Cynara

HET VI. CAPITEL.

Van Articiocken.

Gheslachten.

Men vindt eyghentlijck geen verscheyden oft bijsondere gheslachten van Cinara oft Articiocken: want de stekelighe ende doornachtighe soorte, Chardons gheheeten, en is anders niet dan een verergherde ende afgaende Articiocke; gemerckt dat sy van ’t selve saedt voortkomt, daer de ghemeyn ende onstekelighe Articiocken van ghekomen zijn.

Ghedaente.

A. De Artichauts oft Articiocken hebben groote, wijt uytghespreydde langhworpighe breede bladeren, aen beyde sijden in diepe kervingen ghesneden, die niet en steken, oft immers met heel luttel stekelinghen oft doornkens beset zijn, uyt den groenen aschverwigh oft witachtigh van verwe: ende tusschen dien komt den steel voort, meer dan anderhalven voet hoogh opschietende: elcken steel draeght op sijn opperste eenen ronden bol, eerstelijck de ghedaente van eenen Pijn-appel hebbende, te weten van veele schelferen oft schubben tsamen vergadert: de welcke open gaende ende haer selven ontluycken, als de vrucht grooter gheworden is, ende bovenwaerts groen zijn, maer onderwaerts ende van binnen witachtigh, ghelijfvigh ende dick: maer als den tsop van de vrucht selve boven open gaet, dan vertoont haer de bloeme, van schoone blauwachtighe peersche draeykens ghemaeckt: daer nae volght het bruyn saedt, ’t welck langhworpigh [1134] is, grooter ende dicker dan dat van Onser Vrouwen Distel, schuylende tusschen de wolachtigge hayren, die in de vrucht besloten ligghen. De wortel is dick, tamelijcken langh.

B. De Chardons, dat is de Stekelighe Artichauts, zijn van seer gekloven ende ghesnippelde groene bladeren, ende oock van gheschelferde vruchten de gemeyne Articiocken heel ghelijck: dan sy verschillen van de selve alleenlijck hier in, te weten, dat alle de hoecken der bladeren ende de schelferen van de vruchten met seer scherpe ende stekende harde dorenen beset ende ghewapent zijn: waer door dat sy den naem Carduus oft Chardons, dat is Distelen, met recht ende reden voeren moghen.

Plaetse.

De Artichiocken noch de Chardons en wassen hier te lande van selfs niet, maer worden in de hoven ghesaeyt ende gheoeffent. Sy groeyen seer wel ende geern in wel ontdaene oft omgeroerde ende ghemeste aerde; hoe wel dat sy in vetten grondt oock beter aerden ende weeldigh wassen konnen. De Chardons wordt sulcks door langheydt van tijden, oft door dien, datmen daer geen behoorlijcke neerstigheydt toe en doet om die te oeffenen, die de Articiocken vereyschen.

Tijdt.

Artichauts ende Chardons brengen haer stekende bollen ghemeynlijck in de Oogstmaendt voort.

Men moet de Articiocken saeyen omtrent ’t beginsel van Mey; in ’t wassen van de Mane, indien het moghelijck is: ende de saden moeten op de bedden omtrent eenen halven voet verre van een in de aerde ghesteken worden, ende dat niet heel diep; maer men moet de saden tusschen de dry voorste vingheren vatten, ende soo diep in d’aerde steken, tot dat de aerde aen de eerste knokelen raeckt: daer nae moetmen dat saet heel sachtelijck met aerde bedecken ende stadigh wien ende dat van oncruydt bevrijen. Alsmen de tsoppen van de saden wat kroockt oft breeckt, dan en sullen de Articiocken, die daer van komen, gheen dorenen oft stekelinghen hebben. Omtrent ’t beghinsel van November oft oock wel vroegher, te weten in dese Duytsche landen, moetmen de planten wat om neer douwen, ende daer veel asschen om legghen: want dusdanige wijse van mesten schijnt dit moescruydt eygentlijck aengenaem ende nut te wesen. Alle iaer moetmen de ionghe spruytkens oft scheutkens van haer moeder rucken, ende de selve, midtsgaders een kleyn stucksken van de wortel, omtrent den Herfst bijsonderlijck planten ende in d’aerde steken, soo Columella ende Palladius ons leeren.

Naem.

A,. Dit gewas is in ’t Latijn Cinara geheeten, ende dat alleenlijck, als sommige gelooven, nae de Asschen (in ’t Latijn Cineres) diemen omtrent de wortelen leydt, om dat beter te doen aerden: Galenus heeft het nochtans in ’t Griecks Kynara ghenoemt. In Vranckrijck ende Nederduytschlandt heetet Artichautz oft Articiockenen; in Hooghduytschlandt Strobildorn; in Italien Carcioffi ende Archiocchi; in Spaegnien Alcarrhosa. Sommighe hebben ’t in ’t Latijn nae de Fransche ende Italiaensche naemen Articocalus ende Articoca willen noemen.

B. De verwilderde oft verergherde stekelighe soorte van dit ghewas, van sommighe Spinosa Cinara, dat is Doornachtige Articiocken genoemt, is van Palladius in ’t Latijn Carduus, dat is eyghentlijck Distel, geheeten geweest: in ’t Italiaensch Cardo, in ’t Spaensch Cardos; in ’t Fransoys Chardons. Fuchsius ( ende veele andere met hem) is van gevoelen, dat sy den oprechten Scolymus oft Scolymos van Dioscorides is. Dan den Scolymus is van bladeren den Chamaeleon oft de Spina alba ghelijck: ende heeft eenen seer ghebladden steel, ende eenen stekeligen oft doornachtighen bloemnol oft vrucht. Maer sulcks en zijn noch de gemeyne Articiocken, noch oock de teghenwoordighe stekende Articiocken oft Chardoen gheensins niet: want al is den bol oft vrucht van de selve stekeligh oft met dorenen ghewapent, nochtans en is den steel met niet veele bladeren beset, maer is dickwijls kael ende bladeloos, oft met een bladt alleen oft met twee ten hooghsten bewassen.

Dan dese onse Articiocke komt beter over een met dat ghewas, dat Theophrastus ende Plinius Cactos noemen; hoe wel datse geen kruypende ende ter aerden verspreyt liggende steelen uyt haer wortelen voort en brenght; want sy heeft breede ende doornachtighe bladeren: ende de middelste ribben van haer bladeren zijn goedt ende bequaem om eten, te weten als de schellen oft buytenste vellen af gedaen oft gheschrapt zijn; ende de vrucht is oock eetbaer, alsmen de wolachtighe oft hayrachtighe draeyen, midtsgaders het saet, dat daer tusschen schuylt, uytneemt ende wech worpt; ende het vleesch oft mergh, dat daer onder is, en is niet slimmer oft slechter van smaeck dan het binnenste van den Leeghen Dadelboom oft Chamaerrhipes pleeght te wesen. Al ’t welcke Theophrastus ende Plinius van hunnen Cactos oock geschreven hebben. Maer ’t gene dat de selve Theophrastus ende Plinius schrijven van de steelen, die uyt de wortel voortkomende, haer selven ter aerdenwaerts wederom buygen ende omslaen, ende bequaem zijn om gheten te worden, dat salmen misschien moghen verstaen van de middelzenuwe oft ribben der bladeren; de welcke van de bladeren selve verlost zijnde (gelijck men pleegh te doen alsmense bereydt om op tafelen te brengen) de gedaente van steelen oft sijd-tacken schijnen te hebben. Dan het magh misschien wel wesen, dat sy in Sicilien (waer dit ghewas in tijden van Theophrastus alleenlijck groeyende gevonden wierdt) sommige steelen uyt de wortel voortbrenghen, die haer selven op der aerden spreyden ende ombuygen, ende daer beneffens noch eenen hoogen ende rechten middelsteel voortbrengen: maer van daer voort in Italien oft in Duytschlandt gebroght zijnde, die voorseyde leeghe sijd-tacken niet meer uyt en gheven. Want de aerde ende de locht kan seer veel tot de veranderinghe der cruyden wercken, als Theophrastus selve betuyght, ende de ervarentheydt alle dage klaerlijck genoegh pleegh te betoonen. Dan de woorden van Theophrastus aengaende den Cactos luyden aldus: Kactos, seydt hy, wast nergens elders dan in het eylandt Sicilien; ende brenght heel dicht by haer wortel ettelijcke omgebooghde ende ter aerden liggende steelen voort; ende heeft breede bladeren met doornen beset; haer gheschelde steelen zijn goedt om eten, wat bitterachtigh van smaeck; ende mogen in Pekel geleydt oft bewaert worden. Beneffens dese leeghe oft liggende steelen brenght hy noch eenen anderen steel voort, Pternix ghenoemt, die oock bequaem is om eten, maer en kan niet bewaert oft langh goedt ghehouden worden: de vrucht is doornachtigh in ’t aensien, ende is oock eetbaer, nae dat de wolachtighe saden uytghenomen zijn, iae van smaeck het binnenste van den Wilden Dadelboom (in ’t Latijn Palmae cerebrum) heel ghelijck. Dese vrucht noemen sy Scalia [1135] in Sicilien, oft, soo Plinius schrijft, Ascalia, oft oock Ascaleros, als Atheneus seydt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bollen oft vruchten van dit ghewas, hier te lande eyghentlijck Articiocken geheeten, te weten de eynden der schelferen oft schubben, dat is de onderste witte ende dickste oft ghelijvighste deelen van de selve, insghelijcks oock de onderste schijven, daer de saden uyt de wolachtighe hayren vast in zijn, worden dickwijls rouw met Peper ende Sout, maer wel soo dickwijls met het vleesch-sop ghesoden ende met Peper vermenght, voor een lecker spijse ghegeten, ende tot verweckinghe der vleeschelijcke lusten ghebruyckt.

Insghelijcks oock soo worden de middelste ribben oft zenuwen der bladeren, door neerstigheydt ende konste van de hoveniers wit ende malsch ghemaeckt zijnde, voor een groote sonderlijckheydt ende leckernije met het bancket op tafel ghebrocht, ende met Peper ende Sout als de rouwe Articiocken selve ghegheten.

Doch het voedsel oft sap, dat van dese dinghen komt, ende is niet goedt, maer onprijselijck; ende doet gheen goedt bloedt in den lijfve groeyen. Want de Articiocke heeft een groote overvloedigheydt van galachtighe oft warme vochtigheydt: ende haer stoffe is harder; sulcks dat uyt de stoffe oft vleesch selve van de Articiocken grof, swaer ende melancholijck bloedt pleegh te groeyen: ende van het sap der selver anders niet dan heet ende dun galachtigh bloedt komen sal, als blijckt uyt het schrijven van Galenus lib. De aliment.facultat. Dan op datmen daer min quaedts van ghevoele, soo salmen wel doen, midts de selve vruchten liever ghesoden dan rouw te eten.

Maer de ribben oft middelzenuwen der bladeren zijn veel harder van stoffe dan de voorseyde eetbaere deelen van dit teghenwoordighe ghewas: daerom doen sy oock rouw ende swaer melancholijck sap oft bloedt in den lijfve groeyen, ende hebben veele windighe overvloedigheden in haer.

BIIVOEGHSEL.

De ghemeyne Articiocken hieten hier voortijdts oock Ptryacantha (maer qualijck Pyracantha) Carduus Pineus, Strobilus, Carduus sativus, Pherusa, Arocum, Alcocalum; in ’t Spaensch heeten sy oock wel Cardo ende Cardos de comer; in ’t Italiaensch oock Cardo, Carcioffo, Carcioffolo ende Articoca; in ’t Enghelsch Artichoques. Den naem Cactos is niet alleen dese Articiocken ende de soorten van Caerden ghemeyn, maer wordt oock de Xyris oft Wantluys-cruydt medeghedeylt. Hedensdaeghs vindtmen daer verscheyden soorten van, in grootte, lenghde, rondigheydt, verwe ende smaeck: sommighe zijn stekende; ende andere en hebben gheen stekelinghen oft doornen, sulcks als zijn de ghene die in Sicilien (selfs in ’t wildt) wassen; de welcke de smaeckelijckste zijn om rouw te eten: dan om te sieden zijn de Enghelsche Articiocken wel soo bequaem, om dat sy veel meer vleesch hebben; sulcks als is de ghene die Lobel Allergrootste soorte van Articiocken noemt, in ’t Latijn Cynara maxima, ex Anglia delata; ende dese heeft platte besloten hoofden, van achtien oft twintigh duymen in de ronde, ende soo groot dat eenen bol eenen middelbaeren ketel vult, alsmen die siedt: de schelfers oft klister van den bol en zijn niet langhworpigh gelijck d’andere, maer zijn boven breedt, in twee herts-ghewijse deelen uytghehoolt, hebbende een scherp pinneken oft doornken in de middel. Maer noch veel grooter zijn de Turcksche Articiocken, die Pieter ’t Kindt de Jonghe tot Pera van Constantinopelen oeffende: van welck saedt hem oock dusdanige groote vruchten voortghekomen zijn in Duytschlandt te Hanauw, tot groote verwonderinghe van de ghene diese aenschouwen. Voorts soo zijnder Articiocken die tamelijcken groot ende langhworpigh zijn: andere zijn rondt ende besloten, groen oft roodtachtigh, seer nut om ghestooft te eten, hebbende bladeren onscherper dan de ghemeyne Articiocken: want de ghemeyne hebben kleyner, opene ende meer stekende hoofden, als die van de Cardons. Maer alle dese veranderinghe komt meest van de oeffeninghe ende neerstigheydt diemen daer toe doet; als in de boecken van de Landtwinninghe in ’t langh beschreven staet. Want voor allen moetmen toesien, dat het saedt niet en wordt met de punckt nederwaerts ghesteken in ’t saeyen: want daer souden kromme kleyne ende harde bollen van komen. Oock salmen het grofste ende grootste saedt verkiesen: wel is waer dat het beter is de scheuten ende tacken dan ’t saedt te planten, om datmen daer eer vruchten af heeft, al is ’t saecke dat het Turcksch ende Siciliaensche saedt van ’t selve iaer volkomen vruchten voortbrenght. Eenighe breken alle maenden eenighe ionghe scheuten van de Articiocken, ende stekense in d’ aerde: ende daer door komt het by, datmen in veele plaetsen van Italien op verscheyden tijden des iaers goedt ende smaeckelijcke Articiocken heeft. Om te maecken dat de Articiciocken sonder doornen oft stekende puncten groeyen, wrijven sommighe ’t saedt teghen eenen steen, als eensdeels gheseydt is, ende steken daer in de wortel van Lattouwe. Andere segghen, dat de Articiocken dry daghen langh in sap van Lelien oft Roosen, oft in Olie van Baeyen, oft van Lavender, oft eenigh ander welrieckende sap weyckt, ende ‘t selve daer nae drooght ende plant: maer sommighe seggen dat het saedt in de Olie bederft. Sy sullen den’reuck van den Lauwerboom hebben, is ’t dat ghy een gat in eenen Bakelaer maeckt, ende daer in het saedt doet, ende dan in d’aerde steekt. Sy sullen soet wesen, is ’t dat ghy ’t saedt in Melck laet weycken, ’t selve twee oft drijmael vernieuwende; oft in Honigh; maer het moet ghedrooght zijn eermen ’t plant.

De Stekende soorte van Articiocken, de welcke van selfs groeyt, oft verandert is van de Articiocken, die in langen tijdt niet gheoeffent oft ghehavent en zijn, heet Cinara acuta, oft Scolymus acutis, als sommighe meynen, ende Scolymos Dioscoridis; hoe wel dat ons Dodoneus eenen anderen Scolymos Dioscoridis in ’t laetste Capitel van dit Boeck beschrijft. Clusius heeftse in de vette landen van Portugael van selfs sien groeyen. Sy wast oock in Italien, daer sy somtijdts blauw, somtijdts purpure, somtijdts witte bloemen heeft.

Behalve dese soorte beschrijft Lobel ons een soorte van Wilde Articiocken, omtrent Montpelliers wassende, aldaer voor een soorte van Chamaeleon ghehouden, ende daerom van hem Chamaeleon Monspelliensium gheheeten; de welcke is een Distel vol stekende doornen, den Stekende Scolymos oft Cardons heel van ghedaente gelijck, alleen dat verschil hebbende, datse smaller ende dorrer van bladers is, ende met veel meer doornen beset. Sy heeft oock veel aerdighe purpure bloemen vol wolligheydt; dan de bollen oft Appels zijn de helft kleyner dan die van de Articiocken. ‘Tsaedt is plat, als dat van den Cartamus oft van Onser Vrouwen Distel.

Andere Spaensche Wilde Articiocken, van Clusius Cynara silvestris Baetica gheheeten, brenght uyt het opperste der wortelen veele ghesnippelde oft menighvuldighlijck verdeylde bladeren, die stekeligh oft doornachtigh zijn, een palme langh, oft langher, aen de bovenste sijde witachtigh, aen de onderste groen: daer tusschen rijst eenen stijven steel, grijsachtigh, bijnae anderhalven voet hoogh, by beurten bewassen met dierghelijcke bladeren, maer kleyner, in sonderheydt by het tsop: ’t welcke tsop een dickachtighe bolleken draeght, van veele doornachtighe schubben oft schelferen ghemaeckt; daer een bloeme uytspruyt, van veele blauwe peersche draeykens versamelt. Guillielmus Boëtius heeft dit cruydt hier te lande ghebrocht.

Agnocinara, van de Candiotsche herders alsoo genoemt, tuyght Bellonius, is een medesoorte van Wilde Articiocken. De wortel is anderhalven voet langh, soo dick als eens mans been, buyten en binnen swart, die in de Apoteken van Candien voor Costus Indicus verkocht wordt. De saedthoofden zijn als Articiocken. De bloem is meest wit, somtijdts peersch, soet van reuck. De voorseyde wortelen zijn die van den Witten Chaeleon ghelijck, maer de bladeren ghelijcken die van den Swarten Chameleon beter. Anders komt dit ghewas seer wel over een met die soorte van Wilde Articiocken diemen op veele plaetsen van Italien vindt.

Articiocken onder d’aerde is de wortel van een Indisch ghewas hier nae beschreven.

Carduus Madagascarensis, Carduus Peruvianus ende Spina Guianensis, oock medesoorten van Articiocken, by de Indische cruyden beschreven.

Chardonnerette van Vranckrijck is een gheslacht van Scolymus, oft van Vremde Distel.

Noch van de krachten.

De bollen, vruchten oft appelen van dese Distelen, dat is de Articiocken, zijn warm van naturen tot in den tweeden graed, als Galenus schrijft, oft in ’t eerste van den derden, drooghende in den tweeden. Dan als sy rouw zijn, ende oock oudt gheworden, dan zijn sy seer quaedt ende moeyelijck om verteeren; ende brenghen onreyne vochtigheydt by, daer de menschen machteloos ende onsterck af worden: ende zijn sonderlinghe quaedt de ghene die veel met hooftsweer ghequelt zijn. Dan als sy noch iongh zijn, mogen sy vrijelijcker gegeten worden; want met vleeschsop ghesoden, met Sout ende Galegaen poeyer ghegheten, zijn sy sonderlinghen goedt om den bijslapens lust te vermeerderen. Maer de Italiaenen etense smorghens rouw met broodt ende Sout, als sy noch heel iongh zijn.

Sommighe stooten de bladeren van dit ghewas, ende gheven de vrouwen vier oncen van dat sap te drincken, om te weten oft sy met kinde zijn: want de ghene die swangher zijn, sullen dat sap van stonden aen over gheven; ende de ander vrouwen sullent inhouden.

De selve bladeren alleen oft met de volwassen steelen by de bedsteden gheleydt, verdrijven de weeck-luysen.

De wortel in Wijn ghesoden ende ghedroncken, is goedt teghen de droppelpisse ende de ghene die hun water qualijck konnen maecken, ’t zy door pocken, ’t zy door andere oorsaeck: oock gheneest ’t de watersucht: want sy iaeght af door de pisse alle quade vuyligheydt des bloedts, ende doet dat water stincken ende swaer van reuck worden: ende sy verdrijft oft betert midtsdien den stanck van de oxelen ende van ’t gantsche lichaem: waer toe oock seer goedt is de selve wortel ghestooten ende op de huyt gheleydt, oft daer mede ghestreken.

De selve wortel met Edick vermenght, gheneest alle quade ruydigheydt ende schorftheydt, daer op ghestreken.

De landt-lieden van Italien eten oock de malsche steelkens ende de appels oft bollen van de Wilde Articiocken, die noch iongh zijn, ende noch gheen bloemen en vertoonen; ende sy en zijn voorwaer niet quaedt van smaeck, rouw met Peper ende Sout ghegheten.

Men eet in de winter oock wel de onderste steelen van de [1136] stekende bladers van de Cardons, nae dat sy met aerde bedeckt zijn geweest, ende bereyt zijn als de Witte Endivie, ghelijck Dodoneus oock vermaent. In Italien gheven sy de selve bladeren als sy noch iongh ende malsch zijn de Esels teten; ende oock de Koeyen, die daer goeden smaeck in vinden.

De Wilde Articiocken van Languedock, daer Lobel van schrijft, te weten de bloemen daer van, eer die in witte hayrigheydt veranderen, worden van de landt-lieden aldaer afghepluckt om ’t melck te doen runnen: want nerghens elders toe en worden die daer ghebruyckt, hoe wel sy niet onlieflijck van smaeck en zijn, ende de Articiocken niet ongelijck. Tot den selven eynde worden de bloemen van de Cardons in Italien oock afghepluckt.

De Wilde Articiocken van Spaegnien worden van de landt-lieden te Sicilien ter marckt ghebroght: ende van de borgers niet min gheacht dan de Tamme oft ghesaeyde Articiocken.

De Agriocinara oft Wilde Articiocken worden van de schaepherders van Candien oock rouw ghegheten.

HET VI. KAPITTEL.

Van artisjokken. (Cynara cardunculus en Cynara scolymus)

Geslachten.

Men vindt eigenlijk geen verschillende of aparte geslachten van Cinara of artisjokken, want de stekelige en doornachtige soort die kardoen heten is niets anders dan een verergerde en afgaande artisjok, gemerkt dat ze van hetzelfde zaad voortkomt daar de gewone en niet stekelige artisjokken van gekomen zijn.

Gedaante.

A. De artichauts of artisjokken hebben grote, wijdt uitgespreide langwerpige brede bladeren die aan beide zijden in diepe kerven gesneden zijn die niet steken of immers met heel weinig stekels of doorntjes bezet zijn en die zijn uit het groene askleurig of witachtig van kleur en tussen die komt de steel voort die meer dan vijf en veertig cm hoog opschiet en elke steel draagt op zijn opperste een ronde bol die eerst de gedaante van een pijnappel heeft, te weten van vele schilfers of schubben tezamen verzameld is de open gaan en zichzelf ontluiken als de vrucht groter geworden is en bovenwaarts groen zijn, maar onderwaarts en van binnen witachtig, stevig en dik, maar als de top van de vrucht zelf boven open gaat dan vertoont zich de bloem die van mooie blauwachtige paarse draadjes gemaakt is en daarna volgt het bruin zaad wat langwerpig [1134] is en groter en dikker dan dat van Onze Vrouwen distel dat schuilt tussen de wolachtige haren die in de vrucht besloten liggen. De wortel is dik en tamelijk lang.

B. De kardoen, dat is de stekelige artisjok, zijn van zeer gekloven en gesnipperde groene bladeren en ook van geschilferde vruchten de gewone artisjokken heel gelijk, dan ze verschillen er alleen van, te weten dat alle hoeken van de bladeren en schilfers van de vruchten met zeer scherpe en stekende harde doren bezet en gewapend zijn waardoor dat ze de naam Carduus of kardoen, dat is distel, met recht en reden voeren mogen.

Plaats.

De artisjokken noch de kardoens groeien hier te lande niet vanzelf, maar worden in de hoven gezaaid en geteeld. Ze groeien zeergoed en graag in goed ontdane of omgeroerde en gemeste aarde, hoewel ze in vette grond ook beter aarden en weelderig groeien kunnen. De kardoens worden zo op den duur of omdat men er geen behoorlijke naarstigheid toe doet om die te telen die de artisjokken vereisen.

Tijd.

Artisjokken en kardoens brengen hun stekende bollen gewoonlijk in augustus voort.

Men moet de artisjokken zaaien omtrent het begin van mei met het wassen van de maan, indien het mogelijk is, en de zaden moeten op de bedden omtrent vijftien cm ver vaneen in de aarde gestoken worden en dat niet heel diep, maar men moet de zaden tussen de drie voorste vingers vatten en zo diep in de aarde steken totdat de aarde aan de eerste knokkels raakt en daarna moet men dat zaad heel zacht met aarde bedekken en steeds wieden en dat van onkruid bevrijden. Als men de toppen van de zaden wat krakt of breekt dan zullen de artisjokken die daarvan komen geen dorens of stekels hebben. Omtrent het begin van november of ook wel vroeger, te weten in deze Duitse landen, moet men de planten wat omlaag duwen en er veel as om leggen, want dusdanige wijze van bemesten schijnt dit moeskruid eigenlijk aangenaam en nuttig te wezen. Elk jaar moet men de jonge spruitjes of scheutjes van haar moeder rukken en die met een klein stukje van de wortel omtrent de herfst apart planten en in de aarde steken, zo Columella en Palladius ons leren.

Naam.

A. Dit gewas is in het Latijn Cinara genoemd en dat alleen, als sommige geloven, naar de as (in het Latijn Cineres) die men omtrent de wortels legt om dat beter te laten aarden, Galenus heeft het nochtans in het Grieks Kynara genoemd. In Frankrijk en Nederduitsland heet het artichautz of articiockenen, in Hoogduitsland Strobildorn, in Italië carcioffi en archiocchi, in Spanje alcarrhosa. Sommige hebben het in het Latijn naar de Franse en Italiaanse namen Articocalus en Articoca willen noemen.

B. De verwilderde of verergerde stekelige soort van dit gewas dat van sommige Spinosa Cinara, dat is doornachtige artisjokken, genoemd is van Palladius in het Latijn Carduus, dat is eigelijk distel, genoemd geweest, in het Italiaans cardo, in het Spaans cardos, in het Frans chardons. Fuchsius (en vele andere met hem) is van mening dat ze de echte Scolymus of Scolymos van Dioscorides is. Dan de Scolymus is van bladeren de Chamaeleon of Spina alba gelijk en heeft een zeer bladige steel en een stekelige of doornachtige bloemnol of vrucht. Maar zulks zijn geenszins de gewone artisjokken, noch ook de tegenwoordige stekende artisjokken of kardoens, want al is de bol of vrucht er van stekelig of met dorens gewapend, nochtans is de steel niet met vele bladeren bezet, maar is dikwijls kaal en bladloos of met een blad alleen of ten hoogste met twee begroeid.

Dan deze onze artisjok komt beter overeen met dat gewas dat Theophrastus en Plinius Cactos noemen, hoewel dat ze geen kruipende en ter aarde verspreidt liggende stelen uit haar wortels voort brengt, want ze heeft brede en doornachtige bladeren en de middelste ribben van haar bladeren zijn goed en geschikt om te eten, te weten als de schillen of buitenste vellen er af gedaan of geschrapt zijn en de vrucht is ook eetbaar als men de wolachtige of haarachtige draden met het zaad dat er tussen schuilt er uitneemt en weg werpt en het vlees of merg dat er onder is, is niet erger of slechter van smaak dan het binnenste van de lage dadelboom of Chamaerrhipes plag te wezen. Alles wat Theophrastus en Plinius van hun Cactos ook geschreven hebben. Maar hetgeen dat Theophrastus en Plinius schrijven van de stelen die uit de wortel voortkomen en zichzelf ter aarden wederom buigen en omslaan en geschikt zijn om gegeten te worden dat zal men misschien mogen verstaan van de middelzenuw of ribben van de bladeren die van de bladeren zelf verlost zijn (zoals men plag te doen als men ze bereidt om op tafel te brengen) de gedaante van stelen of zijtakken schijnen te hebben. Dan het mag misschien wel wezen dat ze in Sicilië (waar dit gewas ten tijde van Theophrastus alleen groeiend gevonden werd) sommige stelen uit de wortel voortbrengt die zichzelf op de aarde verspreiden en ombuigen en daarnaast nog een hoge en rechte middelsteel voortbrengen, maar van daar voort in Italië of in Duitsland gebracht die niet meer voor vermelde lage zijtakken uitgeven. Want de aarde en lucht kan zeer veel tot de verandering van de kruiden werken, zoals Theophrastus zelf betuigt en de ervaring elk dag duidelijk genoeg plagt aan te tonen. Dan de woorden van Theophrastus aangaande de Cactos luiden aldus: ‘Kactos, zegt hij, groeit nergens elders dan in het eiland Sicilië en brengt heel dicht bij haar wortel ettelijke omgebogen en ter aarde liggende stelen voort en heeft brede bladeren die met doornen bezet zijn, haar geschilde stelen zijn goed om te eten en wat bitterachtig van smaak en mogen in pekel gelegd of bewaard worden. Naast deze lage of liggende stelen brengt het noch een anderen steel voort die Pternix genoemd wordt die ook geschikt is om te eten, maar kan niet bewaard of lang goed gehouden worden, de vrucht is doornachtig in het aanzien en is ook eetbaar nadat de wolachtige zaden er uitgenomen zijn, ja van smaak het binnenste van de wilde dadelboom (in het Latijn Palmae cerebrum) heel gelijk’. Deze vrucht noemen ze Scalia [1135] in Sicilië of, zo Plinius schrijft, Ascalia of ook Ascaleros, zoals Atheneus zegt.

Aard, kracht en werking.

De bollen of vruchten van dit gewas dat hier te lande eigenlijk artisjokken heet, te weten de einden van de schilfers of schubben, dat is de onderste witte en dikste of stevigste deel er van en insgelijks ook de onderste schijven daar de zaden uit de wolachtige haren vast in zijn worden dikwijls rouw met peper en zout, maar wel zo dikwijls met het vleessap gekookt en met peper vermengt voor een lekkere spijs gegeten en tot verwekking van de vleselijke lusten gebruikt.

Insgelijks ook zo worden de middelste ribben of zenuwen van de bladeren die door vlijt en kunst van de hoveniers wit en mals gemaakt zijn voor een grote bijzonderheid en lekkernij met het banket op tafel gebracht en met peper en zout zoals de rouwe artisjokken zelf gegeten.

Doch het voedsel of sap dat van deze dingen komt is niet goed, maar onprijslijk en laat geen goed bloed in het lijf groeien. Want de artisjok heeft een grote overvloed van galachtige of warme vochtigheid en haar stof is harder zulks dat uit de stof of vlees zelf van de artisjokken grof, zwaar en melancholisch bloed plag te groeien en van het sap ervan niets anders dan heet en dun galachtig bloed komen zal als blijkt uit het schrijven van Galenus lib. De aliment.facultat. Dan zodat men er minder kwaad van zal voelen zo zal men goed doen door die vruchten liever gekookt dan rouw te eten.

Maar de ribben of middelzenuwen van de bladeren zijn veel harder van stof dan de voor vermelde eetbare delen van dit tegenwoordige gewas en daarom laten ze ook rouw en zwaar melancholisch sap of bloed in het lijf groeien en hebben vele winderige overvloedigheden in

zich.

BIJVOEGING.

De gewone artisjokken heetten hier vroeger ook Pityacantha (maar kwalijk Pyracantha) Carduus Pineus, Strobilus, Carduus sativus, Pherusa, Arocum, Alcocalum, in het Spaans heten ze ook wel cardo en cardos de comer, in het Italiaans ook cardo, carcioffo, carcioffolo en articoca, in het Engels artichoques. De naam Cactos is niet alleen deze artisjokken en de soorten van kaarden algemeen, maar wordt ook de Xyris of wandluiskruid meegedeeld. Tegenwoordig vindt men er verschillende soorten van in grootte, lengte, rondheid, kleur en smaak, sommige steken en andere hebben geen stekels of doornen zoals zijn diegene die in Sicilië (zelfs in het wild) groeien die de smakelijkste zijn om rouw te eten, dan om te koken zijn de Engelse artisjokken wel zo geschikt omdat ze veel meer vlees hebben zoals diegene is die Lobel allergrootste soort van artisjokken noemt, in het Latijn Cynara maxima, ex Anglia delata en deze heeft platte besloten hoofden van achttien of twintig duimen in de rondte en zo groot dat een bol een middelbare ketel vult als men die kookt, de schilfers of klister van de bol zijn niet langwerpig zoals de andere, maar zijn boven breed en in twee hartvormige delen uitgehold en hebben een scherp pinnetje of doorntje in het midden. Maar noch veel groter zijn de Turkse artisjokken die Pieter ’t Kindt de Jonghe in Pera van Constantinopel teelde van welk zaad hem ook dusdanige grote vruchten voortgekomen zijn in Duitsland te Hanauw tot grote verwondering van diegene die ze zagen. Voorts zo zijn er artisjokken die tamelijk groot en langwerpig zijn en andere zijn rond en besloten, groen of roodachtig en zeer nuttig om gestoofd te eten en hebben bladeren die minder scherp zijn dan de gewone artisjokken want de gewone hebben kleiner, opener en met meer stekende hoofden zoals die van de kardoens. Maar al deze veranderingen komt meest van de teelt en vlijt die men er toe doet zoals in de boeken van de landwinning in het lang beschreven staat. Want voor alles moet men opletten dat het zaad niet met de punt naar onderen wordt gestoken in het zaaien, want daar zouden kromme kleine en harde bollen van komen. Ook zal men het grofste en grootste zaad kiezen, wel is waar dat het beter is de scheuten en takken dan het zaad te telen omdat en daar eerder vruchten van heeft al is het zo dat het Turks en Siciliaans zaad in hetzelfde jaar volkomen vruchten voortbrengt. Enige breken alle maanden enige jonge scheuten van de artisjokken en steken die in de aarde en daardoor komt het dat men in vele plaatsen van Italië op verschillende tijden van het jaar goede en smakelijke artisjokken heeft. Om te maken dat de artisjokken zonder dorens of stekende punten groeien wrijven sommige het zaad tegen een steen, zoals eensdeels gezegd is, en steken daarin de wortel van sla. Andere zeggen dat de artisjokken drie dagen lang in sap van lelies of rozen of in olie van laurier of van lavendel of enig ander welriekend sap weekt en het daarna droogt en plant, maar sommige zeggen dat het zaad in de olie bederft. Ze zullen de reuk van de laurierboom hebben als ge een gat in een laurierboom maakt en daarin het zaad doet en dan in de aarde steekt. Ze zullen zoet wezen als ge het zaad in melk laat weken en dat twee of driemaal vernieuwen of in honig, maar het moet gedroogd zijn voor men het plant.

De stekende soort van artisjokken die vanzelf groeit of veranderd is van de artisjokken die in lange tijd niet geteeld of gehavend zijn heet Cinara acuta of Scolymus acutis, als sommige menen, en Scolymos Dioscoridis, hoewel dat Dodonaeus ons een andere Scolymos Dioscoridis in het laatste kapittel van dit boek beschrijft. Clusius heeft het in de vette landen van Portugal vanzelf zien groeien. Ze groeit ook in Italië daar ze soms blauw, soms purper en soms witte bloemen heeft.

(Carduncellus monspelliensium) Behalve deze soort beschrijft Lobel een soort van wilde artisjokken die omtrent Montpelliers groeit en daar voor een soort van Chamaeleon gehouden en daarom van hem Chamaeleon Monspelliensium genoemd wordt wat een distel is vol stekende doornen die geheel op de stekende Scolymos of kardoen van gedaante gelijkt, alleen dat verschil heeft dat ze smaller en dorder van bladeren is en met veel meer doornen bezet. Ze heeft ook veel aardige purperen bloemen vol wolligheid, dan de bollen of appels zijn de helft kleiner dan die van de artisjokken. Het zaad is plat als dat van Cartamus of van Onzer Vrouwen distel.

(Cynara baetica) Andere Spaanse wilde artisjokken is van Clusius Cynara silvestris Baetica genoemd en brengt uit het opperste van de wortels vele gesnipperde of menigvuldig verdeelde bladeren die stekelig of doornachtig zijn en een zeventien cm of langer en aan de bovenste zijde witachtig, aan de onderste groen en daartussen rijst een stijve steel die grijsachtig is en bijna vijf en veertig cm hoog en om beurten begroeid zijn met diergelijke bladeren, maar kleiner en vooral bij de top welke top een dikachtig bolletje draagt dat van vele doornachtige schubben of schilfers gemaakt is en waar een bloem uitspruit die van vele blauwpaarse draadjes verzameld is. Guillielmus Boëtius heeft dit kruid hier te lande gebracht.

Agnocinara is van de Kretische herders zo genoemd, betuigt Bellonius, en is een medesoort van wilde artisjokken. De wortel is vijf en veertig cm lang en zo dik als een mannenbeen, buiten en binnen zwart die in de apotheken van Kreta voor Costus Indicus verkocht wordt. De zaadhoofden zijn als artisjokken. De bloem is meest wit en soms paars, zoet van reuk. De voor vermelde wortels zijn die van de witte Chaeleon gelijk, maar de bladeren lijken beter op die van de zwarte Chameleon. Anders komt dit gewas zeer goed overeen met die soort van wilde artisjokken die men op vele plaatsen van Italië vindt.

Artisjokken onder de aarde is de wortel van een Indisch gewas dat hierna beschreven wordt.

Carduus Madagascarensis, Carduus Peruvianus en Spina Guianensis zijn ook medesoorten van artisjokken en bij de Indische kruiden beschreven.

Chardonnerette van Frankrijk is een geslacht van Scolymus of van vreemde distel.

Noch van de krachten.

De bollen, vruchten of appels van deze distels, dat zijn de artisjokken, zijn warm van naturen tot in de tweede graad, als Galenus schrijft, of in het begin van de derde en drogen in de tweede. Dan als ze rouw zijn en ook oud geworden dan zijn ze zeer kwaad en moeilijk om verteren en brengen onreine vochtigheid bij daar de mensen machteloos en zwak van worden en zijn vooral kwaad voor diegene die veel met hoofdpijn gekweld zijn. Dan als ze noch jong zijn mogen ze vrijer gegeten worden want met vleessap gekookt en met zout en galigaanpoeder gegeten zijn ze bijzonder goed om de bijslapen lust te vermeerderen. Maar de Italianen eten ze ‘ s morgens rouw met brood en zout als ze noch heel jong zijn.

Sommige stoten de bladeren van dit gewas en geven de vrouwen vier ons van dat sap te drinken om te weten of ze met kind zijn, want diegene die zwanger zijn zullen dat sap van stonden af aan overgeven en de andere vrouwen zullen het inhouden.

Die bladeren alleen of met de volwassen stelen bij de bedsteden gelegd verdrijven de wandluizen.

De wortel in wijn gekookt en gedronken is goed tegen de druppelplas en diegene die hun water moeilijk kunnen maken, hetzij door pokken, hetzij door andere oorzaak en ook geneest het de waterzucht, want ze jaagt door de plas alle kwade vuiligheid van het bloed af en laat dat water stinken en zwaar van reuk worden en verdrijft of verbetert daardoor de stank van de oksels en van het ganse lichaam waartoe ook zeer goed is die wortel gestoten en op de huid gelegd of daarmee gestreken.

Die wortel met azijn vermengt geneest alle kwade ruigheid en schurft, daar op gestreken.

De landlieden van Italië eten ook de malse steeltjes en de appels of bollen van de wilde artisjokken die noch jong zijn en noch geen bloemen vertonen en ze zijn voorwaar niet slecht van smaak, rouw met peper en zout gegeten.

Men eet in de winter ook wel de onderste stelen van de [1136] stekende bladeren van de kardoens nadat ze met aarde bedekt zijn geweest en bereid zijn als de witte andijvie, net zoals Dodonaeus ook vermaant. In Italië geven ze die bladeren als ze noch jong en mals zijn de ezels te eten en ook de koeien die er goede smaak in vinden.

De wilde artisjokken van Languedock, daar Lobel van schrijft, te weten de bloemen daarvan eer die in witte harigheid veranderen worden van de landlieden daar afgeplukt om het melk te laten stollen, want nergens elders toe worden die daar gebruikt, hoewel ze niet onlieflijk van smaak zijn en op de artisjokken wat lijken. Tot hetzelfde doel worden de bloemen van de kardoens in Italië ook afgeplukt.

De wilde artisjokken van Spanje worden van de landlieden te Sicilië op de markt gebracht en van de burgers niet minder geacht dan de tamme of gezaaide artisjokken.

De Agriocinara of wilde artisjokken worden van de schaapherders van Kreta ook rouw gegeten.