Aconitum

HET XII. CAPITEL.

Van Napellus oft Ghemeyne Blauwe VVolfs-wortel.

Ghedaente.

Den steel van Napellus oft Ghemeyne Blauwe Wolfs-wortel recht sich selven hoogher op dan dry voeten, ende is rondom bewassen met bruyn-groene bladeren, die nochtans aen de onderste sijde wat witachtigh zijn, grooter dan die van Hanen-voet, oft Boter-bloemen, oock meer in ’t ghetal, met dieper kerven ghekloven, ende dickwijler ghehackelt, ende meer blinckende: van ’t midden van desen steel af, tot het tsop toe, komen de bloemen voort, vervolghens gheschicktelijck ghevoeght, van verwe schoon blauw, van maecksel een gapende oft wijt openstaende helmken in alle haer deelen [725] bijnae ghelijckende: want sy zijn van vijf deelen oft bijsonder bladerkens vergadert; van de welcke het opperste ’t grootste van allen wesende een hol helmken, kapken oft kovel ghelijckt: twee andere, wat kleyner dan dat, doch oock van een tamelijcke grootte ende breedde wesende, besetten oft bedecken de sijden: de twee onderste ende kleynste zijn smal oft langhworpigh: in de midden van dese vijf bladerkens komen kleyne hayrs-ghewijse draeykens voort: uyt de welcke twee kromme priemkens spruyten, haer selven niet eer vertoonende dan als het kapken opgelicht wordt. De wortel is langhworpigh, dick, van ghedaente een Rape ghelijckende, doch kleyner, van buyten swartachtigh, binnen witachtigher, seer dickwijls tweedobbel, in sonderheydt in de hoven.

Plaetse.

Dese Wolfs-wortel komt van selfs voort op de Alpes berghen van Anania ende van Grisons, ende oock op ander gheberghte: in Nederlandt vindtmense somtijdts in de hoven.

Tijdt.

Dit cruydt bloeyt in Mey oft Braeckmaendt, somtijts oock wel laeter, op koude plaetsen: ’t saedt wordt in de Oogstmaendt rijp.

Naemen.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben dit ghewas met de Barbarische schrijvers Napellus, dat is Raepken op ’t Latijn geheeten, nae de ghedaente van de wortel, die een Raepken ghelijckt; dan het heeft noch eenen bekenderen naem hier te lande, te weten Wolfs-wortel; in ’t Hooghduytsch Eisenhutlin, Blo Wolfswurtz, Kappenblumen, Narrenkappen ende Teuffelswurtz. Men heet het oock Thora (als ofmen Phthora, dat is Verderfenis oft Verstiervinghe seyde) ende oock Taura oft Tuta, met de bedorven naemen. Het is een soorte van Lycoctonon oft Wolfs-wortel: dan Avicenna in sijn 2.ende oock 4.boeck, Fen 6.in het eerste Tractaet, heeft sijn redenen ghehadt, waerom hy dat selve van de Chanach adip oft Strangulator lupi, dat is den Aconiton Lycoctonon voren van ons beschreven, onderscheyden heeft.

Toxicum. Dit cruydt soude oock wel Toxicum mogen heeten: want Toxicum is eyghentlijck een hinderlijck dingh, oft sap, daer de schichten, pijlen ende flitsen mede bestreken zijnde, al de ghene, die daer mede gheschoten oft ghequetst worden, van stonden aen plegen te sterven, als met een bijster hinderlijck vergift besmet zijnde: ’t welck soo gheheeten wordt van de pijlen diemen Toxeumata ende Toxa op ’t Barbarisch pleegh te noemen. Want dit vergift wordt ghemeynlijck van den Napellus oft dese onse Ghemeyne Blauwe Wolfs-wortel genomen, hoe wel datmen ’t selve oock wel elders van nemen kan. Dioscorides, alle het quaedt ende hindernisse van het Toxicum, midtsgaders de geneesinge ende tegenbate van ’t selve verhaelende, schrijft daer bijnae al ’t selve van dat Avicenna van den Napellus vermaent. Nochtans spreeckt Avicenna van het Toxicum ende van den Napellus op verscheyden plaetsen, doch, (ghelijck hy selfs bekent) niet wetende wat Toxicum eygentlijck is; in voeghen, dat het ons gheensins wonder en behoort te duncken, dat hy eens van Napellus ghesproken hebbende, daer nae wederom van het Toxicum ghehandelt heeft.

Aerd, Kracht ende Hindernisse.

Dese Ghemeyne Blaeuwe Wolfs-wortel oft Napellus is van aerd ende kracht de menschen ende veel viervoetighe dieren schadelijck, iae doodelijck.

Dit selve is met een merckelijck, doch seer beklagelijck ende iammerlijck teecken tot Antwerpen over niet seer veele iaeren gebleken, sulcks dat de gedachtenisse daer van noch versch is: want sommige vrouwen, die dit cruydt niet en kenden, de wortelen daer van in het salaet voor een goedt cruydt gedaen hebbende, zijn al de gene, die daer af ghegeten hadden, korts daer nae in onlijdelijcke onuytspreckelijcke smerten, treckinghen, spanninghen ende hertvanghen ghevallen, ende allegader eer langhe daer van ghestorven.

Dan ’t ghebruyck van dit cruydt pleegh onder ander quaedt ghemeynlijck ’t volghende ongeval in te brengen: korts nae datmen ’t inghenomen heeft, swillen de lippen; ende de tonge wordt seer dick: de ooghen puylen, iae vallen bijnae voorwaerts uyt: de beenen worden stijf, stram ende koudt: daer nae volghen oock draeyingen des hoofts ende swijmenissen ende onmacht des herten: ghelijck Avicenna in sijn 4.boeck betuyght. Soo groot is oock de kracht van dit vergift, dat de punten oft spitsen van de pijlen, schichten ende flitsen daer mede bestreken, al de gene die daer door ghequetst worden totter doodt brenghen.

Beteringhe. Teghen dit soo vergiftigh ende doodelijck gewas verhaelt ons den selven Avicenna ettelijcke teghenbaten oft remedien, de welcke de ghene die ’t inghenomen hebben genesen konnen, als sy ’t vergift selve eerst door het braecken oft overgheeven quijt geworden zijn: onder dese dinghen vermaent hy oock van een Muyse (immers ghelijck sijn boecken inhouden, soo sy over al uytgegeven zijn) diemen met den Napellus opgevoet vindt: de welcke door haer gantsche stoffe ende eyghentheydt tegen de hindernisse ende ’t quaet van den Napellus schijnt te strijden; in voeghen, dat de gene diese innemen, gantsch van alle letsel ende noodt bevrijdt ende verlost worden. Dan Antonius Guanerius, een seer gheleert medicijn in sijne tijden tot Pavien, in sijn Boecksken oft Tractaet van het Vergift, meynt dat dit geen Muys en is, maer eer Vliegen zijn (in ’t Latijn Muscae, in stede van Mus;) van de welcke Avicenna heeft willen spreken, die soodanighe kracht teghen den Napellus souden hebben. Want hy verhaelt, dat een wijs ende gheleert man, ende een seer neerstigh ondersoecker des waerheydt, met groote moeyte de selve Muysen gesocht hebbende, nochtans nimmermeer eenige dusdanighe Muyse heeft konnen vinden, selfs oock nimmermeer de wortelen van Napellus beknaeght oft ghegheten, maer altijdt heel ende gantsch ghevonden heeft; maer dat hy een groote menighte van Vlieghen daer omtrent ghesien heeft, die de bladeren van dit cruydt opghegheten oft ten minsten beseten hebben: Daerom heeft hy (seydt den selven Guanerius) dese Vlieghen in stede van die Muysen ghenomen, ende daer van een Antidotus oft Gheneesmenghelinghe bereydt: de welcke hy teghen allerhande vergift bevonden heeft, maer boven allen teghen het vergift van den Napellus selve. Dese Antidotus, in ’t Latijn Antidotus es muscis Napelli gheheeten, wordt aldus bereydt: Neemt Ghesegelde aerde, oft Terra Lemnia, Backelaer, Mithridation, van elcks twee oncen: vierentwintigh Vlieghen van de ghene die hun voedsel genomen hebben uyt den Napellus: [726] menght daer soo veel olie ende Honigh by, als u ghenoegh sal duncken te wesen.

Van ’t selve ghevoelen met den voorseyden Guanerius, ende dien gheleerden man daer hy af vermaent, zijn P. Pena ende M. de Lobel die versekeren, dat de Muyse, die met de wortel van den Napellus ghevoedt soude zijn, nerghens te vinden is; maer datter Vlieghen zijn, de welcke met heele hoopen als swermen op dit cruydt komen ghevloghen, ende op de bloemen van ’t selve plegen te blijven sitten. Dese Vlieghen zijn grooter dan andere ghemeyne Vlieghen, ende (als de selve Lobel ende Pena betuyghen) van verwe met de bloemen van den Napellus bijnae over een komende: ende en schijnen op gheen ander cruydt oft bloeme dan op den Napellus alleen te vlieghen oft gheerne te wesen. Ende voorwaer het is gheloofweerdigher, datter Vlieghen te vinden zijn die haer leven midts het lecken van den Napellus onderhouden, dan datter Muysen souden zijn, die van de wortel van ’t selve cruydt haer voedsel hebben. Want het Aconitum oft Geele Wolfs-wortel, wiens mede-soorte desen Napellus is, pleegh Muysen om te brenghen; ende daerom heeft het de naemen van Myoctonon, Myophonon oft Muricida; dat is Muysen dooder oft Muysen moorder, ghekreeghen.

BIIVOEGHSEL.

In dese landen is dit schadelijck gewas met den Latijnschen naem Napellus ghenoegh bekent: maer is oock van sommighe Muncx cappe oft Monicks kapkens geheeten, in ’t Latijn Cucullus monachi; in ’t Enghelsch Blew Wolfbane. Andere gheven dat den naem van Rapen-bloeme; andere oock Pape kappen, nae de ghedaente van de bloeme. Het is een soorte van Aconiton van Dioscorides.

Napellus Avicennae, nae de meyninghe van Guillandinus, en is anders niet dan het oprecht Swart Nies-cruydt, oft Helleborus niger, van ons beschreven. Dan andere gheleerde twijffelen seer, oft sijn meyninghe daer in te volghen is, oft niet.

De andere mede-soorten van ’t selve gewas zijn in ’t voorgaende Bijvoeghsel beschreven.

Napellus van sommighe zijn verscheyden cruyden in ’t Bijvoeghsel van Sint Anteunis Raepken beschreven.

Geelen Napellus is de Groote Wolfs-wortel, in ’t Latijn by sommighe Napellus luteus gheheeten.

Napellus Mosis is de Anthora, in ’t volghende 14. Capitel beschreven.

Alhelaliel is een soorte van Napellus by de Araben. Dan oft Avicenna Phar oft Dzubab gheschreven, dat is van Muysen oft van Vlieghen ghesproken heeft, die uyt den Napellus hun voedsel nemen, souden de ghene, die den Arabischen taele verstaen, wel konnen segghen: maer daer mede en souden sy ons niet te konnen te kennen gheven wat het voor een cruydt is, dat den Napellus Avicennae soude moghen wesen. Want ghelijck de Arabers de cruyden der Griecken niet wel ghekent en hebben, soo en konnen wy oock niet weten wat cruyden de Arabers verstaen hebben: selfs als sy de Griecksche oft Latijnsche naemen gebruyckten: want om een cruydt wel ende duydelijck te beschrijven, ende ontwijffelijck te kennen te gheven, daer in zijn sy soo onachtsaem gheweest als de Griecken, iae noch onachtsaemer; immers die Arabers, wiens boecken tot noch toe in onse handen ghekomen zijn.

Bisch oft Bis der Araben is den naem van den Napellus oft Napellum, segghen sommighe: dan andere houdense voor den Scheerlinck, andere voor een soorte van Hanen-voet, als wy in ’t Bijvoeghsel van Sint Anteunis Raepken betoont hebben.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Municks Kapkens oft Napellus wordt van sommighe voor droogh ende warm ghehouden tot in den vierden graed: ende het gantsche cruydt is schadelijck ende doodelijck, sonderlinghe de wortel: de welcke (als Castor Durante betuyght) van de weecke menschen maer eenen tijdt langh in de handt wel vast ghehouden zijnde, de selve ter doodt ghebroght heeft. Nochtans kanmen de selve wel ghewoon worden, in voeghen datse ons in ’t laetste niet schaden en sal: ghelijck blijckt uyt Avicenna, die betuyght, dat hy een oude vrouwe ghesien heeft, de welcke den Napellus soo vrijelijck ende sonder sorghe innam, al oft sy een Rape ghegeten hadde, om dat sy haer selven daer toe ghewent hadde. Voorts soo is de rechte teghenbaete van dit verghiftigh cruydt (behalven ’t ghene dat van Dodoneus uyt Lobel ende uyt Guamerius vermaent is) datmen den mensche daer wat Theriakels op geeft, oft wat Diamoschum; maer voor allen prijst men hier in den kostelijcken steen Lapis Bezaar gheheeten, met wat Citroensap. Dan de Antidotus de Muscis Napelli wordt oock aldus ghemaeckt, seydt Lobel: Neemt twintigh Vlieghen van de ghene die op desen Napellus oft Wolfs-wortel sitten, Oosterlucey wortel, Bolus Armena, van elcks een draghme: menght dit te samen. De wonden, die met flitsen geschoten zijn, daer sap van dese cruyden aen ghestreken is, sullen ghenesen alsmen daer sap van Queeappels in giet: ’t welck eens voor allen vermaent zijnde, onthoudens weerdigh is, midts dat het selden mist.

Van buyten pleghen sommighe nochtans dese wortel oft ’t sap daer van te ghebruycken, om de sproeten oft placken van de huyt daer mede wegh te nemen.

HET XII. KAPITTEL.

Van Napellus of gewone blauwe wolfswortel. (Aconitum napellus)

Gedaante.

De steel van Napellus of gewone blauwe wolfswortel richt zichzelf hoger op dan negentig cm en is rondom begroeid met bruingroene bladeren die nochtans aan de onderste zijde wat witachtig zijn en groter dan die van hanenvoet of boterbloemen en ook meer in het getal met diepere kerven gekloven en vaker gehakkeld en blinkt meer, van het midden van deze steel af tot de top toe komen de bloemen voort en vervolgens regelmatig gevoegd en van kleur mooi blauw en van vorm lijken ze bijna op een gapend of wijdt openstaand helmpje in alhaar delen, [725] want ze zijn van vijf delen of aparte bladertjes verzameld waarvan het opperste het grootste van allen is en op een hol helmpje, kapje of kovel lijkt, twee andere die wat kleiner zijn dan die doch ook van een tamelijke grootte en breedte bezetten of bedekken de zijden en de twee onderste en kleinste zijn smal of langwerpig en in het midden van deze vijf bladertjes komen kleine haarvormige draadjes voort waaruit twee kromme priempjes spruiten die zich niet eerder vertonen dan als het kapje opgelicht wordt. De wortel is langwerpig, dik en lijkt van gedaante op een raap, doch kleiner en van buiten zwartachtig, binnen witter en zeer dikwijls tweedubbel en vooral in de hoven.

Plaats.

Deze wolfswortel komt vanzelf voort op de Alpen van Anania en van Grisons en ook op andere bergen, in Nederland vindt men het soms in de hoven.

Tijd.

Dit kruid bloeit in mei of juni en soms ook wel later op koude plaatsen, het zaad wordt in augustus rijp.

Namen.

De nieuwe kruidbeschrijvers hebben dit gewas met de Barbaarse schrijvers Napellus, dat is raapje in het Latijn genoemd, naar de gedaante van de wortel die op een raapje lijkt, dan het heeft noch een bekendere naam hier te lande, te weten wolfswortel, in het Hoogduits Eisenhutlin, Blo Wolfswurtz, Kappenblumen, Narrenkappen en Teuffelswurtz. Men noemt het ook Thora (alsof men Phthora, dat is verderf of versterving zei) en ook Taura of Tuta met de bedorven namen. Het is een soort van Lycoctonon of wolfswortel, dan Avicenna in zijn 2^de en ook 4^de boek, Fen. 6, in het eerste traktaat heeft zijn redenen gehad waarom hij dat van de Chanach adip of Strangulator lupi, dat is Aconiton Lycoctonon tevoren van ons beschreven, onderscheiden heeft.

Toxicum. Dit kruid zou ook wel Toxicum mogen heten want Toxicum is eigenlijk een hinderlijk ding of sap daar de schichten, pijlen en flitsen mee bestreken zijn en al diegene die daarmee geschoten of gekwetst worden van stonden af aan plegen te sterven als met een bijster hinderlijk vergif besmet te zijn wat zo genoemd wordt van de pijlen die men Toxeumata en Toxa in het Barbaars plag te noemen. Want dit vergif wordt gewoonlijk van Napellus of deze onze gewone blauwe wolfswortel genomen, hoewel dat men het ook wel elders van nemen kan. Dioscorides die al het kwaad en hindernis van het Toxicum met de genezing en tegenbaat er van verhaalt schrijft er bijna al hetzelfde van dat Avicenna van Napellus vermaant. Nochtans spreekt Avicenna van het Toxicum en van Napellus op verschillende plaatsen doch, (zoals hij zelf bekent) niet weet wat Toxicum eigenlijk is op die manier dat het ons niet verwonderd dat hij eens van Napellus gesproken heeft daarna wederom van het Toxicum gehandeld heeft.

Aard, kracht en hindernis.

Deze algemene blauwe wolfswortel of Napellus is van aard en kracht de mensen en veel viervoetige dieren schadelijk, ja dodelijk.

Dit is met een opmerkelijke, doch zeer beklagenswaardig en jammerlijk teken te Antwerpen niet veel jaren geleden gebleken zodat de herinnering daaraan noch vers is want sommige vrouwen die dit kruid niet kenden en de wortels er van in salade voor een goed kruid gedaan hebben zijn daardoor en al diegene die er van gegeten hadden kort daarna in onlijdelijke en onuitsprekelijke smarten, trekkingen, spanningen en hertaanvallen gevallen en allen niet lang daarna van gestorven.

Dan het gebruik van dit kruid plag onder ander kwaad gewoonlijk het volgende ongeval in te brengen, kort nadat men het ingenomen heeft zwellen de lippen en de tong wordt zeer dik, de ogen puilen, ja vallen bijna voorwaarts uit, de benen worden stijf, stram en koud en daarna volgen ook draaiingen van het hoofd en bezwijming en onmacht van het hart, gelijk Avicenna in zijn 4^de boek betuigt. Zo groot is ook de kracht van dit vergif dat de punten of spitsen van de pijlen, schichten en flitsen ermee bestreken al diegene die daardoor gekwetst worden tot de dood brengen.

Verbetering. Tegen dit zo vergiftig en dodelijk gewas verhaalt ons dezelfde Avicenna ettelijke tegenbaten of remedies die diegene die het ingenomen hebben genezen kunnen als ze het vergif zelf eerst door het braken of overgeven kwijt geworden zijn en onder deze dingen vermaant hij ook van een muis (immers zoals zijn boeken inhouden zo ze overal uitgegeven zijn) die men met Napellus opgevoed vindt en die door haar ganse stof en eigenschap tegen de hindernis en het kwaad van Napellus schijnt te strijden op die manier dat diegene die het innemen gans van alle letsel en nood bevrijd en verlost worden. Dan Antonius Guanerius, een zeer geleerde dokter in zijn tijden te Pavia in zijn boekje of traktaat van het vergif meent dat dit geen muis is, maar eerder vliegen zijn (in het Latijn Muscae, in plaats van Mus) waarvan Avicenna heeft willen spreken die zodanige kracht tegen de Napellus zou hebben. Want hij verhaalt dat een wijs en geleerd man en een zeer naarstig onderzoeker van de waarheid met grote moeite die muizen gezocht heeft, nochtans nimmermeer enige dusdanige muis heeft kunnen vinden en zelfs die ook nimmermeer aan de wortels van Napellus geknaagd of gegeten, maar altijd heel en gans gevonden heeft, maar dat hij een grote menigte van vliegen daar omtrent gezien heeft die de bladeren van dit kruid opgegeten of tenminste bezet hebben en daarom heeft hij (zegt dezelfde Guanerius) deze vliegen in plaats van die muizen genomen en daarvan een antidotus of geneesmengsels bereid die hij tegen allerhande vergif bevonden heeft, maar boven alles tegen het vergif van de Napellus zelf. Deze antidotus, in het Latijn Antidotus es muscis Napelli genoemd, wordt aldus bereid: ‘Neem gezegelde aarde of Terra Lemnia, laurierbes, Mithridation, van elk twee ons, vierentwintig vliegen van diegene die hun voedsel genomen hebben uit de Napellus en [726] meng er zoveel olie en honig bij als u genoeg denkt te wezen’.

Van dezelfde mening met de voor vermelde Guanerius en die geleerde man daar hij van vermaant zijn P. Pena en M. de Lobel die verzekeren dat de muis die met de wortel van Napellus gevoed zou zijn nergens te vinden is, maar dat er vliegen zijn die met hele hopen als zwermen op dit kruid komen gevlogen en op de bloemen er van plegen te blijven zitten. Deze vliegen zijn groter dan andere gewone vliegen en (zoals dezelfde Lobel en Pena betuigen) komen ze van kleur bijna met de bloemen van Napellus overeen en schijnen op geen ander kruid of bloem dan op Napellus alleen te vliegen of graag te wezen. En voorwaar het is geloofwaardiger dat er vliegen te vinden zijn die hun leven met het likken van Napellus onderhouden dan dat er muizen zouden zijn die van de wortel van het kruid hun voedsel hebben. Want het Aconitum of gele wolfswortel, wiens medesoort deze Napellus is, plag muizen om te brengen en daarom heeft het de namen van Myoctonon, Myophonon of Muricida, dat is muizendoder of muizenmoordenaar, gekregen.

BIJVOEGING.

In deze landen is dit schadelijk gewas met de Latijnse naam Napellus genoeg bekend, maar is ook van sommige muncx cappe of monicks kapkens genoemd, in het Latijn Cucullus monachi, in het Engels blew wolfbane. Andere geven dat de naam van rapenbloem en andere ook pape kappen naar de gedaante van de bloem. Het is een soort van Aconiton van Dioscorides.

Napellus Avicennae, naar de mening van Guillandinus, is niets anders dan het echte zwarte nieskruid of Helleborus niger die van ons is beschreven. Dan andere geleerde twijfelen zeer of zijn mening daarin te volgen is of niet.

De andere medesoorten van hetzelfde gewas zijn in het voorgaande bijvoegsel beschreven.

Napellus van sommige zijn verschillende kruiden die in het bijvoegsel van Sint Antonis raapje beschreven zijn.

(Aconitum vulparia) Gele Napellus is de grote wolfswortel die in het Latijn bij sommige Napellus luteus genoemd is.

Napellus Mosis is de Anthora die in het volgende 14^de kapittel beschreven wordt.

Alhelaliel is een soort van Napellus bij de Arabieren. Dan of Avicenna Phar of Dzubab geschreven, dat is van muizen of van vliegen gesproken heeft die uit Napellus hun voedsel nemen zouden van diegene die de Arabische taal verstaan wel kunnen zeggen, maar daarmee zouden ze ons niet te kennen en te kennen geven wat het voor een kruid dat Napellus Avicennae zou mogen wezen. Want net zoals de Arabieren de kruiden van de Grieken niet goed gekend hebben zo kunnen wij ook niet weten welke kruiden de Arabieren begrepen hebben zelfs als ze de Griekse of Latijnse namen gebruikten want om een kruid goed en duidelijk te beschrijven en zonder twijfel te kennen te geven daarin zijn ze zo onachtzaam geweest als de Grieken, ja noch onachtzamer, immers die Arabieren wiens boeken tot noch toe in onze handen gekomen zijn.

Bisch of Bis van de Arabieren is de naam van Napellus of Napellum zeggen sommige, dan andere houden ze voor scheerling en andere voor een soort van hanenvoet zoals we in het bijvoegsel van Sint Antonis raapje betoond hebben.

Aard, kracht en werking.

Deze monnikskappen of Napellus wordt van sommige voor droog en warm gehouden tot in de vierde graad en het ganse kruid is schadelijk en dodelijk en vooral de wortel die (als Castor Durante betuigt) als die door de weke mensen maar een tijd lang in de hand goed vast gehouden worden die ter dood brengen kan. Nochtans kan men aan die goed wennen op die manier dat ze ons tenslotte niet schaden zal zoals blijkt uit Avicenna die betuigt dat hij een oude vrouw gezien heeft die de Napellus zo vrij en zonder zorg innam als of ze een raap gegeten had omdat ze zichzelf eraan gewend had. Voorts zo is de echte tegenbaat van dit vergiftig kruid (behalve hetgeen dat van Dodonaeus uit Lobel en uit Guamerius vermaand is) dat men de mens er wat teriakel op geeft of wat Diamoschum, maar voor alles prijst men hierin de kostelijke steen Lapis Bezoar genoemd met wat citroensap. Dan de Antidotus de Muscis Napelli wordt ook aldus gemaakt zegt Lobel: ‘Neem twintig vliegen van diegene die op deze Napellus of wolfswortel zitten, oosterlucie wortel, Bolus Armena, van elk een drachme, meng dit tezamen’. De wonden die met pijlen geschoten zijn waar sap van deze kruiden aan gestreken is zullen genezen als men er sap van kweeappels in giet wat eens en voor allen vermaand is en onthouden moet worden omdat het zelden mist.

Van buiten plegen sommige nochtans deze wortel of het sap er van te gebruiken om de sproeten of plekken van de huid daarmee weg te nemen.

HET IX. CAPITEL.

Van de gheslachten van Lycoctonon; ende eerst van Groote Wolfs-wortel met geele bloemen.

Gheslachten.

Onder het gheslacht van Aconitum Lycoctonon oft Wolfs-wortel begrijptmen veellerhande cruyden, sommighe met geele, maer sommighe oock wel met blauwe oft peersachtighe bloemen. Dat met geele bloemen is oock tweederhande: het een is groot, ende het ander kleyn: van het Groot sullen wy in dit Capitel handelen, van de andere soorten in de naevolghende.

Ghedaente.

1. Groote Geele Wolfs wortel heeft wijde groote bladeren, in verscheyden deelen ghesneden, ghelijck de bladeren van Platanus, doch dieper ghekerft, ende kleyner (in de boecken van Dioscorides stont qualijck mactrotera, in stede van microtera) blinckende van verwe, ende dickwijls swarter oft bruyner groen, te weten aen de opperste sijde; want aen de onderste zijn sy wat witachtigher oft bleecker gheverwt. Den steel is twee voeten langh, somtijdts hoogher, rond, gladt ende kael, wat ter sijden afwijckende oft deynsende, ende gheensins heel recht opwassende, oock somtijdts in sijd-steelkens verspreyt. De bloemen staen gheschicktelijck d’een boven d’ander ghevoeght, van verwe bleeck geelachtigh. Daer nae volght swartachtigh saedt, in horenkens besloten. De wortelen zijn gemeynlijck swart, met veele dicke vlechtinghen in een verwerret, ghebooght, omghedraeyt, ende gheveselt.

2. Dioscorides beschrijft sijn Aconitum Lycoctonum met bladeren van Platanus, maer dickwijler ghedeylt ende kleyner (als eensdeels voorseydt is) met eenen dunnen steel als dien van Varen-cruydt, anderhalven voet hoogh, oft hoogher: ’t saedt schuylt in langhworpighe hauwkens: de wortels zijn als Zee-Kreften oft Krabben, swart van verwe. Met dit gheslacht komt seer wel over een (uytghesondert alleen de ghedaente der bladeren) dat ghewas wiens schilderije staet in een seer oudt Griecks met de handt gheschreven boeck van de rijcke Keyserlijcke Librarije; de welcke te Wienen in Oostenrijck van den Keyser Maximiliaen den tweeden ingestelt is. De bladeren daer van en zijn niet volkomentlijck als die van den Platanus, maer breedt, ende om de kanten saeghs-ghewijs ghetandt oft gheschaert: den steel is dun ende kael oft gladt: de saedt-hauwkens zijn dun ende langhworpigh. De wortelen en ghelijcken niet alleen vlechten oft locken, maer schijnen gantschelijck de Zee-Squillen, dat is Krabben oft Kreften, ghelijck te wesen.

Plaetse.

Dese Wolfs-wortel oft Aconitum Lycoctonum groeyt op donckere berghghewesten. Men vindtse op de Alpes-berghen, ende oock op veele andere berghen, seer dickwijls oock in de dalen ende leeghten, in ’t afgaen van de berghen: ende ghemeynlijck over al heeft sy hoogher ende grooter steelen, met wijder ende grooter bladeren: dan op sommighe plaetsen blijft sy leegher ende kleyner: somwijlen is sy oock bleecker groen: ende somtijdts zijn de bloemen bleecker op d’een plaetse dan op d’ander. Dioscorides schrijft, dat dit Aconitum veel wast op sommighe berghen van Italien, diemen Justini noemt.

Naem.

Dit gheslacht van Aconitum wordt van Dioscorides in ’t Griecks Lycoctonon ende Kynoctonon toeghenoemt; de Arabers heeten ’t Strangulator adip oft Strangulator lupi, dat is Wolfs-moorder, oft Wolfs-dooder; sommighe gheven ’t den naem Luparia, als Wolfs-cruydt.

1. De eerste soorte, de welcke ghenoegh bekent is, is heet hier te lande eyghentlijck Wolfs-wortel, in meest alle de Apoteken Geelen Napellus, op t Latijnsch Napellus luteus: dan wy noemense Aconitum Lycoctonum luteum maius, dat is Groote Geele Wolfs-wortele; in ’t Hooghduytsch heetse Wolfswurtz; in ’t Spaensch Yerva mata lonos; in ’t Fransch Tue loup oft Tue loup iaulne. [722]

2. De tweede soorte, die in den Keyserlijcken boeck gheschildert staet, kan het derde gheslacht van Lycoctonon wesen, dat den toenaem Ponticum voert; ende soo salmense op ’t Latijn Aconitum Lycoctonon Ponticum, oft alleen Aconitum Ponticum noemen. Want in de boecken van Dioscorides zijn dry soorten van Lycoctonon vermaent: van welcke de eerste soorte van de iaeghers ghebruyckt wordt, de andere twee zijn in de medicijne dienstelijck: ende de derde van de selve wordt Ponticum toeghenoemt. Nochtans meynt Marcellus Virgilius, dat al ’t ghene datmen in die selve boecken vindt, aengaende de eerste ende tweede soorte van dese cruyden, voor valsch te houden ende van Dioscorides niet gheschreven is: maer dat Dioscorides alleen van een soorte van Aconitum ghehandelt heeft; te weten de ghene die op de berghen van Italien Iustini gheheeten veel pleegh te groeyen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese cruyden, als oock de andere soorten van Wolfs-cruydt oft Lycoctonon, dooden de menschen, ende zijn oock alle tamme oft wilde dieren seer hinderlijck ende doodelijck. Men ghebruycktse, seydt Dioscorides, in de iachten: van de Wolven, de selve in het rauw vleesch stekende, ende de Wolven voor-worpende: want als de Wolven daer van g’eten hebben, sterven sy terstondt.

BIIVOEGHSEL.

De bloemen van dit ghewas zijn van ghedaente ende verwe die van Wildt Vlas ende Monicks-kappen niet seer onghelijck: het saedt is swart ende ghehoeckt, seydt Lobel, die dit cruydt Geele Wolfs-wortel noemt, ende Aconitum luteum Ponticum, Lupicida, ende Canicida; in ’t Hooghduytsch Geel Wolfswurtz; in ’t Enghelsch Yellow Wolfes bayne; in Italien heet het Luparia, by Trenten Vulparia.

Veranderinghe.

In de hoven wast dit ghewas seer weeldighlijck van saedt dat op d’aerde gevallen is; ende is tweederhande, Groot ende Kleyn: het Groot heeft veele breeder bladeren ende bruyner groen: ’t welck spaeder bloeyt. Het Kleyn, (nochtans verscheyden van ’t ghene dat wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven) heeft smaller bladeren, ende bloeyt wat vroegher.

Allergrootste Wolfs-wortel, die in ’t Latijn Aconitum Lycoctonon maximum albo flore magh heeten, is hedensdaeghs in den hof van Christiaen Porret te sien met soo groote bladeren, datmen een bladt met sijn snippelinghen die dat heel diep verdeylen, met eenen breeden hoedt niet en soude konnen bedecken: het heeft verscheyden steelen, acht oft neghen voeten hoogh, seer dicht met dierghelijcke groote diep ghekerfde bladeren bewassen, soo dat eene wortel met haer bladeren ende steel seer veele plaetse in de ronden beslaet. De bloemen zijn helms-ghewijs, als van de ander, maer grooter, ende wit, oft wat bleeckachtigh van verwe. Van dit gheslacht zijn de woorden die in de oude boecken van Dioscorides staen waerachtigh: want de bladeren zijn in vijf deelen diep ghesneden, ende in de ronde meer dan twee voeten breedt, noch grooter dan de Platanus bladeren zijn, als bekennen sullen de ghene die de Platanus bladeren ghesien hebbende dese Wolfs-wortel te sien sullen komen. Sy is uyt Italien ghebroght.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt, seydt Lobel, wordt voor ’t quaetste fenijn van allen ghehouden van de iaghers, die dat Wolfs-doodt noemen, om dat het sulcks rasscher ende sekerder doet, dan de andere soorten van dit gewas: iae dat meer is, op sommighe plaetsen doen de volwassen bloemen, alleen door ’t knouwen, terstont den mondt ende tonghe oploopen ende branden; ende verwecken oock draeyinghe in ’t hooft.

Men bevindt, dat dese schadelijcke wortelen dat goedts in haer hebben, dat sy de ghene die eenigh ander verghift oft fenijn in ’t lijf hebben, ghenesen: want dan vechten sy teghen ’t verghift dat sy vinden, ende en doen den mensche gheen hinder met allen, maer leyden ’t verghift daer sy teghen strijden uyt den lijfve (hoe hinderlijck dat oock zy) ende komen t’samen uyt.

Sommighe ghebruycken dit cruydt oft sap daer van, om het overvloedigh uytwassende vleesch te doen sterven ende vergaen.

Oock doodtmen daer mede alle luysen, neten ende dierghelijck ghedrocht; te weten de huyt met dat sap strijckende, oft de wortel in water siedende, oft een looghe daer van maeckende, om de selve daer mede te wasschen.

HET IX. KAPITTEL.

Van de geslachten van Lycoctonon en eerst van grote wolfswortel met gele bloemen. (Aconitum lycococtum, nu vulparia)

Geslachten.

Onder het geslacht van Aconitum Lycoctonon of wolfswortel begrijpt men velerhande kruiden waarvan sommige met gele, maar sommige ook wel met blauwe of paarsachtige bloemen. Dat met gele bloemen is ook tweevormig, het een is groot en het ander klein en van het groot zullen we in dit kapittel handelen en van de andere soort in de volgende.

Gedaante.

1. Grote gele wolfswortel heeft wijde grote bladeren die in verschillende delen gesneden zijn als de bladeren van Platanus, doch dieper gekerfd en kleiner (in de boeken van Dioscorides stond kwalijk mactrotera in plaats van microtera) blinkend van kleur en dikwijls zwarter of bruiner groen, te weten aan de opperste zijde want aan de onderste zijn ze wat witter of bleker gekleurd. De steel is zestig cm lang en soms hoger, rond, glad en kaal die wat terzijde afwijkt of deinst en geenszins heel rechtop groeit en ook soms in zijsteeltjes verspreid is. De bloemen staan regelmatig de een boven de ander gevoegd en zijn van kleur bleek geelachtig. Daarna volgt zwartachtig zaad dat in horentjes besloten is. De wortels zijn gewoonlijk zwart en met vele dikke vlechtingen ineen verward, gebogen, omgedraaid en gevezeld.

2. Dioscorides beschrijft zijn Aconitum Lycoctonum met bladeren van Platanus, maar vaker gedeeld en kleiner (als eensdeels gezegd is) met een dunne steel als die van varenkruid en vijf en veertig cm hoog of hoger, het zaad schuilt in langwerpige hauwtjes en de wortels zijn als zeekreeften of krabben en zwart van kleur. Met dit geslacht komt zeer goed (uitgezonderd alleen de gedaante van de bladeren) dat gewas overeen wiens schilderij in een zeer oud Grieks met de hand geschreven boek staat van de rijke keizerlijke bibliotheek die te Wenen in Oostenrijk van keizer Maximiliaan de tweede ingesteld is. De bladeren er van zijn niet volkomen als die van de Platanus, maar breed en om de kanten zaagvormig getand of geschaard, de steel is dun en kaal of glad, de zaadhauwtjes zijn dun en langwerpig. De wortels lijken niet alleen op vlechten of lokken, maar schijnen gans de zeeui, dat is krabben of kreeften gelijk te wezen.

Plaats.

Deze wolfswortel of Aconitum Lycoctonum groeit op donkere berggewesten. Men vindt het op de Alpen en ook op vele andere bergen en zeer dikwijls ook in de dalen en laagten in het afgaan van de bergen en gewoonlijk heeft het overal hogere en grotere stelen met wijdere en grotere bladeren, dan op sommige plaatsen blijft ze lager en kleiner en soms is ze ook bleker groen en soms zijn de bloemen bleker op de ene plaats dan op de ander. Dioscorides schrijft dat dit Aconitum veel op sommige bergen van Italië groeit die men Justini noemt.

Naam.

Dit geslacht van Aconitum wordt van Dioscorides in het Grieks Lycoctonon en Kynoctonon toegenoemd, de Arabieren noemen het Strangulator adip of Strangulator lupi, dat is wolfsmoordenaar of wolfsdoder, sommige geven het de naam Luparia als wolfskruid.

1. De eerste soort die genoeg bekend is heet hier te lande eigenlijk wolfswortel en in meest alle apotheken gele Napellus, op het Latijns Napellus luteus, dan wij noemen het Aconitum Lycoctonum luteum majus, dat is grote gele wolfswortel, in het Hoogduits heet ze Wolfswurtz, in het Spaans yerva mata lonos, in het Frans tue loup of tue loup iaulne. [722]

(Aconitum orientale) 2. De tweede soort die in het keizerlijke boek geschilderd staat (is wel een soort van kruisbloemige) kan het derde geslacht van Lycoctonon wezen dat de toenaam Ponticum voert en zo zal men het op het Latijn Aconitum Lycoctonon Ponticum of alleen Aconitum Ponticum noemen. Want in de boeken van Dioscorides zijn drie soorten van Lycoctonon vermaant waarvan de eerste soort van de jagers gebruikt wordt en de andere twee zijn in de medicijnen nuttig en de derde er van wordt Ponticum toegenoemd. Nochtans meent Marcellus Virgilius dat al hetgeen dat men in die boeken vindt aangaande de eerste en tweede soort van deze kruiden voor vals te houden en niet van Dioscorides geschreven is, maar dat Dioscorides alleen van een soort van Aconitum gehandeld heeft, te weten diegene die veel op de bergen van Italië die Justini heten plag te groeien.

Aard, kracht en werking.

Deze kruiden als ook de andere soorten van wolfskruid of Lycoctonon doden de mensen en zijn ook alle tamme of wilde dieren zeer hinderlijk en dodelijk. Men gebruikt ze, zegt Dioscorides, in de jachten van wolven door het in rauw vlees te steken en de wolven voor te werpen want als de wolven er van gegeten hebben sterven ze terstond.

BIJVOEGING.

De bloemen van dit gewas zijn van gedaante en kleur die van wild vlas en monnikskappen vrij gelijk, het zaad is zwart en gehoekt, zegt Lobel, die dit kruid gele wolfswortel noemt en Aconitum luteum Ponticum, Lupicida, en Canicida, in het Hoogduits Geel Wolfswurtz en in het Engels yellow wolfes bayne, in Italie heet het Luparia en bij Trente vulparia.

Verandering.

In de hoven groeit dit gewas zeer weelderig van zaad dat op de aarde gevallen is en is tweevormig, groot en klein, het groot heeft veel bredere bladeren en bruiner groen wat later bloeit. Het kleine (nochtans verschillend van hetgeen dat we in het volgende kapittel beschrijven) heeft smallere bladeren en bloeit wat vroeger.

Allergrootste wolfswortel die in het Latijn Aconitum Lycoctonon maximum albo flore mag heten is tegenwoordig in de hof van Christiaen Porret met zulke grote bladeren te zien dat men een blad met zijn snippers die dat heel diep verdelen niet met een brede hoed zou kunnen bedekken, het heeft verschillende stelen die twee meter veertig of twee meter zeventig hoog worden en zeer dicht met diergelijke grote diep gekerfde bladeren begroeid zodat een wortel met haar bladeren en steel zeer veel plaats in de rondte beslaat. De bloemen zijn helmvormig als van de ander, maar groter en wit of wat bleekachtig van kleur. Van dit geslacht zijn de woorden die in de oude boeken van Dioscorides staan waar want de bladeren zijn in vijf delen diep gesneden en in de rondte meer dan zestig cm breed en noch groter dan de Platanus bladeren zijn zoals diegene bekennen zullen die de Platanus bladeren gezien hebben en deze wolfswortel te zien zullen komen. Ze is uit Italië gebracht.

Aard, kracht en werking.

Dit kruid, zegt Lobel, wordt voor het kwaadste venijn van de jagers van alle gehouden die dat wolfsdood noemen omdat het zulks sneller en zekerder doet dan de andere soorten van dit gewas, ja dat meer is, op sommige plaatsen laten de volwassen bloemen alleen door het kauwen terstond de mond en tong oplopen en branden en verwekken ook draaiing in het hoofd.

Men bevindt dat deze schadelijke wortels dat goeds in zich hebben dat ze diegene die enig ander vergif of venijn in het lijf hebben genezen want dan vechten ze tegen het vergif dat ze vinden en doen de mens totaal geen hinder, maar leiden het vergif daar ze tegen strijden uit het lijf (hoe hinderlijk dat ook is) en komen samen uit.

Sommige gebruiken dit kruid of sap er van om het overvloedig uitgroeiende vlees te laten sterven en vergaan.

Ook doodt men daarmee alle luizen, neten en diergelijk gedrocht, te weten door de huid met dat sap te bestrijken of de wortel in water koken of een loog er van te maken om die ermee te wassen.

HET XIV. CAPITEL.

Van Anthora.

Ghedaente.

Anthora ghelijckt van ghedaente den Napellus, maer is leegher ende kleyner: haeren steel is een spanne langh, oft wat hoogher: de bladeren zijn seer dickwijls ende diep ghesneden ende verdeylt, als die van den Napellus, maer kleyner: de bloemen zijn oock dierghelijck van maecksel, doch gheensins blauw van verwe, maer uyt den geelen bleeckachtigh. Het saedt ende de hauwkens zijn oock als die van den Napellus. De wortelkens ghelijcken twee ronde bollekens als Olijven, oft wortelkens van Standel-cruydt, buyten wat geelachtigh, binnen witter: als sy ghedrooght zijn, taey ghenoegh, doch in ’t laetste breucksaem oft morselbaer wordende; te weten daer dit cruydt van selfs voortkomt: want als het op vruchtbaeren vetten grondt gheset oft in de hoven onderhouden wordt, dan krijght het somtijdts veel langer ende veel meer wortelen.

Plaetse.

Dit cruydt wast op de Alpes in Savoyen ende Switzerlandt, ende oock wel elders.

Naem.

De inwoonders van de landen by het Geneesche Meer, ende de Italiaenen van Turin noemen dit ghewas ghemeynlijck L’Anthoro, op ’t Latijnsch Anthora. Hier te lande en heeft het oock anders gheenen naem dan Anthora.

Avicenna spreeckt van een cruydt van hem Moysis Napellus gheheeten, ’t welck den Napellus van ghedaente heel ghelijck is, dat teghen de hindernisse van den selven komende gantschelijck strijdt; te weten in het 500.capitel van sijn 2.boeck: dan in het 745.capitel seydt hy, dat de Zedoaria by den Napellus pleegh te wassen; ende versekert dat door haer bijwesen ende ghebuerschap de kracht ende hinderlijckheydt van den Napellus bedwonghen ende eensdeels overwonnen wordt; in dier voeghen, dat hy veel onstercker wordt dan hy te voren was, ende dan hy is als hy alleen oft op andere plaetsen wast: ende daerom, seydt hy, is dese Zedoaria een teghenbaete ende als een Triakel teghen de hindernisse van de adderslanghen, van de Napellus, ende oock van allerhande andere verghiftighe dingen. Hier uyt vervolght, dat dese onse Anthora niet alleen den Napellus Moysis, maer oock de Zedoaria van Avicenna soude moghen wesen. Nochtans in de Apoteken worden hedensdaeghs een ander Zedoaria verkocht, de welcke seer veel van dese Anthora verschilt, te weten een langhworpighe wortel; die niet sonder reden de Zerambeth oft Zurumbeth van den selven Avicenna ende van Serapio ghelooft wordt te zijn.

Voorts soo wordt dit cruydt Anthora gheheeten, als ofmen op ’t Griecks Antiphtora seydt: om dieswille dat sy teghen de Thora strijdt, ende een tegenbaet is ende goede hulpe van alle het quaet dat daer van ende van alle soorten van Wolfs-wortel komen kan.

Dan de naemen Thora ende Anthora oft Tura ende Antura schijnen wel nieuwelijcks ghevonden ende bekent te zijn; nochtans vindtmense by den ouden schrijver Marcellus Empiricus, die ons een geneesmenginghe bereyden leert uyt de Tura ende Antura, teghen de witte vlecken ende schellen die op de ooghen komen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel van dese Anthora is bijster ende merckelijck bitter van smaeck: strijdt teghen allerhande verghift: is bequaem tot suyveringhe, purgatien, ende weeckmaeckinghe des buycks: want sy kan de waterachtighe oft weyachtighe slijmerachtighe vochtigheden van onder af iaeghen, ende bovendien [728[ allerhande wormen ende onghedierte uyt de darmen drijven.

Hugo Solerius seydt, dat dese wortelen niet alleen machtigh zijn om den buyck van onder sterckelijcken te reynighen, maer oock om allerley overvloedigheden door het braecken van boven uyt te iaeghen: hy voeght daer by, datmen van de selve tseffens soo veel innemen moet als de grootte van een Boone bedraeght; te weten met eenigh sop oft wijn: ende datse ghegheven worden de ghene die hard van buycke zijn.

Antonius Guanerius betuyght oock dat de Anthora seer krachtigh ende nut is teghen de peste ende alle smettelijcke sieckten, te weten in sijn Tractaet van de Pest, 2.diss. in het 3.capitel, ende soo veel als de ervarentheydt belanght, seydt hy, ick heb gesien ende bevonden, dat de wortel van Anthora van krachten den Dictamnus heel gelijck is. Dese Anthora is een cruydt dat by de Thora wast; uyt wiens sap een vergift bereydt wordt, met het welck de iaeghers op de berghen van Salussen ende Pinarool de wilde Geyten pleghen te vanghen. De wortel van dese Anthora gelijckt Olijfbezien; ende is de tegenbaete oft Bezoar van de voorseyde schadelijcke Thora, die door haer verghift allerhande ghedierte ombrenght ende doet sterven. Dit zijn sijne woorden, aengaende dit cruydt.

Dese Anthora wordt oock vermaent van Simon Januensis oft van Genoa in sijne Synonyma, ende van Arnoldus Villanovanus in ’t boeck van ’t Verghift: dan ’t ghene dat sy daer van schrijven, wijst ghenoegh uyt, dat hun de Anthora niet ten vollen bekent en is gheweest.

BIIVOEGHSEL.

Den steel van dit ghewas, seydt Clusius, wordt somtijdts anderhalve voet hoogh, bewassen met veel dunner ghesnippelde bladeren dan in eenighe soorten van Lycoctonon oft Wolfs-wortel ghebeurt.

De Italiaenen noemen dit cruydt Napello Sorcino; ende segghen dat de bloemen peersch zijn, veel by een komende op ’t sop van de steelen; maer wy hebbense met sulcke bloemen noch niet ghesien. Dan die met geele bloemen is ghemeyner, ende te Venetien voor Zeduar ende Napellus Mosis ghehouden: dat met de woorden van Dodoneus niet qualijck over eenen komt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den reuck oft roock van dit cruydt veriaeght alle slanghen: maer het cruydt selve aen den hals van de swanghere vrouwen ghehanghen, brenght de vrucht om.

De bladeren midtsgaders de bloemen ghestooten, ende op gheleydt, trecken de pijlen, schichten, doornen ende andere dierghelijcke dinghen daer uyt.

Men maeckt daer een plaester oft papken van, om op de gheswillen ende verstoppinghen der milten te legghen.

Het sap daer uytghedouwt, gheneest de wonden, ende vergiftighe beten oft steken, in sonderheyt de beten van nuchtere menschen ghedaen. Men leydt het oock op de gheswillen ende klieren van de pest; ende op den kancker.

Het poeder wordt in de heete kortsen met water van Cardobenedictus inghegheven.

De wortelen van dit cruydt ghenesen de buyckpijn oft colijcke, ende alle ghebreken ende smerten des moeders; ende de weeckheydt des herten. Men ghebruycktse teghen de pockskens ende maselen.

Nochtans sommighe gheleerde van dese tijden (ende bijsonder Clusius) twijffelen seer veel, oft alle dese deughden dit cruydt toe te schrijven zijn, ghemerckt dat het van ghedaente de andere schadelijcke soorten van Napellus soo seer ghelijckt.

HET XIV. KAPITTEL.

Van Anthora. (Aconitum anthora)

Gedaante.

Anthora lijkt van gedaante op Napellus, maar is lager en kleiner, zijn steel is zeventien cm lang of wat hoger, de bladeren zijn zeer dikwijls en diep gesneden en verdeeld als die van Napellus, maar kleiner, de bloemen zijn ook diergelijk van vorm doch geenszins blauw van kleur, maar uit het gele bleekachtig. Het zaad en de hauwtjes zijn ook als die van Napellus. De worteltjes lijken op twee ronde bolletjes als olijven of worteltjes van standelkruid en zijn buiten wat geelachtig en binnen witter en als ze gedroogd zijn taai genoeg, doch worden tenslotte breekbaar of zijn te vermorzelen, te weten daar dit kruid vanzelf voortkomt, want als het op vruchtbare vette grond gezet of in de hoven onderhouden wordt dan krijgt het soms veel langere en veel meer wortelen.

Plaats.

Dit kruid groeit op de Alpen in Savoye en Zwitserland en ook wel elders.

Naam.

De inwoners van de landen bij het meer van Genua en de Italianen van Turijn noemen dit gewas gewoonlijk l’anthoro en op het Latijns Anthora. Hier te lande heeft het ook geen andere naam dan Anthora.

Avicenna spreekt van een kruid dat door hem Moysis Napellus genoemd wordt wat de Napellus van gedaante heel gelijk is en dat tegen de hindernis dat er van komt gans strijdt, te weten in het 500^ste kapittel van zijn 2^de boek, dan in het 745^ste kapittel zegt hij dat de Zedoaria bij Napellus plag te groeien en verzekert dat door haar bijwezen en buurschap de kracht en hinderlijkheid van Napellus bedwongen en eensdeels overwonnen wordt op die manier dat die veel zwakker wordt dan hij tevoren was en dan hij is als hij alleen of op andere plaatsen groeit en daarom, zegt hij, is deze Zedoaria een tegenbaat en als een triakel tegen de hindernis van de adderslangen, van de Napellus en ook van allerhande andere vergiftige dingen. Hieruit volgt dat deze onze Anthora niet alleen Napellus Moysis, maar ook de Zedoaria van Avicenna zou mogen wezen. Nochtans in de apotheken wordt tegenwoordig een andere Zedoaria verkocht die zeer veel van deze Anthora verschilt, te weten een langwerpige wortel die niet zonder reden de Zerambeth of Zurumbeth van dezelfde Avicenna en van Serapio geloofd wordt te zijn.

Voorts zo wordt dit kruid Anthora genoemd als of men op het Grieks Antiphtora zei omdat ze tegen de Thora strijdt en een tegenbaat is en goede hulp van al het kwaad dat daarvan en van alle soorten van wolfswortel komen kan.

Dan de namen Thora en Anthora of Tura en Antura schijnen wel nieuw gevonden en bekend te zijn, nochtans vindt men ze bij de oude schrijver Marcellus Empiricus die ons een geneesmengsel bereiden leert uit de Tura en Antura tegen de witte vlekken en schellen die op de ogen komen.

Aard, kracht en werking.

De wortel van deze Anthora is bijster en merkelijk bitter van smaak en strijdt tegen allerhande vergif, is geschikt tot zuivering, purgatief en week maken van de buik want ze kan de waterachtige of weiachtige slijmachtige vochtigheden van onder afjagen en bovendien [728] allerhande wormen en ongedierte uit de darmen drijven.

Hugo Solerius zegt dat deze wortels niet alleen machtig zijn om de buik sterk van onder te reinigen, maar ook om allerlei overvloedigheden door het braken van boven uit te jagen en hij voegt er bij dat men van die tegelijk zoveel innemen moet als de grootte van een boon bedraagt, te weten met enig sap of wijn en dat ze gegeven worden aan diegene die hard van buik zijn.

Antonius Guanerius betuigt ook dat de Anthora zeer krachtig en nuttig is tegen de pest en alle besmettelijke ziekten, te weten in zijn traktaat van de pest, 2.diss. in het 3^de kapittel en zoveel als de ervaring aangaat, zegt hij, ik heb gezien en bevonden dat de wortel van Anthora van krachten de Dictamnus heel gelijk is. Deze Anthora is een kruid dat bij de Thora groeit uit wiens sap een vergif bereid wordt waarmee de jagers op de bergen van Salussen en Pinarool de wilde geiten plegen te vangen. De wortel van deze Anthora lijkt op olijfbessen en is de tegenbaat of Bezoar van de voor vermelde schadelijke Thora die door haar vergif allerhande dieren ombrengt en laat sterven. Dit zijn zijn woorden aangaande dit kruid.

Deze Anthora wordt ook vermaand van Simon Januensis of van Genua in zijn Synonyma en van Arnoldus Villanovanus in het boek van het vergif, dan hetgeen dat ze er van schrijven wijst genoeg uit dat ze de Anthora niet ten volle gekend hebben.

BIJVOEGING.

De steel van dit gewas, zegt Clusius, wordt soms vijf en veertig cm hoog en is begroeid met veel dunner gesnipperde bladeren dan in enige soorten van Lycoctonon of wolfswortel gebeurt.

De Italianen noemen dit kruid Napello sorcino en zeggen dat de bloemen paars zijn en veel bijeen komen op de top van de stelen, maar wij hebben het noch niet met zulke bloemen gezien. Dan die met gele bloemen is gewoner en te Venetie voor Zeduar en Napellus Mosis gehouden dat met de woorden van Dodonaeus niet slecht overeen komt.

Aard, kracht en werking.

De reuk of rook van dit kruid verjaagt alle slangen, maar het kruid zelf aan de hals van de zwangere vrouwen gehangen brengt de vrucht om.

De bladeren met de bloemen gestoten en opgelegd trekken de pijlen, schichten, doornen en andere diergelijke dingen er uit.

Men maakt er een pleister of papje van om op de zwellen en verstoppingen van de milt te leggen.

Het sap er uitgeduwd geneest de wonden en vergiftige beten of steken en vooral de beten die van nuchtere mensen gedaan zijn. Men legt het ook op de gezwellen en klieren van de pest en op kanker.

Het poeder wordt in de hete koortsen met water van Cardobenedictus ingegeven.

De wortels van dit kruid genezen de buikpijn of koliek en alle gebreken en smarten van de baarmoeder en de weekheid van het hart. Men gebruikt het tegen de pokjes en mazelen.

Nochtans twijfelen sommige geleerden van deze tijden (en vooral Clusius) zeer veel of al deze deugden aan dit kruid toe te schrijven zijn, gemerkt dat het van gedaante zo zeer op de andere schadelijke soorten van Napellus lijkt.