ter plaatse daar het verzoek te doen staat, zo wordt de verering daar dan opgehangen en het verzoek aangeboden en geëxamineerd en die of diegene aan wie het verzocht wordt en aangaat, beraden zich zeer serieus, zo ze het tot hun nemen is 't verzoek zoals 't geschied was aangenomen en toegestemd, blijft het tot over de derde dag hangen, zo zal voor die tijd in die zaak niet getreden worden, maar moet den verzoeker de condities veranderen of de verering argumenteren en soms beide.

Van de Wilden hun Regering en gewone Politie.

Politie is onder hun zonderling of eigenlijk te spreken geen, evenwel daar is zo een glimp van regering en iets dat zo Grosse mode naar politie ruikt: Aangaande de regering, is heel populair, ja, zo zeer dat ze daarom in velen een zeer gebrekkelijk land en lam is, het bestaat uit de oversten, edelen, oudste van de stammen en geslachten, doch als men raad in materie militair pleegt worden de krijgsoversten mede gekend en anders niet, deze zo tezamen maken alle raad, regering en orde die daar is, overwegen alles zeer rijp en sparen daar geen tijd aan, als de zaken enigszins gewichtig zijn, bijzondere rang of orde in het zitten houden ze niet, maar als ze reizen of gaan nemen ze die enigszins waar en moet dan de waardigste altijd vooraan treden; In geval van concurrentie wordt de oudste of die in zijn eigen plaats geprefereerd wordt, nochtans zonder merkelijke cremonies of complimenten: als er dan ergens onder hun in gezegde vorm besloten is wordt het gewone volk in de overste’ s huis of daar de raad gesloten is bijeen geroepen, zo wordt dan aan een (die met goed bespraaktheid begaafd is, en ook een sterke doordringende stem heeft) orde en last gegeven om te spreken, die verhaalt dan in 't lange en breedte, bij vorm van oratie op het smakelijkste at hij kan is alle het gedane en wat besloten en bepaald is, daarna is er overal stilte en de oversten trachten ondertussen bij de gemeente hun besluiten te doen goedvinden, daar ze soms (als het niet goed gaan wil of moeilijkheid lijdt) op verscheidene manieren weten toe te werken, [76] want anders kunnen ze met de executie die gewoonlijk door de gemeente uit gevoerd moet worden niet goed voort komen, ten dien einde recommanderen ze ieder van de familie, daar ze eminent onder zijn de zaken zeer particulier en ernstig, maar zo dat zelden gebeurt als ze vergaderd zijn van iemand die ze toespreekt oproerig, of partijdig verdacht is, impertinent buiten fatsoen bejegend worden, springt er wel een van de jongste oversten op en slaat hem zo vliegend voort daar ze het alle aanzien met een bijl den kop in zonder dat iemand zich daar tussen steken, of mee bemoeien zal, dan om het lichaam weg te brengen en te begraven, dit gebeurt zelden en nooit zonder eerst inductie te gebruiken, nochtans heb ik wel van voorname lieden onder hun gehoord dat het somtijds zo gebeurt, een resolutie van de gemeente die quasi het recht der vroedschappen schijnt te behouden te hebben zo goed gevonden en bespot zijnde, dat met een groot gejuich geschiedt, is van groot gevolg en vermogen, wordt ook zeer zelden te niet gedaan, of zonder effect gelaten.

Hun Religie en of ze wel tot het Christendom te brengen zijn.

Ze zijn alle heidens, hebben geen bijzondere religie of devotie, daar is geen afgod of beeld onder hun bekend of geëerd, veel minder aanbeden, zo ze een eed doen zullen nemen ze de zon ze toeschrijven alles te zien tot getuige, van de maan als die gezag over de wasdom heeft houden ze heel veel, doen ze evenwel geen dienst of eer aan, de andere planeten kennen ze wel alle met namen, neffens andere sterren, zijn ook daardoor en uit andere tekens vrij wat weerwijs, gebeden oefenen, enige dagen vieren of iets dat daarnaar smaakt is onder hun niet bekent, ze weten gelijk noch zeggen zullen iets van God en vrezen zeer voor de duivel omdat hij hun veel kwaad en kwelling aan doe, wanneer ze uit vissen of op de jacht getogen zijn dan smijten ze gewoonlijk een deel van hetgeen dat ze eerst gevangen hebben in het vuur te verbranden zonder enige ceremonies daar omtrent te gebruiken, als alleen te zeggen hou daar duivel, eet gij dat. Ze horen heel graag van God, en onze religie spreken, gedurende de tijd van onze godsdienst of onze gebeden zijn ze zeer stil en schijnen uiterlijk aandachtig te wezen, maar in der daad weten ze nergens van en leven zonder enige religie en innerlijke of uiterlijke Godsdienst, ja kennen zelfs geen superstitie of afgoderijen, maar volgen alleen het ingeven en de wet der naturen. Hierom menen sommige dat ze te lichter tot kennis en vrees Gods te brengen zouden zijn, onder enige natie is het woord zondag bekend en noemen die Kintowen en willen de oudste onder hun zeggen dat in voortijden meer kennis en vrees Gods onder hun geweest zou zijn, maar zeggen ze; omdat wij noch lezen noch schrijven kunnen en de mensen hoe langer hoe bozer worden zou de zondag in vergetelheid en onbruik zijn gekomen, daar de ouden als men zo in ernst met hun spreekt er wel enig leedwezen van schijnen [77] te hebben, maar vooral geen beweging. Als men hun in 't particulier of algemeen bestraft over enige boosheden die ze doen of spreken om redenen dat de Got die in de hemel is zich daarover vertoornd is hun gewone antwoord: wij kennen die God niet, wij hebben hem nooit gezien, weten niet wie of waar hij is, en zo gij-lieden hem kent en vreest gelijk gij zegt, hoe komt het dan dat er zo veel hoeren, dieven, dronkaards en andere kwaaddoeners onder u lieden zijn zo als er somtijds gevonden worden, gewis die God zal u daar zwaar over straffen terwijl hij u daarvan gewaarschuwd heeft, ons heeft hij dat niet gedaan, wij weten daar niets van en verdienen daarom zulke straffen niet, zeer zelden ze zich tot onze religie, ook zijn er noch nooit enige bijzondere politieke middelen aangewend of bij de hand genomen om hun daartoe te brengen. Als de kinderen jong zijn worden ze wel van enige van de onze om daarvan gediend te zijn in huis genomen en zo wel naar de tijd en gelegenheid in de religie ten lichtste over onderricht, maar als ze vrijsters of jongemannen beginnen te worden en onder de wilden weer beginnen te verkeren vergeten ze licht dat ze van tevoren niet grondig geweten hebben en gaan weer de wilde gangen en manieren na. De Jezuïeten in Canada hebben daar moeite om gedaan en vele van de hare tot de Roomse Religie gebracht, maar doordat ze de innerlijke smaak daarvan niet hebbe, of recht in de fundamenten onderwezen zijn en alleen op de schors zien vervallen ze weer licht en spotten daarmee, gelijk gebeurde in het jaar 1639 dat zekere koopman noch tegenwoordig onder ons woonachtig, daar omtrent kwam handelen en met zekere overste der wilden die goed Frans sprak, dat de koopman mede heel goed verstond, in geschil over de Godsdienst raakte nadat er een glas wijn vijf of zes in de mens was zei: ik was zelf van u lieden zo ver in de religie onderwezen dat ik onder de wilden dikwijls de mis deed, nu gebeurde het eens dat de plaats daar het altaar in stond bij ongeval in brandt gerakte, het volk schoot dadelijk vaardig op om dn brandt te blussen, maar ik verbroddelde het en zei: de God die daar staat is almachtig en zal het vuur wel vanzelf dadelijk uit laten gaan, zo wachten wij dan alle met aandacht, maar het vuur ging geleidelijk aan voort tot het alles verteerd was met zelf uw almachtige God met alle de mooie dingen die bij hem waren, sedert die tijd heb ik nooit van de religie ooit meer gehouden, maar acht de zon en de maan veel meer en beter dan alle u lieden Goden want die verwarmen de aarde en doen de vruchten groeien daar u lieden God zichzelf voor het vuur niet bevrijden kan. Daar in het gehele land ken ik er niet meer dan een enig persoon die fraai van de religie is, het staat ook niet te verwachten dat zo lang men het dusdanig laat henen gaan veel ervan met kennis tot de religie zullen gebracht worden, de publieke hand moest daaraan gehouden worden en men moest hun jeugd in goede scholen tot dat doel daar te lande ter gelegene plaatsen oprichten, laten leren onze taallessen schrijven, en in 't fundament van de Christelijke religie goed en grondig onderwijzen laten zodat ze met ter tijd elkaar voort konden en mochten leren en daar vermaak en lust in scheppen, het zou wel wat veel moeite en voeten op de aarde hebben, maar evenwel zonder dit middel zal [78] daar moeilijk iets goeds onder hun te doen zijn en nochtans is het geweldig slecht dat men daar zo nalatig in is daar de wilden wel zelf van zeggen genegen zouden zijn om hun kinderen in onze religie en spraak te laten onderwijzen en leren.

Van hun mening van de hoop na dit leven.

Het komt in grote verwondering en is een krachtig bewijs tegen alle ongelovigen, vrijgeesten dat deze mensen die zo Barbarisch en wild zijn, als nu gehoord is, evenwel weten een onderscheid te maken tussen het lichaam en de ziel en geloven gelijk ze inderdaad doen, het ene verderfelijk en het ander onsterfelijk te wezen, de ziel zeggen ze, is dat gene wat het lichaam beweegt en regeert en waaruit alle deugden en ondeugden ontstaan, zo wanneer het nu gebeurt dat die door de dood van het lichaam gescheiden wordt vertrekt de ziel naar een plaats wat nader aan ’t Zuiden en zo goed getemperd dat men daardoor tegen de koude nooit enige bedekking nodig zal hebben, en evenwel ook niet zo warm dat de hitte daar aan iemand vervelen zal, daar zullen de zielen heen vertrekken die hier in dit leven goed en deugdelijk zijn geweest, en van alles de volheid en overvloedigheid genieten, want zonder dat men daar enige arbeid om zal doen, zullen alle nooddurf daarvan zelfs oneindig wezen en diegene die hier in dit leven kwaad en boos geweest zij, zullen in een andere plaats wezen. Ten enenmale in conditie en eigenschappen van de eerste verscheidenen zullen ook ver na geen tevredenheid als de vromen genieten, maar of de lichamen weder te eniger tijd met de zielen zullen verenigd worden heb ik nooit recht uit hun gevoelen kunnen weten. Ik heb wel met Christenen gesproken die meenden zulks uit hun gehoord te hebben, maar kan het niet bevestigen wanner ze als soms gebeurt enige stemmen of geluid bij nacht of ontij in 't bos horen dat wij dikwijls geoordeeld hebben van enig wild dier te wezen, zo zeggen ze verbaasd dat je daar zo hoort roepen zijn zielen van kwade mensen die moeten nu tot straf zo omzwerven en in bossen en wildernissen bij nacht en ongelegene tijden verkeren, de wilden zullen ook omdat ze daarvoor vrezen bij nacht nergens gaan, tenzij met een partij of troep als het noodzakelijk is, anders nemen ze altijd een vuurbrand met hun, daar zijn naar hun mening de boze geesten die doch noch altijd genegen zijn om kwaad te doen en hun te verschrikken heel bang voor, ze bekennen en gevoelen ook dat de ziel van God komt en gegeven wordt en dit is het dat men zo soms bij gelegenheden uit hun kan horen als men tegen enige oude en verstandige onder hun aandachtig komt te praten en men zou misschien noch wel meer uit hun trekken zo men hun taal grondig verstond. Onder de gewone man of de jeugd, hoort men van diergelijke materie nooit spreken, evenwel men kan zien hoe rechtvaardig dat God is die door een algemeen licht der naturen deze mensen laat verstaan, opmerken en bevroede, dat er na dit leven een loon van goed en kwaad doen de mensen te verwachten staat [79].

Van de kennis Gods en vrees der Duivels.

Alhoewel de oorspronkelijke ingeboren in Nieuw Nederland heidenen en ongelovigen zijn zo weten en bekennen ze nochtans alle dat er een God in de Hemel is voor alle eeuwigheid en almachtig, maar zeggen ze Got is ten hoogste goed en mededogend, die geen kwaad of straf aan enig mens zou willen oefenen zo dat hij ook daarom zichzelf met de gewone gezegden der wereld gans en geheel niet bemoeit, als voor zo veel dat wel orde aan de duivel geeft om bij hem waar genomen te worden, want zeggen ze, alles dat onder de mensen hier beneden of omlaag geschiedt wordt door de duivel beschikt, gestuurd en geregeerd naar zijn welgevallen, God of die hoge oversten die in de Hemel woont is wel veel meer en hoger dan de duivel, heeft ook wel macht over hem maar wil zich in al die moeilijkheden niet wikkelen of mee bemoeien, zo wij hun dan hier op tot voldoening antwoorden dat de duivel kwaad en arglistig en boos is, dat bekennen ze mede ronduit waar te zijn en dat hij ook alle dingen voor zo veel in hem is ten kwaadste dirigeert als die daar in groot behagen in schept, noch meer, ze zeggen dat alle ongelukken, plagen, nederlagen en ongezondheden, hun van de duivel toegezonden en opgedrongen worden, ze drukken ook met de algemenen naam van de duivel uit alle accidenten en ongelegenheden die hun overkomen als bijvoorbeeld zo ze in de inwendige partijen van het lichaam iets schort dan zeggen ze: er zit me een duivel in 't lijf en heb gebrek in arm, been, voet, handt, schouder of hoofd, zo zullen ze aanduiden die verlegene partij en zeggen daar zit een duivel in en omdat hij zo kwaad en ongenadig omtrent hun is moeten ze hem vrezen en ze willen of willen hem niet te vriend houden en somt gelijk hier boven verklaard is een brok hem ten gevalle in 't vuur smijten. Als wij hun dan deze ongerijmdheden licht weerleggen met dat God een alwetend en almogend God is die ook zeer nauwe kennis van de aard van de duivels heeft en hun doen bescheiden aanziet en ze niet toelaten zal dat over de mens die toch de heerlijkste createur onder allen is en naar Gods evenbeeld zelf geschapen bij een opgeblazen en ontrouwe dienaar getiranniseerd worden, zo de mensen anders zelf recht op God betrouwden en tot het boze van zijn geboden niet afweek, betalen ze ons met een zeer vreemd en fabuleuze resolutie, gij lui Dietse zegt dit zo en als men het van buiten aanziet zou het wel lijken waar te zijn, gelijk gij lieden beweert, maar het is zulks dat gij de zaak ten rechten niet weet, deze God die zo ten hoogste goed, almachtig en weldadig is, een grote Heer van hemel en aarde met al hun legers, is daar in de hemel niet alleen of zonder enig gezelschap en tijdpassering, maar heeft daarbij hem een Godin of vrouwspersoon die het schoonste is dat ooit enige oog aanschouwd heeft of aanschouwen kan, met deze Godin of schone persoon passeert en vergeet hij de tijd en is er zeer toe genegen, ondertussen speelt de duivel de meester en doet alles wat hij wil, dit gevoelen is hun diep ingeprent, [80] en hoe men hun dan met meerder reden ondergaat en beter involgt hoe dat ze in meer abominabel absurditeiten vervallen en als men hun of schoon met redenen zet, ze keren alle eindelijk met de hond weer tot hun uitspuwsel van dat ze de duivel moeten dienen omdat hij hun kwaad doet.

Hun gevoelen van de Scheppingen en voortzettingen der mensen en Dieren in de Wereld.

Uit de jonkheid onder de wilden of uit diegene die onder ons verkeren en noch zowat in 't wild heen lopen kan men dit subject aangaande gans geen zekerheid of bescheidt ervaren, men moet al een bijzondere gelegenheid bij de oude en verstandige daartoe aantreffen en waarnemen zo men daar iets bescheidt van vernemen zal. Het gebeurt somt als men met hun in serieuze geschillen raakt dat ze zelf vragen naar ons gevoelen van de eerste oorsprong en herkomst der mensen dat wij hun dan in gebroken taal zo goed kunnen de schepping van Adam verhalen, zo kunnen of willen ze niet verstaan of begrijpen die hun natie of zwarte neger aan te gaan om de grote verscheidenheid of ongelijkheid der kleuren en naar hun mening zal ook de wereld niet zog geschapen zijn, gelijk wij denken en in Genesis een en twee verhaald wordt, maar zeggen ze eer de wereld er was en voor alle bergen, mensen en dieren was God met die vrouwe die bij hem is, zonder dat men weet wanneer of waar die vandaan gekomen zijn, het was al water of immers het water overdekte en overliep alles: al was er toentertijd al enig oog in 't leven geweest, zo zou het doch niet anders dan water hebben kunnen zien, waar ze ook geweest waren, want het was al en overal water of met water overdekt, zo gebeurde 't nu op dezelfde tijd, zeggen ze, dat de voor verhaalde mooie vrouwe, afgodin van boven van de hemel afkwam zakken tot in het water toe die zeer grof en dik van lichaam was gelijk een vrouwe die van meer dan van een kind zwanger gaat en zo zachtjes in 't water gezakt was zonk ze daar niet diep in, maar van stonden aan op de plaats daar ze neer gezakt was openbaarde zich geleidelijk aan enig land, onder haar daar op ruste en zitten bleef nam dit land toe, groeide aan en wordt met de tijd groter zo at men enige droogte rondom daar ze zat begon te merken, gelijk een die op een plaat van drie of vier voet water rusten dat het vallende water eindelijk zo ver verloopt dat het ten enenmale op het droge zitten blijft, zo naar hun zeggen en mening, is het ook met deze afgedaalde godin gegaan en het land begon hoe langer hoe breder rondom haar heen te worden zodat eer lange het einde ervan uit het gezicht ontschoot, toen begon zich ook al voort weg gras en kruid op te doen en mettertijd ook vruchtbare en onvruchtbare bomen; waaruit in kort voortkwam en groeide de gehele wereld ronde, zodanig als het zich nog vertoont: En of nu die wereld daar gij-lieden van verhaalt en oorspronkelijk vandaan bent toen ook mede voort gekomen is kunnen wij niet zeggen : Insgelijks en terzelfder tijd als [81] dit alles zo volbracht was overkwam deze hoge personage barensnood en ging liggen verlosten ze en baarde drie verscheidene vruchten: te weten, het eerste had of was in alles gelijk een hert zoals ze nu ook zijn, het ander was van de gelijkenis een beer, en het derde was de wolf, overal in gelijk: De vrouwe zoogde deze vruchten op tot wasdom en bleef daar noch een geruime tijd op de aarde en vermengde zich met deze gezegde dieren onderscheiden, baarde ook noch (maar altijd ter ene dracht meer dan een verscheidene keren en in gedaante) verscheidene schepsels en daaruit zijn voortgesproten en geteeld alle de mensen en dieren in zodanige soorten verscheidenen en species als noch heden te zien, die mettertijd (zo uit aangeboren drift als vanwege de gevoeglijkheid elk in hun geslacht en soorten gelijk ze noch continueren) zich beginnen te onthouden; maar dat alle deze dingen nu zo beschikt waren en in staat gebracht van bij zichzelf te kunnen bestaan en voortgaan is deze algemene moeder weer die ter verrichte zaken zeer verblijdt was naar de hemel gevaren daar ze voortaan woont en blijven zal, alleen haar lust en vreugde raapt in het onderhouden en vervolgen der liefde die de oppersten heer haar toedraagt, daar ze haar bijzonder naar voegt en volkomen vermaak en genoegen in neemt, dus God haar ook ten hoogste bemint en boven alles waardig houdt. Hier beneden de mensen ondertussen en alle dieren in hun geslachten (die door de onderlinge vermenging in zo veel verscheidenen species uitgebroken waren) groeien zeer aan, nemen toe en vermenigvuldigen gelijk ook doet alles wat geschapen is, in die voegen als het zich noch vindt en te zien is, daarom is het nu ook noch hedendaags dat de mensen alle (ze zijn ook hoe ze zijn) altijd de ingeboren aard van een van deze drie gezegde dieren hebben en aanhangen, want ze zijn of vreesachtig en onschuldig naar de aard van de herten of ze zijn wraakgierig, wreed, oprecht en voor de vuist nar de aard van de beren of ze zijn bloeddorstig, gierig, subtiel en bedrieglijk gelijk de wolven: Dat het nu wat veranderd is en niet openbaar te zien of aangenomen kan worden schrijven ze de tijd en subtiele der mensen toe die 't weten te verbergen. Dit zeggen ze is het alle dat wij dit aangaande van onze voorouders gehoord te hebben en voor de waarheid houden, hadden die kunnen schrijven gelijk gij-lieden, welllicht zouden ze ons meer en nader bescheid hebben nagelaten, maar dat hebben ze nooit gekend. Hier hebt gij beminde lezer al hetgeen (zo algemeen als particulier schrijvenwaardig) vanwege de manier en doen der Indianen in Nieuw Nederland hebben kunnen ervaren en ook meest alle dat bij enig Christen daar te lande van het begin as aan in ervaring gekomen is wat (hoewel zeer fabuleus en tegen de waarheid strijdt) goed gedacht heb eenvoudig u edele toe te schrijven, de verstandige (gelijk ik die zelf daarvan heb horen filosoferen) zien der diep is en hebben daar ook hoge speculaties op en weten (gelijk men zegt) uit de drek van Euvius met Vergilius goud te puren. [82]

Van de Aard, ongehoorde manieren en eigenschappen der Bevers.

Onder de titel van het wilde vee in de beschrijving der dieren die zich in Nieuw Nederland bevinden zijn wij schuldig gebleven in 't bijzonder te verhalen de aard en ongewone manieren der bevers en omdat zo veel ter zaak nodig gezegd is menen te hebben van het land met de inboorlingen ervan zal het hier tijd wezen onze beloften te voldoen, maar alzo de bever is de voornaamste grondsteen en middel waarom of waardoor dit mooie land met mensen uit Europa eerst bezet wordt, zo zal het billijk wezen diens aard en eigenschappen wat hoger te beginne en al voor hier te stellen en te verhalen het gevoelen der oude en latere scribenten, zo omtrent deze beesten geleefd hebben, vast te stellen zal dan bijgevolg verhalen van enkele en eenvoudige waarheid blijken hoe zeer ze daarin alle gedwaald en buiten het spoor geweest zijn.

De grote natuuronderzoeker Plinius in zijn tweeëndertigste boek op 't derde kapittel verhaalt dat de bevers leden, daar hij de testikels bij verstaat, tot veel dingen in de medicijnen heel dienstig zijn, dat de bevers (als ook wel weten dat ze daarom van de jagers vervolgd worden) en die met de tanden uitbijten en aan de jagers, als ze in nood zijn, zich oprichten en vertonen dat ze de buit daar ze om gezocht worden, kwijt zijn; van dit gevoelen zij de oude Naturellisten en medicijnmeesters alle geweest, daarna is het van enige tegen gesproken, evenwel dat men de bevers alleen ving vanwege hun geslacht dat ze Castoreum of bevers-geilen noemen: ze schrijven ook dat ze een scherp gebit hebben waarmee ze bomen kunnen neervellen alsof ze met bijlen omgehouwen waren: Olaus en Albertus gedenken ook van hun hout dragen en nesten maken; ze menen ook alle tezamen dat de bevers staarten zeer lang en vis zijn, mede da ze de mensen als ze die kunnen bekomen geweldig zouden bijten en meer andere dingen die enige wat schijnen en enige gans niet daarnaar gelijken:

Waaruit waarschijnlijk af te nemen en te geloven is dat niemand van hun allen ooit een bever gezien heeft, maar alles op losse herhalingen van algemene onervaren lieden die zeer onzeker staan gesteld hebben: 't Is een heel andere zaak en verdient beter geloof dan ze van de bevers en hun vlees en leden zeldzame operaties n de medicijnen verhalen, dat was hun kunst en dat zagen ze bij ondervinding, het ander ze al werd er soms gezegd van die 't zelf niet wisten; daarom als ter zaak dienend, zullen hiermede in voegen de sommen van hetgeen ze de bevers in de medicijnen oordelen te vermogen. Aan bevers-geilen geroken doet de mens niezen, ook brengt hete dn slaap weer met rozenolie en sap van varkensvet aan de slaap van 't hoofd gestreken of met water ingenomen, daarom is 't ook de onzinnige dienstig: als men de slaap en met bevers-geilen aanroert zo ontwaken ze; twee drachmen daarvan met water van polei ingenomen brengt den vrouwen hun [83] stonden en verdrijft de tweede geboorte. Bevers-geilen zijn goed voor de zwijmelingen van de hoofd, voor het beven, voor de jicht en verlamming, voor pijn der magen en voor de slag als men zich daarmee smeert: Item, dit ingenomen verdrijft de vallende ziekte en verstoptheid van het lichaam, de pijn der buik en allerlei venijn, voor den tandpijn zal men het stoten en met olie in het oor laten druppelen aan de zijde daar de pijn is, tegen het ruisen der oor laten ze met Macolim-sap (Papaver?) in het oor druppen.

De bevers-geilen met de best honing gemengd over de ogen gestreken maakt een scherp en helder gezicht.

Het bevers water is goed tegens allerlei venijn, maar om dit goed te houden zo dient het dat men het in de bevers blaat te bewaren.

Wie dat podagra heeft zal van bevers-vellen laarzen of schoenen laten maken en dagelijks dragen.

Dit zo voor af gezegd zijnde zullen op de rechte aard der bevers, zo wij die zelf inderdaad bevonden en van vele ontwijfelbare getuigen ervaren hebben oprecht verhalen: en opdat niemand meent dat wij mede van een onbekende zaak handelen zal de lezer gelieven te weten dat er in Nieuw Nederland en de districten daaraan vast elk jaar wel tachtig duizend stuks geslacht worden, dat wij ook in de tijd van negen jaren die daar geweest zijn onze bekomst dikwijls in bevers-vlees gegeten, die ook wel van jongs af aan gehouden en veel duizenden bever-vellen gehanteerd hebben.

De bever is een viervoetig die die van aardgewassen leeft, dat zich te water en te lande onthoudt, fijn en ruig van vacht, laag van benen, gezwind, vreesachtig, subtiel en in 't algemeen zo dik als lang.

Men noemt dit dier in 't Grieks Castor, in 't Latijn Fiber, in 't Duits Beever, de andere namen daar het in Europa mede genaamd wordt zijn daar meest alle uit afkomstig, het heeft vier poten gelijk de otter of ander wild en tam vee, dat zich alleen te lande onthoudt.

Hun spijs is niet gelijk als sommige menen vis of roof gelijk de otter tot welk doel ze het uitbeelden en beschrijven met een vis in den mond en zelfs ten dele vis en ten dele vlees te wezen, maar ze eten basten van verscheidenen hout en wortelen, ook gras, lis en groente, dat zich in en op de wateranten en de bossen e velden, daar omtrent gelegen bevindt, de meeste basten zijn van waterwilgen, grienden en bijlstelen, dat op de waterkanten veel groeit en bij mankement allerhande die maar geen zo zure of bittere smaak heeft dat ze die niet kunnen verdragen.

De bevers onthouden zich zo men zegt en ook waar is zo wel te water als te lande, kunnen daarom water-land-dieren genaamd worden, maar evenwel ze zijn merendeels op het droge en te lande; ze halen ook hun meesten kost en voedsel te lande, van de basten der bomen en kruiden die ze eten, mitsgaders alle het hout en gras daar ze hun huizen mee voorzien: Vele nachten zijn ze dikwijls op het land: ze kunnen zich ook onder het water niet heel lang onthouden, voornamelijk als ze gejaagd worden en vermooid zijn. Te water vinden ze voor hun onderhoud weinig dan enige basten van wortelen, zo die aan de kanten van de loop en killen uitsteken, [84] met wat lis dat hier en ginder, maar meest aan de kanten groeit, voorts dat de bevers zich zo veel te water onthouden is onfeilbaar daarom, gelijk ook hetzelfde van alle de grote bever-vangers zo getuigd wordt, dat ze van naturen vreesachtig zichzelf veel veiliger vermenen te water dan te lande te kunnen onthouden en redden, tot dat doel nog gehoord zal worden hebben ze hun huizen op het water en in de onderste ruimte gaten waardoor ze zich altijd te water kunnen begeven, maar zekere terugtrek-plaatsen die ze altijd daarbij hebben dat is een spelonk of hol onder het water, in de kant van de waterloop daar hun woning op staat, hierin terugtrekken en onthouden ze zich in tijden van nood, menen daar ook zo goed in bewaard te zijn dat niemand hun (als ze daarin zijn) kan deren.

Een bevers gedaante is omtrent als de vorm van een komkommer daar een plat steeltje aan is of gelijk een eendvogel daar de hals met het hoofd af is, het is voldoende een langwerpig kluwen dat wat plat is en menigmaal dikker dan lang en gelijk een varken wat plat van de rug maar de buik toevalt, zo valt den bever recht anders, gelijk een dode mol daar eens op getreden en die nochtans niet ten enenmale verplet is.

Volwassen rekent met hun vellen een el over het kruis of om beter te verstaan, een el lang en ook zo breed als ze niet rond maar bijna vierkant vallen, zoals veel gebeurt, wat daarboven is houdt men voor leverbaar en zo tot vijf vierendeel toe, maar zelden hoger. De winter van de maand december tot mei en in juni toe vallen de vellen goed, worden dan ook meest geslacht. De herfst-vellen hebben de wind-haren ten dele ook wel, maar daar zit weinig wol onder: Verder zomer-vellen of die voordat ze volwassen zijn geslacht worde, zijn niet veel bijzonders, evenwel de wilden verschonen ze niet, maar nemen alles weg hun tevoren komt of fat ze het begaan kunnen, als ze ter jacht zij

Hun huizen, gelijk Sextius, Albertus en Olaus wel zeggen , bouwen ze van hout, maar die altijd overeen lopen met het water met verscheidene verdiepingen tot vier, vijf en meer boven de anderen, zo kunstig en aardig dat het waardig en speculatief is vanwege al die vertrekken en verdiepingen die daar in zijn om te zien is, werken het met klei, hout en gras zo dicht van boven toe dat het de regen ten dele stuiten kan, daarin logeren ze dan met hele en halve geslachten en breken eruit als de bijen na dat ze vermenigvuldigen en weinig verstoord worden. Het hout daar ze de huizen van maken is zacht als bijlstelen, grenen, kano of diergelijke; dat ze omtrent de waterkanten los vinden leggen tasten ze eerst aan, als daar te kort komt zo trekken ze naar het naaste bos toe om hout te vellen dat aldus toegaat: Een bever (wil een hout vellen) kiest een boom daar hem de basten niet kwalijk van smaken, gewoonlijk anderhalf voet of daar omtrent dik, daar begint hij dan met zijn voorste slagtanden, want voorin de mond hebben de bevers onder en boven twee tanden van geweld die omtrent een halve duim buiten het tandvlees staan of wat minder en meer naar dat ze oud zijn, deze tanden zijn buiten op geelachtig, wat afgeschroeid en ingenomen het men daarvoor houdt dat het tegen de geelzucht heel goed is: met deze tanden die ze gelijk de eenhorens, [87] wezeltjes, gering of muizen te lande voor in de bek hebben staan beginnen ze te schaven, maken een keep van een hand of halve voet breed, naar dat het hout zwaar is, gaan heel rondom en van onderen naar boven en van boven tot omlaag tot het elkaar raakt en zo door i, dat ook de boom val, en dan lijkt het alsof er twee van die grote tollen (die de kinderen mee geselen doen omlopen) met de spitsen tegen de anderen aan stonden en gedraaid waren. Van hun opkijken als de bom vallen zal heb ik nooit iets kunnen vernemen, maar dikwijls gebeurt het dat de bomen door zijn en wel van de stomp afschieten zonder te vallen omdat ze tegen andere bomen die daar omtrent staan aan leunen blijven hangen, gelijk ik wel menige en meer met mijn zulke bomen in 't bos gezien hebben. Wat nu van het hout bij de werken te brengen is alle die in Nieuw Nederland wonen zien dikwijls vellen die de wind-haren op dn rug afgesleten zijn en noemen die hout-drager omdat ze het hout dragen als ze timmeren en te kort komen, maar niet gelijk de ouden gemeend hebben tussen hun benen als op een slee of wagen, de wilden die verklaarden dat geien te hebben, ik ben verscheidene malen onderricht dat ze de stukken met hun tanden ook korten zo lang en zwaar als ze die moeten hebben te dragen, dan stelt het wijfje zich daaronder en de kinderen en het mannetje sturen zodat het daar niet afvalt en dat gaat zo voort totdat ze genoeg hebbe, met de staarten zich voort te laten slepen, als ze het hout op het lijf zouden hebben liggen dat, heeft geen schijn van waarheid want hun staarten zijn niet gelijk de oude menen groot en lang: de allergrootste zijn niet kloeker dan een gewone mannenhand zonder de duim; ook zo teer dat zulk geweld van voorttrekken niet zouden kunnen lijden, voornamelijk als het met zulke scherpe tanden gevat worden. De staarten zijn platachtig zonder haar en gelijk met visschubben bezet, maar het is het vel dat alzo generfd is en gelijk de hele bever (waarom ze ook in Duitsland altijd voor de keizers tafel wordt gehouden als dat zelden geschiedt en gevangen wordt) een zeer delicaat eten i, dat voldoende alle andere vlees dat op de aarde of in het water zich onthoudt te boven gaat, daarom ook de wilden ons graag voor een kleintje van al hun kost en spijs laten deelnemen, evenwel van het bevervlees zeer zelden scheiden, zodat het merendeel der Christen inwoners in Nieuw Nederland nooit geen bever-vlees geproefd hebben: zo is het aller-edelste en beste noch van dat aan de gehele bever gevonden wordt de staart daar de wilden niet licht van scheiden tenzij het zaak is dat ze iemand zeer bijzonder willen trakteren of begiftigen.

De bevers dragen gelijk de varkens zestien weken, maken altijd dat ze in de zomer, de ene vroeger en de anderen later, eens per jaar jongen krijgen: hebben altijd vier jongen t' seffens, tenzij de eerste keer, dan is 't wel somtijds maar twee of drie. De jonge bevers zo ras (als ze ter wereld komen) schreien als nieuwgeboren kinderen, zo dat iemand die in een plaats komt daar een jonge bever is als hij daar tevoren niet van weet zal menen da ter een klein kind omtrent is. De bevers hebben tussen hun voorste poten die dicht bij het hoofd maar ver genoeg van elkaar staat twee borsten [88] gelijk een vrouwe en als de jongen zuigen zullen komen er twee gelijk, want daar zijn geen borsten meer, zo richt dan de moeder zich op als een mens die zit en geeft elk jong een borst die tegen de moeders lijf komen leunen als kinderen die staande zuigen: Ondertussen liggen de andere in 't nest alsof ze lagen en schreiden en dit onderhouden ze zo beurt om beurt. Een jonge bever is een lief beest, kan licht aangehouden, opgebracht en zo tam gemaakt worden als een hond en dan eten ze alle dingen gelijk de katten, uitgezonderd vis en vlees, of het moest hun tevoren gekookt wezen, dan gewennen ze daar ook wel toe. Als ze nog heel jong zijn dient men ze met melk op te brengen die ze door een lepel of horen licht leren te zuigen: Ze zijn zo mak te handelen als een jonge hond en zullen nooit bijten of kwaad worden, hoe men die tergt, maar als ze wat groot worden gaan ze graag alle dagen zich aan het water wassen, daar duikelen en spelen ze in de stroom; zijn heel vrolijk en lustig dat genoeglijk is om aan te zien, dan het slimste dat er van is doordat de lieden daar te lande zo geen besloten plaatsen over de waters hebben raken ze doordat ze alle dagen gaan en komen licht in ’t wilde en vergeten het wederom te komen, gelijk de herten en andere dieren die men ook wel in gelijke voegen aanhoudt en heel tam maken kan.

De medicijn-meesters schrijven, als voren gehoord is, de bevers-geilen die ze Castoreum noemen, veel zeel zeldzame eigenschappen toe, Aristoteles, Plinius en die omtrent zijn tijd geleefd hebben meenden dat ze die zelf uitgebeten zouden hebben, maar Olaus Magnus, Agricola, Albertus en Sextus hebben dit niet willen aannemen, maar zeggen dat er veel bedrog onder het verkopen der bever-geilen schuilt, gelijk ook waar is, en omdat ik grote moeite heb gedaan om eenmaal tot het rechte verstand van deze zaak te komen, tot welk doel niet alleen veel Indianen bij mij nauw zijn onderzocht zijn die ik daarvan oordeelden best ervaren te wezen, maar heb ook zelf met eigen handen verscheidene bevers geopend en nauwkeurig onderzocht waarover hoe ik het ervaren heb gunstige lezer bij deze gelegenheid niet zal verzwijgen.

't Is zulks dat ze voor het gebruik der medicijnen uit Canada met vaatjes gedroogd en zo men mij wel onderricht heeft ook wel gezouten plachten over te komen om aan de drogisten verkocht te worden, maar alzo het merendeel bevers-nieren, spenen of de rechte-geilen niet waren zijn ze daarna zo zeer niet nagetrokken geweest. Uit Nieuw Nederland zijn ook wel verscheidene lieden gegaan die zo ze meenden en dat de wilden daar ze die van hadden zelfs niet beter wisten of hadden goede partij van deze bevers-geilen bij zich, maar toen ze hier in Holland kwamen wisten daar niet veel van te make, en men berichte hun dat het van de rechte niet waren, wat ik verscheidenen keren hoorde en, mij meer nieuwsgierig maakte en twijfelen liet of ik ook wel rechte bevers-geien gezien had, alle die ik gezien had waren rond, sommige groter dan andere, maar hoe lange dat ze hingen te roken of drogen daar druipt altijd noch vet uit, gelijk als van spek dat door de zon smelt: Eindelick zag ik eens een wat langwerpige, gelijk een gekonfijte peer, rimpelachtig en wat gespierd, deze vertoonden ik aan [89] een ervaren doctor die in Nieuw Nederland woont en verstond uit hem, dat het van den rechte slag was zo ze behoorden te wezen. Omtrent deze tijd bij gelegenheid dat er niet heel ver van mij bevers woonden worden er mij verscheidenen van de Indiaanse jagers gebracht die noch niet opgesneden, maar goed en ten enenmale waren, daar zocht ik dan met grote vlijt om te weten waar en hoe de rechte bever-geilen lagen, doch 't was verloren moeite, ik vond niets dan diep binnen in het lichaam onder het Os Pubis eis-been als ronde balletjes gelijk de gewone sleur was en men in Holland van zei dat het de rechte niet waren, ten lange leste van een verstandige Indiaan dat hij grote bever-vanger was dien ik zeer goed kende en in al deze handel mijn hulp, nadat ik hem zeer veel van de beste slag die gelijk een peer was aangeduid en verhaald had en daar toe aangeraden was, nam een bevers wijfje onder handen, mede begerig was omdat alzo dik van jongen was om die te zien en hoe ze lagen, zo bevond ik daarin dicht tegen de ruggengraad twee testikels van zulke vorm gelijk ik naar zocht, geelachtig, langwerpig gelijk peren maar wat plat, omtrent van zulke substantie als de jonge kalfs-borstjes, doch met een tamelijk taai vlies overtrokken, ik nam ze daaruit en tot meer verzekering om te weten dat het van een wijfje was noch vier jongen uit hetzelfde lichaam een tijd daarna vertoonden ik deze bevers geilen aan die voorgenoemde medicijn doctor in de gouverneurs huis bij een vol gezelschap en vroeg hun wat het waren, de doctor en alle andere presenten oordeelden het oprechte bevers geilen te wezen, nadat ik hun de gehele geschiedenis verhaald had keken ze me vreemd aan, maar bleven bij hun eerste oordeel van dat het oprechte bevers geilen waren, volharden. Naderhand heb ik noch wel meer bevers geopend, maar heb het altijd ervaren gelijk het hier verhaald is, zo dat (zonder dat ik nochtans iemand in zijn gevoelen wil veroordelen) naar mijn oordeel het rechte Castoreum, niet in de mannetjes maar in de wijfjes zal gevonden worden, de ronde balletjes die uit de mannetjes komen kerven en zuigen de wilden veel onder de tabak en zeggen: dat het gezond en smakelijk is, hun vlees en spek dat ze rondom hun lichaam wel somtijds twee of drie vingers dik hebben eten ze alle heel graag, maar voornamelijk de staarten, en het vlees dat tussen het vet gelijk in de gemeste varkens met regels tussen het spek in zit daar houden e mede veel van, maar het gebeente van de bevers verbranden ze en willen niet lijden dat hun honden daarvan eten, want naar hun mening zouden ze dan voortaan ongelukkig op de jacht wezen.

De bevers zijn alle van een en dezelfde kleur als dat enige wat bruiner en enige wat rosser zijn, een alleen heb ik er en al die ooit met bevers omgegaan hebben, zo ver men vernemen kan maar gezien die spierwit was en deze is in het schip de Princes met de directeur Kieft gebleven, maar de windharen op de rug trokken een weinig naar het goudkleurige. [90]

Beschrijving van Geschil, Over de gelegenheden van Nieuw Nederland tussen een Nederlandse Patriot en een Nieuw Nederlander.

Patriot.

Heer en vriend: ik heb voor deze bij verscheidene gelegenheden pertinent gelezen, en horen verhalen de geschapenheid van Nieuw Nederland, ook de vorm en doen van die ingeborene en wat dies meer mag wezen waaruit ik deze voldoening ontvang dat zien kan, is, het daarvoor een burger, boer en ander particulier persoon, van wat conditie die mocht wezen, voor als nu goed te geraken is, evenwel mij zijn enige bedenkingen ingevallen waarover ik lang gewenst heb uw bericht te horen, zal daarom in 't wel nemen deze vraagvormig voorstellen om te lichter ons voornemen te kunnen voltrekken.

Het eerste is of het wel dienstig voor deze Staat zou wezen dat genoemde land tot floreren kwam en waarin de voordelen die deze staat daardoor toegebracht zou kunnen worden bestaan zullen.

Ten anderen, als daar al enige toename van mensen en rijkdommen geschieden of het land wel uit zichzelf gelegen of bekwaam te maken is om tegen macht van vijanden en rovers bevrijdt te kunnen worden.

En ten derden, of het ook bekwame gelegenheden van negotie heeft en op wat plaatsen en waarmee men daarvandaan avontuurlijk een negotie doen zou, de verdere bedenkingen, om kort te wezen zullen hieruit kunnen afgenomen, [91] en daar onder gereduceerd worden en als het u gelegenheid toeliet zo wilde ik hierover van u wel uit de droom geholpen zijn.

Nieuw Nederlander

Hoe wel ik mijn heer geen bekwaamheid heeft, gelijk ik wel zou wensen, deze voorzegde vragen te beantwoorden zal omdat u het begeert evenwel trachten u te voldoen.

En eerst dan of het dienstig is voor deze Staat dat Nieuw Nederland floreert, daartoe zeg ik ja, om deze redenen of om nader aan uw vraag te komen de voordelen die deze Staat daardoor toegebracht komen worden zullen hierin bestaan.

Ten eerste, zo (dat God verhoede) eens enige onlusten met Spanje ontstonden dan was er geen plaats in de wereld bekwamer om die in hart en ingewanden aan te tasten dan deze en daar men alles bijeen hebben kan, want victualie, hout als planken, knies-backen, masten en wat men tot uitrusting van schepen nodig heeft of is daar van alles of daarop aangelegd zijn zo kan men ze daar hebben zonder iemand dan zichzelf daarom te bemoeien.

Ten anderen, zo het gebeurde dat door deze of gene inconvenienten ons hier eens ijzer, hout, assen, koren, of iets dat van 't oosten komt kwam te ontbreken zo behoefde men in Nieuw Nederland zich daar maar naar te schikken en het defect kon van daar voorzien worden als men nu maar eerst voorshands af de populatie bevorderde want die definieert en is het alles niet.

Ten derden, zo zal men voor velen daar altijd een vrije en onbekommerde uitvlucht vinden en altijd ginds en weer onderhouden een vrije en profitabele negotie van de Heren Staten hun een eigen in hun ander eigen land ginds en weder die in tijd en wijlen zodanig zal toenemen en opkomen dat het nu van onwaarheid bedacht zou wezen, die te definiëren: Men ziet hoe het nu in twee of drie jaren is aangegroeid sinds men wat heeft begonnen te bevorderen en bij voortgang zal het hoe langer hoe meer en van jaar tot jaar zo toenemen dat het ongelooflijk is, maar daarvan op de derde vraag.

Ten vierden, zo zou men daarvandaan naar voorgang en populatie bij tijde van nood voor deze Staat formidabele assistentie en voorzieningen van volk en levens kunnen bekomen dat alle republieken ontzien en geacht maakt, bij alle zodanige als hun voorspoed zouden mogen benijden.

En ten vijfden, gelijk men weet dat naar deze landen altijd gewoon zijn menigte van mensen aan te komen zakken omdat men nooit te onpas kwam, maar altijd emplooi plag te vinden en dat nu hierbij het middel van de vrede en anderszins zo veel emplooien niet vallen en veel mensen zo te zeggen als schadeloos lopen, blijkt zeker dat het dienstig zou wezen en gemakkelijk kunnen geschieden dat men het hier onnodige en overtollig volk buiten Nederland noch een ander Nederland oprichten tot een opmerkelijk anker en steun van de Staat waarmee ik uw eerste vraag als voldaan hou.

Patriot.

In ’t algemeen zie ik hier wel enige redenen in, maar ik heb dikwijls wel lieden van fatsoen horen zeggen dat Spanje zelfs zich niet bedankt [92] zo veel buitenlandse kolonies te hebben omdat ze zo veel mensen naar zich trekken zodat het vaak ongemak van binnen veroorzaakt en mooie gelegenheden thuislaat vacant staan en verzuimen, nu men weet wel dat het meeste zwaar behoort te wegen en het hemd voor den rok gaat, hierop u bericht eens.

Nieuw Nederlander.

Wat Spanje aangaat het is openbaar dat het zonder zijne uitheemse kolonies bij lange na zo veel niet vermogen zou en dat is een ronde o evenwel, dat hun kolonies heel veel volk naar zich nemen en veranderen waarin de consequentie misschien wel enige van de slechte plaats in Spanje liggen blijven, dat kan al wel waar wezen, maar tussen de gelegenheden van Spanje, en deze Verenigde Nederlanden is in dit geval zo’ n groot verschil dat alle de redenen die daar contra hier pro vallen, het zou verdrietig wezen daar in 't lange en breedte in te gaan, doch in 't korte considereer dat rondom Spanje landen liggen als Italië, Frankrijk, Portugal zo goed als Spanje zelf, daar ook overvloedig emplooi is voor vigilante ingeboren en dat wel dikwijls daar meer dan hier te lande consumeer en sterfte en oorlogen vallen, maar hier om de Nederlanden, Oostland, Duitsland, Westfalen, Bersland, Waalsland etc. waaruit de mensen met menigte herwaarts aankomen en niet tegenstaande veelvoudig emplooi die daar voorvallen, zo kunnen evenwel en behoren ook want anders zou de trek stuiten en de lands reputatie in deze verminderen, hier uit Nederland zouden missen noch een goed getal van duizenden van jaar tot jaar gemist en gezonden worden doordat het zo het mooi al enig defect kwam te ontstaan het van buiten weer voorzien zou worden, met een woord: Wij kunnen het volk gebruiken en Nederlanders daarvan maken en onze naburen moetens zo voor ons opwekken en het volk dat nu naar Nieuw Nederland gaat is niet weg of verteerd, maar zo veel als op woeker gesteld gezien de voortteling die daar geschiedt.

Patriot.

Wil je dan daaruit besluiten dat Nederland beter is dan de Oosterse landen of Duitsland etc.

Nieuw Nederlander

Wij leggen het hier eigenlijk daar niet op aan en menen dat die kwestie als ze daar was zichzelf wel zou redden, maar dat in de provincies van deze Staat tegenwoordig door Gods genade meerder overvloed van koopmanschappen, manufacturen, contanten, ja nering en welvaart is dans een van de genoemde landen gaat vast, hoewel de Hanse Steden sommige mede niet weg te werpen zijn, nu daar het aas is vergaderen de arenden en ook zijn de gemoederen van de Nederlanders zeer meewarig en de vreemdelingen omtrent als ingeboren waarderen dat zeer aanlokkelijk is, te meer als daarbij kom, dat iedereen, 't is even eens van wat hantering hij is die hem daar maar schikken wil daar altijd schrap kan raken en met de tijd is dat nu al in een verouderde gewoonte gekomen waaruit alles ik besluit dat wij hier uit deze landen vandaan zo veel kolonies als Spanje al was het de hele helft en ook mee zouden kunnen uitzetten zonder een enig mens uit Nederland of Nederlanders te missen, ja het zou ons mensen doen aanwinnen want die in Nieuw Nederland of diergelijke kolonies [93] wonen veranderen zo wel in Nederlanders als die van buiten hier burgers worden en blijven altijd in onze devotie.

Patriot.

Dit zou ik nu met u beginnen te verstaan, te weten: dat de populatie voor deze Staat, aldaar niet ondienstig zou wezen, maar dit valt er weer op als er al lieden van fatsoen en middelen derwaarts s gaan, gelijk ik hoor dat nu ondertussen soms gebeurt of gelijk men zegt dat daar zowel wat te winnen is dat vlijtige of gelukkige lieden daar komen te prospereren, want dat worden dan mede lieden van fatsoen of tenminste hun nakomelingen, wat verzekering kunnen die lieden daarvoor hun personen en goederen hebben, ik bedoel vast geen altijd .

Nieuw Nederlander.

In 't wel nemen mijn heer, nu geschiedt mij van u ongelijk want dit is eigenlijk de tweede vraag daar gij naar uw voorgeven mij over begeerde te horen en hier vel je zelf r een onbezonnen en onberaden oordeel over.

Patriot.

Zo onberaden niet als gij wel meent, want ik considereer dat het een land is dat wij zo gevonden en licht aangekomen zijn dat ter zee en te lande open of met weinige en van weinig consideratie forten voorzien is dat de Engelse en de Indianen daar rondom sterk en wij zwak in zijn, dat de Portugezen of andere rovers daar licht enige invasie uit de zee kunnen doen en in korten tijd: want het is mooi dicht voor de handt en weinig buiten het vaarwater en dat meer is gij weet wel dat onze natie voornamelijk die aan de negotie vast zijn dat ik wel verstaan kan dat daar het belangrijkste moet wezen wel vlijtig zijn om wat te koopmanschappen, maar de landen vast te maken en goed te verzekeren daar passen ze niet goed op of het moeten lieden van militie wezen die je daar weinig hebt, somma, ik zie er grote zwarigheid in want al bracht men daar wat of al had men daar wat over gewonnen, men is het daar niet zeker.

Nieuw Nederlander.

Gelieft gij uzelf te beantwoorden of tot vooroordelen te inclineren zo mag ik wel zwijgen want al vertoonde ik u al mooi het contrarie, 't zou doch even veel doen en hoe wel in uwe consideratie een grote uiterlijke glans en schijn van reden in waarheid is zo liggen ze nochtans ongedistingeerd en zo absoluut door elkaar dat het wat schijnt te wezen en het is inderdaad niet.

Patriot.

Ik zal dan graag uw bericht hiervan afwachten onder belofte dat ik het zonder vooroordeel of partijschap wil aanhoren, want anders zou het gelijk gij zegt tevergeefs gepreekt zijn.

Nieuw Nederlander.

Zo zal je wel doen en het is de enigste manier om de waarheid van een ding te weten, daarom zo mijn memorie nu ver genoeg reikt zal ik al uw objecten doorwandelen, wat het voor een land is en hoe wij daar aan geraakt zijn kan in de beschrijving die daarvan is genoeg gelezen worden die hier overtollig zou verhaald zijn, maar van het licht aanraken is genoeg gezegd als alleen waar te zijn ten aanzien de eerste vinding, maar geconsidereerd de kosten ten tijd van de particuliere en daarna bij de West-Indische Compagnie en andere gedaan die tezamen al veel tonnen goud monteren nevens de moeite en voorzorgen van tijd tot tijd aangewend zo zijn wij [94] daar niet licht aan geraakt, dat is te zeggen, het is zonder veel kosten, moeiten en strubbelingen tot hiertoe niet gebracht.

Dat je ten tweede zegt dat het te water en te lande open ligt en weinig met forten voorzien is daarin gaan ze mede veel te ver en breed af, want let hier eens op, zo wel in de Zuid-rivier als Noord-rivier is het loodsman vaarwater en voor wie daar niet goed beken is zou er zeer hoog perikel lopen en onmogelijk in te komen, behalve dat de zanden en platen ook dikwijls verlopen en als ze daar al in waren zo was het niet met allen, want dan moesten ze eer ze ergens kunnen komen daar wat te doen is forten passeren zo considerabel naar dat lands gelegenheid als hier te lande enige zijn en zo bij aanwas van mensen en middelen als u edele wel zegt den nood hoger liep. Het land fortificeert zichzelf merkelijk en geeft ten anderen van naturen de gelegenheid dat men het zodanig fortificeren kan, zo wel aan de zandpunt in de hoofden als in het hele gat of waar het enige Baye of inkomsten heeft dat het menselijkerwijze onmogelijk is en eer het daartoe komt dat wij maar weinig hebben lopen wij in weinig perikel, want om een ander een stuiver af te nemen verliest niemand daar graag twee.

Patriot.

Dat is al wel, maar als ik daar wilde wezen, ik zou juist uw Baye en Havens niet zoeken, maar gelijk ik gelezen heb is de hele kust een zandstrand, met niet veel zware winden uit de zee onderhevig en goede ankergrond, daar zou ik het hachje neer smijten en komen u van achteren bij of eer je daarvoor op u hoede was, hoe zou u dat passen?

Nieuw Nederlander.

Dat laat hem zo wel zeggen, maar het is onmogelijk te doen, 't is waar, je kon daar wel ergens doch met perikel genoeg komen zetten en landen, maar dan had je noch niet gedaan want de ganse kust van Nieuw Nederland is doorgaans dubbel landen dat dan binnen in tussen beiden grote vlakke wateren heeft of het zijn eilanden die sommige twee of drie dik liggen en zou je die binnenwateren en eilanden willen verachten en over ’t hoofd zien, zeg mij dan eens waar je vaartuig vandaan zal halen om daarover of mede tussen door te komen, 't is maar dolleman weck, somma over de voet is het niet te doen en genomen iemand wilde evenwel zo eens een gek stuk ter hand nemen, zo zouden wij het weten eer hij begon te landen door de wilden die overal langs het strandt verkeren en gewend zijn boden-brood te komen eisen als ze enige schepen onder het land zien.

Patriot.

Maar wat zeg je van het lange eiland?

Nieuw Nederlander.

Daar is het ook niet te doen, want het lange eiland is doorgaans mede meest dubbel land en meen je dat je daarop komt hoe kom je daar weer af of wat voordeel kan 't u geven, voorwaar niet dan grote schade en perikel, als er al ergens wat te doen zou wezen dan moest het aan Nieuw Amsterdam zijn. Als gij nu antwoord daar te willen wezen, zo leg ik u voor de neus ten eerste dat je er kwalijk kan komen wegens het onbekende vaarwater, dat wij het altijd een dag of twee van t voren zullen weten, met de zandpunt en de hoofden die men dan dat het maar enige schijn had dadelijk zou fortificeren en dat meer is het fort Amsterdam zelf en zonder die [95] onder zijn kanon te passeren ge daar niet kan komen en daar ligt zo veel geschut op dat ik oordeel het de helft niet zal hoeven te gebruiken om de macht die daarin zulken vorm de eerste vijftig jaren noch komen zal te weerstaan.

Patriot.

Al goed, dit gelijkt nu zo weer wat voor een macht van buiten uit ter zee, maar je hebt de Indianen van binnen en de Engelse zijn met grote menigte aan weerszijden van u en gij weet wel hoe gevaarlijk het is zulke kittelorige en machtige buren te hebben, wat zal je mij hier op zeggen?

Nieuw Nederlander.

Wat de naturellen of Indianen aangaat, daar is niet veel aan vast, ze zien nu zelf wel dat hun dingen niet veel te betekenen hebben en anders niet zijn dan om een brandhout of een nieuw aankomeling die niet beter weet verbaasd te maken, lees het in de beschrijving van Nieuw Nederland onder de titel van hun oorlogen, ge zal zien dat ze geen regimenten, compagnies of gelederen formeren kunnen en dat ze de ene over den anderen te weinig gezag hebben, zodat ze niets kunnen uitrichten, ten anderen de oorlog laats-leden met hun gevoerd toen wij niet half zo sterk van mensen waren als nu, heugt hun noch zo goed dat ze niet licht iets zullen beginnen, hoewel als men van beginnen zou spreken zij lieden toentertijd daar ook weinig schuld aan hadden, doch dat is geleden en gebleven, maar zo veel de Engelsen aangaat dat is zeer bedenkelijk en heeft zijn zwarigheden al vrij wat in en ik verzeker u dat wij in Nieuw Nederland met die oorlog of dat het is niet hovaardig zijn, noch ons daar zo veel aan zullen laten gelegen wezen dat wij ons in gevolge van deze met die van Virginia of van Nieuw Engeland in kwestie zullen steken.

Patriot.

In kwestie steken man, wij zouden daar ons ook wel graag buiten gehouden hebben, maar het schijnt me niet langer rust of vrede hebben kan als zijn naburen het mede zo verstaan wil.

Nieuw Nederlander.

Dat blijkt zo zeer niet, ook weet ik niet hoe het met u en hun daarin staat, maar dit heb ik wel gelezen en kan 't ook wel begrijpen dat het altijd geen wijsheid is zich niet te willen verklaren in zaken die noodzakelijk, een deels voor iemand zijn rekening in het uiteinde moeten wezen of daar men zo interesse op loopt dat men uit verscheidene inzichten en gelegenheden voor de derde persoon daarin speelt. Ik zou u hierop wel voorbeelden kunnen geven daar de histories van vol zijn, maar omdat ze alle in de conclusie overeenkomen zal ik die hier om dat het tere punten zijn uit redenen voorbij gaan en nu weer tot Nieuw Nederland komen en zeg om u in dit geval ook te voldoen, die uit Virginia kunnen niets doen of ze moesten ter zee komen en dan hebben wij voor hun rekening alreeds geantwoord, want te lande hinderen zich de verre woeste wegen met verscheidene grote rivieren en zouden wij hun meer kwaad doen dan zij ons kunnen toevoegen. Die van Nieuw Engeland, 't is waar, zijn veel sterker dan wij, maar dat het hun daarom beter als ons zou passen in onderlinge onlusten te vervallen kan ik niet verstaan aangezien ze een land zijn dat voornamelijk of alleen daar de negotie wel moet varen die ze kwalijk van bezuiden de Kaap-kot, Zuidwaarts uit kunnen doen zonder ons kanaal achter het lange eiland te passeren. Ten anderen ze[96] liggen overal open en meer dan honderd mijlen langs de kust verstrooid zonder enige forten, soldaten of oorlogsvolk en uitrusting te hebben, behalve dat ze hun planters en inwoners zodanig oefenen dat ze tegen de Indianen bestand genoeg zijn en zo wij enig aanval van hun leden zo moeten ze weer weten dat men met weinig volk en minder dan wij in Nieuw Nederland daartoe te missen hebben in partijen geheel land kan verzorgen en ten aanzien dat ze een menige te van kleine dorpen hebben, die weinig of geen tegenweer kunnen doen en vast aan en in 't bos gelegen zijn daar men bij nacht en anderszins kan branden, blaken, alles ui roeien en dadelijk weer ongezien in de bossen weg wezen zo dat ik daar niet veel voor vrees, ook zullen ze daar niets in doen zonder expres bevel van het parlement die daar niet licht toe verstaan zullen want als ze zo doen zouden de represaille wel in openbare oorlogen met Engeland uit barsten dat men daar alzo weinig als hier wenst en zo lang als je mij niet kan laten geloven dat die van Nieuw Engeland uitzinnig zij, kan je min ook niet laten begrijpen dat ze ons zullen beoorlogen of in die voegen confronteren, niet dat ik het zo zeer aan hun goede wille toeschrijf als wel hun eigen baat en voordeel dat er aan vast is met het grote gevaar dat ze ondergaan zoude zo ze ter contrarie deden en aangaande u Portugezen of zeerovers, daar is niet veel aan vast aan of kan uit het voorgezegde wel verstaan worden en genomen daar kwam ter sluipen de een of andere rover eens gesnapt, wat sou 't wezen, die man mocht vrij er staat op maken daar op zijn kerkhof te wezen, want met schepen minder vaartuig en landvolk zou die man al hebben verwezen eer hij iets kwaads bedrijven kon en hetgeen u van onze natie gelieft te zeggen; ik weet wel dat ze genegen is tot negotie en zo je van iedereen voor zijn hoofd in 't bijzonder sprak het zou waar zijn hetgeen gij zegt, maar heer maak nu eens een onderscheid tussen deze en geen particulieren lieden en een gezette regering, waar is er een regering in de wereld die meer genegen i, met kunst de natuur te bat te komen om hun land te fortificeren en te verzekeren dan de hier inlandse en waar zijn daar mensen onder de zon die daar liberaler toegeven dan onze natie, doch het moet wel gefinancierd worden en elk moet de vrijheid hebben van daar wat onder te praten, al zou het dikwijls beter is stil te zwijgen. Maar van Nieuw Nederland dit aangaande te spreken bij lieden van de regering aldaar dienen tot dat doel adviezen opgesteld over gezonden en hier volkomen orde bij de heren majoors daartoe verleend te worden en dan moet men het de gemeente naar hun humeur ligt ten bekwaamste doen goed vinden om de rekwisities daartoe nodig bekwaam daaruit te vinden, gelijk men dat hier te lande in gelijke voorvallen ook zodanig praktiseert, doch dit is Salva & integrare, aldus gesproken, maar als dn instanties nood gaast maken moet men uit de gelegenheid zijn wet funderen en hiermee mijn heer, meen ik dat uw vaste conclusie al vrij wat verzwakt zal zijn.

Patriot.

Ik moet nu, hoewel het niet graag toestaan dat ik het allemaal zo ver niet ingezien heb en dat de zwarigheid zo groot niet is als ik wel meende, maar laat ons dit nu laten, een eens van de negotie spreken en zeg mij eens waarvan die meest bestaat en in tijd en wijlen bij populatie bestaan zou kunnen. [97]

Nieuw Nederlander.

Het is mijn lief tot hiertoe enigszins voldaan te hebben en op dit derde stuk meen ik u wel best tevredenheid te zullen kunnen geven.

Patriot.

Plaatsen die ons dienen daar moet negotie en gelegenheid van negotie bij wezen, anders kunnen die ons niet vermaken al zijn de gronden en landen noch zo goed, in Duitsland onder d hertog van Brandenburg, in de Palts en elders veel dichter bij zijn landen en goede gronden genoeg, maar dat is niet, daar is weinig gelegenheid van negotie bij en daarom kunnen zee niet aankomen.

Nieuw Nederlander.

Op de negotie moet het zien en daarvandaan komen en diegene die recht voort in Nieuw Nederland waargenomen wordt bestaat meest in granen als tarwe, rogge, erwten, gerst, &c. Item, spek, vlees, vis, bier, wijn en wat voort tot de huishouding ter tafel of de mond verzorgd wordt, dat valt er in overvloed zodat men bij de goede gelegenheden van te navigeren stromen daar we noch van spreken zullen kwantiteit kan verzenden, zo naar de eilanden als West-Indien dat wij daarvandaan al lang en opmerkelijk met victualie geassisteerd hebben en hoe de populatie meer toeneemt hoe daarvan alles meer overvloed zal wezen, want de lieden die nieuw aankomen maken het tweede jaar hun eigen provisie en het derde jaar hebben ze al mede wat over, voorts val er tabak en waren die men voorgezegde victualie in retour bekomt die vrij wat importeren kunnen met velerhande bon-werk als bevers, otters, berenhuiden, elanden en hertenvellen, &c. als in de beschrijving te zien is. Het wijn-planten begint eerst aan te gaan, maar het zal met de tijd vrij wat te zeggen hebben, zo zal ook de buitenlandse visserij: want al wil gij daar honderd scheepsladingen vis hebben, daar mag ge vrij staat op maken en vast gaan als gij het daar maar op aan legt en de hele winter door kan men in de Zuid-Bay traan maken van de walvissen die daar met menigte komen. Item, men heeft daar of men kan daarbij menigte hebben van hout, hennep, teer, Assen, ijzer &c. daar de beschrijving u in 't breedte bericht kan geven; maar om daaruit te rake zal ik u drie redenen zeggen en dan zullen wij eens voort zien hoe het wezen wil.

Het is nu omtrent vijftien jaren dat Nieuw Nederland eerst met ernst van de vrij lieden is begonnen te bewonen en bevaren: in die tijd hebben wij daar die verderfelijke oorlog mee uitgestaan, anders zou het wel noch zo ver zijn als het nu is, want dat van tevoren bij de compagnie gedaan was, had behalve de forten en enige woonhuizen niet veel te betekenen of het is in de oorlog al weer gebleven, nu daar zijn geen als op de laatste weinig lieden van middelen overgekomen, maar elk die daar kwam wilde daar wel veel winnen en niets brengen, behalve de kooplieden die daar wel wat brachten, maar ongelijk meer vandaan namen en gelijk het in 'tal gemeen gaan zo heb je in die nieuwe plaatsen met het eersten weinig kerkmeesters en wel lieden die de borst lustig kunnen smeren, maar niet zeer voorzichtig zijn om op het achterste te denken of het algemeen lands-welvaren te behartigen: (de goede trouwens niet te na gesproken): nochtans als ze daar zijn zo zou je voor uw ogen zien (dat is immers geen bedrog), vele fraaie geschikte lieden, wel en in [98] goed van fatsoen en orde: Item, vele fraaie huizen goed getimmerd en gemeubileerd: Item, vele mooie bouwerven, plantages, weiden, korenvelden, tuinen en boomgaarden met menigte van allerhande mooi vee en zo het land anders niet dan goed was waar zou het vandaan komen, want van hetgeen dat niet goed is zal je ook niet veel bijzonders krijgen.

Ten tweede, als men daar op zou willen zeggen ja, dat kost de particuliere of de compagnie en anderen geld genoeg, zo antwoorden wij: Dat er nooit iets of zo veel naar Nieuw Nederland gezonden is of het is wel ruim met een half centje winst terug gekomen, dat zal u mede vreemd lijken omdat er zo veel rekeningen noch aan ten achteren zijn, maar ik zeg niet dat het al aan zijn rechte meesters weer terug gekomen is, want dan sprak ik tegen mijn beter weten, maar overweeg eens wat menigte van pelterijen de compagnie ontvreemd zijn eer de handel open gesteld werd, dat je best zal kunnen weten, als je de jaren vergelijkt wat dat er toen kwam en nu komt, hoewel het nu ook noch allemaal ten luiste niet uitgeroepen wordt en naderhand is er weinig of niet ten achteren geraakt, al diegene die daar kennis van hebben weten wel dat er de vierde penning die daar met de compagnies goed gewonnen worden in de compagnies kas niet kwam daar nochtans enige schade viel moesten ze het geheel dragen en daar liepen vele en hoge maandgelden zodat kassiers en onnutte die steeds den lichtmis speelden om goed hier te maken het overal ontstalen, al heeft het hun weinig geholpen, want dat wil al weer heen en weer varen zo het gekomen is, doch ook wil dit daarbij zeggen da ter in Nieuw Nederland noch al vrij veel gewonnen is dat niet uiterlijk blijkt doordat het weer meest onnuttig verkwist, of hier te lande ten dele ook noch wel van gevaren wordt en evenwel is het daaruit het land eerst gekomen of bij diens gelegenheden gewonnen.

En ten derden, het is een land recht bekwaam en goed gelegen om te negotiëren, eerst omdat het mooie en vruchtbare landen heeft daar alles overvloedig op groeien wil. Ten tweeden, omdat het met mooie rivieren en te navigeren wateren tot veel plaatsen doorbroken is dat gelegenheid geeft om de vruchten daarlangs te verzamelen en de negotie te formeren. Ten derden, zo brengen de wilden buiten onze arbeid en moeite ons een fraaie en aanzienlijk vel-handel toe die men wel op enige tonnen goud jaarlijks mag begroten en dat is zo veel als of het voor ons gewonnen worden, behalve het vlees en koren dat wij mede van hen heel civiel genieten. Ten vierden, het is zo gelegen aan de zee als enig land doen mag zodat het daardoor alleen rijk en gelukkig geschat wordt en heeft Noordoosten van hen de kostbare aardse visbanken in vier a vijf dagen gemakkelijk te bezeilen. Item, Canada en Nieuw Engeland mede binnendoor in korten tijd licht te bevaren, daar het alrede negotie op heeft en mettertijd en populatie noch meer kan maken, bij het Zuidwesten heeft het Virginia met een brave tabak-handel: Item, daar heeft het Florida met het kanaal van Bahane en alle eilanden en vaste landen van West-Indien, daar vrij wat van afhangt.

Patriot.

Maar volgens het traktaat van de vrede moeten daar niet van praten want de havens zijn wederzijds gesloten zo dat in zulke gelegenheid daarop niet te doen kan vallen.

Nieuw Nederlander.

Ik beken he, en geloof daar ook bij zo alle onze heren ten rechte ingezien hadden wat voordeel daarvoor de Staat aan vast zou zijn dat de havens niet gesloten waren en hoe merkelijk de West-Indische Compagnie daarbij hersteld zou zijn geweest, men zou tot geen sluiten gekomen hebben of dat zou mee bedongen zijn geweest.

Patriot.

Och mijn heer ge doolt, daar is niet overheen gelopen, men heeft er zijn best genoeg om gedaan, maar het wilde niet lukken, en mocht daarom niet achter blijven.

Nieuw Nederlander.

Aanwenden, ik heb daar niets tegen, maar het stond met de koning van Spanje zo dat hij het daarom ook niet zou hebben kunnen of durven nalaten, als wij maar van zijn mijnen ons onthouden hadden of ten minsten hadden was het daar toe te brengen geweest dat het te laat anders in kwaliteit met de Spaanse commissies had mogen geschieden zo zou men daar met de tijd wel voort in gekomen hebben; maar nu zie ik daar niet wel kans toe, doch dat ligt daar en in Nieuw Nederland hebben wij evenwel goeden moed dat wij als wij maar wat machtiger en meer bevolkt zijn het zo zullen stellen en brouwen dat wij daar negotie zullen op krijgen, hetzij dan met commissies zo ze vallen kunnen, wij menen daar middelen toe te weten en men kan het ons kwalijk weigeren of beletten want het eiland Curalao, dat onder Nieuw Nederland ressorteert, ligt dicht bij Cartagena en naar goed bericht maar acht mijlen in 't gezicht van de vaste kust; en behalve dit alles zo hebben wij zo veel en meer als wij noch op mogen te handelen bij de gelegenheid van de Caribische eilanden die altijd trekken en wiens negotie zo zeer zal groeien en toenemen als onze macht en vermogen zal aangroeien, zodat dat wij niet behoeven te vrezen, gelijk mij wel van enige zwaarmoedige personen tevoren gekomen is dat als men daar al veel goede vruchten gewonnen hadden waar men die slijten of verdoen zou; en tenslotte: wat zou die van Nieuw Nederland hinderen, kunnen ze Frankrijk, Spanje, Portugal en de ganse Middellandse Zee, zo wel vandaar niet bevaren als uit deze landen, als ze daar maar mensen en middelen toe hadden; wat twee dingen de populatie zich onfeilbaar zal toe brengen, al kwamen daarbij manier van spreken geen andere mensen, als die hun naakte ledematen maar tot hun voldoening hadden het land zou mettertijd wel kleding en gelegenheid geven.

Patriot.

Dat zal ik u wel zeggen wat dat hun kinderen en omdat te doen hinderen zal de distantie van de plaatsen; want behalve dat gij daar de gelegenheid niet hebt daar mee negotie te drijven zo kan ge daar ook geen verzending of consumptie daar omtrent hebben gelijk hier te lande.

Nieuw Nederlander

Het is waar mijn heer en wij zorgen nu ook te ver heen, maar de distantie kan 't u anders niet goed maken, want wij kunnen daarvandaan met een wind en koers door een open, vrije en ruime zee zonder omzien of perikel van zand, klip of vijand de hele buiten kust van Europa, van Ierland af tot de Straat toe gerekend zonder merkelijke tegenspoed [100] in vier weken en minder bezeilen zodat er weinig verschil is, want dat gij in 't ene wint verliest gij in 't ander.

Tot besluit, een landschap gelijk Nieuw Nederland is zo gelegen ter negotie, gelijk wij hier gehoord hebben, en dat van een uit zichzelf meerder waren en behoeften uitgeeft en ook heeft te missen en aan anderen mededeelt moet dat (als het daarop aangelegd en na gestuurd wordt) mettertijd niet wel varen, oordeel zelf.

Patriot.

Het staat mij niet zo heel vreemd aan en het zou niet kwaad wezen kon men door bekwame middelen dat land wat voortzetten, maar daarvan eens een nadere gelegenheid als nu hou ik mijn vragen tot hiertoe voor beantwoord, zo mettertijd iets meer mocht bedenken zal mij de eer geven u te verzoeken.

Nieuw Nederlander.

Dat moest dan in Nieuw Nederland zijn want mijn reis (die dicht op handen is,) geeft mij niet veel ledige tijd meer u gezelschap te houden.

Patriot.

Wel vertrek dan met dit seizoen daar weer naartoe, een teken dat gij het daar niet kwalijk bevindt.

Nieuw Nederlander.

Met God te voorste mijn voornemen is altijd zo en neem voor deze keer hier mede mijn afscheid.

Patriot.

Wel mijn heer, zo wens ik u dat de Heer onze God u geeft een voorspoedige en behouden reis en met zijn genadige zegen u en de uwe en allen die in Nieuw Nederland wonen tijdelijk en eeuwige rijkte bijwonen tot uitbreiding en grootmaken van zijn heerlijke naam. Amen.