([6] Kreuterbůch

Darinn Underscheidt, Namen unnd Wŭrckung der Kreütter, Stauden, Hecken und Beümen, sampt jren Frŭchten, so inn Teütschen Landen wachsen, Auch der selbigen eigentlicher unnd wolgegründter gebτauch in der Artznei, fleissig dargeben, Leibs gesundtheit zů fürdern unnd zů behalten sehτ nutzlich und tróstlich, Voτab dem gemeinen einfaltigen Man.

Durch H. Hieronymum Bock ausz langwiriger und gewisser erfarung beschτiben.

Und jetzund

Von newem fleissig ubersehen, gebessert unnd gemehτet, Darzů mit hüpschen artigen und låblichen figuren der Kreütter allenthalben gezieret.

Darüber findest du

Dτei volkommene nutzliche Register, under welchen, Das erst die gemeine Latinische und Griechische Namen der Kreütter, Stauden, Hecken und Beümen hat, Das ander die Teütsche, Das dτitt die anzeig der Artznei und raht für allerlei kranckheiten und leibs gepτesten.

Mit Keiserliche Freiheit auff Acht jar.

Bedτuckt zů Straþburg, im Jar M. D. Lx. (1560) [7]

[8]Dem Wolgeborτnen Herτen, Herτn Philipsen Graven zů Nassaw unnd Sarbτücken, Herτn zů Lar, Embeüt Hieronymus Bock seine underthenige, gehoτsame dienst.

Dis Gewechs bůch, Wolgeboτner, genediger, liber Herτ, hab ich E. G. diþmals zů ehτen, und folgends gemeinem nutz zů dienst unnd wolfart, umb viler uτsach willen, widerumb von newem ubersehen, unnd das selbig E. G. damit es einen Schutzherτen uberkomme, undertheniglichen wóllen bedicieren unnd zůeignen, darumb das R. G. für andere, zů allen rechtgeschaffene Künsten, unnd sonderlich zů den Einfachen gewåchsen, als Kreütter, Wurtzel, und anders, lust tragen, sich darmit belustigen, unnd jre kurtzweil darmit haben, Ich war zwar sonst in willens etwas ansehenlichers von den zůsamen gesetzten stucken unnd artzneien, so vil mir der selben bewuþst, unnd bei mir in ŭbung seind, ein Bŭchlin zů stellen unnd ans liecht zů geben, Nach dem ich aber an dem Einfachen dingen so man Simplicia nennet, noch hange, unnd die selbige nit genůgsam ergründen kan, weiþ ich diþmals nit für uber zů schreitten, und das nit onbillich, dann die Einfache gewåchs, als Kreütter, Wurtzel, Samen, Frucht unnd dergleichen, allwegen jr ewigs lob haben unnd behalten, Richten auch auþ, on zů thůn viler vermischung, was von nótten, darzů sie geschaffen seind, Umb solcher uτsach willen můþ ich mich noch ein mal ein wenig mit den Einfachen dingen, ehe das ich zů den Zůsamen gesetzten stucken drette, bemŭhen unnd befleissen, Will erstlich inn diser schrifft anziegen unnd eróffnen, wie die Einfache ding, als Kreütter, Wurtzel, Blůmen, Stengel, Samen, Frucht, Safft unnd Obs den Menschen kandtbar seien woτden, werder erst erfinder seie, unnd wie sie je mehr von tag zů tag zů hohen ehren kommen seien.

Wer die Einfache gewechs als Obs, Beum, Frucht, Samen, Kreütter und anders, zům aller ersten auff Erden erkandt habe. J.

Nach erkundiging aller Geschrifft under der hellen Sonnen, erfindet sichs klar, das der Allmechtig Gott und Schópffer der aller erst Gartner, Pflantzer unnd Bawman aller Einfachen gewechsen ist unnd bleiben würt. Dann zů voτ und ehe der mensch geschaffen, seind je alle gewåchs mit ihrer zierung, artlichem geschmuck, Krafft und Würckung auþ der lieben Erden gekrochen, und von Gott nach notturfft zů gerüst unnd (a ij) [9] auþ bereit gewesen, das auch Adam als er von Gott die erkandtnuþ entpfieng, der wunderbarlichen geschópffe selbs sich verwundert, unnd einem jeden ding sein rechtmåssigen namen einsetzet, dann wie ein ding von Adam erstmals genant ward, also můst es heissen und bleiben, Darumb bedarff es keiner disputation wer erstmals ein jedes geschópff erfunden unnd den Menschen (Gen. 2) angezeigt habe, Seintemal Gott der Almechtig der anfang und aller erst Gewechsen erfinder, erschaffer, anzeiger und ewiger Conservator und erhalter bleiben würt.

Das der erst Mensch Adam alle geschópffe und gewåsch zům aller ersten erkandt, und die selben furter seinen nachkommen eróffnet habe. (ij.)

Alle fabel und Poeterei auff ein oτt gestelt, das ist aber offenbar und unleügbar, das Adam als der erst geschaffen, alle Geschópff auff Erden, durch eingiessung Góttlicher krafft und weiþheit, nit allein recht und wol erkant, sonder auch ein jedes mit seinem rechten namen, wie oben gemelt, genent hat, uber das so würt er unnd sein Weib aller Gewechs krafft unnd würckung, so vil jhnen von nótten, wol haben verstanden, wie wolte sonst Adam sein bτot im schweiþ (als jm von Gott auff gelegt ward) wann er nit erfarung des Brots, wie er solchs solt geniessen, von Gott empfangen solt haben. Dann Gott ist selbs der dem Adam und seinem Weib den Erdboden mit aller seiner Zierung und Getreid, freiledig geschenckt und (Gen.1) underthånig gemacht hat. Da Gott der Herτ also spτach, Herτscher uber sie, unnd machet sie euch underthånig, Sehet ich hab euch gegeben allerlei kraut, das sich besamet auff der gantzen Erden, und allerlei fruchtbare beüme zů ewer speise. Und nach dem Adam unnd sein weib in Gottes gebott sich vergriffen, hat sie doch Gott der Herτ solcher herτlichen erkantnuþ und niessung der Erd Gewechsen nit wóllen berauben, dann also steht ferner geschτiben, Das Kraut auff dem feld solt u essen. Wa nun Adam kein underscheid der selben, welche zůr narung dauglich od undauglich weren, darbei gewiþt, hette er eben so bald Ongesunde, Vergiffte, Schådliche Gewechs, als die gesunden zůr kost erwólet. Also erfindt sichs abermals das Adam nach Gott der erst gewesen, durch welchen alle ding fürter den Menschen seind angezeigt woτden.

Wer nach Adam der Einfachen ding hab wargenommen. (iij.)

Von Adams kindern und Enkeln ward fürter die Erden in gůtten baw bτacht. Etlich namen sich Ackerwerks an, als der Kain mit seinen Kinderen, welche auch fürter die Vihezucht, das Hütten bawen, [10] das Ertzwerck, und anders auff bτachten, welche mit der zeit je mehτ und klarer, durch die nachkommen, als den Noha und seine kinder der gantzen welt erschollen. Biþ zů letst, das die Chaldeer unnd Aegypter in obgemelten einfachen dingen hohen verstandt unnd kunst, durch tågliche mŭhe unnd arbeit, wie das jre Bŭcher noch auþweisen, erfaren, unnd uberkommen haben.

Wer bei den Gτiechen und Heiden die Einfache ding der artznei erstmals kandbar gemacht. (iiij.)

Der Poet Ovidius stellt Apollinem den Abgott, als den ersten der artznei erfinder, voτ die augen, als er schτeibt lib.j. Metamo.fab.ix. (Apollo.)

Inventum medicina meum est: Opiferq; per orbem

Dicor, & herbarum subiecta potentia nobis.

Zů Teütsch.

Ich Apollo hab d Artznei erdacht,

Der kreütter kunst ans liecht bτacht.

All jr krafft und würckung zwar,

Seind mir kundt und offenbar.

Darumb ein Herτ aller kunst,

Werd genant, und niemands sonst.

Diþ lob ich behalten werd,

So lang staht Himmel und Erd.

Gemelte rede under dem namen Apollinus, gebŭren keinem gótzen oder Abgott, sonder dem Einigen Rechten Waren Gott, der die gewåchs und alle Geschópff noch für und für laþt wachsen, und ein jedes in rechter oτdnung erhalten thůt, wie das nit allein die schτifft bezeügt, sonder auch die weisen Heiden under den geleerten Gτiechen, als nemlich der alt Hesiodus (Hesiodes. Homerus.) und Homerus frei bekennen und schreiben, das der Kreütter krafft unnd würckung ein besonder Gótlichs werck sei, ja von Góttern zů uns kommen.

Der alt Homerus schτeibt, das die wurtzel Moly, so zů zeiner zeit für die zauberei Circes des bósen weibs nutz war, von Mercurio erstmals erfunden sei woτden. Es seyen nun gemelte woτt Homeri erdacht, oder war, (Odyþ. 10. Moly hat der Mercurius funden.) so kan doch niemands leügnen, das die gewåchs zů underscheiden besondere menschen erfoτdern unnd haben wóllen. Es seind auch solche leüt bei den alten in hohen ehτen unnd würden gehalten woτden. Dann der obgemelte Apollo ward für ein Gott gehalten. Nach Apollo kompt Aesculapius, darnach Machaon, Podalirius, und das treffenlich geschlecht Hippocratis auþ Coo. Dise alle und andere seind den menschen als gótter auff Erden gewesen. (Aesculapius, Machaon, Podalirius, Hippocrates Cous.) (a iij) [11]

Was fürter treffenlicher leüth, als Kóning, Herτen und Fürsten, der Kreütter kunst sich erstmals underzogen haben. (v.)

Vil Treffenlicher Kónig und Fürsten haben sich der Kreütter kunst, gar fleiþig angenommen, auch der massen das sie offtermals Kónigliche geschefft und Würden zů ruck gestelt, unnd disem Gótlichen handel, damit sie gemeinem nutz dienten, und ein Ewige gedechtnuþ und Namen uberkemen, obgelegen. Von Hochweisen Kónig Salomon lesen wir also, (Salmon disputiert von Kreüttern 3. Regum 4.) das er sich nit beschempt habe mit Natürlichen dingen die etwan auch für gantz gering móchten geachtet werden, umbzůgehn. Dann also sagt die schτifft van jhm. Es habe der Kónig Salomon von allen natürlichen dingen disputiert unnd geredt, vom Cederbaum an biþ den Hyssop, der auþ den mauren kreücht.

Der gleichen findt man auch von andern Hochtreffenlichen Kónigen unnd Fürsten geschτiben, als von dem Hochverstendigen Spraach geleerten Mithridate, ein Kónig der Parther, (Mithridates rex Parthorum) welcher zwo und zwentzig Spτachen reden unnd verstehn kundte, schampt sich auch der artznei gar nichts, er erkundiget und erfoτschet die einfache ding unnd gewåchs auffs allerfleissigst, darnach componiert unnd satzt er von gemelten Einfachen dingen ein gewaltige bewerte Latwerg für alles gifft, (Mithridatum) nach seinem Namen Mithτidatum genant, welche Latwerge noch heüt des tags jr herτlichs lob unnd namen in allen Landen unnd Apotecken behalt. Es hat auch gemelter Kónig Mithτidates das hoch würdig Kreütlin, so bei uns Teütschen vil jar her verboτgen, Scoτdium genant, (Scordium.) erfunden und ans liecht bτacht, und dz selbig nach seinem namen Mithτidatiam genennet. Weitter so hat Gentius der Illyrier Kónig, (Gentius rex Illyricorum) die bittere wurtzel Entian, die bei uns Teütschen an etlichen hohen bergen unnd wiltnussen wechst, erstmals erfunden, und nach jhm Gentianam genennet. Den Weidreich zů Latin Lysimachia geheissen, hat der Kónig Lysimachus zů Macedonia an tag gegeben. (Lysimachus.) Die treffenliche berŭmpte Kreütter und wurtzel Panaces, haben jre meister (wie inn Nicandτo zů ersehen) gehabt, als Chironem den Leermeister Achillis unnd den Herculem. (Nicand.Ther. Chiro. Hercules.) Welche wurtzel jren namem nach bei und Teütschen wol, Heil allen schaden, geteüfft móchten werden.

(Juba rex Mauretaniae.) Juba der Mauritanisch Kónig soll das hitzig Euphoτbium erfunden haben. Also ist auch mit vilen andern Gewechsen, als das Bengelkraut, zů Latin Mercurialis, sol der Mercurius sampt andern gewåchsen kantbar haben gemacht. (Mercurius.) Des Bülsen krauts ist Hercules erfinder. (Hercules.) Asclepiades der Chamillen. (Asclepiades.) Themison des Wegerichs. (Themison) Achilles der Kriegs Fürst des Gerwel krauts. (Achilles.) Achilleia des Beifůþ. Arthemisiam hat die Gót Arthemis angezeigt. (Arthemis) Den Erenbτeiþ so wir Teucrium nennen, hat Teucer erfunden. (Teucer) Das holdselig Polium und Pappelkreütter beschτeibt Hesiodus. (Hesiodus.) Pythagoτas hat sich der Zwibel geslecht angenommen. (Pythagoras.) Der Moτchion des Rhetichs. (Morchion.) Zeno der Ernstlich man lobt sein Cappern. (Zeno.) Andere mehτ gewåchs als Centaurium, das Eupatorium, das Clyme [12] non, das Iris und Bethonia, sampt andern, haben jre Erfunder unnd Meister. Also auch Chrysippus unnd Cato, vergessen der Kóle kreütter nicht. (Chrysippus. Cato.)

Wa nun dise Gótliche Kreütterkunst hinfürter, wie in der ersten, nicht were auþ der acht gelassen, welches die hohen Weisen zů jeder zeit verhŭt solten haben, stůnd darauff wir hetten gewissere Stuck unnd Artznei für vil unnd mancherlei presten, deren wir, des onfleiþ halben entrahten mŭssen. Es seind aber die Oberer unnd Hochweisen, (Oberer seind schuldig) welch sich mit Kreüttern, Wurtzeln, Blůmen, unnd der gleichen Geringen dingen, wie sie achten, nit mógen bemŭhen, deren sie doch selbers zům offtern mal nit konnen geraten, hoch schuldig daran, haben nit solchen Ernst unnd Fleiþ wie jre Voτeltern, am die natürlichen Gewåchs mógen anleggen. Dann die Voreltern haben sich der massen mit den Gewåchsen bekümmert, dat etwan die Gewechs in Traum, wie unnd war zů man sie bτauchen móge, jhnen für kommen und erschienen. Als nemlich von der Rosen genant Canina, (Rosa Canina.) liset man wie das dise Blům einem weib in Traum erschienen, und darbei angezeiget woτden, wa sie jetzgedachtet Rosen wurtzel in Geissen milch würd kochen. Unnd jrem Sone, der ein Kriegsman war (unnd aber zům selben mal von einem onsinnigen hund beschedigt) von gerŭrter kochung d wurtzel zů trincken gebe, als dann solt er on alle mittel darvon genesen und auff kommen. Dise und der gleichen fleissige bedencken, unnd nach trachtunge, wiewol sich der selben zů unsern zeitten vil beschemen, seind eittel gnaden und gaben Gottes.

Under den Hochweisen ist Galenus nicht der geringst, hat sich nicht beschampt in Palestiam und Syriam, die Erden, so man Lemniam nennet zů erfoτschen, hat auch wóllen wissen was das recht Bitumen sei, unnd wie das vil und mancherhandt Metallen in Cypτo fallen, das alles hat er mit fleissiger arbeit selbs wóllen erkundigen. Eben auff dise weiþ hat der thewr Kriegsman Dioscorides auch gefaren, kein land ist jm zů fern gewesen, (Dioscorides ein Kriegsman) alles darumb, das er mócht den nachkomnen mit seinem fleiþigen arbeiten und schτiften nutz schaffen, daher kompes auch, das er alle gewåchs so eigentlich mit allen umbstenden abmalet, und die menge der seltzamen ongercümpten namen, alle Spτach und Lender auff zů schτeiben, onverdτüþlich undernommen, wie das alles seine bůcher genůgsam anziegen.

Was fŭr Gewåchs oder Einfache ding durch onvernünfftige Thier zůr artznei dŭglich, den menschen seind angezeigt woτden (vj.)

Die fleiþige Weidtleüt, Jåger, und jrs gleichen haben war genommen unnd erfaren, das die verwundte geschossene Hirtz die pfeil unnd andere geschoþ mit dem eintzigen Cretischen Dictam herausser ziehen unnd fürter genesen, (Hirtz finden Dictam) welchs jetzgemelte Kreütlin fürter inns gerŭff kommen, das man doτn, eisen geschoþ, spτeissen, und anders auff den schaden gelegt, (a iiij) [13] darmit herausser kan ziehen. Es haben auch gedachte Hirþ jr eigenen Tiriack für die gifftige spinnen stich Phalangion genant, selbs von Natur gelernet, so offt sie von spinnen gestochen werden, sŭchen sie als bals Bachkrebs, wann sie deren bekommen, seind sie des giffts sicher. (Bachkrebs. Helianus.)

Die wilden Schwein, sagt Helianus, thŭnd auch also, wann sie des Bülsen krauts ongever versŭchen, darvon werden sie lam, so bald sie aber Bachkrebs mógen bekommen, werden sie der låme enttragen. Also trew ist Gott der Allmechtig, das er auch soτg für dz vihe dτegt, dem selben nit allein das fůtter zůr Speiþ und narung, sonder auch artznei verschafft, unnd einem jeden Thier natürlich einbilden laþt, was jm nutz, und zůr gesundtheit dienen mag. Man schτeibt das die Beren den Ephew, Hederam fast lieben, (Beren lieben Ephew) und jre empfangene wunden mit Moþ stopffen, das blůt darmit zů stillen. Und so sie etwan der Schlaff ópffel Mandτagora genant, zů vil gessen haben, so sŭchen sie Omeissen zůr artznei. Es haben doch die erschτóckliche Dτachen (Drachen.) jre artznei, dann so bald sie der onlust uberzeücht, bŭssen sie den selben mit wilden Lattich blettern. Wann den hunden (Hund.) etwan onwillet, essen sie Gτaþ, davon würt jnen geholffen. Das kŭn onverzagt Wiselin Mustela, (Wiselin.) wann es ein zanck oder kampff mit den Ratzen unnd Schlangen anfahen wil, versorgt es sich zůvor mit wein Rautten bletter. Die Katzen (Katzen artznei) haben jre besondere Kreütter und wurtzel zů den dunckelen augen, als das Nepten kraut, und die wurtzel Baldτian, die selben pflegen sie nit allein zů essen sonder reiben jre augen darmit, unnd waltzen mit gantzem leib darauff, welchs ich selbs vil manchmal war genommen.

Das gevógel hat von Natur auch seine artznei. Die Storcken (Storcken) wan sie im leib nit wol sich befinden, fassen sie des versaltzen Meer wassers inn den langen kragen, unnd giessens jenen selbs durch den schnabel in den hindern, darvon würt der verstopfft leib, als durch ein clysterium, widerumb eróffnet. Neben dem Saltzwasser bτauchen auch die Storcken zůr Artznei den wolriechenden Tosten, Origanum. Die krancken Raben, (Raben und ander gevógel.) Důlen, Feldhŭner Feld tauben, die Håher, Graculi unnd der Merlin geslecht, purgieren sich jårlich mit grŭnem Lorbeer laub. Die Hŭner, die Bloch unnd Turteltauben, (Hŭner unnd Tauben.) sůchen das kraut Tag unnd nacht, zů Latin Parietaria, zů jren presten. Die Krånch, (Krånch) und was jrs geslechts unnd art ist, haben jren wolust unnd hilff im Ried an den Weiher Bintzen. Wilde Enten, Genþ, (Genþ, Enten.) unnd vil ander wasser gevógel, brauchen zůr Artznei das kraut Sideritis, das wir inn disem Bůch feld Cypressen, mit den braunen blŭmlin unnd weronmůt bletlin verteutscht haben, Lib.j.Cap. xxv. Das bitter Schólkraut haben die Schwalben zů den dunckelen augen nützlich ins geschrei bτacht, (Schwalben) dann sie etzen mit gemeltem Schólkraut safft jren jungen die augen widerumb auff, sagt Aristoteles.

Die Schlangen (Schlangen) bτingen jr dunckel gesicht im Frŭling mit dem Fenchel kraut widerumb zů recht, unnd den alten jren winter balck streiffen sie gemeinlich an den Weckolter stauden ab. Die krancken Schnecken (Schnecken) hefften jenen selbers mit dem kraut Cunila, das ist Quendel. Solcher jetzgemelter erfarung móchten wol mehτ erzelt werden. Es seind aber dise darumb angeregt, das man sehen sol, wie die Natur Gottes dienerin, allen lebendigen Creaturen, jedem sein Hilff und Artznei einbildet. Noch seind wir so [14] gar auffs gůt und andere onnütze ding behafft, das wir der aller notwendigsten stucken nichts oder gar wenig achten.

([6] Kruidboek.

Daarin onderscheidt, namen en werking van de kruiden, struiken, hagen en bomen, zaden samen met hun vruchten zo die in Duitse landen groeien. Ook van dezelfde het eigenlijke en goed gegronde gebruik in de artsenij, vlijtig weer gegeven, lijf gezondheid te bevorderen en te behouden zeer nuttig en troostrijk, vooral voor de gewone eenvoudige man.

Door H. Hieronymus Bock uit langdurige en zekere ervaring beschreven.

En nu

Opnieuw vlijtig overzien, verbeterd en vermeerderd, daartoe met mooie kunstige lieflijke figuren van de kruiden overal versiert.

Daarboven vindt u

Drie volkomen nuttige registers waaronder de eerste de gewone Latijnse en Griekse namen van de kruiden, struiken, hagen en bomen heeft. De andere de Duitse. De derde de aanwijzing der artsenij en raad voor allerlei ziektes en lijf gebreken.

Met keizerlijke vrijheid voor acht jaar.

Gedrukt te Straatsburg in het jaar 1560. [7]

[8]

De weledelgeboren heer, heer Philipsen, graaf te Nassaw en Saarbrucken, heer te Lar, ontbiedt Hieronymus Bock zijn onderdanige, gehoorzame dienst.

Dit gewasboek, weledel geborene, genadige, lieve heer, heb ik U. E. deze keer te eren en volgens algemene nut tot dienst en welvaart en vanwege vele oorzaken wederom opnieuw overzien en daarmee U. E. daarmee een schutsheer toekomen, onderdanig willen verzoeken en toe-eigenen, daarom dat U. E. voor andere tot alle rechtschapen kunsten en vooral tot de enkelvoudige gewassen zoals kruiden, wortels en anders lust draagt zich daarmee te verlustigen en uw tijdverdrijf daarmee heeft. Ik was wel soms wel willens wat aanzienlijker van de tezamen gezette stukken en artsenijen, zoveel me van dezelfde bewust en bij mij in gebruik zijn, een boekje te stellen en aan licht te geven. Nadat ik echter aan de enkelvoudige dingen, zo men simplicia noemt, nog hang en diezelfde niet voldoende doorgronden kan weet ik me deze keer niet verder te schreiden en dat niet onbillijk dan de enkelvoudig gewassen zoals kruiden, wortels, zaden, vrucht en dergelijke die overal hun eeuwige lof hebben en behouden. Richten ook uit, zonder vele vermengen te doen, was het nodig waartoe ze geschapen zijn. Vanwege zulke oorzaak moet ik me nog een maal een weinig met de enkelvoudige dingen, voordat ik tot de tezamen gezette stukken treedt, me bemoeien en beijveren. Wil eerst in dit schrift aanwijzen en openbaren hoe de enkelvoudig dingen als kruiden, wortels, bloemen, stengels, zaden, vruchten, sappen en ooft de mensen bekend zijn geworden, wie de eerste vinder was en hoe ze van dag tot dag tot meer en hogere eren gekomen zijn.

Wie de enkelvoudig gewassen als ooft, bomen, vruchten, zaden, kruiden en andere als allereerste op aarde herkend hebben.

Na onderzoek van alle schriften onder de helle zon ziet men duidelijk dat de Almachtige God en Schepper de allereerste tuinman, planter en bouwman van alle enkelvoudige gewassen is en blijven zal. Dan voordat en eer de mens geschapen was zijn alle gewassen met hun versiering, kunstige smuk, kracht en werking uit de lieve aarde gekropen en van God naar nooddruft toegerust en [9] ook bereid geweest zodat ook Adam toen hij van God de herkenning ontving van de wonderbaarlijke schepping zichzelf verwonderde en elk ding zijn rechtmatige naam gaf. Dan zoals een ding van Adam de eerste keer genoemd werd, alzo moet het heten en blijven. Daarom behoeft het geen disputatie wie er de eerste keer elke schepping gevonden en de mensen (Gen. 2) aangetoond heeft, sinds God de Almachtige de aanvang en allereerste gewassen vinder, schepper, aanwijzer en eeuwige conservator en behouder blijven zal.

Dat de eerste mens Adam alle schepping en gewas als allereerste herkende en die verder voor zijn nakomelingen geopenbaard heeft.

Alle fabels en dichtwerken aan een kant gezet, het is echter openbaar en onloochenbaar dat Adam als de eerst geschapene alle scheppingen op aarde, door ingieten van Goddelijke kracht en wijsheid, niet alleen recht en goed herkent, maar ook elke met zijn rechte naam, zoals boven gemeld, genoemd heeft, boven dat zo zal hij en zijn vrouw van alle gewassen de kracht en werking, zoveel het hen nodig is, goed hebben verstaan. Hoe zou anders Adam zijn brood in het zweet (zoals hem van God opgelegd werd) als hij geen ervaring van brood had en hoe hij zoiets zou genieten van God ontvangen zou hebben. Dan God is het zelf die Adam en zijn vrouw de aardbodem met al zijn versiering en gewas vrijwillig geschonken en (Gen.1) onderdanig gemaakt heeft. Daar God de Heer alzo sprak; Heerser over hen en maak ze u onderdanig, ziet ik heb u gegeven allerlei kruid dat zaad draagt op de gehele aarde en allerlei vruchtbare bomen tot uw spijs. En nadat Adam en zijn vrouw zich in Gods gebod vergrepen hadden heeft toch God de Heer ze zulke heerlijke kennis en gebruik van de aardse gewassen niet willen beroven, dan alzo staat verder geschreven; Dat kruid op het veld zal u eten. Als nu Adam geen onderscheidt ervan had welke tot voeding deugdelijk of ondeugdelijk waren, daarbij wist had hij net zo goed ongezonde, vergiftige, schadelijke gewas als de gezonde tot kost gebruikt. Alzo bevindt zich weer dat Adam na God de eerste geweest is waardoor alle dingen verder de mensen aangetoond zijn geworden.

Wie na Adam de enkelvoudige dingen heeft waargenomen.

Van Adams kinderen en afstammelingen wordt verder de aarde in goede bouw gebracht. Ettelijke namen zich akkerwerk aan zoals Kaïn met zijn kinderen die ook verder de veeteelt, het hutten bouwen, [10] het ertswerk en anders opbrachten die met de tijd steeds meer en duidelijker, door de nakomelingen, zoals Noach en zijn kinderen, de gehele wereld lieten schallen. Tot het laatste toen de Chaldeeërs en Egyptenaren in opgenoemde enkelvoudige dingen hoog verstand en kunst door dagelijkse moeite en arbeid, zoals hun boeken nog uitwijzen, ervaren en verkregen hebben.

Wie bij de Grieken en heidenen de enkelvoudig dingen der artsenij de eerste keer bekend gemaakt hebben.

De poëet Ovidius stelt Apollo, de afgod, als de eerste der artsenij uitvinder voor de ogen als hij schrijft in libro 1 Metamorfosen, fabel 9.

Inventum medicina meum est: Opiferq; per orbem

Dicor, & herbarum subiecta potentia nobis.

In Duits.

Ik Apollo heb de artsenij bedacht,

De kruidenkunst aan het licht gebracht.

Al hun kracht en werking wel,

Zijn me bekend en openbaar.

Daarom een Heer aller kunst,

Wordt genoemd, en niemand anders.

Dit beloof ik behouden wordt,

Zolang staat hemel en aarde.

Gemelde rede onder de naam Apollo behoren geen God of afgod, maar de enige echte ware God die het gewas en alle scheppingen nog voort en voort laat groeien en elke in rechte ordening houden laat zoals dat niet alleen de schrift betuigt, maar ook de wijze heidenen onder de geleerde Grieken, zoals namelijk de oude Hesiodus en Homerus vrij bekennen en schrijven dat de kruiden kracht en werking een bijzonder Goddelijks werk is, ja van God tot ons gekomen.

De oude Homerus schrijft dat de wortel Moly, zo in zijn tijd voor de toverij Circes de kwade vrouw nuttig was, door Mercurius de eerste keer gevonden is geworden. Nu is het vermelde woord van Homerus bedacht of waar, zo kan toch niemand verloochenen dat om de gewassen te onderscheiden bijzondere mensen eisen en hebben wil. Er zijn ook zulke mensen bij de ouden in hoge eer en waarde gehouden geworden. Dan de opgenoemde Apollo werd voor een God gehouden. Na Apollo komt Aesculapius, darna Machaon, Podalirius en het voortreffelijke geslacht Hippocrates uit Cos. Deze alle en andere zijn de mensen als goden op aarde geweest. [11]

Welke verdere voortreffelijke mensen zoals koningen, heren en vorsten de kruidkunst zich de eerste keer ondernomen hebben.

Veel voortreffelijke koningen en vorsten hebben zich de kruidkunst erg vlijtig aangenomen, ook dermate dat ze vaak koninklijke schepping en waarden teruggesteld en deze Goddelijke handel, waarmee ze gewone nut dienden en een eeuwige gedachtenis en naam kregen opgelegd. Van de zeer wijze koning Salomon lezen we alzo dat hij zich niet geschaamd heeft met natuurlijke dingen die ook wat voor gans gering mochten geacht werden om te gaan. Dan alzo zegt de schrift van hem. En koning Salomon heeft van alle natuurlijke dingen gedisputeerd en gesproken, van cederboom aan tot de hysop die uit de muren kruipt.

Dergelijke vindt men ook van andere hoog voortreffelijke koningen en vorsten geschreven zoals van de zeer verstandige spraak geleerden Mithridates, een koning van de Parthen die twee en twintig talen praten en verstaan kon, schaamde zich ook de artsenij geheel niet, hij verkondigde en doorzocht de enkelvoudig dingen en gewas op zijn aller vlijtigst, darna componeerde en zette hij van gemelde enkelvoudige dingen een geweldig waardevolle likkepot voor alle gift dat naar zijn naam Mithridatum genoemd werd welke likkepot nog tegenwoordig zijn heerlijk lof en naam in alle landen en apotheken behoudt. En heeft ook vermelde koning Mithridates dat hoogwaardig kruidje dat zo bij ons Duitsers veel jaar lang verborgen was, Scordium genaamd, gevonden en aan het licht gebracht en die naar zijn naam Mithridatiam genoemd. Verder zo heeft Gentius de Illyrische koning die bittere wortel gentiaan die bij ons Duitsers aan ettelijke hoge bergen en wildernissen groeit, de eerste keer gevonden en naar hem Gentiaan genoemd. De wederik die in Latijn Lysimachia is geheten heeft koning Lysimachus uit Macedonië aan het licht gebracht.

Dat voortreffelijke beroemde kruid en wortel Panaces heeft zijn meester (wat in Nicander te zien is) gehad als Chiron, de leermeester van Achillus en Hercules. Welke wortel zijn naam bij de Duitsers goed Heil alle schaden gedoopt mocht worden.

Juba, de Mauritanische koning zou dat hete Euphorbium gevonden hebben. Alzo is het ook met vele andere gewassen zoals het bingelkruid, in Latijn Mercurialis, dat zou Mercurius samen met andere gewassen bekend hebben gemaakt.

Dat bilzekruid is Hercules vinder. Aesclepias de kamille. Themison de weegbree. Achilles de krijgsvorst het duizendblad. Achilleia de bijvoet. Artemisia heeft de Godin Arthemisia aangewezen.

De ereprijs zo we Teucrium noemen heeft Teucer gevonden. Dat liefelijke polei en kaasjeskruiden beschrijft Hesiodus. Pythagoras heeft zich het uien geslacht aangenomen. Morchion de radijzen. Zeno de ernstige man looft zijn kappertje. Andere en meer gewassen zoals Centaurium, het Eupatorium, het Clymenon,[12] de Iris en betonie samen met anderen hebben hun vinder en meester. Alzo ook Chrysippus en Cato vergeten de kool kruiden niet.

Toen nu deze Goddelijke kruidenkunst verder heen, zoals in het begin, niet uit de achting is gekomen, wat die hoge wijzen in elke tijd verhoed zouden hebben, stond daarop dat we zekere stukken en artsenij hebben voor veel en menigerlei gebreken, die we, vanwege het niets doen, ontraden moeten. Het zijn echter de oversten en zeer wijzen die zich met kruiden, wortels, bloemen en dergelijke geringe dingen die ze achten niet mogen bemoeien, waar ze toch zelf vaak niet toe kunnen komen, zeer schuldig daaraan, hebben niet zulke ernst en vlijt zoals hun voorouders aan de natuurlijke gewassen mogen aanleggen. Dan de voorouders hebben zich dermate met de gewassen bekommerd zodat wat die gewassen in droom, hoe en waar ze men ze gebruiken mogen, hen voor komen en verschenen. Zoals namelijk van de rozen, genoemd Canina, leest men hoe dat deze bloem een vrouw in droom verscheen en darbij aangetekend werd hoe ze met gedachte rozenwortel het in geiten melk moet koken. En haar zoon die een soldaat was (en echter in dezelfde tijd van een dolle hond beschadigt) van aangeroerd kooksel de wortel te drinken geven dan zou hij er zonder alle middelen daarvan genezen en opkomen. Deze en dergelijke vlijtige gedachten en naspeuringen, hoewel zich daarvan in onze tijden veel beschamen, zijn enkel genaden en gaven God.

Onder de zeer wijzen is Galenus niet de geringste, heeft zich niet geschaamd in Palestina en Syrië de aarde, zo men Lemnos noemt, te doorzoeken, heeft ook willen weten wat dat echte bitumen is en hoe dat er veel en verschillende metalen in Cyprus vallen, dat alles heeft hij met vlijtige arbeid zelf willen verkondigen. En op deze wijze heeft de dure krijgsman Dioscorides ook gevaren, geen land is hem te ver geweest, alles daarom dat hij de nakomelingen met zijn vlijtige arbeid en schriften nut mocht verschaffen, vandaar komt het ook dat hij alle gewas zo eigenlijk met alle omstaande aftekent en de hoeveelheid van de zeldzame verbasterde namen, alle talen en landen op te schrijven onverdroten ondernomen heeft, hoe dat alles zijn boeken voldoende aanwijzen.

Wat voor gewas of enkelvoudig ding door onverstandige dieren voor artsenij deugdelijk de mensen aangetekend zijn geworden.

De vlijtige weide mensen, jagers en hun gelijke hebben waar genomen en ervaren dat de verwonde geschoten herten de pijlen en ander geschut met de enige Kretische dictam eruit trekken en verder genezen welk net genoemd kruidje verder in geroep is gekomen dat men doorn, ijzeren geschut, spiesen en anders op de schaden gelegd [13] daarmee eruit kan trekken. En hebben ook gedachte herten hun eigen teriakel voor die giftige spinnensteek, Phalangium genoemd, zelf van natuur geleerd, zo vaak ze van spinnen gestoken werden, zoeken ze al gauw beekkreeft en als ze die bekomen zijn ze van het gif zeker.

Dat wilde zwijn, zegt Helianus, doen ook alzo als ze het bilzekruid ongeveer zoeken, daarvan worden ze lam en zo gauw ze echter beekkreeft mogen bekomen worden ze de lamheid kwijt. Alzo trouw is God de Almachtige dat hij ook zorgt voor dat vee draagt en die niet alleen dat voer voor spijs en voeding, maar ook artsenij verschaft en elk dier natuurlijk inbeelden laat wat hem nuttig en tot gezondheid dienen mag. Men schrijft dat de beren van de klimop, Hedera, erg houden en hun ontvangen wonden met mos stoppen om dat bloed daarmee te stillen. En zo ze wat van de slaapappel, Mandragora genoemd, te veel gegeten hebben zo zoeken ze mieren als artsenij. En hebben toch die verschrikkelijke draken hun artsenij, dan zo gauw ze de onlust bekruipt, boeten ze dezelfde met wilde slabladeren. Als de honden wat onwillig zijn eten ze gras, daarvan worden ze geholpen. Dat koene onverschrokken wezeltje, Mustela, als het een twist of kamp met de ratten en slangen aanvangen wil verzorgt het zich tevoren met wijnruit bladeren. De katten hebben hun bijzondere kruiden en wortels tot de donkere ogen zoals dat kattekruid en de wortel valeriaan, die gebruiken ze niet alleen om te eten, maar wrijven hun ogen daarmee en dansen er met gehele lijf daarop, wat ik zelf veel keren heb waargenomen.

De vogels hebben van natuur ook hun artsenij. De ooievaars als ze zich in lijf niet goed bevinden, vatten ze dat gezouten zeewater in de lange snavels en gieten het zichzelf door de snavel in het achterste en daarvan wordt het verstopte lijf, als door een klysma, wederom geopend. Naast het zoute water gebruiken ook de ooievaars als artsenij de goed ruikende majoraan, Origanum. De zieke raven, (Raben und ander gevogelte.) uilen, veldhoenders, veldduiven, de Vlaamse Gaai (?) Graculi, en het merels geslacht purgeren zich jaarlijks met groen laurier loof. De hoenders, de zangvogels (?) en tortelduiven zoeken dat kruid glaskruid, in Latijn Parietaria, tot hun gebreken. De kraanvogel en wat hun geslacht en aard is hebben hun wellust en hulp in riet en aan de weiden biezen. Wilde eenden, gans en veel ander water gevogelte, gebruiken als artsenij dat kruid Sideritis dat we in dit boek veldcipres met de bruine bloempjes en absintalsem blaadjes verduitst hebben, libro 1 kapittel 25. Die bittere stinkende gouwe hebben de zwaluwen tot de donkere ogen nuttig in geroep gebracht, dan ze eten met gemelde stinkende gouwe sappen hun jongen de ogen wederom open, zegt Aristoteles.

De slangen brengen hun donker gezicht in het voorjaar met het venkelkruid wederom terecht en de oude hun winterhuid strijken ze gewoonlijk aan de jeneverbesstruiken af. De zieke slakken hechten zichzelf met het kruid Cunila, dat is tijm. Zulke net genoemde ervaringen mochten wel meer verteld worden. Er zijn echter deze daarom aangehaald zodat men zien zal hoe de natuur, Gods dienares, alle levende creaturen elk zijn hulp en artsenij inbeeldt. Nog zijn we zo [14] erg op goed en andere onnuttige dingen behept dat we de aller hoognodigste stukken niets of erg weinig achten.

Was voτ zeitten die Kónig und alte Rómer von der Kreütter kunst gehalten. (vij.)

Wie hoch die Kreütter kunst bei den alten Kónigen und weisen heiden gehalten sei woτden, zeigen jhre Histoτien genůgsam an. Evax ein Kónig in Arabia (Evax rex. Arabia) war inn den Gewåchsen zů erkundigen sehτ fleissig, neben der Beschreibung lieþ er auch die selben artlich abconterfeien unnd malen, uberschickt die selbige, also beschτiben unnd abgemalet, dem Rómischen Keiser Neroni, zů einer sonderlichen verehτung. Auff solchs haben gleich darnach die Rómischen Keyser die Kreütter kunst, unnd der selben Meister in hoher würden gehalten. Haben auch furter, wie Galenus bezeüget, gróssern kosten, damit die Gewåchs je mehτ unnd mehτ kantbar wurden, an die Kreütter, an die Meister, und gemalte Bŭcher angelegt.

Darumb seind etliche der Hochgelerten, die die Gewechs mit allein jren umbstenden, wa, und wie sie auff wachsen, wann sie blŭen und sich besamen oder befrüchtigen, eigentlich zů beschτeiben, verursacht woτden.

Als nemlich der Hochgelert alt Theophrastus (Theophrastus novem libros composuit.) hat der Gewåchs vil, nicht allein der Kreütter, Wurtzel, Blůmen unnd samen, sonder auch der Stauden, Hecken unnd Beümen inn neün Bŭcher, nach langer erfarung fleissig beschriben.

Nach disem seind vil andere in gemelter Pτofession auff gestanden, als Heraclides Tarentinus, Julius Bassus, Petronius Niger, Cratevas und Andreas. (Herclides. Iulius Bassus, Petronius Niger. Cratevas. Andreass Dioscorides.)

Neben disen hat sich der hoch treffenlich sinnreich man Dioscoτides, neben der Kriegs rüstung, der Einfachen ding auch angenommen, und damit er alle ding eigentlich beschτeiben mócht, ist er durch vil Nations und Landtschafften gereiset, kein mŭhe, kein arbeit, kein kosten, wie seine schτifft genůgsam auþweisen, lassen dauren noch verdτiessen, des wir jhm billich danckbar sein sollen.

Nach jhm seind vil auff gestanden, Latinische, Griechische, unnd Arabische menner, als Joannes Serapio, Joannes Mesue, Avicenna, Rhasis, Galenus Pergamenus, Paulus Aegineta, und andere in Griechischer schrach. (Ioan. Serapio. Ioan. Mesue. Avicenna, Rhasis. Galenus. Paulus Aegineta. Macer. Apuleleinus. Plinius.) Aber inn Latin seind jr noch vil, als Macer, Apuleius, unnd der Plinius, welcher neben anderen Hystoτien, der Kreütter natur unnd art keins wegs hat wóllen uberschreitten, ist im schτeiben der selben gar fleissig gewesen.

Aber zů unsern zeitten mógen wir obgemelter Scribenten bůcher kaum ansehen, ich geschweig das man kosten anstellen solt, die selben widerumb recht an tag zů bτingen. [15]

Ausz was uτsachen die alten Gelehτten so vil mühe, arbeit und fleiþ an die Kreütter, und andere Einfache ding, gründtlich zů erfoτschen, gelegt, und angewendt haben. (viij.)

Demnach alle Einfache gewechs von Gott dem Allemechtigen, mit krafft unnd würckingen der massen begabet, das es auch onmüglich ein jedes, was und wie vil es vermag, oder warzů es nutzlich, ergründt mag werden, wie man solches augenscheinlich an einem jeden geringen strohalmen kan war nemen. Dann wa will man einen finden der auff gütte warheit genůgsam konne anzeigen, warzů doch Stro gůt seie; was darauþ bereittet würt, und wie mans in allen dingen mócht brauchen? So nun das Geringst also hoch und zů mancherlei sachen genützt würt, was vermógen dann andere hóhere Gewechs und Pflantzen, die mit grosser mŭhe und arbeit auff bracht werden?

Die alten haben nit vergebenlich mit den Einfachen dingen der Artznei sich lassen erfettigen, und nit vil der zůsamen gesetzten stuck wóllen brauchen darumb das mit den zůsamen gesetzten (oder wie mans nennen wil) den Componierten stucken offtermals gefelt würt, und inn selben Mischungen vil ongleicheit zů tragen. Die ursach ist offenbar, dann jhr etliche wóllen Recept stellen, oder sonst auþ andern bŭchern für schτeiben, welche der Einfachen dingen gar wenig bericht, ja also gar wenig, das sie gemeine Nessel kreütter nit wissen zů underscheiden, wie wolten sie dann die Krafft unnd Würckung anderer onbekanten Gewechsen, die etwan widerwertiger eigentschafft seind, erfaren haben. Darumb (meins erachtens) die Alten nit onbillich nit vil zůsamen gesetzter stuck der artznei, sie seien dann zůvoτ gar wol und gründtlich erfaren, zů gelassen, als nemlich die herτlich composition Mithτidates, die wir noch im brauch behalten. Darnach auch etliche mischung Attali des ersten Kónigs der Pergamener, (Attalus Rex Pergamorum) wie das Galenus selbers bezeügt. Jn summa wann ein Artzet Einfache ding wolt zůsamen mischen, dórfft er nit uber die vierdte zal schreitten, wie noch etliche compositiones jre namen behalten, als Tyriaca Diatesseron und der gleichen. Aber mit den Einfachen dingen hats gar ein ander gestalt, dann ein jedes Simplex oder Gewechs ist von Gott unnd seiner Dienerin der Natur dermassen gebenedeiet unnd begabet, das es seiner art unnd natur nach genŭgsam krefftig ist zů heilen, zů stercken, schmertzen zů stillen, zů kulen, zů erwóτmen, zů purgieren, und zů etzen, bedarff nit das man vilerlei under einander (wie jetzund der brauch, wie es dan de Welt auch haben wil) temperieren laþ. (Simplicia seind genügsam zür artznei.) Ursach, ein jedes Gewechs ist wie vor gemelt, unnd der Avicenna (Avicenna) selbs bekent, zůr Artznei hoch und mehτ dann genůgsam begnadet, bedarff nit frembder hilff und beistandt. Ja wie gemelter Avicenna und Hierophylus (Hierophylus. Composita mógen on die Simplicia nit bestehn.) weitter schreiben, wie das Einfache ding in der Artznei on zůthůn viler vermischung wol helffen und bestehn mógen. Aber die Componierte stuck ohn die Einfache keins wegs bestehn werden. Umb des willen gantz thóτlich zŭ unseren zeitten gehandelt würt, in dem, so bald [16] ein newer angehender Artzet, der etwan ein halben Syllogismum in quarto modo Frises morum hat gelernt schmiden, der selb wil auff stund ein Recipe für ein jeden pτesten und feber stellen, darein werden etwan x.oder xx. Simplicia gezwungen, die jm nit halber bekant, ich geschweig, das er der selben Würckung, Krafft, unnd Eigenschafft solt erfaren haben, zů dem das er des Krancken prestens gar kleinen bericht empfangen. Mit desto weniger můþ der patient solchem newen Doctor folgen, unnd das gestelt Recept in der Artznei verschlicken, welches manchem Krancken zů grossem nachtheil reichen thůt. Lieber sprechen sie (wann man ursach fragt) ich habs also inn meinem Avicenna und Valesco gelesen, solt ich weiser sein. Solche ernente Artzet unnd Recept leser thůn eben wie unsere Rómische Priester, welche nit weitters betten, oder in der Heiligen geschrifft dóτffen lesen oder studieren, dann so vil je bett bůch das Brevier genant, auþweiþt. Solcher Artzet hilff und Priester gebett, sol die Welt haben, und die selbig umb gelt thewer bezalen, das ist rechter und verdienter lon, das Spτichwoτt ist recht. Ein newer Artzet, eins newen Kirchoffs bedarff.

Uτsach, warumb die Kreütter kunst und Einfache Artznei zů unseren zeitten in abgang kommen. (ix.)

Das die Kreütter kunst etlich jar lang veråchtlich under der banck im staub gelegen, seind der uτsachen vil. Und erstlich, ist die Langwirige zeit, (Tempus.) welche alles verendert, und der Gegenwürtigen ding gar wenig achtet, das also mit der zeit die bekanteste und aller Gemeinste ding onbekantlich werden, und bei den nachkomnen gar in vergeþ kommen.

Die ander uτsach ist (mit erlaubnuþ zů reden) der Oberkeit schuld, (Oberter farlessigkeit) welche die Schůlen, darinn man allerhand Spτachen. Als Hebτaisch, Gτiechisch unnd Latinisch die jungen solt underτichten, inn abgang haben lassen kommen, und die weil man der gemelten rechten gründtlichen Spτachen, auþ welchem (gleich wie auþ einem Schτein) alle gůtte Künst und Lehτ funden unnd geschópfft werden, so gar nichts geachtet, hindersich zů ruck gestelt, unnd an statt der selben der onnützen, schwetzhafftigen Sophisterei angenommen, unnd so vil die grundtliche ware Kunst der Artznei belangt, auþ frembden onbekanten Arabischen bŭchern, mit hinderstellung der alten Griechen, an die handt genommen, darmit haben wir uns selbs unnd alle Nachkommenen auff die Irτ gassen gefürt, das wir selbs nit wiþen, was wir gelernet, oder andere gelehτt haben. Dann es ist am tag, welches niemands leügnen kan, das wir offt auþ obgemelten Arabischen bŭchern etlicher Kreütter namen für Kranckheit und pτesten, und herwiderumb etliche presten und kranckheiten für Artznei en Kreütter verstanden haben wie das am tag, unnd weitleüffiger in den Erτatis Medicoτum mag darthon werden. (Errata Medicorum) Die schuld ist unser, dann wir Teütschen zům ersten, und darnach andere Nationes mit uns, holeten alle Kunst unnd Artznei auþ [17] Arabia, darumb das in gemeltem Land vil kóstlicher lieblicher Specerei wachsen, lassen bτingen, den selben onbekanten dingen gafften wir nach, thetten gleich des Affen, Es müst alles, es were Wurtz oder Artznei auþ frembden Landen, wie noch heut des tags, mit schwerem kosten zu uns gefürt werden.

Under andern uτsachen ist auch nit die geringst, nach dem unsere Doctoτes die Hochgeleτten in allen Universiteten nichts anderst auþ der Medicin den Studenten und Schůlern fürgetragen, dann allein was der onbekant Mesue unnd Arabischen schτeibe Avicenna gesetzt haben, welcher beder schτifft wir biþ auff disen tag noch nit gar verstanden, und doch nit desto weniger jhτe lange Recept oder zůsamen mischung viler Arabischer Specereien zů den Teütschen Krancken gebτaucht, und darneben alle andere gemene Teütsche Simplicia od Einfache artznei, die man zůvoτ auþ den Griechen, als Dioscoτide und Galeno wissen solt, in den wind haben geschlagen, unnd nichtst geachtet. Zů dem haben sich die jhenige so Doctoτ wolten siein gescholten, hoch beschempt, das jr einer mit so geringen schlechten Kreüttern solt umbgehen. (Doctores schemen sich der Einfachen ding.) Dann wa es etwan die not zůtrŭge, dz man gemeine landt Kreütter bτauche mŭst, befalhen die Doctoτes solchen handel, als gienge dise gering sach sie nichts an, jren Kóchen den Apoteckern, welche offtermal selbs die Kreütter zů underscheiden, eben so wenig als jre Herτen die Doctores erfaren waren, darumb legten gerŭrte Apoteckern, (Apotecker.) disen handel und Kreütter kunst den Wurtzel dregern unnd Landtstreichern auff den hals, (Wurtzel dτåger) oder wa sie Zygeüner móchten erτeichen, (Zygeüner. Alte weiber.) oder zům wenigsten den alten weibern, was sie alle sagten oder schlossen von Gewåchsen, es were gleich der Name oder Würckung, das namen Doctor und Apotecker an, dem gaben sie alle glauben, můst war sein, die krancken konten nichts weitters, vertrawten sich den vermeinten Gelehτten. Was aber für onraht durch solche farlessigkeit entstanden, will ich jetzund lassen ersitzen. Gewiþ ist das die welt noch also betrogen wil sein, darumb sol sie jres verdienten lons erwarten.

Hoe voor tijden de koningen en oude Romeinen van de kruidkunst gehouden hebben.

Hoe hoog de kruidkunst bij de oude koningen en wijze heiden gehouden is geworden wijzen hun historiën voldoende aan. Evax, een koning in Arabië was in de gewassen te verkondigen zeer vlijtig, naast de beschrijving liet hij ook die kunstig afbeelden en schilderen, schikte dezelfde, alzo beschreven en geschilderd, de Romeinse keizer Nero tot een bijzondere verering. Op zulks hebben gelijk daarna de Romeinse keizers de kruidkunst en die meester in hoge waarde gehouden. Hebben ook verder, zoals Galenus betuigt, grote kosten, waarmee de gewassen steeds meer en meer bekend werden, aan de kruiden, aan de meester en getekende boeken aangelegd.

Daarom zijn ettelijke van de zeer geleerden die het gewas met al hun omgeving, waar en hoe ze opgroeien, wanneer ze bloeien en zaden krijgen of vrucht geven eigenlijk te beschrijven veroorzaakt geworden.

Zoals namelijk de zeer geleerde oude Theophrastus heeft het gewas veel en niet alleen de kruiden, wortels, bloemen en zaden, maar ook de struiken, hagen en bomen in negen boeken, na lange ervaring, vlijtig beschreven.

Na die zijn veel andere in gemelde professie opgestaan, zoals Heraclides Tarentinus, Julius Bassus, Petronius Niger, Cratevas en Andreas.

Naast deze heeft zich de zeer voortreffelijke geestelijke man Dioscorides, naast de krijgsuitrusting, de enkelvoudige dingen ook aangenomen en zodat hij alle dingen apart beschrijven mocht is hij door veel naties en landschappen gereisd, geen moeite, geen arbeid, geen kosten, zoals zijn schriften voldoende uitwijzen, laten duren nog verdrieten, dus we hem billijk dankbaar zullen zijn.

Na hem zijn er veel opgestaan, Latijnse, Griekse en Arabische mannen zoals Joannes Serapio, Joannes Mesue, Avicenna, Rhasis, Galenus Pergamenus, Paulus Aegineta en andere in Griekse ruimte. Maar in Latijn zijn ze er nog veel zoals Macer, Apuleius en Plinius die naast andere histories de kruiden natuur en aard op geen manier had willen overschreden en is in het schrijven daarvan erg vlijtig geweest.

Maar in onze tijden mogen we opgenoemde scribenten boeker nauwelijks aanzien, ik zwijg dat men kosten aanstellen zou om dezelfde wederom recht aan licht te brengen. [15]

Uit welke oorzaken die oude Geleerden zoveel moeite, arbeid en vlijt aan de kruiden en andere enkelvoudig dingen grondig te doorzoeken gelegd en aangewend hebben.

Omdat alle enkelvoudig gewas van God de Almachtige met kracht en werkingen dermate begaafd zijn zodat het ook onmogelijk is elke, wat en hoeveel het vermag of waartoe het nuttig is doorgrond mag worden, hoewel men zulks ogenschijnlijk aan een elke geringe strohalm kan waarnemen. Dan waar wil men er een vinden die op goede waarheid voldoende kan aanwijzen waartoe toch stro goed is, wat daaruit bereid wordt en hoe men het in alle dingen mag gebruiken? Zo nu dat geringste alzo hoog en tot menige zaken genuttigd wordt, wat vermogen dan andere hogere gewassen en planten die met grote moeite en arbeid opgebracht worden?

Die ouden hebben zich niet tevergeefs met de enkelvoudige dingen in de artsenij laten voldoen en niet veel van de tezamen gezette stukken willen gebruiken, daarom omdat met de tezamen gezette (of hoe men het noemen wil) de gecomponeerde stukken vaak vervalst worden en die dezelfde mengsels veel ongelijkheid toe dragen. De oorzaak is openbaar, dan ettelijke willen een recept stellen of soms uit andere boeken voorschrijven die van de enkelvoudige dingen erg weinig berichten, ja alzo zeer weinig zodat ze gewone netelkruiden niet weten te onderscheiden, hoe willen ze dan de kracht en werking van andere onbekende gewassen die wat tegengestelde eigenschap hebben ervaren hebben. Daarom (mijn mening) gebruikten de ouden niet onbillijk niet veel tezamen gezette stukken in de artsenij, ze zijn dan tevoren erg goed en grondig ervaren en toegelaten zoals namelijk die heerlijke compositie Mithridates die we nog in gebruik behouden. Daarna ook ettelijke mengsels Attali, de eerste koning van de Pergameen, wat Galenus zelfs betuigt. In summa, als een arts enkelvoudig ding tezamen wil mengen durft hij niet over het vierde getal te schreiden, zoals nog ettelijke composities hun namen behouden zoals Tyriaca Diatesseron en dergelijke. Maar met de enkelvoudige dingen heeft het een geheel ander gestalte, dan elke Simplex of gewas is van God en zijn dienares de natuur dermate gebenedijd en begaafd zodat het naar zijn aard en natuur genoegzaam krachtig is te helen, te sterken, smarten te stillen, te koelen, te verwarmen, te purgeren en te eten, behoeft niet dat men velerlei onder elkaar (zoals nu het gebruik, hoe de wereld het dan ook hebben wil) temperen laat. Oorzaak, elk gewas is, zoals voor gemeld en Avicenna zelf bekent tot artsenij hoog en meer dan voldoende begenadigd, behoeft niet vreemde hulp en bijstand. Ja, zoals gemelde Avicenna en Hierophylus verder schrijven hoe dat de enkelvoudig dingen in de artsenij zonder toedoen van vele vermengingen goed helpen en bestaan mogen. Maar de gecomponeerde stukken zonder de enkelvoudig op geen manier bestaan mogen. Daarom geheel dwaas in onze tijden gehandeld wordt, in dat, zo gauw [16] een nieuwe beginnende arts die wat een halve Syllogismum in quarto modo Frises morum heeft geleerd smeden, die wil op stond een recept voor elk gebrek en koorts stellen, daarin worden ongeveer 10 of 20 Simplicia gedwongen die hem niet half bekend zijn, ik zwijg dat hij de werking, kracht en eigenschap ervan zou ervaren hebben, zodat de zieke zijn gebreken er erg klein bericht van ontvangen. Met des te minder moet de patiënt zo’n nieuw doctor volgen en dat gestelde recept in de artsenij slikken die vele zieken tot groot nadeel rijken laat. Liever spreken ze (als men oorzaak vraagt) ik heb het alzo in mijn Avicenna en Valesco gelezen, zou ik wijzer zijn. Zulke genoemde artsen en recept lezers doen net zoals onze Roomse priesters die niet verder bidden of in de Heilige schriften durven lezen of studeren dan zoveel hun bidboek, dat brevier genoemd wordt, uitwijst. Zulke arts hulp en priester gebed zal de wereld hebben en diezelfde om geld duur betalen, dat is recht en verdiende loon, dat spreekwoord is recht; een nieuwe arts, een nieuw kerkhof nodig is.

Oorzaak waarom de kruidenkunst en enkelvoudig artsenij in onze tijden in afgang zijn gekomen.

Dat de kruidenkunst ettelijke jarenlang verachtelijk onder de bank in stof heeft gelegen zijn vele oorzaken. En de eerste is de langdurende tijd die alles verandert en de tegenwoordige dingen erg weinig acht zodat alzo met de tijd de bekendste en allergewoonste dingen onbekend worden en bij de nakomelingen erg in vergetelheid komen.

De andere oorzaak is (met verlof te zeggen) de overheid schuld die de scholen waarin men allerhande talen zoals Hebreeuws, Grieks en Latijn de jongen zal onderrichten in afgang hebben laten komen en omdat men de gemelde rechte grondige talen waaruit (gelijk als uit en schrijn) alle goede kunst en leer gevonden en geschapen worden zo vrijwel niet acht, ten achtergesteld en in plaats daarvan de onnuttige, zwetserige Sophisterei aangenomen en zoveel de grondige ware kunst der artsenij belangt uit vreemde onbekende Arabische boeken, met achterstelling der oude Grieken, in de hand genomen en daarmee hebben we ons zelfs en alle nakomelingen op dwaalstraat gevoerd zodat we zelf niet weten wat we geleerd of andere geleerd hebben. Dan het is bij de dag die niemand verloochenen kan dat we vaak uit opgenoemde Arabische boeken ettelijke kruidennamen voor ziektes en gebreken en daar tegenover ettelijke gebreken en ziektes voor artsenij en kruiden verstaan hebben zoals dat aan dag en uitvoeriger in de Erratis Medicorum daar gedaan mag worden. De schuld is aan ons, dan wij Duitsers als eerste en daarna andere naties met ons halen alle kunst en artsenij uit [17] Arabië, daarom dat in gemeld land veel kostbare lieflijke specerijen groeien, laten brengen, dezelfde onbekende dingen gapten we na, deden gelijk de apen, alles moest, het was kruid of artsenij, uit vreemde landen, zoals nog tegenwoordig, met zware kosten tot ons gevoerd worden.

Onder andere oorzaken is ook niet de geringste nadat onze doctors de zeer geleerden in alle universiteiten niets anders uit de medicijnen de studenten en scholieren voordragen dan alleen wat de onbekende Mesue en Arabische schrijver Avicenna gezet hebben wiens beider schrift we tot op deze dag nog niet geheel verstaan en toch niet des te minder hun lange recepten of tezamen gestelde mengsels van vele Arabische specerijen tot de Duitse zieken gebruiken en daarnaast alle andere gewone Duitse Simplicia of enkelvoudig artsenij die men tevoren uit de Grieken, zoals Dioscorides en Galenus weten zou, in de wind hebben geslagen en niet geacht. Boven dat hebben zich diegene zo doctor wilden zijn gescholden zich hoog geschaamd dat ze met zulke zo geringe slechte kruiden zouden omgaan. Dan als het wat de nood toedroeg dat man gewone landkruiden gebruiken moest bevalen die doctors zulke handel, als ging deze geringe zaak ze niets aan, hun koks van de apotheken die vaak zelf om de kruiden te onderscheiden net zo weinig als hun heren de doctors ervaren waren, daarom legden aangeroerde apothekers deze handel en kruidenkunst de worteldragers en landlopers op den hals of waar ze zigeuners mochten bereiken of temminste de oude vrouwen en wat ze allen zeiden of besloten van gewassen, het was gelijk de naam of werking, dat namen doctor en apotheker aan, die gaven ze alle geloof, het moest waar zijn, de zieke konden niet verder, vertrouwden zich de vermeende geleerden. Wat echter voor onraad door zulke onachtzaamheid ontstaan wil ik nu laten zitten. Gewis is dat de wereld nog alzo bedrogen wil zijn, daarom zal ze haar verdiende loon verwachten.

Durch wen, unnd was mittel die lang verhaltene Kreütter kunst, und Einfache Artznei widerumb angefangen auffzůgehn. (x.)

Der Allmechtig Gott unnd Vatter, der seine Våtterliche trew liebe und armen blóden Menschen die harτ nit kan erhalten, hat auþ mitleiden und erbarmung neben andern Himlischen gnaden und gaben, die war haffte alte gegründte Kreütter kunst unnd Artznei voτ wenig jaren widerumb lassen allgemechlich ans liecht kommen, das man nun mehτ (Gott hab lob) greiffen und sehen kan, wie das die Einfache gewåchs nit also gering, wie man etwan gemeint, sonder hoch und treffenlich (als voτ zeiten der Weiþ man Hierophylus gnůgsam angezeigt) beinahe zů allen pτesten krefftig erfaren seind woτden. Umb des willen ein jeder hochgelehτter zůr selben zeit ein Eigen Gewåchs für die handt name, probiert, unnd versůcht das sel [18] big auff das aller hóchst, zů den leibs gepτesten, und was er gründtlichs am selben Gewåchs befande, schτeib er fleissig auff zů einer Gedechtnus, Wie wir sehen, das Antonius Musa die Bethonien so hoch auþstreicht. (Antonius Musa. Apollonius. Themison. Homerus.) Der Apollonius nimpt das Centaurium für die handt, der Themison den Wegerich. Homerus nimpt für sich den Saffran. In Summa jeder (wie auch dτoben gemelt) hat sein besonders Kreütlin hoch gehalten, unnd sehτ vil darmit auþgericht. Jetzunder aber mŭssen auff xx.oder xxx.zů einem pτesten genommen werden, unnd hilfft doch etwan, wie man sicht, dem Krancken zůr erden.

So hat nun Gott widerumb beinahe in allen låndern von newen kreütter Artzet erweckt und auff bracht, welche die alte verlegene bŭcher Theophrasti, Nicandri, Dioscoτidis, und Galeni herfür sŭchen, (Die alten bůcher kommen wider an tag.) und die selbige jederman auff gemeine verstendige Spτachen fürtragen und auþlegen. Als nemlich die hochtreffenliche verstendige menner, Hermolaum Barbarum, Joannem Rüellinm Gallum, Manardum Ferτariensem, und Marcellum Vergilium den Floτentiner, (Her. Barbarus. Ioan. Ruellius. Manardus Ferrariensis. Marcellus Vergilius. Dioscorides.) haben alle zůsamen gethon, und den alten thewren Dioscoτidem van newen auþ der eschen herfür gezogen, und den selben recht Latinisch zů reden gelehτt und kandtbar gemacht. Uber das so hat Gott das Teütschlandt gleichfals mit allen Künsten reichlich versehen, welche alle zů erzelen, diþmals onnóttig. Aber so vil die Einfache Artznei der Kreütter belangt, hat Gott den frommen und gelehτten Ottonem Bτunfelsium nach dem fleissigen Hieronymo Bτaunschweig im Teütschen lande erweckt, welche die Kreütter zů beschreiben sich onderzogen. (Otho Brunfelsius.) Darnach die zween Coτdos, als Euricium, und seinem scharpffsinnigen Son Valerium selige, unnd nach den selben D. Lenhart Fuchsen, D. Johan. Lonicerum, D. Cůnradt Geþnerum von Zürich, (Otho Brunfelsius. Hieronymus Braunsch. Euricius Cordus. Valerius Cordus. Leonhardus Füchsius. Ioan. Lonicerus. Conradus Gesnerus. Hieronymus Bock.) und andere, welche alle sampt inn der Kreütter kunst und andern Einfachen dingen sich beslissen, und noch tåglich (darmit uns Teütschen etlicher massen auch gedienet werde) kein fleiþ noch arbeit sparen, wie ich dann selbs inn solchem handel allen fleiþ, mŭhe, und arbeit, zů jeder zeit, was ich selbs gesehen unnd erfaren, angewendet und hinfürter, so lang mir Gott hie das zeitlich leben gónnen will, Gemeinem nutz zů wolfart, kein arbeit sparen wil.

Es seind aber neben ob angezeigten Mennern auch andere, die Erd gewåchs zů beschreiben auff gestanden, vil Papyr verderbt, dann so man jr schreiben gründtlich besicht, unnd das selbig examineert, erfindt sichs klar das sie gar nichts besonders herfür bringen, sonder allein der obgemelten gelehτten arbeit und schτifft seüberlich auffgeklaubet, in ein bůch zůsamen geraffelt, und für eigenthumb auþgegossen haben. Solche leüt dτingt entweders der eigen nutz, oder gelt rhům, achten nit was sie anfiengen etwas zů gewinnen, wie das gemein Spτichwoτt laut.

Dulce lucrum ex re qualibet.

Helff was helffen mag,

Gůt gewinnen sŭþ ist nacht und tag.

Es seind eitel Schnocken, Bremen unnd Fliegen, welche nach anderer thierer blůt und schweiþ auþzůsaugen trachten, unnd so sie dasselb genůgsam gesoffen, verkauffen sie umb gelt mit newen Titül und namen fremb [19] (b) der leüt schweiþ und blůt, darzů hilfft jnen die feder, welche sie in dem theil ein wenig nach dem gemeinen Spτichwoτt zů spitzen, das also laut.

Vertestylum, & fecisti librum.

Zů Teütsch.

Wer die feder weiþ zů fŭren,

Das nit ein jeder kan spŭren.

Der flickt auþ frembder geschτift ein Bůch,

Macht ein new kleid von anderm tůch.

Warzů die gemalte Kreütter bŭcher nützlich, und wer die selben erstmals auff bτacht habe. (xj.)

Man halts darfür, und dringen auch die Geistliche leüt hoch darauff, unnd wóllen das die Bilder unnd das gemåls seien der Einfaltigen Leyen schrifft. (Leyen schrifft.) Das mŭssen wir gestehn, sonderlich wann die Cantzeln und Pτedigstŭl stummen werden, das sie von der waren Geschτifft nichts wissen, oder nichts wissen wóllen.

So dienen aber die gemalte Kreütter bŭcher endtlich dahin, wann man die natürliche Gewåchs nit alle mal wie sie auffwachsen, bei handt hat, od die selben nit allmal frisch bekommen kan, als dann dienen uns die Rechte Contrafeite gemalte bŭcher der Gewåchs vast wol, darauþ mag man sich wol in vilen erkundigen. (Nutz der gemalten kreütter bŭcher.) Wer aber eigen Gårten und Gårtner haben kan, der mag vil und mancherlei Gewåchs pflantzen und auffbτingen, gleich wie voτ zeitten Antonius Castoτ zů Rom gethon, (Antonius Castor.) als dann bedóτfft man der gemalten bŭcher nit so hoch, Es weren dann gar frembde Gewåchs, so man nit allenthalben frisch grŭn haben kóndt, oder die sich in unseren Landen, luffts halben, nit wolten zemen und gewehnen lassen, als dann weren aber mals die rechte gemalte Bŭcher vast nutz und dienstlich. Es ist aber auch meins erachtens die rechte Malerei kunst umb viler ursach willen keins wegs zů verwerffen, darumb haben die alten Weisen Griechen, jre jungen in der ersten, so bald die anfiengen zů studieren, das malen neben dem Studio, auff das sie alle Geschichten und anders also frisch lebendiger gedechtnuþ móchten behalten, lernen lassen. (Malerei kunst.)

Die ersten gemalten Kreütter bŭcher soll Evax der Arabier Kónig dem keiser Neroni gehn Rom zů einer sonderlichen verehτung haben zůgeschickt. Sonst seind der alten sehτ vil, welche die Kreütter haben lassen abreissen und malen, als der Dionysus, der Cratevas, der Methrodorus, und andere berůmpte Menner. (Einer Kónig in Arabia. Dionysus. Cratevas. Methrodorus. Michaël Ysengrien, Christian Egenolph.)

Zů unseren zeitten hat der Erbar fürneme H. Michael Ysengrŭn zů Basel das lob, dann er die gewåchs mit sonderm fleiþ herτlich und wol abzůreissen und in den dτuck zů bτingen verschafft hat. Der gleichen herτ Chτistian Egenolph zů Franckfurt ist inn dem theil seins lobs wol würdig, da [20] rumb das er kein kosten noch arbeit, an die Einfache ding zů keren underlassen, wie jetz gemelter beder Herτen Bŭcher genůgsam beweisen und anzeigen. Aber zů disem unserem Gewåchs bůch haben wir ein Jungen Knaben, David Kandel (David Kandel.) genant, eines Burgers Sune zů Straþburg zů uns gehn Hoτnbach, durch Herτn Wendel Rihel den Bůchdruckern erfoτdert, der selbig Jung David hat alle Kreütter, Stauden, Hecken unnd Beum, wie ich jhm die selben fürgelegt, auffs aller Einfaltigest, schlechst, und doch Warhafftigst, nichts darzů, noch darvon gethon, sonder wie ein jedes Gewåchs an jm selber war, mit der Federn seüberlich abgerissen.

Dieweil dan gemelter David in dem theil so fleissig, unnd das Malen on alle Meister, wie das vil leüth zů Straþburg wissen, von jhm selbs gelernet, unnd das selbig von tag zů tag der massen begriffen, das er bei gŭtten Gesellen und Meistern, seiner Kunst halben wol bestehn, und seine lücken vertretten kan, hab ich seiner inn disem ort auch wóllen im besten gedencken.

Was aber für Onkosten, Mŭhe und Arbeit, Soτg unnd anders auffs Malen oder abreissen, Schneiden, foτmen, dτucken, und anders gelauffen, ist der Ernhafft Herτ Wendel Rihel Bůchdτucker zů Straþburg, (R. Wendel Rihel.) mein günstiger Herτ und Freündt wol gewar woτden. Unnd demnach er hierinn dem Gemeinem nutz trewlich fürgestanden, ist er seines gebŭrlichen Lobs wol werdt. Voτ zeitten ward der Groþ Alexander hoch geprisen, (Alexander Magnus.) das er ein grosse anzal gelts seinem Zuchtmeister Aristoteli, allerhandt wilde Thier in den Wålden und Wildtnussen zů fangen unnd zů beschreiben zůschicktet. Jetzunder aber ligen solche Künst und der gleichen, armůt halben in Spittal und Kercker gefangen, niemands ist under so vilen gewaltigen reichen, der sich diser natürlichen nützlichen künsten móge annemen. Doch ist mir kundt gethon, das sich gedachter arbeit der Hochgeleτt fleissig Herτ Cůnrad Geþner von Zürich mein günstiger lieber Herτ und Freünd sol undernommen haben. Gott wólle jm seligen beistandt und gnade darzů verleihen. (Conradus Geþnerus.)

Door wie en welk middel die lang terug gehouden kruidenkunst en enkelvoudig artsenij wederom aangevangen aangaat.

De Almachtige God en Vader die zijn Vaderlijke trouwe liefde om arme bange mensen die zich niet kunnen behouden heeft uit medelijden en erbarmen naast andere Hemelse genaden en gaven de ware echte oude gegronde kruidenkunst en artsenij voor weinig jaren wederom laten algemeen aan het licht laten komen zodat men nu meer (God heeft lof) grijpen en zien kan wat dat enkelvoudig gewas niet alzo gering, zoals men wat meent, maar hoog en voortreffelijk (zoals lang geleden de wijze man Hierophylus genoegzaam aantekent) bijna tot alle gebreken krachtig ervaren zijn geworden. Daarom elke zeer geleerde in dezelfde tijd een eigen gewas in de hand namen, probeerde en onderzocht die [18] op het allerhoogste tot de lijf gebreken en wat hij grondig aan hetzelfde gewas bevond schreef hij vlijtig op tot een gedachtenis. Zoals we zien dat Antonius Musa de betonie zo goed beschrijft. De Apollonius nam dat Centaurium in de hand, de Themison de weegbree. Homerus nam voor zich de saffraan. In summa, elk (zoals ook boven gemeld) heeft zijn bijzonder kruidje hooggehouden en zeer veel daarmee uitgericht. Nu echter moeten op 20 of 30 tot een gebrek genomen werden en helpt toch wat, zoals men ziet, de zieke ter aarde.

Zo heeft nu God wederom bijna in alle landen opnieuw een kruidenarts opgewekt en opgebracht die de oude verkreukelde boeken van Theophrastus, Nicander, Dioscorides en Galenus weer opzoeken en diezelfde iedereen op gewone verstandige taal voordraagt en uitlegt. Zoals namelijk de hoog voortreffelijke verstandige mannen Hermolaum Barbarum, Joannem Ruellius, Gallum, Manardum Ferrariensis en Marcellum Vergilius uit Florence hebben alle tezamen gedaan en de oude (dure) trouwe Dioscorides opnieuw uit de as naar voren getrokken en dezelfde recht Latijn te spreken geleerd en bekend gemaakt. Boven dat zo heeft God dat Duitsland gelijk met alle kunsten rijkelijk voorzien en om die allen te verhalen deze keer niet nodig is. Maar zoveel de enkelvoudig artsenij van de kruiden belangt heeft God de vrome en geleerde Otto Brunfels na de vlijtige Hieronymus Braunschweig in het Duitse land opgewekt die om de kruiden te beschrijven zich ondernamen. Daarna die twee Cordus, als Euricius en zijn scherpzinnige zoon Valerius zalig en na dezelfde D. Leonhart Fuchsius, D. Johan. Lonicerus, D. Conradt Gessner van Zürich en andere die alle samen in de kruidkunst en andere enkelvoudige dingen zich beslissen en nog dagelijks (waarmee ons Duitsers ettelijke maten ook gediend worden) geen vlijt nog arbeid sparen wie ik dan zelf in zulke handel alle vlijt, moeite en arbeid in elke tijd, wat ik zelf gezien en ervaren, aangewend en zo verder, zo lang me God hier dat tijdelijke leven gunnen wil, gewone nut tot welvaart geen arbeid sparen wil.

Er zijn echter naast boven aangezegde mannen ook andere die aardgewassen beschrijven opgestaan zijn en veel papier bedorven hebben, dan zo men hun schrijven grondig beziet en dat examineert bevindt zich duidelijke dat ze vrijwel niets bijzonder naar voren brengen, maar alleen van de opgenoemde geleerden hun arbeid en schrift zuiver overgeschreven en in een boek tezamen geraffeld en voor eigendom uitgegeven hebben. Zulke mensen dringt of hun eigen nut of geld roem, achten niet wat ze aanvangen wat te winnen zoals dat algemene spreekwoord luidt.

Dulce lucrum ex re qualibet.

Help wat helpen mag,

Goed gewinnen zoet is nacht en dag.

Het zijn enkel vliegen, wespen, paardenvliegen en vliegen die bij andere hun bloed en zweet uitzuigen proberen en zo ze daarvan voldoende hebben gezopen verkopen ze om geld met nieuwe titel en naam de vreemde [19] mensen hun zweet en bloed, daartoe helpt hen de veer die ze een deel een weinig naar het algemene spreekwoord toespitsen dat alzo luidt.

Vertestylum, & fecisti librum.

In Duits.

Wie de veer weet te voeren,

Zodat niet iedereen het kan bespeuren.

Die flikt uit vreemde geschrift een boek,

Maakt een nieuw kleed van andere doek.

Waartoe die getekende kruidenboeken nuttig en wie die de eerste keer opgebracht heeft.

Men houdt het daarvoor en dringen ook de geestelijke mensen erg daarop aan en willen dat de beelden en de afbeeldingen zijn van de enkelvoudig leien schrift. Dat moeten we verstaan, vooral wanneer de kansel en preekstoel stom worden dat ze van de ware schriften niets weten of niets weten willen.

Zo dienen echter die getekende kruidenboeken eindelijk daartoe als men de natuurlijke gewassen niet allemaal zoals ze opgroeien bij de hand heeft of dezelfde niet allemaal fris bekomen kan, dan dienen ons die rechte geschilderde getekende boeken van de gewassen vast goed, daarin mag men zich goed in velen verdiepen. Wie echter een eigen tuin en tuinman hebben kan die mag veel en menigerlei gewas planten en opbrengen, gelijk zoals voor tijden Antonius Castor te Rome gedaan heeft, dan heeft men de getekende boeken niet zo hoognodig. Het moeten dan erg vreemde gewassen zijn zo men niet overal fris groen hebben kan of die zich in onze landen, vanwege de lucht, niet willen temmen en wennen laten, als dan zijn echter weer de rechte getekende boeken vast nuttig en dienstig. Het is echter ook mijn mening dat de echte schilderkunst vanwege velerlei oorzaken helemaal niet te verwerpen is, daarom hebben de oude wijze Grieken hun jongen in het begin, zo gauw ze aanvingen te studeren dat tekenen naast de studio zodat ze alle geschiedenissen en anders alzo fris levendige gedachtenis mochten behouden, leren laten.

De eerste getekende kruidenboeken zou Evax, de Arabier, koning de keizer Nero te Rome als een bijzonder verering hebben toegezonden. Verder zijn er van de ouden zeer veel welke de kruiden hebben laten afbeelden en tekenen zoals Dionysus, Cratevas, Methrodorus en andere beroemde mannen.

In onze tijden heeft de eerbare voorname H. Michael Ysengrŭn te Bazel die lof, dan hij heeft het gewas met bijzondere vlijt heerlijk en goed afgebeeld en in druk gebracht geschapen. Dergelijks heer Christian Egenolph te Franckfurt is in het deel zijn lof wel waard, [20] daarom dat hij geen kosten, nog arbeid aan de enkelvoudig dingen te keren gelaten heeft, welke nu gemelde beide heren boeken voldoende bewijzen en aanwijzen.

Maar tot deze ons gewas boek hebben we een jonge knaap, David Kandel genaamd, een burgers zoon te Straatsburg, naar ons bij Hornbach, door heer Wendel Rihel de boekdrukker aanbevolen, diezelfde jonge David heeft alle kruiden, struiken, hagen en bomen, zoals ik ze hem voorlegde op allereenvoudigste rechte en waarheidsgetrouw, niets erbij, nog iets ervan weg gelaten, maar zoals elk gewas van zichzelf was met de veer zuiver afgebeeld.

Omdat dan gemelde David in dat deel zo vlijtig en dat schilderen zonder alle meesters, zoals dat veel mensen te Straatsburg weten, van hem zelf geleerd heeft en datzelfde van dag tot dag dermate begrepen zodat hij bij zijn goede gezellen en meesters vanwege zijn kunst goed bestaat en zijn leemte goed vertreden kan heb ik hem in deze plaats ook in het beste willen gedenken.

Wat echter voor onkosten, moeite en arbeid, zorg en anders op schilderen of aftekenen, snijden, vormen, drukken en anders gelopen is de eerbare heer Wendel Rihel, boekdrukker te Straatsburg, mijn gunstige heer en vriend wel gewaarworden. En daarna hij hierin de gewone nut trouw voorgestaan heeft is hij zijn behoorlijke lof wel waard. Voor tijden werd de grote Alexander hoog geprezen dat hij een groot aantal geld aan zijn leermeester Aristoteles om allerhande wilde dieren in de wouden en wildernissen te vangen en te beschrijven toestuurde. Nu echter liggen zulke kunst en dergelijke, vanwege de armoede, in hospitaal en kerker gevangen, niemand is eronder zo vele geweldige rijken die zich deze natuurlijke nuttige kunsten mag aannemen. Toch is me bekend gemaakt dat zich gedachte arbeid de zeer geleerde vlijtige heer Conrad Gessner van Zürich mijn gunstiger lieve heer en vriend zou ondernomen hebben. God wil hem zalige bijstand en genade daartoe verlenen.

Conradus Gesnerus.

Von der Kreütter auffwachsung. (xij.)

Wann und wie, auch wa oder an welchem oτten die Kreütter wachsen, unnd jedes Gewåchs zam oder wild zů finden sei, des gleichen wann man jedes colligieren, samlen und behalten sol, ist hin unnd wider in disem Kreütterbůch, sampt eines jeden Krafft und Würckung Jnnerlich oder Eüsserlich, es sei zůr Speiþ oder zůr Artznei, zů geniessen, weutleüffig und genůgsam beschriben, das wir jetzundt, als onnóttig diþ oτts berůhen lassen.

Was mich disz Kreütter unnd Gewåchs bůch zů oτdnen, und ins Teütsch zů stellen erstmals verursacht hat. (xiij.)

Der Hochgelehτt D. Otto von Brunnenfelþ (Otho Brunfelsius.) seliger, als er von etlichen leütten mein Kreütter fart, und angewendte arbeit an die Gewåchs (b ij) [21] erfaren, hat er sich zů fůþ erhaben, und von Straþburg an biþ gen Hoτnbach in dz rauhe Waþgaw verfügt, und meine Vilfaltige arbeitselige Colligierung viler Gewåchs, sampt der selben auffschreibung in Gårten unnd Schτifften ersehen, ist er daraffter mir ståts, sampt andern mit vilen schτifften, so ich noch hinder mir habe, hefftig angelegen, ich soll doch das groþ mŭhselig Werck in ein Oτdnung stellen, und erstmals dem Teütschen Vatterland darmit dienen. Unnd wiewol ich mich solches Handels zů vil gering achtet, und das mit gůtten ehτen hette mógen abschlagen, haben doch meine entschuldigung niergends platz mógen finden. Můst also uber meinen willen nach grosser mŭhe unnd arbeit, noch gróssere uber mich nemen. Eins theils in die fahτ begeben, und andertheils Ehτlichen leütten zů gefallen willfaren.

Wa nun dise mein Arbeit und angewendter Fleiþ Gemeinem nutz und dem Vatterlandt Teütscher Nation (wie ich hoff) etlicher massen zů gůttem gereickt, oder noch zů wolfart reichen wolt, wer mir fast lieb, und der hóchsten freüd eine.

Zům anderen haben auch die Ongleichheit der alten Kreütter bŭcher, darinn vil jrτthumbs erfunden, diþ mein angefangen Werck zů volnfŭren auch verursacht. Die mångel aber der selben jetzunder zů erzelen, gantz onnóttig, doch Summarie darvon zů reden, so halten ernente alte Kreütterbŭcher an den rechten namen der kreütter, an den namen der kranckheiten unnd Presten, an der Beschreibung der Krafft unnd Würckung sehr vil mangels in sich. Dardurch dann vil auf den Irτwege gefürt, und zů grossem schaden kommen sein. (Alte Kreüterbŭcher.)

Zů dem haben mich vil der armen, so ståts mit bitt angelegen, ich wólle doch Gott zů ehren, und dem armen gemeinem hauffen zů dienst und wolfart, die empfangene gaben, nicht allein für mich selbs behalten, ans liecht lassen kommen, mit grossem flóhen uberwunden und gedτungen. Dise jetzt ernente uτsachen haben die feder an die handt zůnemen, mich dermassen bewegt und verursacht, das ich keins wegs gedachter arbeit mich hab gewiþt zů erwehτen. Der Herτ im Himmel, der alles in allem würcket, verleihe zů seinem eigenen werck Gnad und Beistandt. Amen. (Bitt der armen.)

Was fürnemlich in disem Kreütter bůch beschτiben und gehandelt würt. (xiiij.)

Inn disem Bůch werden die Einfache erd Gewåchs, Simplicia genant, so vil der selben im Teütschen land (Teütsche Gewåchs.) mir zů handen gestossen, als nemlich Kreütter, Stengel, Wurtzel, Blůmen, Samen, Frücht, Obs zam und wild, des gleichen alle Fruchtbare und Onfruchtbare Stauden, Hecken und Beüme, so vil mir zů bekommen móglich, auffs aller fleissigst, wie, wa, und wann sie wachsen, sampt jren gegründten namen beschriben und gehandelt. Zům anderen hab ich ein jedes seiner art nach mit sonderem fleiþ wóllen anzeigen, unnd für die augen stellen, wann es im jar am besten zů finden und auff zů pflantzen, auch was ein jedes für erden oder Grundt [22] gewonet sei, haben wóllen. Zům dτitten ist nit underlassen, wie ein jedes zů Teutsch heisse, und darneben, umb viler ursach willen, der gegründten Latinischen, Griechischen, Arabischen, unnd anderer Onbekanter namen nit verschwigen. Zům letsten hab ich auch eins jeden Gewåchs Natur Qualitet und Eigentschafft, sampt jrer Krafft unnd Würckung, wie das selbig zůr Artznei in Leib oder auch Ausserhalb zů geniessen, auþ den hochgeleerten Galeno, Dioscoride, Theophrasto, und fürnemlich was ich selbs auþ langer Erfarung erkundiget, auffs Einfaltigst, Treulichst und Kürtzest ordenlicher weiþ beschriben unnd an tag gegeben.

Und ist solche Arbeit in dτei Theil oder Bŭcher verfaþt. (Dτei bůcher diser Arbeit. Dz erst bůch.) Jm Ersten Bůch werden fürnemlich alle gemeine Wilde unnd Zame Kreütter unnd wurtzel, auch vil mancherlei Blůmen geschlecht, darzů die garten kreüter, Wolriechende Specerei, so zůr Kuchen und artznei dienstlich, beschτiben, alles underschiedlich gehandelt. Jm andern bůch hab ich mit dem Klee Kreüttern, sampt jrer Gτaþ verwandten zůschaffen. Und als dann die Kuchen samen, Legumina genant, darnach die acker frucht, als Weissen, Speltz, Koτn, Habern, sampt jren vicijs od unkreüttern, sie wachsen gleich in Ackern, Wiesen, Lachen oder Sümpffen, als Schwertel, Ried, Seeblůmen, Schaffthew, unnd dergleichen an die handt genommen. Auff solchs seind zů uns kommen die Kochkreütter, das Gemŭþ, vil Růben geschlecht, allerhand zam und wilde Zwibel, darnach die Kriechende, Flechtende Gewåchs, alles was sich in wachsen hefftet und anbindet. Nach den selben allen, stachelechte dornechte ding, als Kletten, Disteln, und weitter etliche gekrónte blůmen Gewåchs, so im ersten bůch versaumpt, als den Attich, den Ammi, sampt vilen anderen, so newlich als Gest ins Teütsch land ankommen, für mich genommen. Jm dτitten bůch (Dz dτitt bůch.) werden vast alle Teütsche Stauden, Hecken, Doτn, fruchtbare und unfruchtbare Beüm, auch das zame unnd wilde Obs, so vil mir zůsehen hat mógen zů theil werden, oτdenlich beschτiben. Und hab in gedachten bŭchern gemeinlich disen Pτoceþ und Oτdnung gehalten, (Pτoces dises Bůchs.) Nemlich das ich alle Gewåchs, so einander verwandt unnd zůgeton, oder sonst einander etwas ånlich seind und verglichen, zůsamen, doch underschiedlich gesetzt. Und den voτigen alten Bτauch oder Oτdnung mit dem A. B. C. wie das inn den alten Kreütter bŭchern zů ersehen, hindan gestelt. Dann die Gewåchs nach dem A. B. C. in Schτifften zů handlen, gar ein grosse ungleicheit unnd jrτung geberen. Dann jetzund můþ man ein Kraut, bald darnach ein Stauden oder Baume, dem A. B. C. nach, für die hand nemen. Wie kan man die Gewåchs, so offt einander nahe verwandt, wann sie in eim frembde Unoτdnung dem A. B. C. nach gestelt, recht gründtlich und eigentlich lernen erkennen, underscheiden, oder wol wissen ausser einander zůlesen. Es hat sonst die Gewåchs nach dem A. B. C. zů beschτeiben, gar ein schlechten wege, uτsach wz sich für Gewåchs zů tragen, oder an die handt stossen, finden allmal jre óτter und Bůchstaben, dahin sie leichtlich und mit kleiner arbeit mógen verzeichnet werden, welchs in disem unserm fürgenommen Pτoceþ gar nit sein kan, darumb haben wir uns in dem theil auch kein arbeit lassen befielen, sonder dem Gemeinen nutz zům besten damit wóllen dienen und willfaren. (b.iij) [23]

Was mir für soτg, angst, mŭhe unnd arbeit, disen Herbarium zŭ stellen, fürgefallen. Auch warumb die Nessel Kreütter hierinn den Ersten anfang nemen. (xv.)

Etliche der Kreütter meister klagen sich inn jrem Schτeiben seer hoch, wie sie mit grossem kosten, mit fleiþ und arbeit jre Kreütter nach ordnung des A. B. C. haben in hochen Bergen, in Wildnussen, in Wålden, und in Tålern mŭssen süchen, und bestellen lassen, jetzunder in dise, dann in andere Landtschafft nach den Gewåchsen mit unkosten geschτiben. Auch etwan die berg und tal selbs auff und ab gekrochen, die Gewåchs in unwetter gesůcht, vil und mancherlei fahτ (wie sie melden) darüber mŭssen gewarten unnd erfaren. Das gestehe ich gern, unnd ist nit one, wer solche Arbeit ubersich nimpt, můþ sich dessen und dergleichen vil verwegen, und gewarten.

Ich wil aber diþmals meine eigene gefahτ, als angst, soτg, grosse arbeit, hunger, durst, frost, hitz, schτecken, lange soτgliche reiþ hin unnd wider, durch vil onwege des Teütschen lands, als inn Wålden, Bergen, Tålern unnd Ebenen feldern lassen berhůen, dann was haben andere leüt darmit zů thůn: Der Luft und Gemeiner nutz haben mich solches alles zů dulden, dahin verursacht. Will nun fürter anzeigen warumb die Nesselen in meinem Kreütter bůch den ersten platz haben eingenommen.

Es ist zwar meniglich wol bewüþt, das Bτennend Nesseln under allen Gewåschen die zarteste reineste Kreütter seind, dann sie lassen sich nit zů allerhandt onrat, wie andere Kreütter, gebτauchen, seind vor dem gemeinem hauffen, wann sie jr Notturfft wollen auþrichten, gantz unnd gar versichert, und ob schon gedachte bτennende Nessel etwan, wie jeder weilen geschehen mag, von den hunden und anderem onvernünfftigen vihe verontreiniget, und hinder den zeünen, da jr liebste wonung ist, befleckt oder besudelt werden, so geschicht es doch onwissend und auþ onverstant, das sich gleich wol die edele Nesseln leiden mŭssen, aber bald werden sie vom Regen oder Himmel taw heraber, das jnen in dem theil solcher onflat auch nit schaden kan, geweschen und geseübert, darumb sie dann billich für die reinste und seüberste Kreütter, so den menschen fürkommen, gehalten werden. (Nessel, zarte Kreütter.)

Die ander uτsach ist auch dise, unsere Doctoτes unnd Apotecker schemen sich, ein solch gemein Kraut hinder den zeünen zů holen, und in jre Recept oder Apotecken zůsetzen, (Nessel sein bei vilen Artznen veracht.) dieweil dann gedachte Nessel bede in der Kuchen und Artznei jr gewaltige empfindtliche Würckung beweisen, wie wir dann solchs in der Würckung und Krafft der Nesseln hóτen werden, hab ich sie auch ein mal herfür gezogen, und jnen den ersten platz in disem Bůch, dar mit sie widerumb in kundtschafft kommen, wóllen eingeben. Ich hab auch gemelter Nessel bletter in meinem Signet, (Nessel bletter des Bocks zeichen.) dieweil meine Voτeltern in jren Signeten und Zeichen alwegen gebτaucht, fürter wóllen ehτen und behalten, darumb sollen die liebe reine Bτennende Nessel im Apτillen, wann sie noch zart und jung herfür schlieffen, meine Kuchen besůchen, und so sie auffwachsen und månnlicher werden, in der Artznei und meiner Apotecken jren gebŭrlichen platz finden, und einbehalten. [24]

S O J S T nun Genediger lieber Herτ an E. G. mein gantz underthenigste bitt E. G. wóllen diþ Bůch, mit allerhandt Teütschen Gewåchsen erfült, genediglichen von mir annemen, Jren Gnaden den Schreiber dises bůchs in gnaden lassen befolhen sein. Darneben, so vil müglich, alle sturmwinde, so etwan einher wåhen móchten, unnd den gůtten Gewåchsen gern schaden zů fugen wolten, ableinen. Auch den bósen wilden Thieren, die allzeit den herτlichen Gewåchsen schaden zů zůfŭgen sich nit saumen kein zůgang gestatten, sie abhalten, und mit hunden als den starcken schaffrüden, damit unsere Gårten und Gewåchs onbeschedigt bleiben, verhetzen, und in den grossen wilden walt Warτenhalt (Warrenhalt ein groþ Gewålde.) jagen und verspóτren. Kriechen dann schon andere gemeine Thierlin, als Hasen, Küniglin, Ketzlin, Füchslin, und andere beseits her, oder dτingen durch des Gartens zaun, so mógen sie doch nit mehτ dann so vil sie mit den zeenen niessen, und im bauch ertragen mógen, mit sich hinauþ schleiffen. Aber den Schnecken, Meüsen, Froschen und Rauppen, sampt den Omeissen unnd Fledermeüsen, und was dergleichen schådlicher Thierlin mehτ seind, wóllen wir sonst besondere Meister unnd Auffseher bestellen, gůtter hoffnung, wir werden uns ein mal, sampt disen unsern Gewåchsen, die uns sawr ankommen vor den Feinden erτetten und beschirmen.

Und demmach ich disen grossen Garten baw mit seinen Gewåchsen und Zůgehóτe, inn die harτe zů bewaren, mich zů schwach erkenne, So hab ich damit der Gart nit etwan von Sewen zerwŭlet, oder sonst vom ungethier zertretten, verherget oder verwŭstet werde, dem selben unnd mir zů gůt, ein besonderen Patron und Hŭtter wóllen erwólen und bestellen.

Dieweil dann E. G. on das für mich solche soτg tragen, deren ich mich zů den aller besten Freünden solt billich in meinem anfechten versechen haben, nit geschehen. Wie kan ich dann mir und meinem Gewåchs garten hinfürter ein treweren gewisseren Patron, dann eben E.G. erkiesenn. Dann da ich noch in den aller gτósten ungesellen menschlicher anfechtung stack, auch da ich armůt unnd grosser schwachheit halben beinahe versuncken ware, auch keins Erτetters oder Helffers auff erden mich getrósten kundt, da haben E. G. (wiewol ferτ von mir wonende) meine anfechten vernommen, und also bald neben jren grossen vilfaltigen Lands geschefften, neben der lands Regierung, und den grossen kostlichen vilen bewen, als der schónen Malmŭlen, der Fischweiher, der newen Schåffereien, unnd das hauþ Bocherbachs, auch das kŭlen holdseligen spτingenden Bτunnens zů Sarbτucken, unnd der aller schónsten gewaltigsten, Keiserlichen steinen bτucken, uber den lieblichen wasserstrom die Sar genant, mit welchen sie hefftig stetz on underlaþ beladen und jren G. damit ein ewigwerende gedechtnuþ auffgericht haben, nit desto weniger meiner unnd der meinen gnediglichen angenommen, auþ meinem anfechten gleich als auþ der tieffen Hellen gezogen, und in jr G. behausung gen Sarbτucken lassen fŭren, under unnd uber in allen dingen gnediglich mitgetheilt, gegen mir der massen beweiset, als weren E. E. der aller nehisten meiner verwandten gesipten freünd einer, das ick wol sagen kan E. G. haben sich meiner (gleich wie der fromm Samariter des verwundten) zům aller hóchsten angenommen, meiner wol gepflegt, unnd trewlich pflegen lassen. Ich geschweig der grossen trewen so E. G. (b iiij) [25] liebste Gemahel, fraw Apollonia an mir unnd den meinen beweiset, unnd noch tåglich erzeiget, welchs ich unnd alle meine verwandte umb bede Jre gnaden nimmer mehr wissen zů verdienen, ich můþ allein solche empfangene gnedige wolthat mit dankbaren worten rhŭmen, und offentlich in der welt lassen erschallen und erklingen, damit ich aber jetzund für empfangene wolthat, etwas zů einer gedechtnuþ verlasse, Thů ich wie andere arme leüth, so grosse gaben zů verschencken nicht haben, můssens mit geringeren auþrichten, wie Cato sagt. Umb des willen Gnediger Herτ, so ubergebe und stelle E. G. ich diþ newe Gewåchs bůch Eigenthumlich, wie es jetzund ist, gantz und gar zů ewigen zeitten und gedechtnuþ, Ires gefallens damit zů schalten und zů walten, zů jren hånden. Darbei gar undertheniglich bittende, sie wóllens also in gnaden vom mir annemmen, auch mich sampt disem Kreütter bůch hinfürter, wie allwegen in mitler gnaden lassen befolhen sein. Darneben will ich den Allmechtigen Gott trewlich anrŭffen und bitten, das er E. G. auch der selben liebste gemahel Fraw Apolloniam, sampt beder jrer gnaden gantzer Freündschafft, Rhåt, Hoffgesindt und Landtschafft, in frischer unnd langwiriger, gesunder, fridlicher, frólicher Regierung lang zeit erhalten und bewaren. Amen. Datum Sarbτucken Mitwochs den vierdten febτuarij. Anno Lj.

E. Gnaden

Undertheniger

Dienstwilliger

Hieronymus Bock. [26]

Van de kruiden groei.

Wanneer en hoe, ook waar of aan welke oorden de kruiden groeien en elke gewas tam of wild te vinden is, desgelijks als men elke colligieren, verzamelen en behouden zal is hier en daar in dit kruidenboek samen met elk zijn kracht en werking, innerlijk of uiterlijk, hetzij tot spijs of tot artsenij te genieten, uitvoerig en voldoende beschreven wat we nu als onnodig op deze plaats rusten laten.

Wat me deze kruiden en gewas in boek te ordenen en in Duits te stellen de eerste keer veroorzaakt heeft.

De zeer geleerde D. Otto von Brunfels zalig, toen hij van ettelijke mensen mijn kruiden vaart en aangewende arbeid aan de gewassen [21] ervaren had heeft hij zich te voet begeven en van Straatsburg aan tot Hornbach in dat rauwe Waszgaw vervoegd en mijn veelomvattende arbeid vergende verzameling van vele gewassen samen met hun opschrijven van de tuinen en schriften herzien en is hij me daarna steeds, samen met vele andere geschriften die ik nog zo achter me heb, heftig achtervolgt, ik zou dat grote moeizame werk in een orde stellen en de eerste keer het Duitse vaderland daarmee dienen. En hoewel ik me tot zulke handel veel te gering achtte en dat met goede eer heb mogen afslaan hebben toch mijn verontschuldigingen nergens plaats mogen vinden. Moest alzo boven mijn wil na grote moeite en arbeid nog grotere op me nemen. Een deel in de vaart begeven en andere deels om eerlijke mensen te bevallen goed doen.

Toen nu deze mijn arbeid en aangewende vlijt algemene nut en het vaderland van de Duitse Natie (wat ik hoop) ettelijke maten tot het goede bereikt of nog tot welvaart rijken zal is me erg lief en een van de hoogste vreugde.

Boven dat hebben ook andere de ongelijkheid van de oude kruidenboeken, waarin veel verwarring gevonden wordt, dit mijn aangevangen werk te volvoeren ook veroorzaakt. De mangel echter ervan nu te verhalen is geheel onnodig, doch samengevat daarvan te zeggen zo houden genoemde oude kruidenboeken aan de rechte namen der kruiden, aan de namen der ziektes en gebreken, aan de beschrijving van de kracht en werking zeer veel mangels in zich. Daardoor er dan veel op een dwaalweg gevoerd en tot grote schaden gekomen zijn.

Ook zo hebben me veel van de armen me zo steeds met bidden bewerkt, ik wil toch om God te eren en de armen gewone hoop tot dienst en welvaart de ontvangen gaven niet alleen voor mezelf behouden en aan het licht laten komen met grote vlagen overwonnen en gedrongen. Deze net genoemde oorzaken hebben me de veer aan de hand laten nemen en me dermate bewogen en veroorzaakt dat ik op geen manier gedachte arbeid me had gewist te verweren. De Heer in Hemel waar alles in werkt verleent tot zijn eigen werk genade en bijstand. Amen.

Wat voornamelijk in dit kruidboek beschreven en behandeld wordt.

In dit boek worden de enkelvoudig aardgewassen, Simplicia genoemd, zoveel daarvan in het Duitse land me te handen gestoten worden zoals namelijk kruiden, stengels, wortels, bloemen, zaden, vrucht, ooft tam en wild, desgelijks alle vruchtbare en onvruchtbare struiken, hagen en bomen, zoveel me te bekomen mogelijk, op aller vlijtigst, hoe, waar en wanneer ze groeien, samen met hun gegronde namen beschreven en gehandeld. Boven anderen heb ik elk naar zijn aard met bijzondere vlijt willen aanwijzen en voor de ogen stellen wanneer het in jaar het beste te vinden en te planten is, ook wat elk voor aarde of grond [22] gewoon is en hebben wil. Als derde is niets nagelaten hoe elk op zijn Duits heet en daarnaast, vanwege vele oorzaken, de gegronde Latijnse, Griekse, Arabische en andere onbekende namen niet verzwegen. Als laatste heb ik ook elk gewas de natuur, kwaliteit en eigenschap, samen met hun kracht en werking, hoe dat dezelfde in de artsenij in lijf of ook aan de buitenkant te genieten uit de zeer geleerde Galenus, Dioscorides, Theophrastus en voornamelijk wat ik zelf uit lange ervaring verkondig op zijn eenvoudigst, trouwste en kortste op ordelijke wijze beschreven en aan licht gegeven.

En is zulke arbeid in drie delen of boeken samengesteld. In het eerste boek worden voornamelijk alle gewone wilde en tamme kruiden en wortels, ook veel en menigerlei bloemen geslacht, daartoe de tuin kruiden, welriekende specerijen, zo voor keuken en artsenij dienstig, beschreven en alles apart behandeld. In het andere boek heb ik met de klaverkruiden, samen met de gras verwanten te maken. En dan de keuken zaden, Legumina genoemd, daarna de akkervrucht zoals tarwe, spelt, koren en haver, samen met hun vicijs of onkruiden, ze groeien gelijk in akkers, weiden, poelen of moerassen zoals Iris, riet, waterlelies, schaafstro en dergelijke aan de hand genomen. Na zulks zijn tot ons gekomen de kookkruiden, de groentes, veel rapen geslacht, allerhande tamme en wilde uien, daarna de kruipende en vlechtende gewassen, alles wat zich in groeien hecht en aanbindt. Na dezelfde alle stekelige doornige dingen zoals klissen, distels en verder ettelijk gekroond bloemengewas, zo in het eerste boek verzuimt zoals de kruidvlier, Ammi, samen met vele anderen zo nieuw als laatst in Duitsland aangekomen voor me genomen. In het derde boek worden vast alle Duitse struiken, hagen, dorens, vruchtbare en onvruchtbare bomen, ook dat tamme en wilde ooft, zoveel me gezien tot deel zijn geworden, ordelijk beschreven. En heb in gedachte boeken gewoonlijk dit proces en ordening gehouden. Namelijk dat ik alle gewas die zo met elkaar verwant en toegedaan zijn of soms wat op elkaar lijken en verglijken tezamen, toch apart gezet. En het vorige oude gebruik of ordening naar het A. B. C., zoals dat in de oude kruiden boeken ze zien is, achtergesteld. Dan het gewas naar het A. B. C. in schriften te handelen geeft een erg grote ongelijkheid en verwarring. Dan nu moet men een kruid, blad en daarna een struik of boom, naar het A. B. C. in de hand nemen. Hoe kan men het gewas, dat zo vaak met elkaar verwant is, als ze in een vreemde onregelmatigheid zoals naar het A. B. C. gesteld echt grondig en eigenlijk leren herkennen, onderscheiden of goed weten uit elkaar te zoeken. Het is verder de gewassen naar het A. B. C. te beschrijven een erg slechte weg, oorzaak, wat voor gewas ze dragen of in de hand stoten vinden allemaal hun plaats en letters waarin ze gemakkelijk en met kleine arbeid genoemd mogen worden wat in dit ons voorgenomen proces er geheel niet kan zijn, daarom hebben we ons in dit deel ook geen arbeid laten bevelen, maar het algemene nut te besten daarmee willen dienen en welvaren. [23]

Wat me voor zorg, angst, moeite en arbeid om dit Herbarium te stellen voorgevallen is. Ook waarom de netelkruiden hierin de eerste aanvang nemen.

Ettelijke kruidenmeester beklagen zich in hun schrijven zeer hoog hoe ze met grote kosten, met vlijt en arbeid hun kruiden naar ordening van het A. B. C. in hoge bergen, in wildernissen, in wouden en in dalen hebben moeten zoeken en bestellen laten, nu in deze en dan in andere landschappen naar de gewassen met onkosten geschreven. Ook wat de bergen en dalen zelf op en afgekropen, de gewassen in onweer gezocht, veel en menigerlei gevaar (wat ze melden) daarboven moeten verwachten en ervaren. Dat versta ik graag en is er niet een die zulke arbeid op zich neemt moet deze en dergelijke veel overwegen en verwachten.

Ik wil echter deze keer mijn eigen gevaar, als angst, zorg, grote arbeid, honger, dorst, vorst, hitte, schrikken, lange zorgelijke reis heen en weer, door veel slechte wegen van het Duitse land zoals in wouden, bergen, dalen en vlakke velden laten rusten, dan wat hebben andere mensen daarmee te doen? De lucht en algemene nut hebben me zulks alles te dulden, daarheen veroorzaakt. Wil nu verder aanwijzen waarom de netelen in mijn kruid boek de eerste plaats hebben ingenomen.

Het is wel menigeen goed bewust dat de brandnetels onder alle gewassen de zachtste reinste kruiden zijn, dan ze laten zich niet in allerhande onraad, zoals andere kruiden, gebruiken, zijn voor de gewone hoop wanneer ze hun nooddruft willen uitrichten gans en geheel verzekerd en ofschoon gedachte brandnetels wat, wat telkens geschieden mag, van de honden en ander onverstandig vee verontreinigd en achter de tuinen, daar hun liefste woning is, bevlekt of bezoedeld worden, zo gebeurt het toch onwetend en uit onverstand dat zich gelijk wel die edele netelen lijden moeten, maar gauw worden ze van regen of hemeldauw herstelt zodat hun in dat deel zulke onaanzienlijkheid ook niet schaden kan, gewassen en gezuiverd, daarom ze dan billijk voor de reinste en zuiverste kruiden, zo de mensen voorkomen, gehouden worden.

De andere oorzaak is ook deze, onze dokters en apothekers schamen zich om zo’n algemeen kruid achter de tuinen te halen en in hun recepten of apotheken te zetten omdat dan gedachte netel beide in de keuken en artsenij zijn geweldige gevoelige werking bewijzen, wie we dan zulke in de werking en kracht de netel horen laten, daarom heb ik ze ook eenmaal naar voren getrokken en hen de eerste plaats in dit boek, daarmee ze wederom bekend worden, willen ingeven. Ik heb ook gemelde netelbladeren in mijn signet, omdat mijn voorouders in hun signet en teken ze overal gebruikten, verder willen eren en behouden, daarom zullen die lieve reine brandnetels in april, als ze nog zacht en jong naar voren sluipen mijn keuken bezoeken en zo ze opgroeien en mannelijker worden in de artsenij en mijn apotheek hun gebruikelijke plaats vinden en behouden. [24]

Z O I S nu genadige lieve heer aan U. E. mijn ganse onderdanige bidden U. E. wil dit boek met allerhande Duitse gewassen gevuld genadig van me aannemen en in uw genaden de schrijver van dit boek in genaden laten aanbevolen zijn. Darnaast, zoveel mogelijk, alle stormwinden die zowat waaien mochten en de goede gewassen graag schaden toevoegen willen afleiden. Ook de kwade wilde dieren die altijd de heerlijke gewassen schaden toevoegen zich niet verzuimen een toegang te verschaffen, ze afhouden en met honden als de sterke schaaphonden waarmee onze tuinen en gewas onbeschadigd blijven verhoeden en in het grote wilde woud Warrenhalt jagen en opsporen. Kruipen dan al andere gewone diertjes zoals hazen, konijntjes katjes, vosjes en andere beesten hierin of dringen door de tuinders tuinen, zo mogen ze toch niet meer dan zoveel ze met de tanden genieten en in buik dragen mogen met zich wegslepen. Maar de slakken, muizen, kikkers en rupsen, samen met de mieren en vleermuizen en wat dergelijke schadelijke diertjes meer zijn willen we verder bijzondere meesters en uitbanners bestellen, goede hoop, we worden ze ons een keer, samen met deze onze gewassen die ons zuur aankomen voor de vijanden redden en beschermen.

En daarna is deze grote tuinbouw met zijn gewassen en toebehoren in beheer te bewaren me te zwak erkennen. Zo heb ik daarmee de tuin om niet wat van de zwijnen doorwoelt of soms van ongedierte vertreden, verergert of verwoest worden dezelfde en mij tot goed een bijzondere patroon en hoeder willen aanbevelen en bestellen.

Omdat dan U Edele, zonder dat voor me zulke zorg draagt die ik me tot de allerbeste vrienden zal billijk in mijn aanvechten verzoek hebben niet geschieden. Hoe kan ik dan me en mijn gewastuin verder een trouwere en zekere patroon dan even U. E. kiezen. Dan daar ik nog in de allergrootste ongezellige menselijke aanvechting stak, ook daar ik vanwege armoede en grote zwakheid bijna verzonken was, ook geen redders of helpers op aarde me troosten kon, daar hebben U Edele (hoewel ver van mij wonende) mijn aanvechten vernomen en alzo gauw naast uw grote veelvuldige landstaken, naast de landsregering en de grote kostbare vele bouwen, zoals de mooie Maalmolen, de visvijvers, de nieuwe schaapskooien en dat huis Bocherbachs, ook de koele liefelijke springenden bronnen te Saarbrucken en de allermooiste geweldigste keizerlijke stenen brug over de lieflijke waterstroom, de Sar genoemd, waarmee ze heftig steeds zonder versperring beladen en uw G. daarmee een eeuwigdurende gedachtenis opgericht heeft, niet des te minder mijn en de mijnen genadig aangenomen uit mijn aanvechten gelijk als uit de diepe hel getrokken en in uw G. behuizing tegen Saarbrucken laten voeren onder en over in allen dingen genadig meegedeeld, tegen mij dermate bewijst als ware U. E. de allernaaste van mijn verwanden trouwe vriend een zodat ik wel zeggen kan U. E. heeft zich mij (gelijk wie de vrome Samaritaan de verwonde) tot het allerhoogste aangenomen, me goed verpleegd en getrouw verplegen laten, ik zwijg van de grote trouw zo U. E. [25] liefste gemaal, vrouw Apollonia, aan mij en de mijnen bewees en nog dagelijks toont welke ik en al mijn verwanten om bid uw genaden nimmer meer weten te verdienen, ik moet alleen zulke ontvangen genadige weldaad met dankbare woorden roemen en openbaar in de wereld laten schallen en klingen, daarmee ik echter nu voor ontvangen weldaad was tot een gedachtenis laat doe ik zoals andere arme mensen die zo’n grote gave om te schenken niet heb en moet met geringere uitrichten, wie Cato zegt. Daarom genadige heer, zo overgeef en stel U. E. ik dit nieuwe gewasboek zelf zoals het nu is, gans en geheel tot eeuwige tijden en gedachtenis, uw welgevallen daarmee te schallen en te besturen in uw handen. Daarbij geheel onderdanig biddende, u wil het alzo in genade van mij aannemen, ook mij samen dit kruidenboek verder zoals overal in milde genade laten aanbevolen zijn. Daarnaast wil ik de Almachtige God getrouw aanroepen en bidden dat hij U. E. en ook uw liefste gemaal, vrouw Apollonia, samen beide uw genaden ganse vriendschap, raad, hoopgezind en landschap in frisse en langdurige, gezonde, vriendelijke, vrolijke regering lange tijd behoudt en bewaart. Amen. Datum Saarbrucken midweeks de vierde februari. Anno 51.

Uw Genadige

Onderdanige

Dienstwillige

Hieronymus Bock. [26].

Von der Kreütter underscheid, Nammen unnd Wŭrckung, so inn unsern Teütschen landen wachsen.

Von der Nesselen. Cap. 1.

Ausz der kalten rauhen erden schlieffen vil hitziger gewechs, des man sich wol mag verwunderen, als fürnemlich die gemeine bτennende Nessel. Deren seind neün geschlecht in Teütschen landen bekant. (Species.) Und das zehendt auch newlich auþ frembden landen zů uns kommen.

Under allen Nesselen seind dτei die bτennen, under allen gemeinen kreüttern das gemeinst, unnd [46] veråchtlicht gewåchþ, ein schade und hindernuþ (sagt Plinius) aller garten kreütter, sonst haben die Nesselen jren raum und platz hinder den zeünen, an altem gemeür, und andern ungebawten óτtern. (Locus.)

(1.2. Bτennend Nessel ) Zwo gemelte Nesseln wachsen etwan dτei elen hoch, jre wurtzeln werden auch lang, flechten und kriechen hin und her durch einander in der erden, seind gål von farben, gegen dem lentzen stossen sie jårlichs newe dolden, dar auþ wachsen etwann von einer wurtzel fünff oder sechs, ettwan auch mehτ etwan weniger, gantz rauhe harechte viereckete stengel, eins theils mit rotbτaunen rauhen blettern. Die ander mit schwartz grůnen blettern bekleidet, welche seind zů rings umb gleich einer segen zerkerfft, Bτennen bede sampt vast ubel. Der samen wechþt zwischen den blettern an den stengeln, in auþgespreitten zåfelen, und so der samen nach dem er zeittig ist im herbst, auþgeriben würt, erscheint er weiþfarbig, dem Hirþen ettlicher massen ånlich, aber kleiner. Man darff sie nit pflantzen, dieweil sie selbers gern wachsen, und ubel zů verdilgen seind.

Die dτitt gemein Nessel ist in der substantz vil kleiner, wechþt selten dτeier [47] spannen hoch, der stengel ist rund, die wurtzel kurtz, die bletter schmåler, der samen aber grósser, (3. Eyter Nessel.) Jst ein summer Nessel, kan den winter nit erleiden, můþ sich jårlichs vom auþgefallenen samen erjüngen, ein plage inn allen krautgårten.

Die frembde und schónste Nessel, (4. Rómisch Nessel.) die ist mit blettern, stengel und samen der jetz gemelten Eiter Nesseln fast gleich, doch vil hóher am stengel, welcher gantz rund und hol zweyer elen hoch auffwechþt, der selbig ist mit seer fast brennenden zerkerfften rauhen blettern besetzt. Die zasichte blŭet darzwischen, ist zům theil roht farbig, zům theil bleich gåle. Neben gemelter blŭet abder dτingen und wachsen herfür gantz runde rauhe stachelechte knópff oder bollen, darinn ist der glat samen verschlossen, Am geschmack erstmals sůþ, darnach hitziger dann der pfeffer. Dise Nessel můþ jårlichs vom samen, welcher sich etwas dem Lynsamen vergleicht, in Gårten auffgepflantzt werden.

Die anderen vj.gewåchþ stechen und bτennen nit, seind vast gleich den bτennenden grossen Nesseln mit stengel und kraut. (5 Binsaug.) Dτei tragen under disen (A ij) [48] am stamm gerings umb blůmen, etliche weiþ, ettliche gål, ettliche bτaunrot, den schwartzen Andoτn nit ungleich, gemeinlich iiij.dτeiecketer langer kóτnlin oder samen in eim heüþlin creützweiþ zůsamen gesetzt.

Die letsten dτei seind wie die jetzgemelten, stincken vast ubel. (Todt Neþlen.) Zwo diser wachsen auff ungebawten erdtrich, wie die bτennende Nessel, doch mit zarten rotunden, kleinen blettern. Haben umb den stengel bleich gåle blŭmlin, Die ander bτaunrot, kleiner dann der Binsaug umb den vierecketen stengel wachsen. Die bletter seind zů Eschen farb geneigt.

Die aller lerst und schónst wachþt in wålden und hecken, der gemeinen Nesseln mit dem kraut unnd stengel vast gleich, eins starcken geruchs, doch lieblich wie Melissa, mit bτaunen blůmen gerings umb den stengel wie Binsaug, biþ oben auþ gespitzt, wie Spica oder Basilgen. Der samen ist auch in heüþlin, aber rotund, schwartz, und kleiner dann der Růbsamen. Jn aller foτm wie die Basilgen.

Von den Namen.

Die zwo ersten halten wir für ein geschlecht, und heissen groþ bτennende Nesseln. Die dτitt nent man Eiter Nessel, umb des hitzigen bτandt willen. Die vierd ist Welsch od Rómisch garten Nessel genant, mag wol die sein, welche Dioscoτides sylvestrum deüttet, Sonst ist aller bτennenden Nessel namen Uτtica, Acaliphi, Kindi, Kinda, Clida, Nida, Adiki, Selepsio, Dyn. Im Serapione cap cl. Humure Draith, geschτiben. Den Nessel samen nennen die Araber Bizeri Bangora oder Bizeri Ragi.

Die andern dτei geschlecht nennt man bey uns Bynsaug, Hanenkopff, und Anonium. Dioscoτ. im iiij.bůch Cap.xc. nennet sie all mit dem namen Galiopsis, Galeobdolon, Galephos, Antepi, Uτtica labeo. Plini.lib. xxvij. Cap.iv. (Urtica labeo.) Die zwo letsten heiþt man zů Teütsch todten Nessel, unnd daub Nessel, zů Latin Lamium. Die aller letst so in hecken und wålden gemeinlich wechþt, halt ich für Herculca Plinij, will doch nit streitten umb des starcken geruchs willen, und glaub gåntzlich es sei Galiopsis in Diosc.lib.iiij. [49] (Pli.21.cap.13.)

Von der Krafft und Würckung.

Alle bτennende Nesseln seind mit jrer art dτucken. Derhalben resolvieren und zertheilen sie harte geschwulst, knollen, beulen und anders wz von phlegmate kommen oder enstanden ist, Jnnerlich und Eusserlich.

Innerlich.

Nessel Bletter mit wein gesotten, und gedτuncken, erweychen den harten bauch, zertheilen die winde, stillen das grimmen (wo die verstopffung nit uτsach ist) treiben den harn, reinigen die lenden, reitzen zů den ehlichen werden. (Harten bauch. Winde. Harn, Lenden. Ehlich werck.)

Nessel samen ist in gemelten sachen krefftiger mit sŭssem wein gesotten, oder ein latwerg mit honig darauþ gemacht.

Wasser von Nesseln gebτant, ist etwas milter, aber holtseliger zů bτauchen in gedachten pτesten, reinigt und seübert alle wunden, Jnnerlich und Eüsserlich, gedτuncken und geweschen. (Wunden.)

Die wurtzel von grossen bτennenden Nesseln in wein und honig gekocht, ist nit geringe hilff und artznei, zům kalten hůsten und keichen. (Hůsten, Keichen.) Dann es reinigt die lufft róτlin der Lungen, macht weit umb die bτust, zertheilt die geschwer an den rippen, an zepflin, und was von zåher feüchtigkeit für kranckheit sich ereigen, alle mal iij oder iiij lóffel vol, abents und moτgens warm gedτuncken und gegurgelt.

Der samen zerstossen, mit honig vermischet, und eingenommen ist krefftiger die bτust zů reinigen weder obgemelte kochung von den wurtzeln.

Eüsserlich.

Nessel bletter gestossen mit saltz, als ein plaster auffgelegt, heilen die wunden und biþ der unsinningen hunde, ist ein experiment. (Hunds biþ.)

Jn gleicher massen, auff faule schåden, als Krebs, Wólff, τo.gelegt, reinigt und heilet. (Kråbs, Wolff. Alt schåden, Beülen.) Solche plaster zertheilen auch alle knoτren, beülen, unnd kalte geschwulst, es sei an gewerben, an dem Miltz, oder hinder den ohτen.

Die Eiter Nessel, ist in aller Würckung ringer, auþgescheiden wann sie grŭn ist, und eüsserlich gebτaucht würt.

Die todten Nesselen alle sampt, haben vast mit den bτennenden jre Würckung, doch mehτ eüsserlich knollen und geschwulst zů vertheilen, darumb sie zů dåmpffen in den bedern und die můter zů erweichen gebτaucht werden sollen, Sonderlich aber die walt Nessel Heraclea genant. (Můter pτesten. Urtica iners. Lamium. Anonium. Experiment.)

Ein experiment von den stinckenden Nesselen so auff alten hóffen, und hinder den zeünen wachsen. Wo dasselbig kraut grŭn zerstossen, mit seinem safft auff den wurm am finger pflasters weiþ gelegt würt, můþ der selbig in kurtzem sterben. (Wurm.)

Der safft von den Nesselen in die Nasen gethon, macht sie schweissen.

Den bτand unnd blåterlin der Nesselen stillet und heylet Rosen ól, oder Baumól darmit gesalbet. Auþ obgenanten stucken mógen andere onzalbare erfunden werden. (Nasen blůten. Nessel bτand.) [50] (A iij)

Van de Kruiden onderscheid, Namen en Werking die zo in onze Duitse landen groeien.

Van de netels. Kapittel 1.

Uit de koude rauwe aarden sluipen veel hete gewassen dus mag men zich wel verwonderen zoals voornamelijk die gewone brandnetels. Daarvan zijn negen geslachten in Duitse landen bekend. En de tiende is ook nieuw uit vreemde landen tot ons gekomen.

Onder alle netels zijn er drie die branden en onder alle algemene kruiden het gewoonste en [46] verachtelijkste gewas, een schade en nadeel (zegt Plinius) van alle tuinkruiden, soms hebben de netels hun ruimte en plaats achter de tuinen, aan oude muren en andere ongebouwde oorden.

Twee vermelde netels groeien ongeveer twee meter hoog, hun wortels worden ook lang, vlechten en kruipen heen en weer door elkaar in de aarde, zijn geel van kleur, tegen de lente stoten ze jaarlijks nieuwe spruiten, daaruit groeien ongeveer van een wortel vijf of zes, soms ook meer en soms wat minder, gans ruwe harige vierkante stengels, een deel met roodbruine ruwe bladeren. Die andere met zwartgroene bladeren bekleedt die rondom gelijk een zaag gekerfd zijn en branden erg kwaad. De zaden groeien tussen de bladeren aan de stengel in uitgespreide vezels en zo de zaden nadat ze rijp zijn in de herfst afgewreven worden verschijnt het witkleurig, de gierst ettelijke maten gelijk, echter kleiner. Men hoeft ze niet te planten omdat ze zelf graag groeien en kwaad te verdelgen zijn.

De derde gewone netel is in de substantie veel kleiner, groeit zelden twee meter [47] hoog, de stengel is rond, de wortel kort, die bladeren smaller, de zaden echter groter. Is een zomer netel, kan de winter niet lijden en moet zich jaarlijks van uitgevallen zaden verjongen, een plaag in alle kruidentuinen.

Die vreemde en schoonste netel die is met bladeren, stengel en zaden de net vermelde etter netels vast gelijk, toch veel hoger aan stengel die gans rond en hol honderd veertig cm hoog opgroeit, diezelfde is met zeer erg brandende gekerfde ruwe bladeren bezet. De vezelige bloei daartussen is voor een deel roodkleurig, voor een deel bleekgeel. Naast gemelde bloei echter dringen en groeien ervoor ganse ronde ruwe stekelige knoppen of bollen en daarin is het gladde ronde zaad besloten. Aan smaak de eerste keer zoet, daarna heter dan de peper. Deze netel moet jaarlijks van zaden, die wat op de lijnzaden lijken, in de tuin opgeplant worden.

Die anderen 6 gewassen steken en branden niet, zijn vast gelijk de brandende grote netels met stengel en kruid. Drie dragen onder deze [48] aan stam rondom bloemen, ettelijke wit, ettelijke geel, ettelijke bruinrood, de zwarte andoorn niet ongelijk, gewoonlijk 4 driekantige langer korreltjes of zaden in een huisje kruisvormig tezamen gezet.

De laatste drie zijn zoals die net genoemde en stinken vast kwaad. Twee van deze groeien op ongebouwde aardrijk zoals de brandnetels, toch met zachte ronde, kleine bladeren. Hebben om de stengel bleekgele bloempjes. Die andere bruinrood, kleiner dan de bijen zuig die om de vierkante stengel groeien. Die bladeren zijn naar askleurig geneigd.

De allerlaatste en schoonste groeit in wouden en hagen en is de gewone netel met het kruid en stengel vast gelijk, een sterke reuk en toch lieflijk zoals Melissa met bruine bloemen rondom de stengel zoals bijen zuig tot boven aan toegespitst zoals Spica of bazielkruid. De zaden zijn ook in huisje, maar rond, zwart en kleiner dan de raapzaden. In alle vorm zoals dat bazielkruid.

Van de namen.

Die twee eersten houden we voor een geslacht en noemen het grote brandnetels. (Urtica pilulifera, Urtica dioica) De derde noemt men etter netel vanwege de hete brandt. (Urtica urens) De vierde is Waalse of Roomse tuin netel genoemd, mag wel die zijn die Dioscorides sylvestrum aanduidt. Anders zijn alle brandende netel namen Urtica, Acaliphi, Kindi, Kinda, Clida, Nida, Adiki, Selepsio, Dyn. In Serapio kapittel 150 Humure Draith geschreven. De netelzaden noemen de Arabieren Bizeri Bangora of Bizeri Ragi.

(Lamium album, de rode is Lamium maculatum en als derde Lamium purpureum. De hanenkop is de gele Lamiastrum galeobdolon)

De andere drie geslachten noemt men bij ons Bynsaug, Hanenkopff en Anonium. Dioscorides in het vierde boek kapittel 90 noemt ze alle met de namen Galiopsis, Galeobdolon, Galephos, Antepi, Urtica labeo. Plinius libro 22 kapittel 4. De twee laatste noemt men in Duits todten Nessel en daub Nessel, in Latijn Lamium. De allerlaatste zo in hagen en wouden gewoonlijk groeit houd ik voor Herculca Plinij, wil toch niet strijden vanwege de sterke reuk en geloof gans het is Galiopsis in Dioscorides libro 4. [49]

Van de kracht en werking.

Alle brandnetels zijn met hun aard droog. Daarom lossen ze op en verdelen ze harde zwellingen, knollen, builen en anders wat van flegma gekomen of ontstaan is, innerlijk en uiterlijk.

Innerlijk.

Netel bladeren met wijn gekookt en gedronken weken de harde buik, verdelen de winden, stillen dat grommen (als de verstopping geen oorzaak is) drijven de plas, reinigen de lenden, ritsen op tot huwelijkse waarden.

Netelzaden is in gemelde zaken krachtiger met zoete wijn gekookt of een likkepot met honing daaruit gemaakt.

Water van netels gebrand is wat milder, maar lieflijker te gebruiken in gedachte gebreken, reinigt en zuivert alle wonden, innerlijk en uiterlijk, gedronken en gewassen.

De wortel van de grote brandende netel in wijn en honing gekookt is een niet geringe hulp en artsenij tot koude hoesten en kuchen. Dan het reinigt de luchtpijpjes van de longen, maakt wijdt om de borst, verdeelt de zweren aan de ribben, aan huig en wat van taaie vochtigheid voor ziektes zich vertonen, elke keer 3 of 4 lepels vol, ‘s avonds en ‘s morgens warm gedronken en gegorgeld.

De zaden gestoten, met honing vermengt en ingenomen is krachtiger de borst te reinigen dan opgenoemd kooksel van de wortels.

Uiterlijk.

Netel bladeren gestoten met zout en als een pleister opgelegd, helen die wonden en beten van de dollen honden, is een experiment.

In gelijke mate op vuile schaden zoals kanker en huidsmet opgelegd reinigt en heelt. Zulke pleisters verdelen ook alle knoesten, builen en koude zwellingen, hetzij aan wervels, aan de milt of achter de oren.

Die etter netel is in alle werking geringer, uitgezonderd wanneer ze groen is en uiterlijk gebruikt wordt.

De dode netels alle samen hebben vast met de brandende hun werking, toch meer uiterlijk knollen en zwellingen te verdelen, daarom ze in dampen in de baden om de baarmoeder te weken gebruikt worden zullen. Vooral echter de woud netel Heraclea genoemd.

Een experiment van de stinkende netels zo op oude hoven en achter de tuinen groeien: Als datzelfde kruid groen gestoten en met zijn sap op de worm aan vinger pleistervormig gelegd wordt moet diezelfde gauw sterven.

De sappen van de netels in de neus gedaan maakt ze zweten.

De brand en blaartjes van de netels stilt en heelt rozenolie of olijvenolie en daarmee gezalfd. Uit opgenoemde stukken mogen andere ontelbare gevonden worden. [50]

Von Melissen. Cap. III.

Melissen, oder Můtterkraut, wachþt in gebawten und ungebawtem erdtrich, von einer wuτtzel die vil neben wurtzelen durch einander gewint, und flåcht sich in der erden wie die Nessel, davon vil stengel her ausser wachsen einer elen hoch. Die stengel vierecket, ettwas kürtzer unnd dünner dann der schwartz Andoτn. (2. Müterkraut.) Die bletter vergleichen sich auch der Nessel, am aller meisten den Bynsaug, oder dem spitzen Balsam, ettlichs mit bτaunen, die andern mit bleichgålen blůmlin umb den stengel gezieret, [54] rings umb, eins gleichs hoch von einander, in kleinen heüþlin. Nach der blŭet samet es in heüþlin, der ist gleich dem Aglei samen, aber vil kleiner. Dis kraut hat ein seltzamen geruch, gleich wie die Wandtleüþ, Cimices zů Latin, je mehτ man aber daran reücht, je sŭsser der geruch würt.

Das wild Můtterkraut, ist mit wurtzel und stengel dem samen gleich. Dz blat aber der grossen Nessel, tieffer gekerffet wie der schwartz Andoτn, wachþt nit uber ein elenbogen hoch, eins starcken wilden geruchs. (1. Hertzgespórτ.)

Von den Namen.

Die Melissa nent man Můtterkraut, hertzkraut, frawenkraut, Ymmenblatt, pfaffenkraut. Diosc.lib.iij.cap.cix.nent es Melissophyllon, Melittåum, Melittåna, Meliphyllon, Erythτa, Demele, Meritemenon, Apiastrum, Citrago, Citraria. Aber das woτt Melittånna, würt auch den Andoτn zůgelegt. Apul.cap.xlv. Serapio heiþt es Bederangie, Bedarungi, Turungen, Marmachoτ, De Temp.Simp.cap.xxij. Jacob Manl.nent sie Ocymum citratum.

Das wild Můtterkraut nennen die weiber Hertzgespóτ, und Hertzkraut, und ist der gåle Bynsaug davon dτoben under den Nesseln gemelt, ob solch kraut Nicandri Melissa sey, gebe ich zů bedencken.

Von der Krafft und Würckung.

Melissen oder Můtterkraut das gemein, ist fast allen weibern bekant, soll wóτmen, druckenen, verzeren, heilen und zůsamen hefften, würt beder seits gebτaucht, P. Aegineta schτeibt sein würckung sey gleich dem Andoτn.

Innerlich

Mutterkraut in weissem wein gesotten unnd den selben etliche tag gedτuncken, raumet die bτust, Benimpt das keichen, Sterckt dz hertz, vertreibt onmůt der Melancholey, die fallend sucht und bey nahe alle jnnerliche pτesten. Deþhalben dis kraut zů den clystierungen vast dienstlich. (Brust raumen, Keichen, Melancholey, Fallend sucht.)

Wann Můtterkraut ubernacht in gůtem weissem wein gebeiþt ist, zůvoτ klein gehackt, und folgens auþ einem glesenen helm distilliert würt, das ist noch krefftiger, dann es stillet das weiber und Můtter grimmen augenscheinlich, jedes mal iij oder vier lóffel vol gedτuncken, deþgleichen das magen dτucken, Cardiaca genant. Es dτuckt nider die dempff von bóser speiþ, als von Schwemmen, entstanden. Reinigt und heilet die feüle und mundgeschwår darmit geweschen. Jst dienstlich zů den trúben augen. (Muter grimmen.Mage drucken, Bóse dempff, Feule mundt, Dunckel augen.)

Eüsserlich.

Melissen kraut und Chamillen blůmen in ein leine secklin gethon, und in wasser oder wein gesotten, wider auþgedτuckt, also warm auff die unrůwige můtter gelegt, stillet das wúten und auffstossen, bτingt sie wider in die rechte statt. (Verτuckte mutter.)

Dåmpff und schweiþbåder von Melissen kraut bτingen Menses, das (frawen zeyt) [55] ist der frawen blódigkeit. Stellen das lenden und glider wethumb. Plaster auþ grŭnem Melissen kraut und Saltz gemacht und auffgelegt, zertheilt die angewachsene krópff. (Lenden weh. Krópffe.)

Wasser von Melissen gebτant, heylet aller raude und feyren, deþ gleichen Spinnen, Scoτpion stich, und die gebissene wunden der unsinnigen hund darmit geweschen. (Raude, Spinnen und Scoτpion stich.)

Melissen wasser in trŭben wein gethon, macht jhn wider klar und lautter. Fleisch mit gemeltem wasser bespτengt, bleibt ein gůte zeit frisch, voτ fliegen und maden sicher.

(Trŭben wein. Fleysch.)

Van Melissen. Kapittel 3.

Melissen of citroenkruid groeit in gebouwd en ongebouwd aardrijk van een wortel die veel bijwortels door elkaar wint en vlecht zich in de aarde zoals de netels waarvan veel stengels uitgroeien van een zeventig cm hoog. De stengel vierkant en wat korter en dunner dan de zwarte andoorn. De bladeren vergelijken zich ook de netels en allermeeste de dovenetel of de spitse balsem, ettelijke met bruine, de andere met bleekgele bloempjes om de stengel versiert, [54] ringsom en elk gelijk hoog van elkaar in kleine huisje. Na de bloei komen zaden in huisje en dat is gelijk de akelei zaden, maar veel kleiner. Dit kruid heeft een zeldzame reuk, gelijk zoals de wandluis, Cimices in Latijn, hoe meer men echter daaraan ruikt, hoe zoeter de reuk wordt.

Dat wilde moederkruid is met wortel en stengel en de zaden gelijk. Dat blad echter de grote netel, dieper gekerfd zoals de zwarte andoorn, groeit niet over zeventig cm hoog, een sterke wilde reuk.

Van de namen.

(Melissa officinalis) Die Melissa noemt men citroenkruid, hertzkruid, vrouwenkruid, Ymmenblatt, pfaffenkruid. Dioscorides libro 3 kapittel 109 noemt het Melissophyllon, Melittåum, Melittåna, Meliphyllon, Erythra, Demele, Meritemenon, Apiastrum, Citrago, Citraria. Maar dat woord Melittånna wordt ook de andoorn toegelegd. Apuleius kapittel 55. Serapio noemt het Bederangie, Bedarungi, Turungen en Marmachor, de Temp. Simp. Kapittel 22. Jacob Manlius noemt het Ocymum citratum.

(Leonurus cardiaca) Dat wilde moederkruid noemen de vrouwen Hertzgespór en Hertzkruid en is de gele dovenetel waarvan boven onder de netels gemeld is, of zulk kruid Nicandri ‘s Melissa is geef ik te bedenken.

Van de kracht en werking.

Melissa of citroenkruid, dat gewone, is vast alle vrouwen bekend, zou warmen, drogen, verteren, helen en tezamen hechten, wordt aan beide kanten gebruikt, P. Aegineta schrijft zijn werking is gelijk de andoorn.

Innerlijk.

Moederkruid in witte wijn gekookt en dezelfde ettelijke dag gedronken ruimt de borst, beneemt dat kuchen, versterkt dat hart, verdrijft angst van de Melancholie, de vallende ziekte en bijna alle innerlijke gebreken. Derhalve dit kruid tot de klysma ‘s vast dienstig.

Als citroenkruid over nacht in goede witte wijn geweekt is, tevoren klein gehakt en vervolgens uit een glazen helm gedistilleerd wordt dat is nog krachtiger, dan het stilt de vrouwen en baarmoeder grommen ogenschijnlijk, elke keer 3 of vier lepels vol gedronken, desgelijks dat magen drukken, Cardiaca genoemd. Het drukt neer de damp van kwade spijs zoals van zwammen ontstaan. Reinigt en heelt die vuilheid en mondzweer daarmee gewassen. Is dienstig tot de troebele ogen.

Uiterlijk.

Melissen kruid en kamillen bloemen in een linnen zakje gedaan en in water of wijn gekookt, weer uitgedrukt en alzo warm op die onrustige baarmoeder gelegd stilt dat woeden en uitstoten en brengt ze weer in de rechte plaats.

Damp en zweetbaden van melissen kruid brengen menstruatie, dat [55] is de vrouwen bloederigheid. Stillen dat lenden en leden pijn. Pleister uit groen melissen kruid en zout gemaakt en opgelegd verdeelt het aangegroeide kropgezwel.

Water van melisse gebrand heelt alle ruigte en vuren, desgelijks spinnen, schorpioen steek en de gebeten wonden van de dolle hond daarmee gewassen.

Melissen water in troebele wijn gedaan maakt die weer helder en zuiver. Vlees met gemelde water besprengt blijft een goede tijd fris en voor vliegen en maden zeker.

Von Andoτn. Cap. II.

Des Andoτns seind mir iiij kreütter, oder geschlecht bekant, welche all zůmal viereckete stengel haben. Der gróst Andoτn ist schwartz grŭn, vergleicht sich der grossen Nessel, doch seind die bletter an disem gewåchs tieffer dann an der Nessel zerspalten. Die blůmen stehen umb den stengel rings umbher, je ein gesetz uber das ander, gleichs hoch von einander, der Bynsaugen gleich. Nach der blŭet find man schwartzen langen dτeieckechten samen, je zwei oder dτei såmlin in einem stachelechten heüþlin, nit grósser dan der Agley samen. (1. Ballote.)

Der ander und gemein Andoτn (2. Praþium.) ist der weiþ mit den runden bleychen grŭnen runtzelechten blettern, vierecketen stengel, weiþ blŭet, in stachelechten heüþlin rings umb den stengel, ein gesetz uber den andern, gleychs hoch wie der schwartz, beide eins bittern geschmacks, auff ungebawten oτten neben den Mauren, zeünen, und auff altem gebew wachsende. [51]

Der dτit Andoτn ist ein geschlecht des wilden Scharlachs, darvon im Scharlach weiter gemelt würt. Jst ein kraut offt mit einen eintzigen vierecketen stengel. Die bletter gantz wollecht, mehτ weisser dann der obgemelt, vergleichen sich dem grossen Balsam. Die farb, der gålen wull. Die blŭet in heüþlin den andern Andoτnen gleich. Aber von farben bτaun. Der same ist nit eckecht, sonder rund wie Cappes samen. Diþ kraut ist eins lieblichen geruchs. (3. Gallitrichum agreste. Feld Andoτn.)

Der iiij Andoτn wechþt bey den wassern, weihern, und gråben, ist nit ongleich dem ersten schwartzen Andoτn, mit stengel, heüþlin, bletter und blůmen, würt nit vil uber eins ellenbogen hoch, von farben schweitzer grŭn. Die bletter beinach gefalten wie ein new Birckenlaub erstmals auþgangen. Die blŭmlin klein und weiþ wie an der Melissen, umb den stengel wachsend. (4. Wasser Andoτn. Marrubium palustre.)

Von den Namen.

Den schwartzen Andoτn nent Diosc.iij.cap.cviij. Ballote, Maτrubium nigrum, Notianoscemi, Nosprason, Nothera, unnd spτicht, (A iiij) [52] er heiþ auch Nosthalis, Nochelis, Nophτis, Gnothera, Asphos, Jxionis sanguis, Apnium, Medata, Herba Ulceraria, Canthurinum. Aber den weissen Andoτn nennt er Cap.cx.lib.iij. Pτasion, Eupatoτion, Phyllophares, Tripedilon, Camelopedion, Labeo, Asterion, Atyrbersia, Sanguis Tauri, Aphedτon, Hoτi Gonos, Hoτi Genitura, Genicura, Marτubium, Wiewol diþ wóτtlin dem kraut Dosten (den Dioc.lib.iij.cap.xxx. Tragoτiganum nennet) auch zůleget, und Eupatoτium der Odermeng. Dioc.lib.iiij.cap.xxxix.

Nicander schτeibt in Theriacis. Marτubium werd bei den hirten ΜελίφυМοι genent, das ettliche Melitånam umb der bynen willen deüten. Dise woτt verstehe ich von der Binsaugen Nessel, welche on zweiffel die rechte Melissa, oder Honigs blůmen sein werden, und nit das gemein Melissa.(Melissa das recht.)

Apuleius in seim kreütterbůch cap.xlv thůt darzů und spτicht, die Egypter nennen den Andoτn Asteriopen, ettlich Melitånam, etlich Messitiam. Serapion nent den weissen Andoτn cap.cclxxxv. Marvam iantusam.

Den dτitten Andoτn nennen die Teütschen feld Scharlach, oder feld Andoτn, ist ein zwickdoτn. Latini Galitricum Agreste, oder Pτasium campestre. Disen wolriechenden Andoτn halt ich für das Stachys in Diocoτide lib.iij.cap.cxj. (Feld Scharlach.)

Den vierden nent man Wasser Andoτn, Weiher Andoτn, Marτubium Palustre, oder Sentus in Avicenna.

Von der Krafft und Würckung.

Gleich wie die Nesseln, also erwermen, zertheilen, und dτuckenen auch die Andoτn kreütter. Es würt aber d weiþ Andoτn bei uns am hóchsten gelobt, nit allein seiner Würckung, sonder auch seines sŭssen geruchs halben, welcher für andere Andoτn auch Jnnerlich gebτaucht würt.

Jnnerlich

Bletter von weissem Andoτn in wein oder wasser gesotten, darein verschaumpten honig gethon der erwallt ist, verdτeibt das keichen, das stechen, den hůsten. Eróffnet die verstopfften Leber, miltz, unnd můter. Treibt auþ Secundinam, die ander geburt. Reinigt die můter, foτdert die blůmen menses, fürnåmlich wann diþ kraut mit Jride, das ist mit Violwurtz gesotten ist woτden. (Kuchen. Hůsten. Leber, Miltz, Můter.)

Des safft von den Andoτn ist in gleicher Würckung jedes mal iij.lóffel voll eingenommen nach eins jeden vermógen und gefallen.

Der saft ist auch gůt allen denen so gifft gessen, unnd von schlangen gebissen weren, fürnemlich der safft von weissem Andoτn der auff den hohen feldern wechþt. (Safft gessen. Schlangen stich.)

Weiter macht diser safft klar augen, tódtet die würm im leib und in den ohτen. (Augen. Würm.)

Eüsserlich.

Die gedóτte geschlecht aller Andoτn kreütter, seind dienstlich zů somen tieren und zů baden den weissen phlegmatischen weibern, welche alzeit (Můter, Schertzen. Fomenta.) [53] wethumb an dem rucken, beinen und seiten haben.

Das wasser von Andoτn gesotten heilet alle bóse grind, schŭpen, flechten und zittermåler. Darumb die junge kinder welche den Andoτn und megerei haben darinn gebadt sollen werden. Die Laug darinn schwartzer Andoτn gesotten, ist nützlich den grindigen auþgebτochenen kópffen, darmit geweschen. (Gτind, Schŭpen, Zittermal. Megerey.)

Das pulver von disen kreütern heilet die feigwartzen (Feigwartzen.)

Van Andoorn. Kapittel 2.

Van de andoorns zijn me 4 kruiden of geslachten bekend welke allemaal vierkante stengels hebben. De grootste andoorn is zwartgroen, vergeijkt zich de grote netel, toch zijn die bladeren aan dit gewas dieper dan aan de netels gespleten. De bloemen staan om de stengel rondom, elke gezet tegenover de andere, gelijk hoog van elkaar, de dode netels gelijk. Na de bloei vindt men zwarte lange driehoekige zaden, elke twee of drie zaadjes in stekelige huisje, niet groter dan de akelei zaden.

De andere en gewone andoorn is de witte met de ronde bleke groene rondachtige bladeren, vierkante stengels, witte bloei, in stekelige huisje rondom de stengel, een gezet tegenover de andere en gelijk hoog zoals de zwarte, beide een bitter smaak die op ongebouwde oorden naast de muren, tuinen en op oude gebouwen groeien. [51]

De derde andoorn is een geslacht van de wilde scharlei waarvan in scharlei verder gemeld wordt. Is een kruid vaak met een enkele vierkante stengel. De bladeren gans wollig, meer witter dan de opgenoemde, vergelijkt zich de grote balsem. De verf, de gele wol. De bloei in huisjes de andere andorens gelijk. Echter van kleur bruin. Het zaad is niet hoekig, maar rond zoals koolzaden. Dit kruid heeft een lieflijke reuk.

De vierde andoorn groeit bij de waters, vijvers en grachten, is niet ongelijk de eersten zwarte andoorn met stengel, huisjes, bladeren en bloemen, wordt niet veel over een ellenboog hoog, van kleur Zwitsers groen. De bladeren bijna gevouwen als een nieuw berkenloof bij de eerste keer uitgaan. De bloempjes klein en wit zoals aan de Melissa en om de stengel groeiend.

Van de namen.

(Ballota nigra) De zwarte andoorn noemt Dioscorides 3^de kapittel 108 Ballote, Marrubium nigrum, Notianoscemi, Nosprason, Nothera en spreekt [52] het heet ook Nosthalis, Nochelis, Nophris, Gnothera, Asphos, Ixionis sanguis, Apnium, Medata, Herba Ulceraria, Canthurinum. (Marrubium vulgare) Maar de witte andoorn noemt hij kapittel 110 libro 3 Prasion, Eupatorion, Phyllophares, Tripedilon, Camelopedion, Labeo, Asterion, Atyrbersia, Sanguis Tauri, Aphedron, Hori Gonos, Hori Genitura, Genicura, Marrubium. Hoewel dit woordje het kruid majoraan (dat Dioscorides libro 3, kapittel 30 Tragoriganum noemt) ook toelegt en Eupatorium, de Agrimonia. Dioscorides libro 4, kapittel 39.

Nicander schrijft in Theriacis Marrubium wordt bij de herders ΜελίφυМοι genoemd dat ettelijke Melitånam vanwege de bijen willen aanduiden. Dit woord versta ik van de dovenetel welke zonder twijfel die echte Melissa of honingbloemen zijn geworden en niet dat gewone Melissa.

Apuleius in zijn kruidenboek kapittel 45 doet daartoe en spreekt, de Egyptenaren noemen de andoorn Asteriopen, ettelijke Melitånam, ettelijke Messitiam. Serapio noemt de witte andoorn kapittel 285 Marvam iantusam.

De derde andoorn noemen die Duitsers veld scharlei of veld andoorn, is een tussendoorn. Latijn Galitricum Agreste of Prasium campestre. (Stachys germanica) Deze goed ruikende Andoorn houd ik voor dat Stachys in Dioscorides libro 3, kapittel 111.

De vierde noemt men water andoorn, vijver andoorn, Marrubium Palustre of Sentus in Avicenna. (Stachys palustre of Lycopus europaea)

Van de kracht en werking.

Gelijk zoals de netels alzo verwarmen, verdelen en drogen ook de andoorn kruiden. Er wordt echter de witte andoorn bij ons aan het hoogste geliefd, niet alleen om zijn werking, maar ook vanwege zijn zoete reuk die voor andere andoorns ook innerlijk gebruikt wordt.

Innerlijk.

Bladeren van witte andoorn in wijn of water gekookt, daarin verschuimde honing gedaan die geweld is verdrijft dat kuchen, dat steken en hoesten. Opent de verstopte lever, milt en baarmoeder. Drijft uit Secundina, de andere geboorte. Reinigt die baarmoeder, bevordert de bloemen of menstruatie, voornamelijk wanneer dit kruid met Iride, dat is met vioolkruid gekookt is geworden.

De sappen van de andoorn is in gelijke werking, elke keer 3 lepels vol ingenomen naar elk zijn vermogen en welgevallen.

Het sap is ook goed al diegene zo gif gegeten en van slangen gebeten zijn voornamelijk het sap van witte andoorn die op de hoge velden groeit.

Verder maakt dit sap heldere ogen, doodt de worm in lijf en in de oren.

Uiterlijk.

De gedroogde geslachten van alle andoorn kruiden zijn dienstig tot sommige dieren en tot baden van de tarwe flegmatische vrouwen die altijd [53] weedom aan de rug, benen en zijden hebben.

Dat water van andoorn gekookt heelt alle kwade schurft, schilfers, huiduitslag en littekens. Daarom die jonge kinderen welk de andoorn en megerei (?)hebben daarin gebaad zullen worden. De loog daarin zwarte andoorn gekookt is, is nuttig de schurftige uitgebroken koppen, daarmee gewassen.

Dat poeder van deze kruiden heelt de aambeien

Von den Nepten. Cap. IIII

Gleich wie die roten Nesseln, wachþt das nept, oder recht Katzenkraut, dann stengel und bletter, seind in der grósse und gestalte der Nesseln, allein das die farb am Katzenkraut eschenfarb grŭn ist, weich unnd lind um anrŭren, dem Jbischen blettern gleich. Diþ kraut ist eins wilden sanfften geruchs, d Melissen mehτ dann den Balsam verwandt. (1. Katzenkraut.) Sein gewonlichs oτt ist alt gemeür, hinder den zeünen, und auff ungebawten erdtrich, den katzen [56] fast angenåm. Blŭet wie Melissa umb den stengel. Darumb ichs für ein geschlecht der selben auch halt. Darzů stimmen nit ubel seine würckung. Pli.lib.xx.cap.xiiij.

Mit der andern Nept, welche Dioscoτ.lib.iij.cap.xlj. Nepetam montanam nent, (Wild Salbey, Calamintha Montana.) můþ ich ein undanck verdienen, unnd von den hochgelehτten, sampt den alten weibern lugenhafft gescholten werden. Dann dise Recept schτeiber lernen jhτ hóchste kunst von den Ammen und alten weibern, daran ich mich glat nit ker, und spτich, das diser Nept so in wålden oder gebirg wechþt, diþ kraut ist, welches jederman wild Salbei teütschet, unnd die weisen Recept meister Eupatorium nennen, welches der Odermeng zůsteht. Diser Nept, oder wild Salbei wechþt allenthalben in wålden, mit rotunden gekerfften blettern, doch etwas spitzig, wie die Nesseln bei nahe. Der stengel deren vil von einer wurtzel wachsen, viereckecht, bτaun, mit bleichgålen blŭmlin, eins am andern, bitz zům end, in welchem heüþlin ein runder samen gefunden würt.

Die dτit Nept ist dem Balsam beinahe an der gestalt und geruch gleich, die bletter vergleichen sich auch der wilden Basilgen, oben aussen ein blům [57] wie der Stecas, ettlichs bτaunrot, etlichs leibfarb. Diser Nept ist auff wasichten feldern zů finden, etwann auch bei den gråben, pfůlen, und feüchten wålden, eins gůten geruchs, unnd würt ein theil vast hoch, sonderlich der auff den wasser gråben wachþt.

(4.) Die vierdt Nept ist ein kraut das da seer starck reücht, und wachþt auff nassen gründen und åckern. Hat bletter wie der Dosten, aber kleiner, weiþ grofårbig, mit roten blŭmlin, umb den stengel, eins hitzigen bittern geschmacks. Unnd seind dise zwo letste Nept von den geschlecht der wilden Müntzen.

Von den Namen

Nepten nent man Katzenkraut, im Diosco.lib iij.cap.cix. Nepeta Calamintha. Jn Apuleio heiþt sie cap.xciij. Menta sylvestris, Minthoτinon, Diaula, Håma Hammonos, Gonos Hammonos. (Calamintha vera et prima sativa.) Serap.cap.xxxj.nent sie Calamentum, und Pulegium agreste. Dise namen (als mich dunckt) gehóren den zweyen letsten Nepten zů, welche Diosco.lib.iij.cap.cxvj. Palustrem Trixaginem, Scoτdion, und Scoτbion, Pleuritida, Dysosimon, Nepetam sylvestrem, Chamedτin, Mithτidamon, sanguinem Podotis, und Apho nennt. Will man aber dise zwo letsten Nepten kreütter under die wilden Balsam oder wilde Fisch Müntzen zólen, mit dem will ich nit zancken. Das vierd aber unnd letst gesetzt, wóllen ettliche wilden Poley deütten, das ist gar gefålt.

Von der Krafft und Würckung

Die Nepten oder Katzen kreütter vergleichen sich mehτ zů der Melissen, dann zůr Müntzen, mógen Jnnerlich und Eüsserlich genützt werden.

Innerlich.

Der safft von Katzenkraut, unnd der wald Salbei (welche das recht Nepeta montana ist) (Nepeta montana.) mit wein gedτuncken, treibt auþ die Spůl würm alle vergifft, macht schwitzen. Eróffnet Leber unnd Miltz. Erwórmet die kalten Nieren (Nepeta montana. Spülwürm. Vergifft. Schwitzen. Leber, Miltz, Nieren. Můtterzeit. Bτust. Bτuch. Harn. Gilb. Cholera. Magen, Febτes.) Stillt das Můtter weh, foτdert die blůmen, Sonderlich wann die kreütter mit wein werden gesotten, und getruncken. Weiter raumpt solcher dτanck die bτust, treibt den harn, heilt die bτüch, zertheilt die Gilbe, Stillt den fluþ Choleram, Sterckt den magen. Darmit werden die dτeitågige febτes vertriben, so fern der magen zůvoτ gereinigt ist.

Eüsserlich.

De sotner wein von Nepten kreütter oder der selbigen safft, heilet alle schwartze Masen und flecken, tódtet die würm in den ohτen.(Schwartz masen. Flecken. Ander gebürt. Gifftige thier.) Dempff båder darauþ gemacht, treiben auþ die ander geburt, foetum, und menses, stillet der Můtter schmertzen, gleich den Müntzen kreüttern.

Rauch von genanten kreüttern gemacht vertreibet die Schlangen, und gifftige Thier. (B) [58]

Van het kattenkruid. Kapittel 4.

Gelijk zoals de rode netels groeit dat nept of recht kattenkruid, dan stengel en bladeren zijn in de grootte en gestalte der netels, alleen dat de verf aan kattenkruid askleurig groen is, week en zacht om aan te raken, de heemst bladeren gelijk. Dit kruid is een wilde zachte reuk, de melisse meer dan de balsem verwant. Zijn gewone oord is oude muren, achter de tuinen en op ongebouwd aardrijk, de katten [56] erg aangenaam. Bloeit zoals Melissa om de stengel. Daarom dat ik het voor een geslachten ervan ook houdt. Daartoe overeenstemt niet kwaad zijn werking. Plinius libro 20, kapittel 24.

Met de andere nept die Dioscorides libro 3 kapittel 41 Nepetam montanam noemt moet ik een ondank verdienen en van de zeer geleerden, samen met de oude vrouwen voor leugenaar uitgescholden worden. Dan deze recept schrijvers leren hun hoogste kunst van de bakers en oude vrouwen waaraan ik me geheel niet keer en spreek dat deze nept zo in wouden of gebergtes groeien dit kruid is welke iedereen wilde salie verduitst en de wijzen receptmeesters Eupatorium noemen welke de Agrimonia behoort. Deze nept of wilde salie groeit overal in wouden met ronde gekerfde bladeren, toch wat spitser zoals de netels bijna. De stengel die er veel van een wortel groeien zijn vierhoekig, bruin, met bleekgele bloempjes, de ene aan de andere tot het eind in welke huisje een rond zaad gevonden wordt.

De derde nept is de balsem bijna aan de gestalte en reuk gelijk, de bladeren vergelijken zich ook het wilde bazielkruid, van bovenuit een bloem [57] zoals de Stoechas, ettelijke bruinrood, ettelijke lijfkleurig. Deze Nept is op waterige velden te vinden, wat ook bij de grachten, poelen en vochtige wouden, een goede reuk en wordt een deel erg hoog, vooral die op de watergrachten groeit.

(4.) De vierde nept is een kruid dat er zeer sterk ruikt en groeit op natte gronden en akkers. Heeft bladeren zoals de majoraan, maar kleiner, wit grauw gekleurd met rode bloempjes om de stengel en een hete bittere smaak. En zijn deze twee laatste nept van de geslachten van de wilde Munten.

Van de namen.

Nepten noemt men kattenkruid, in Dioscorides libro 3, kapittel 109 Nepeta Calamintha. (Clinopodium calamintha). In Apuleius heet het kapittel 93 Menta sylvestris, Minthorinon, Diaula, Håma Hammonos, Gonos Hammonos. Serapio kapittel 81 noemt het Calamentum en Pulegium agreste. Deze namen (zoals ik denk) behoren de twee laatste kattenkruiden toe welke Dioscorides libro 3, kapittel 116 Palustrem Trixaginem, Scordion en Scorbion, Pleuritida, Dysosimon, Nepetam sylvestrem, Chamedrin, Mithridamon, sanguinem Podotis en Apho noemt. (Salvia pratensis, Clinopodium acinos en Nepeta cataria) Wil men echter deze twee laatste kattenkruiden onder de wilde balsem of wilde vismunten tellen, met die wil ik niet twisten. De vierde echter en laatst gezette willen ettelijke wilde polei aanduiden, dat is erg fout.

Van de kracht en werking.

De nepten of katten kruiden vergelijken zich meer tot de melissen dan tot de munten, mogen innerlijk en uiterlijk genuttigd worden.

Innerlijk.

De sappen van kattenkruid en de woud salie (welke dat echte Nepeta montana is) met wijn gedronken drijft uit de spoelworm en alle vergift, maakt zweten. Opent lever en milt. Verwarmt de koude nieren, stilt de baarmoederpijn en bevordert de bloemen, vooral wanneer die kruiden met wijn worden gekookt en gedronken. Verder ruimt zulke drank de borst, drijft de plas, heelt die breuk, verdeelt die geelzucht, stilt de vloed cholera en versterkt de maag. Daarmee worden de drie dagelijkse malariakoortsen verdreven, zo ver de maag tevoren gereinigd is.

Uiterlijk.

De gekookte wijn van kattenkruid of diezelfde sappen heelt alle zwarte spikkels en vlekken, doodt die worm in den oren. Dampbaden daaruit gemaakt drijven uit die andere geboorte, foetus en menstruatie, stilt de baarmoeder smarten, gelijk de munten kruiden.

Rook van genoemde kruiden gemaakt verdrijft de slangen en giftige dieren. [58]

Von den Müntzen. Cap. V

Dieweil die zwo letsten Nepten den Müntzen sich vast vergleichen, wóllen wir nun die selbigen auch oτdenlich underscheyden, und sagen, also das der Müntzen seind dτei zamer geschlecht. Nåmlich, die Rot, die Krauþ, und die Spitz. Die Rot achte ich für Sisymbτio, darvon Dioscorides lib.ij.cap.cxvij. Die Krauþ für die garten Müntz, genant Menta sativa, under allen Müntzen die Edelst, Davon Dioscoτides lib.iij.cap.xxxvj. Die spitz für das gemein Balsam kraut, oder spitz Müntz, Davon Dioscoτides lib.iij.cap.xlj. (Rote Müntz, Krauþ Müntz, Spitz Müntz.) Dise dτei Müntzen haben noch dτei geschlecht, aber alle dτei wild, unnd gemeinlich auff feüchten erdtrich wachsende, eines starcken wilden geruchs.

Die erst der wilden Müntzen ist auch etwas Rotfarb, zweier Elenbogen hoch, mit Roten stengeln, grŭn bτaune blettlin, rund, die blŭet bτaun leibfarb. [59]

Die ander wild Müntz ist die krauþ, Mentastrum genant, in aller gestalt wie die edel garten Müntz, doch krauser, wollechter, linder, zarter, unnd graw eschenfarbig, wechþt bei den Lachen und Bτunnen quellen. (Die recht bach müntz.)

Das dτitt geschlecht wie der Spitz Balsam, aber kleiner. Des bletter seind vast zerspalten, oder gekerfft wie ein zimliche seg. Wechþt an oτten wie die obgemelten, doch nit allenthalben, eins starcken geruchs. Unnd ist ein recht wild geschlecht des Spitzen Balsams, Deren noch ein geschlecht ist mit blettern, stengeln, blůmen unnd geruch, gantz wilder, bτeiter, unnd lenger, auff den feüchten Awen etwann zůfinden.

Von den Namen.

Die erste Rote zame Müntz, ein sehτ lieblich kraut, mit runden blettern, der geruch beinach der Basilgen, acht ich für das Sisimbτion welches Dioscoτides Coτonam Veneris, Herbam Veneris, Serpillum, und Austeralidem nennet, lib.iij.cap.xlj. (1. Sisimbrium.) Es würt aber Serpillum das (B ij) [60] wóτtlin mehτ kreüttern zůgelegt, wie auch Sysimbτium, dz er auch Sium nennet. Was aber Sium sei, besihe das capitel Bachpungen.

Der Krauþ zam Balsam ist Menta sativa beim Dioscoτide lib.iij.unnd Plinio Hediosmos, Mintha, Calamintha, Nepeta, Perxo, Macetho, Pherithτomontho, Tis, und bei uns Beymenta, Dymenta, Krauser Balsam und Müntz genennet, im Averτoe heiþt die zam Müntz Haama, im Serapione cap.cclxxxviij. Mahamata. (2. Menta.)

Die dτitt Müntz ist spitzer Balsam under dem capitel Nepeta, Diosco.am iij bůch des xxxviij.cap.genůgsam beschτiben, da er spτicht, es ist zů letst noch ein Nept der Ackermüntz mit spitzen blettern, τc. (3. Calamintha altera.)

Die erst wild und Rote Müntz wolt ich gern lassen ein Sion odoτatum sein, aber nit das gemein Sion das man Bachpungen nennt, davon besihe fürter das lxj.capitel dises Bůchs. Man nent dise schóne Müntz Wilden Basilgen von seines lieblichen geruchs wille, Von dem andern Sion auch odoτatum genant, besihe hernach das clv.capitel, nemlich das zweit Apium fontanum. (4. Sium odoratum.)

Die ander wild Müntz ist dz recht Bachmüntz, genant Mentastrum, Menta campestris, under dem capitel Diosc.lib.iij.cap.xl.genůgsam beschτiben. Dem zamen krausen Balsam oder dem weissen Andoτn nit fast unånlich, wir nennen es Roþmüntz, Katzen balsam, Bachmüntz. Apulei, thůt die namen darzů im xc.cap.und spτicht Mentastrum heiþ auch Glechon Agrion, Osmites, Osthanes, Gonos Apollonos, Hispanice Creobula. (5. Mentastrum.)

Die dτitt wilde Müntz, die spitzest under allen Müntzen, gehóτt auch under das capitel Nepeta, von solcher stehet dτoben im vierdten capitel geschτiben. (6. Nepeta aquatica.)

Die Araber, und in sonder Serapio nent die zamen Müntzen Nahanahe cap.cclxxxviij. Averτois aber Haama. Mentastrum nennet sie Aphocenus.

Hie soll jederman vermant werden, wie die alten alle Müntzen, Nepten Balsam, ongefåτlich gehandelt, jetz Nepetam, dann Mentam, dann Calamintha genent haben, freilich darumb, dz sie die nit wol mechten underscheiden (das ich doch nit glaub) oder aber dz gemelte kreütter einer würckung weren. Daher freilich das Sium Diosc.auch under die Müntzen gehóτt, dann es reücht wol, spricht Dioscoτides. Die gantz klein Bachmüntz ist under dem Poley beschτiben.

Von der Krafft und Würckung.

Onder den Müntzen oder Balsam kreüttern behalten die krausen den platz. Jr würckung seind fast wie des Poley und der Melissen, Jnnerlich und Eüsserlich, in alle wege nutz und gůt.

Innerlich.

Safft von Balsam kraut mit essig vermischet, stillet das Blůt kotzen unnd andere onwillen des magens, tódt die runden Bauch würm Lumbricos. (Onwillen, bτechen, bauch würm.) [61]

Balsam kreütter dürτ und grŭn seind uber andere artznei dem magen bequem und gůt, deþgleichen wasser davon gebτant, und genossen. Erstlich helffen sie der dawung, Stillen das kluxen und onwillen von der Cholera, Sonderlich die salsamenta von Balsam abbereit, bewegen die natürliche werck, und stercken alle glider. Der geruch darvon krefftigt das hirn und gedechtnuþ. (Magen, Dawung, Kluxen, Ehlich werck, Hirn, Gedechtnuþ.)

Eüsserlich.

Balsam kraut wasser oder safft mit dúchlin uber die stirnen gelegt, miltert den schmertzen. Jnn gleicher massen auff die harten bτüst gelegt, wann die weiber die junge kindlin abstossen und entwehnen, vertreibt es die knollen der milch. Stilt das ohτen weethumb, darein getropfft. (Hauptwehe. Bτust knollen. Oren schmertz.)

Balsam kraut mit Saltz gestossen und auff die biþ der unsinnigen hunden gelegt, heilet on soτg und schaden. (Hunds biþ.)

Balsamkraut gedóτt und gepulvert und mit Saurteig under einander temperiert, auffgestrichen als ein pflaster, und uber dz hertzgrŭblin gelegt, als ein Epithima, stilt das auffstossen und bτechen. (Auffstossen)

Jn summa alle Müntz, zam und wild, seind dienstlich zů dempffen, zů erwóτmen und zů resolvieren, daher etlich schweiþbåder unnd clystierung darauþ machen. Balsam bletter in sŭþ milch gelegt, lassen die milch nit gerinnen oder zůsammen lauffen. (Auffstossen. Schweiþ båder. Milch gerinnen.)

Van de munten. Kapittel 5.

Omdat de twee laatste kattenkruiden de munten zich erg vergelijken willen we nu diezelfde ook ordelijk onderscheiden en zeggen alzo dat de munten zijn drie tamme geslachten. Namelijk de rode, de gekroesde en de spitse. De rode acht ik voor Sisymbrio waarvan Dioscorides libro 2, kapittel 112. De gekroesde voor de tuinmunt, genoemd Mentha sativa en onder alle munten de edelste waarvan Dioscorides libro 3, kapittel 36. De spitse voor dat gewone balsemkruid of spitse munt waarvan Dioscorides libro 3, kapittel 31. Deze drie munten hebben nog drie geslachten, maar alle drie wild en die gewoonlijk op vochtig aardrijk groeien, een sterke wilde reuk.

De eerst van de wilde munten is ook wat roodkleurig, twee ellenbogen hoog met rode stengels, groenbruine blaadjes, rond, de bloei bruin lijfkleurig. [59]

De andere wilde munt is die gekroesde, Mentastrum genoemd, in alle gestalte zoals de edele tuinmunt, doch gekroesd, wolliger, weker, zachter en grauw askleurig, groeit bij de poelen en bronnen wellen.

Dat derde geslacht zoals de spitse balsem, maar kleiner. De bladeren zijn vast gespleten of gekerfd zoals een matige zaag. Groeien aan oorden zoals de opgenoemde, toch niet overal, een sterke reuk. En is een echt wild geslacht van de spitse balsem waarvan nog een geslacht is met bladeren, stengels, bloemen en reuk, gans wild, brede en langer op de vochtige bergweiden wat te vinden.

Van den Namen.

(Mentha aquatica) De eerste rode tamme munt, een zeer lieflijk kruid met ronde bladeren, de reuk bijna als bazielkruid acht ik voor dat Sisimbrion welke Dioscorides Coronam Veneris, Herbam Veneris, Serpillum en Austeralidem noemt, libro 3, kapittel 41. Er wordt echter Serpillum dat [60] woordje meer kruiden toegelegd zoals ook Sysimbrium dat hij ook Sium noemt. Wat echter Sium is, bezie dat kapittel beekpungen.

(Een gekroesde vorm van een muntsoort) De gekroesde balsem is Mentha sativa bij Dioscorides libro 3 en Plinius Hediosmos, Mintha, Calamintha, Nepeta, Perxo, Macetho, Pherithromontho, Tis en bij ons Beymenta, Dymenta, Krauser Balsam en Müntz genoemd, in Averrois heet de tamme munt Haama, in Serapio kapittel 283 Mahamata.

(Mentha spicata) De derde munt is de spitse balsem onder het kapittel Nepeta, Dioscorides.in derde boek van het 33^ste kapittel voldoende beschreven daar hij spreekt; het is tenslotte nog een nept de akkermunt met spitse bladeren etc.

De eerst wilde en rode munt wil ik graag laten een Sion odoratum zijn, echter niet dat gewone Sion dat men beekpunge noemt, daarvan bezie verder dat 61^ste kapittel van dit boek. Men noemt deze schone munt wild bazielkruid vanwege zijn lieflijke reuk. Van de andere Sion ook odoratum genoemd, bezie hierna dat 155^ste kapittel, namelijk dat tweede Apium fontanum.

(Mentha longifolia) Die andere wilde munt is dat echte Bachmüntz, genoemd Mentastrum, Mentha campestris, onder het kapittel Dioscorides libro 3, kapittel 40 voldoende beschreven. De tamme gekroesde balsem of de witte andoorn niet erg ongelijk, we noemen het Roþmunt, katzen balsam, Bachmüntz. Apuleius doet de namen daartoe in 90^ste kapittel en spreekt Mentastrum heet ook Glechon Agrion, Osmites, Osthanes, Gonos Apollonos, Hispanice Creobula.

De derde wilde munt, de spitste onder alle munten behoort ook onder dat kapittel Nepeta, van zulke staat boven in het vierde kapittel geschreven.

De Arabieren en in vooral Serapio noemt de tamme munten Nahanahe kapittel 283. Averrois echter Haama. Mentastrum noemt hij Aphocenus.

Hier zal iedereen vermaand worden zoals de ouden alle munten, kattenkruid en balsem, ongeveer behandelt, nu Nepetam, dan Mentam, dan Calamintha genoemd hebben, vrijwel zeker daarom dat ze die niet genoeg mochten onderscheiden (wat ik toch niet geloof) of echter dat gemelde kruiden van een werking waren. Vandaar vrijwel zeker dat Sium Dioscorides ook onder de munten behoort, dan het ruikt goed, spreekt Dioscorides. Die gans kleine Bachmüntz is onder de polei beschreven.

Van de kracht en werking.

Onder de munten of balsemkruiden behouden de gekroesde de plaats. Hun werking is vast zoals de polei en de melissen, innerlijk en uiterlijk in alle wegen nuttig en goed.

Innerlijk.

Sap van balsemkruid met azijn vermengt stilt dat bloed kotsen en andere onwil van de maag, doodt die ronde buikworm, Lumbricos. [61]

Balsem kruiden dor en groen zijn boven andere artsenij de magen bekwaam en goed, desgelijks water daarvan gebrand en genoten. Eerst helpen ze de vertering, stillen dat klutsen en onwil van de cholera. Vooral de saus van balsem bereidt beweegt de natuurlijke werken en versterkt alle leden. De reuk daarvan bekrachtigt de hersens en gedachtenis.

Uiterlijk.

Balsem kruid water of sappen met doekjes over de hersens vermindert de smarten. In gelijke maat op de harde borst gelegd, als de vrouwen de jonge kindjes afstoten en ontwennen, verdrijft het de knollen van de melk. Stilt de orenpijn, daarin gedruppeld.

Balsemkruid met zout gestoten en op de beet van de dolle hond gelegd heelt zonder zorg en schaden.

Balsemkruid gedroogd en gepoederd en met zuurdeeg onder elkaar getemperd, opgestreken als een pleister en over dat hartgroefje gelegd als een omslag, stilt dat uitstoten en braken.

In summa, alle munt, tam en wild, zijn dienstig om te dempen, te verwarmen en te op te lossen, vandaar dat ettelijke zweetbaden en klysma’s daaruit maken. Balsembladeren in zoete melk gelegd laat de melk niet stollen of tezamen lopen.

Von den Müntzen. Cap. V

Dieweil die zwo letsten Nepten den Müntzen sich vast vergleichen, wóllen wir nun die selbigen auch oτdenlich underscheyden, und sagen, also das der Müntzen seind dτei zamer geschlecht. Nåmlich, die Rot, die Krauþ, und die Spitz. Die Rot achte ich für Sisymbτio, darvon Dioscorides lib.ij.cap.cxvij. Die Krauþ für die garten Müntz, genant Menta sativa, under allen Müntzen die Edelst, Davon Dioscoτides lib.iij.cap.xxxvj. Die spitz für das gemein Balsam kraut, oder spitz Müntz, Davon Dioscoτides lib.iij.cap.xlj. (Rote Müntz, Krauþ Müntz, Spitz Müntz.) Dise dτei Müntzen haben noch dτei geschlecht, aber alle dτei wild, unnd gemeinlich auff feüchten erdtrich wachsende, eines starcken wilden geruchs.

Die erst der wilden Müntzen ist auch etwas Rotfarb, zweier Elenbogen hoch, mit Roten stengeln, grŭn bτaune blettlin, rund, die blŭet bτaun leibfarb. [59]

Die ander wild Müntz ist die krauþ, Mentastrum genant, in aller gestalt wie die edel garten Müntz, doch krauser, wollechter, linder, zarter, unnd graw eschenfarbig, wechþt bei den Lachen und Bτunnen quellen. (Die recht bach müntz.)

Das dτitt geschlecht wie der Spitz Balsam, aber kleiner. Des bletter seind vast zerspalten, oder gekerfft wie ein zimliche seg. Wechþt an oτten wie die obgemelten, doch nit allenthalben, eins starcken geruchs. Unnd ist ein recht wild geschlecht des Spitzen Balsams, Deren noch ein geschlecht ist mit blettern, stengeln, blůmen unnd geruch, gantz wilder, bτeiter, unnd lenger, auff den feüchten Awen etwann zůfinden.

Von den Namen.

Die erste Rote zame Müntz, ein sehτ lieblich kraut, mit runden blettern, der geruch beinach der Basilgen, acht ich für das Sisimbτion welches Dioscoτides Coτonam Veneris, Herbam Veneris, Serpillum, und Austeralidem nennet, lib.iij.cap.xlj. (1. Sisimbrium.) Es würt aber Serpillum das (B ij) [60] wóτtlin mehτ kreüttern zůgelegt, wie auch Sysimbτium, dz er auch Sium nennet. Was aber Sium sei, besihe das capitel Bachpungen.

Der Krauþ zam Balsam ist Menta sativa beim Dioscoτide lib.iij.unnd Plinio Hediosmos, Mintha, Calamintha, Nepeta, Perxo, Macetho, Pherithτomontho, Tis, und bei uns Beymenta, Dymenta, Krauser Balsam und Müntz genennet, im Averτoe heiþt die zam Müntz Haama, im Serapione cap.cclxxxviij. Mahamata. (2. Menta.)

Die dτitt Müntz ist spitzer Balsam under dem capitel Nepeta, Diosco.am iij bůch des xxxviij.cap.genůgsam beschτiben, da er spτicht, es ist zů letst noch ein Nept der Ackermüntz mit spitzen blettern, τc. (3. Calamintha altera.)

Die erst wild und Rote Müntz wolt ich gern lassen ein Sion odoτatum sein, aber nit das gemein Sion das man Bachpungen nennt, davon besihe fürter das lxj.capitel dises Bůchs. Man nent dise schóne Müntz Wilden Basilgen von seines lieblichen geruchs wille, Von dem andern Sion auch odoτatum genant, besihe hernach das clv.capitel, nemlich das zweit Apium fontanum. (4. Sium odoratum.)

Die ander wild Müntz ist dz recht Bachmüntz, genant Mentastrum, Menta campestris, under dem capitel Diosc.lib.iij.cap.xl.genůgsam beschτiben. Dem zamen krausen Balsam oder dem weissen Andoτn nit fast unånlich, wir nennen es Roþmüntz, Katzen balsam, Bachmüntz. Apulei, thůt die namen darzů im xc.cap.und spτicht Mentastrum heiþ auch Glechon Agrion, Osmites, Osthanes, Gonos Apollonos, Hispanice Creobula. (5. Mentastrum.)

Die dτitt wilde Müntz, die spitzest under allen Müntzen, gehóτt auch under das capitel Nepeta, von solcher stehet dτoben im vierdten capitel geschτiben. (6. Nepeta aquatica.)

Die Araber, und in sonder Serapio nent die zamen Müntzen Nahanahe cap.cclxxxviij. Averτois aber Haama. Mentastrum nennet sie Aphocenus.

Hie soll jederman vermant werden, wie die alten alle Müntzen, Nepten Balsam, ongefåτlich gehandelt, jetz Nepetam, dann Mentam, dann Calamintha genent haben, freilich darumb, dz sie die nit wol mechten underscheiden (das ich doch nit glaub) oder aber dz gemelte kreütter einer würckung weren. Daher freilich das Sium Diosc.auch under die Müntzen gehóτt, dann es reücht wol, spricht Dioscoτides. Die gantz klein Bachmüntz ist under dem Poley beschτiben.

Von der Krafft und Würckung.

Onder den Müntzen oder Balsam kreüttern behalten die krausen den platz. Jr würckung seind fast wie des Poley und der Melissen, Jnnerlich und Eüsserlich, in alle wege nutz und gůt.

Innerlich.

Safft von Balsam kraut mit essig vermischet, stillet das Blůt kotzen unnd andere onwillen des magens, tódt die runden Bauch würm Lumbricos. (Onwillen, bτechen, bauch würm.) [61]

Balsam kreütter dürτ und grŭn seind uber andere artznei dem magen bequem und gůt, deþgleichen wasser davon gebτant, und genossen. Erstlich helffen sie der dawung, Stillen das kluxen und onwillen von der Cholera, Sonderlich die salsamenta von Balsam abbereit, bewegen die natürliche werck, und stercken alle glider. Der geruch darvon krefftigt das hirn und gedechtnuþ. (Magen, Dawung, Kluxen, Ehlich werck, Hirn, Gedechtnuþ.)

Eüsserlich.

Balsam kraut wasser oder safft mit dúchlin uber die stirnen gelegt, miltert den schmertzen. Jnn gleicher massen auff die harten bτüst gelegt, wann die weiber die junge kindlin abstossen und entwehnen, vertreibt es die knollen der milch. Stilt das ohτen weethumb, darein getropfft. (Hauptwehe. Bτust knollen. Oren schmertz.)

Balsam kraut mit Saltz gestossen und auff die biþ der unsinnigen hunden gelegt, heilet on soτg und schaden. (Hunds biþ.)

Balsamkraut gedóτt und gepulvert und mit Saurteig under einander temperiert, auffgestrichen als ein pflaster, und uber dz hertzgrŭblin gelegt, als ein Epithima, stilt das auffstossen und bτechen. (Auffstossen)

Jn summa alle Müntz, zam und wild, seind dienstlich zů dempffen, zů erwóτmen und zů resolvieren, daher etlich schweiþbåder unnd clystierung darauþ machen. Balsam bletter in sŭþ milch gelegt, lassen die milch nit gerinnen oder zůsammen lauffen. (Auffstossen. Schweiþ båder. Milch gerinnen.)

Van de munten. Kapittel 5.

Omdat de twee laatste kattenkruiden de munten zich erg vergelijken willen we nu diezelfde ook ordelijk onderscheiden en zeggen alzo dat de munten zijn drie tamme geslachten. Namelijk de rode, de gekroesde en de spitse. De rode acht ik voor Sisymbrio waarvan Dioscorides libro 2, kapittel 112. De gekroesde voor de tuinmunt, genoemd Mentha sativa en onder alle munten de edelste waarvan Dioscorides libro 3, kapittel 36. De spitse voor dat gewone balsemkruid of spitse munt waarvan Dioscorides libro 3, kapittel 31. Deze drie munten hebben nog drie geslachten, maar alle drie wild en die gewoonlijk op vochtig aardrijk groeien, een sterke wilde reuk.

De eerst van de wilde munten is ook wat roodkleurig, twee ellenbogen hoog met rode stengels, groenbruine blaadjes, rond, de bloei bruin lijfkleurig. [59]

De andere wilde munt is die gekroesde, Mentastrum genoemd, in alle gestalte zoals de edele tuinmunt, doch gekroesd, wolliger, weker, zachter en grauw askleurig, groeit bij de poelen en bronnen wellen.

Dat derde geslacht zoals de spitse balsem, maar kleiner. De bladeren zijn vast gespleten of gekerfd zoals een matige zaag. Groeien aan oorden zoals de opgenoemde, toch niet overal, een sterke reuk. En is een echt wild geslacht van de spitse balsem waarvan nog een geslacht is met bladeren, stengels, bloemen en reuk, gans wild, brede en langer op de vochtige bergweiden wat te vinden.

Van den Namen.

(Mentha aquatica) De eerste rode tamme munt, een zeer lieflijk kruid met ronde bladeren, de reuk bijna als bazielkruid acht ik voor dat Sisimbrion welke Dioscorides Coronam Veneris, Herbam Veneris, Serpillum en Austeralidem noemt, libro 3, kapittel 41. Er wordt echter Serpillum dat [60] woordje meer kruiden toegelegd zoals ook Sysimbrium dat hij ook Sium noemt. Wat echter Sium is, bezie dat kapittel beekpungen.

(Een gekroesde vorm van een muntsoort) De gekroesde balsem is Mentha sativa bij Dioscorides libro 3 en Plinius Hediosmos, Mintha, Calamintha, Nepeta, Perxo, Macetho, Pherithromontho, Tis en bij ons Beymenta, Dymenta, Krauser Balsam en Müntz genoemd, in Averrois heet de tamme munt Haama, in Serapio kapittel 283 Mahamata.

(Mentha spicata) De derde munt is de spitse balsem onder het kapittel Nepeta, Dioscorides.in derde boek van het 33^ste kapittel voldoende beschreven daar hij spreekt; het is tenslotte nog een nept de akkermunt met spitse bladeren etc.

De eerst wilde en rode munt wil ik graag laten een Sion odoratum zijn, echter niet dat gewone Sion dat men beekpunge noemt, daarvan bezie verder dat 61^ste kapittel van dit boek. Men noemt deze schone munt wild bazielkruid vanwege zijn lieflijke reuk. Van de andere Sion ook odoratum genoemd, bezie hierna dat 155^ste kapittel, namelijk dat tweede Apium fontanum.

(Mentha longifolia) Die andere wilde munt is dat echte Bachmüntz, genoemd Mentastrum, Mentha campestris, onder het kapittel Dioscorides libro 3, kapittel 40 voldoende beschreven. De tamme gekroesde balsem of de witte andoorn niet erg ongelijk, we noemen het Roþmunt, katzen balsam, Bachmüntz. Apuleius doet de namen daartoe in 90^ste kapittel en spreekt Mentastrum heet ook Glechon Agrion, Osmites, Osthanes, Gonos Apollonos, Hispanice Creobula.

De derde wilde munt, de spitste onder alle munten behoort ook onder dat kapittel Nepeta, van zulke staat boven in het vierde kapittel geschreven.

De Arabieren en in vooral Serapio noemt de tamme munten Nahanahe kapittel 283. Averrois echter Haama. Mentastrum noemt hij Aphocenus.

Hier zal iedereen vermaand worden zoals de ouden alle munten, kattenkruid en balsem, ongeveer behandelt, nu Nepetam, dan Mentam, dan Calamintha genoemd hebben, vrijwel zeker daarom dat ze die niet genoeg mochten onderscheiden (wat ik toch niet geloof) of echter dat gemelde kruiden van een werking waren. Vandaar vrijwel zeker dat Sium Dioscorides ook onder de munten behoort, dan het ruikt goed, spreekt Dioscorides. Die gans kleine Bachmüntz is onder de polei beschreven.

Van de kracht en werking.

Onder de munten of balsemkruiden behouden de gekroesde de plaats. Hun werking is vast zoals de polei en de melissen, innerlijk en uiterlijk in alle wegen nuttig en goed.

Innerlijk.

Sap van balsemkruid met azijn vermengt stilt dat bloed kotsen en andere onwil van de maag, doodt die ronde buikworm, Lumbricos. [61]

Balsem kruiden dor en groen zijn boven andere artsenij de magen bekwaam en goed, desgelijks water daarvan gebrand en genoten. Eerst helpen ze de vertering, stillen dat klutsen en onwil van de cholera. Vooral de saus van balsem bereidt beweegt de natuurlijke werken en versterkt alle leden. De reuk daarvan bekrachtigt de hersens en gedachtenis.

Uiterlijk.

Balsem kruid water of sappen met doekjes over de hersens vermindert de smarten. In gelijke maat op de harde borst gelegd, als de vrouwen de jonge kindjes afstoten en ontwennen, verdrijft het de knollen van de melk. Stilt de orenpijn, daarin gedruppeld.

Balsemkruid met zout gestoten en op de beet van de dolle hond gelegd heelt zonder zorg en schaden.

Balsemkruid gedroogd en gepoederd en met zuurdeeg onder elkaar getemperd, opgestreken als een pleister en over dat hartgroefje gelegd als een omslag, stilt dat uitstoten en braken.

In summa, alle munt, tam en wild, zijn dienstig om te dempen, te verwarmen en te op te lossen, vandaar dat ettelijke zweetbaden en klysma’s daaruit maken. Balsembladeren in zoete melk gelegd laat de melk niet stollen of tezamen lopen.

Von Dictam. Cap. VII.

Hie zwingt mich der Poley vom Dictam zů schτeiben. Dieweil nun d (B iiij) [64] wild Poley, beim Plinio, Dioscoτide unnd Apuleio, auch ein Dictam sein soll, můþ ich fürter vom Dictam sagen. Erstlich soll man wissen, das der recht und Edel Dictam in Germania nit wachse, Er ist aber nun mehτ auch als ein frembder gast auþ Creta unnd Venedig zů uns kommen, den selben Dictam haben herτ Jóτg Ollinger von Nürnberg, und D. Conrad Geþner von Zürich, denen ich hóchlich danck sage, mir zůgeschickt, Welches gewåchs vergleicht sich etlicher massen dem Poley, wie Dioscorides darvon redet lib.iij.ca.xxxij. Die dicke bletlin seind rund und mit weisser linden wollen uberzogen zů beiden seiten, je zwey bletlin gegen einander gesetzt an dem harten runden stenglin, fast wie das Egelkraut, ist on blůmen und samen, der geruch und geschmack lieblich, etwas zůr bitterkeit geneigt.

Die wurtzel aber, so wit jetzund für Dictam halten, ist der beschτeibung Diosoτidis, Apuleij, und Serapionis, bei zehen meil nit gleich, mag wol under seim andern capitel Dioscoτidis gesetz werden. Es ist aber die wurtzel die wir Dictam nennen, ein uber auþ schón hüpsch gewåchs. Die wurtzel eins fingers dick unnd auch kleiner, weiþ, glat, einer elen lang, minder [65] oder mehτ, bτüchtig, mürb, ein dünn holtz durch und durch, wie in der Fenchel wurtzel. Gegen dem Lentzen thůt sich das kraut herfür, spitzecht wie Spargen, (Tempus) darauþ würt een ståmmlin mit vil laub geziert einer elen hoch ongefårlich, rund rauch und bτaun, haricht, daran wachsen auþgespτeite schóne bletter, gleich dem Eschenbaum, und in summa es würt ein staud anzů sehen bei nahe als Sŭþholtz. Die bletter aber seind weitter von einander, auch breyter, gleichs lang von einander gesetzet, ein jedes blat oder laub so es allein stünde, verglich es sich dem Quitten laub. (Forma) Am óbersten des ståmlins seind schóne grosse blůmen, bτaunrot, und weiþ, spτengkelecht, in aller foτm wie ein groþ kåþ pappel blům auff den feldt. Der geruch auþ diser blůmen ist sŭþ, lieblich wie ein wolriechender zimmer. Nach den blůme erscheinen fünffeckete, und viereckete beschloþne schotten, aber underscheiden. Jn ein jeden heüþlin, der vier oder fünff an jeder schotten seind, findt man ein kolschwartzen schónen samen, wie die groþ Holwurtz dτegt, doch spitzer und grósser.

Sein oτt und gewonlich Erdtrich ist an hohen Velsechten düτren bergen als umb Creützenach, Dhaun, Kyrn, auch in Schwartzwald, τc. (Locus.)

Es leþt sich aber auch in den gårten pflantzen. Die wurtzel stoþt jårlichs junge stengel.

Von den Namen.

Djioscoτides in seim dτitten bůch cap.xxxiij.nent sein Dictam wilden Poley, etliche aber (spτicht Dioscoτides) nennen Dictam Belovacon, etliche Artemedeion, etliche Herbam Creticam, etliche Ephemeron, etliche Eldiam, etliche Belotocen, etliche Doτcidion, etliche Helbunion, etliche Ustilaginem rusticam, etliche Embactron, etliche ΒέΤιου. Apuleius ca.lxij.nennnet jn auch Artemedion, Creticen, Ephimeron, Labτum veneris, Emenypsen, Dipsacos. Serapio nent Poley und Dictam mit einerlei namen, wie voτgemelt ist im vj.capitel.

Der wild Dictamnus würt von Plinio lib.xxv.ca.viij. Condτis genent. Von Dioscoτide lib.iij.ca.xxxiiij.und Apuleio Pseudodictamnus. Von Serap.cap. ccc. Mescatremefir, wa anderst der text nit falsch ist.

Warfür aber ich disen schónen weissen Dictam halt, mit der obgemelten beschτeibung, würt hernach gemelt werden, so man der schónen blůmen und Rosen gedencken můþ, nemlich im letsten capitel dises bůchs under der Påonien Rosen.

Von der Krafft und Würckung.

Was von Poley gemelt, soll uberflüþiger vom Dictamno verstanden werden, welcher Jnwendig und Auþwendige krefftiger würckung hat.

Innerlich.

Dictam kraut wie Poley genützt, treibt nit allein den weibischen fluþ, sonder auch die ander geburt und die todten kinden. (Todte geburte.)

Ein rauch von Dictamkraut gemacht thůt dergleichen.

Weiter so dτeibt der Dictam safft, oder ein wein darmit gesotten, alle giftte auþ, heilt die gebiþne wunden der gifftigen thieren, reinigt und heilet sie wunderbarlich. (Gifft. Gifftige biþ der thier.) [66]

Es ist des krauts vermógen so mechtig, das die gifftige thier von geruch mŭssen weichen unnd raumen. Dictam ist in Summa ein rechter Tiriack. (Theriaca.)

Eüsserlich.

Ettlich melden der Dictam ziehe alle eingeschossene pfeil herauþ, nit allein dem menschen darauff gelegt, sonder auch wann das vihe von Dictam isset sollen die pfeil herauþ fallen, Besihe Verg.lib.xij.Aenei. (Pfeil auþziehen.)

Dictamnum genitrix Cratea carpit ab Ida

Puberibus caulem folijs, & flore comancem

Purpureo, non illa feris incognita capris

Gramina, quum tergo volucres hæsere sagittæ.

Das verstehe ich von dτitten Dictam Diosco.iij.cap.xxxiiij.

Dictam zerstossen plasters weiþ auff das Miltz gelegt, verzert dz selbig.

Der safft von Dictam in die gifftige wunden gethon der waffen unnd wilden thieren heilt die selben ohn schaden. (Miltz. Gifftige wunden.)

Der ander Dictam so unsere Artzet bτauchen gehóτt under die Påonien wurtzel, und nit hieher.

Van Dictam. Kapittel 7.

Hier dwingt me de polei van dictam te schrijven. Omdat nu de [64] wilde polei bij Plinius, Dioscorides en Apuleius ook een dictam zijn zal moet ik verder van dictam zeggen. Eerst zal men weten dat de echte en edele dictam in Germanië niet groeit. Het is echter nu meer ook als een vreemde gast uit Kreta en Venetië tot ons gekomen, dezelfde dictam heeft heer Jórg Ollinger van Nürnberg en D. Conrad Gessner van Zürich, die ik zeer bedank, me toegestuurd. Welk gewas vergelijkt zich ettelijke mate de polei zoals Dioscorides daarvan spreekt libro 3 kapittel 32. Die dikke blaadjes zijn rond en met witte zachte wol overtrokken aan beide zijden, elke twee blaadjes tegen elkaar gezet aan het harde ronde stengeltje, vast zoals dat kleine boterbloem, is zonder bloemen en zaden, de reuk en smaak lieflijk, wat tot bitterheid geneigd.

De wortel echter, die we nu voor dictam houden, is de beschrijving Dioscorides, Apuleius en Serapio, bij bezien me niet gelijk, mag wel onder zijn andere kapittel van Dioscorides gezet worden. Het is echter de wortel die we dictam noemen een zeer mooi hups gewas. De wortel een vingerdik en ook kleiner is wit, glad, een 70 cm lang, minder [65] of meer, bochtig, murw, een dun hout door en door zoals in de venkelwortel. Tegen de lente doet zich dat kruid ervoor, spits zoals asperges, daaruit wordt een stammetje met veel loof versiert een 70 hoog ongeveer, rond en ruw en bruin, harig, daaraan groeien uitgespreide mooie bladeren, gelijk de es boom en in summa het wordt een vaste plant aan te zien bijna als zoethout. Die bladeren echter zijn verder van elkaar, ook breder, gelijk lang van elkaar gezet, en elk blad of loof zo het alleen staat vergelijkt zich het kwee loof. Aan bovenste van het stammetje zijn mooie grote bloemen, bruinrood en wit, bespringt en in aller vorm zoals een grote kaasjeskruiden op het veld. De reuk uit deze bloemen is zoet, lieflijk zoals een welriekende kamer. Na de bloemen verschijnen vijfhoekige en vierkante besloten schotten, maar apart. In elk huisje, waarvan er vier of vijf aan elke schot is zijn, vindt men een koolzwart mooi zaad zoals dat grote holkruid draagt, toch spitser en groter.

Zijn oord en gewone aardrijk is aan hoge rotsachtige droge bergen zoals om Creützenach, Dhaun, Kyrn en ook in het Zwarte woud etc.

Het laats zich echter ook in de tuinen planten. Die wortel stoot jaarlijks jonge stengels.

Van de namen.

(Dictamnus alba) Dioscorides in zijn derde boek kapittel 33 noemt zijn dictam wilde polei, ettelijke echter (spreekt Dioscorides) noemen dictam Belovacon, ettelijke Artemedeion, ettelijke Herbam Creticam, ettelijke Ephemeron, ettelijke Eldiam, ettelijke Belotocen, ettelijke Dorcidion, ettelijke Helbunion, ettelijke Ustilaginem rusticam, ettelijke Embactron, ettelijke ΒέRιου. Apuleius kapittel 62 noemt het ook Artemedion, Creticen, Ephimeron, Labrum veneris, Emenypsen, Dipsacos. Serapio noemt polei en dictam met een naam zoals voorgemeld is in 6^de kapittel.

De wilde Dictamnus wordt van Plinius libro 25 kapittel 8 Condris genoemd. Van Dioscorides libro 3 kapittel 34 en Apuleius Pseudodictamnus. Van Serapio kapittel 300 Mescatremefir, als anders de tekst niet vervalst is.

Waarvoor echter ik deze mooie witte dictam houdt met de opgenoemde beschrijving wordt hierna gemeld zo men de mooie bloemen en rozen gedenken moet, namelijk in het laatste kapittel van dit boek onder de pioenrozen.

Van de kracht en werking.

Wat van polei gemeld is zal overvloediger van Dictamnus verstaan worden die inwendig en uitwendig krachtiger werking heeft.

Innerlijk.

Dictam kruid zoals polei genuttigd drijft niet alleen de vrouwelijke vloed, maar ook de andere geboorte en de dode kinderen.

Een rook van dictamkruid gemaakt doet dergelijks.

Verder zo drijft het dictam sap, of een wijn daarmee gekookt, alle gift uit en heelt die gebeten wonden van de giftige dieren, reinigt en heelt ze wonderbaarlijk. [66]

Het kruid vermogen is zo machtig dat de giftige dieren van reuk moeten wijken en ruimen. Dictam is in summa een echte teriakel.

Uiterlijk.

Ettelijke melden de dictam trekt alle ingeschoten pijl eruit, niet alleen bij de mensen daarop gelegd, maar ook wanneer dat vee van dictam eet zullen de pijlen eruit vallen, bezie Vergilius libro 12 Aenei.

Dictamnum genitrix Cratea carpit ab Ida

Puberibus caulem folijs, & flore comancem

Purpureo, non illa feris incognita capris

Gramina, quum tergo volucres hæsere sagittæ.

Dat versta ik van de derde dictam Dioscorides 3, kapittel 24.

Dictam gestoten en pleistervormig op de milt gelegd verteert die.

De sappen van dictam in de giftige wonden gedaan van de wapens en wilde dieren heelt dezelfde zonder schaden.

De andere dictam zo onze artsen gebruiken behoort onder de pioenenwortels en niet hier.

Von den Basilgen. Cap. VIII.

Der Basilgen kreütter seind dτei, zwo zam, die dτitt wild. Die zwo můþ man in gårten Jårlichs zielen vom samen in dem Meyen. Die Edelst und schónst ist die klein, würt ein ståmmlin mit vilen åsten, einem dτauschelechten beümlin gleich. Die blåtlin vergleichen sich dem Maieron, doch ein wenig grósser, eins kóstlichen lieblichen geruchs. (Herba regia. 1.)

(2.) Die ander ist grósser mit bletter und stengel. Die bletter an diser Basilgen vergleichen sich dem kleinem Parietaria unnd Bengelkraut. Ettlichs blŭet gantz schneeweiþ, die ander bτaun leibfarb. Umd den runden stengel, wie an der roten Bynsaug erzeygen sich die blŭmlin an der Basilgen.

(3.) Die dτitt Basilg darff man nit allwegen vom samen ziehen. Dann sie komt jårlichs von der wurtzel, welche sich fast auþtheilet in der erden, wie die weisse Quecken wurtzel. Jst nür bald (wo sie ein mal gepflantzet wůrt) auþ zů tilgen. Das kraut vergleicht sich schier mit blettern unnd geruch einer Müntzen, der stengel rauch, harecht, vierecket, die blŭet am stengel rings umb mit roten leibfarb, Besihe dτoben das fünfft capitel, die erst wild Müntz mit roten stengeln under dem Sion.

Dise Basilg hab ich gegen Herbst in ein wasserechten feüchten grundt gepflanzt, unnd also lassen stehen biþ in das dτitt jar, ist sie zů einer kleinen wilden roten Fischmüntz woτden, und nit zů Quendel, wie Plinius meldet lib.xix.cap.v. Doch mócht auþ disem kraut wa es gegen der Sonnen in dτuckenem erdtrich, als von mir in ein feüchten grundt gesetzt ward, auch wol Quendel werden, welches ich noch zůr zeit nit versŭcht, will also dem Theophrasto sein schτifft lib.v.de planta.caussis auff diþmal bleiben lassen.

Von den Namen

Die zwo Basilgen nennen wir herbam Regiam, und Basilicam, und [67] Ocimum Gariophyllatum. Bin aber nit gewiþ obs das Ocimum sei, davon Diosc.lib.ij cap.cxxx, schτeibt, welcher spτicht das Ocimum sei ein gemein kraut. So doch Basilgen nit sonderlich gemein, sonder vil arbeit bedarff, ein Summerkraut das kein reiffen roch frost leiden mag. Jch hab hie ein argwon, und acht Basilgen sey Acinum, von welchen Dioscoτdes redt lib.iij.cap.xlv. Das Ocimum aber in anderen bŭchern lieþ ich ein frucht des vihes sein, will doch mit niemands zancken, doch von den Ocimis an eim andern oτt weiters, nemlich im xxv.capitel des andern theils, under dem Heidenkorn. Ocimum fluviale heiþt in Avicenna Bedarungi, Avi.cap.cv.lib.ij. Jn Tacuinis stehet Radharuchi voτ Ocimo, gemelte namen verstehe ich vom dτitten Basilgen, welche dτoben under den Müntzen gnůgsam ist angezeigt, under der ersten roten wilden Müntzen, und Sion odoτatum genant is.

Von der Krafft und Würckung. [68]

Die zwo edle wolriechende garten Basilgen, die krauþ Teütsch Bacharis, die ander Acinos genant, seind beinahe durch die ungelehτten schτeiber in verachtung und haþ kommen, als solten sie schådliche kreütter sein. (Bacharis Germanica.) Das ist aber der fål, das sie alle meynen Basilgen sei das Ocimum Cathonis τc.von dem selbigen Ocimo und Ocimastro leþ man in der Braunwurtz, und Heidenkorn. Unsere Ocima gariophylata oder Basilgen seind warmer complexion, umb des willen sie auch resolvieren und zertheilen die zåhe feüchtigkeit der Lungen und Můtter, mógen nützlich Jnwendig eingenommen und Auþwendig auffgelegt werden.

Innerlich.

Gedoτrte Basilgen kreütter seind lieblich in der kost gebτaucht, gleich dem Maieron und Rosmarein. (Kuchen wurtz.)

Basilgen kreütter gedóτt, unnd ein Most darüber lassen verjåren, gibt dem wein ein hertzlichen gůten geschmack unnd geruch dem Moscateller gleich. (Wein wurtz.)

Ein decoction auþ Basilgen gemacht mit wein, vertreibt das keichen, zertheilt den schleim und den alten hůsten, moτgens und abens gedτuncken, Treibt den harn, fürdert die zeit gleich dem Poley. (Keichen. Hüsten. Harn.)

Basilgen samen uber nacht in Rosen wasser gelegt, würt zů einem weissen safft oder gummi, der dient hefftig wel zů der bτeün, zů den schτunden der lefftzen, der zungen, und den wartzen an den bτüsten, mit einer federn auff gestrichen. (Bτeüne. Wartzen. Schτunden.)

Basilgen samen, und das wasser davon gebτant eingenommen, sterckt dz hertz und weret der onmacht. ( Hertz stercken. Onmacht.)

Eüsserlich.

Basilgen kreütter grŭn auff die stirn gebunden, vertreibt das hauptweh, dergleichen thůt das wasser von Basilgen gebτant. (Hauptweh. Dempff bader.)

Dempff und Båder von allen Basilgen gemacht, haben die art und eigenschafft des Polei, und der Müntzen.

Basilgen wasser leschet alle hitz in den augen, am haupt, das wild fewτ, an den geschwollenen bτüsten und heimlichen enden.

Der wild Basilgen hat seine Würckung mit den Müntzen unnd Balsam kreüttern. (Hitz, Augen, Wild fewτ.)

Van basilicum. Kapittel 7.

De bazielkruiden zijn drie, twee tamme en de derde wild. Die twee moet men in tuinen jaarlijks telen van zaden in de mei. De edelste en mooiste is de kleine, wordt een stammetje met vele takken, een bosachtig boompje gelijk. Die blaadjes vergelijken zich de majoraan, doch een weinig groter, een kostelijke lieflijke reuk.

De andere is groter met bladeren en stengel. De bladeren aan dit bazielkruid vergelijken zich het kleine Parietaria en bingelkruid. Ettelijke bloeien gans sneeuwwit, de andere bruin vleeskleurig. Om de ronde stengel, net zoals aan de rode dovenetel, vertonen zich de bloempjes aan het bazielkruid.

Het derde bazielkruid hoeft men niet altijd van zaden te kweken. Dan ze komt jaarlijks van de wortel die zich erg uitdeelt in de aarde zoals de witte kweekwortel. Is nu gauw (waar ze eenmaal geplant wordt) uit te verdelgen. Dat kruid vergelijkt zich vrijwel met bladeren en reuk een munt, de stengel ruw, harig, vierkant, de bloei aan de stengel rondom met rode vleeskleurige, bezie boven dat vijfde kapittel, de eerste wilde munt met rode stengels onder de Sion.

Deze baziel heb ik tegen de herfst in een waterige vochtige grond geplant en alzo laten staan tot in het derde jaar is ze tot een kleine wilde rode vismunt geworden en niet tot tijm zoals Plinius meldt in libro 19, kapittel 5. Toch mocht uit dit kruid wanneer het tegen de zon in droog aardrijk, zoals van mij in een vochtige grond gezet werd, ook wel tijm worden wat ik tot op heden nog niet geprobeerd heb, wil alzo Theophrastus zijn schrift libro 5, de planta caussis in deze keer blijven laten.

Van de namen.

(Ocimum basilicum, Clinopodium grandiflora) De twee bazielkruid noemen we herbam Regiam en Basilicam en [67] Ocimum Gariophyllatum. Ben echter niet gewis of dat Ocimum is waarvan Dioscorides libro 2, kapittel 130 schrijft, die spreekt dat Ocimum is een algemeen kruid. Zo toch bazielkruid niet vooral algemeen, maar veel arbeid behoeft, een zomerkruid dat geen rijp noch vorst lijden mag. (Clinopodium calamintha) Ik heb hier een argwaan en acht bazielkruid is Acinum, waarvan Dioscorides spreekt libro 3, kapittel 45. Dat Ocimum echter in andere boeken liet ik een vrucht van het vee zijn, wil toch met niemand twisten, toch van de Ocimis aan een ander oord verder, namelijk in 25^ste kapittel van het andere deel onder de boekweit. Ocimum fluviale heet in Avicenna Bedarungi, Avicenna kapittel 105, libro 2. in Tacuinis staat Radharuchi voor Ocimo, gemelde namen versta ik van het derde bazielkruid die boven onder de munten genoegzaam is aangezegd, onder de eerste rode wilde munten en Sion odoratum genoemd is.

Van de kracht en werking. [68]

De twee edele welriekende tuin bazielkruiden, de gekroesde Duitse Bacharis en de andere Acinos genoemd, zijn bijna door de ongeleerde schrijvers in verachting en haat gekomen als zullen ze schadelijke kruiden zijn. Dit is echter het geval dat ze allen menen bazielkruid is dat Ocimum Cathonis etc., van dezelfde Ocimo en Ocimastro leest men in het bruinkruid en boekweit. Onze Ocima gariophylata of bazielkruid is van warme samengesteldheid en daarom ze ook oplossen en verdelen de taaie vochtigheid van de longen en baarmoeder, mogen nuttig inwendig ingenomen en uitwendig opgelegd worden.

Innerlijk.

Gedorde bazielkruid kruiden zijn lieflijk in de kost gebruikt, gelijk de majoraan en rozemarijn.

Bazielkruid kruiden gedroogd en een most daarboven laten verjaren geeft de wijn een hartelijke goede smaak en reuk de moscateller gelijk.

Een afkooksel uit bazielkruid gemaakt met wijn verdrijft dat kuchen, verdeelt de slijm en het oude hoesten, ‘s morgens en ‘s avonds gedronken. Drijft de plas en bevordert de tijd gelijk de polei.

Bazielkruid zaden over nacht in rozenwater gelegd wordt tot een witte sap of gom, die dient heftig goed toe de mondblaartjes, tot de barsten van de lippen, de tong en de wratten aan de borsten, met een veer op gestreken.

Bazielkruid zaden en dat water daarvan gebrand ingenomen versterkt dat hart en weert de onmacht.

Uiterlijk.

Bazielkruid kruid groen op de hersens gebonden verdrijft de hoofdpijn, dergelijke doet dat water van bazielkruid gebrand.

Damp en baden van alle bazielkruiden gemaakt hebben de aard en eigenschap van de polei en de munten.

Bazielkruid water lest alle hitte in de ogen, aan hoofd, het wild vuur aan de gezwollen borsten en heimelijke einden.

Dat wilde bazielkruid heeft zijn werking met de munten en balsem kruiden.

Von Maieron. Cap. IX.

Zwei kreütter nent man bey uns Teütschen Maieron, oder Meyle. Das edelst under disen ist der klein, mit den zarten blettlin nit uber eins hellers bτeit, dunckel, eschenfarb grŭn, lind und weich, mit sehτ kleinen weissen blŭmlin, die pflegt man mit den güpfelen ab zů pfetzen, sonst dóτret d stock gar liederlich. (1. Edel klein Basilgen.) Ettlich aber lassen es auch samen tragen, davon sie junge stócklin pflantzen. Ettliche erneweren die alte stóck mit den jungen pflantzen, schlecht in die erden gesetzt wie den Rosmarein. Diþ kraut ist fast zart, darumb es nit harten frost kan leiden, würt gegen dem Winter auþgesetzt und in warmen kellern behalten, Jn Meiland zilt man dessen uberflüssig. [69]

Der ander Maieron ist wild, und bleibt uber Winter in gårten frosts halben unversert. Seine bletter, stengel, güpffel, und blůmen, seind bτeiter, lenger, dicker, und grósser dann des voτdτigen, haben beide beinach ein geruch, und krafft. Dise kreütter seind der Jungfrawen, die pflantzens umb der krentz und jungen gesellen willen.

Von den Namen.

Man nent den Maieron Sampsychon, Sampsuchum, Amaracum, Trifolium Agathides, Cnecion, Acapnon, Jsidis Genituram, Thτamben, Sopho, Myuron, Persam, Sacerdotis Asinum. (Dios.lib.3.cap.42.)

Wa man mit mein schτeiben nit für ein freche thoτheit wolt achten, so spτech ich das der wild Maieron, so bei uns wechþt, under dem capitel Maro Diosc.lib.iij.cap.xliiij.begriffen were, unnd der edel klein Basilgen darvon wir dτoben gemelt haben, ein Teütscher rechter Bacchar seye, Dios.lib.iij.cap.xlvj. Serapio nent den Maieron Merzenium cap.cclxxxvj. (Maro. Bacchar. (C )[70]

In Jtalia nennt man den Maieron Gentilem, im Welschen land Mariolaine.

Von der Krafft und Würckung.

Zam und wilder Maieron seind warmer unnd dτuckner art. Dienen Jnnerlich und Eüsserlich allen menschen.

Innerlich.

Maieron kraut in weissem wein gesotten, ist nutz gedτuncken, denen so anfahen wassersüchtig zů werden. Stillet also genützt, das weh im leib, treibt den harn und menses. Safft oder wasser von Maieron, in die nasen gethon, sterckt dz hirn, macht niesen, erweckt die schlaffende Lethargicos, und die so von der grossen kranckheit gefallen seind. (Harn. Niesen. Hauptstercken. Schlaff sucht.)

Das wasser von Maieron gebτant, auff die zungen gestrichen, bτingt die spτach wider, es erfrewt und sterckt das hirn und gedåchtnuþ, wunderbarlich, jeder weilen iij.oder iiij.lóffel vol gedτuncken. Das kraut ist ein edle wurtz in aller kost. (Sprach, Hirn, Gedechtnuþ, Kuchen wurtz.)

Eüsserlich.

Maieron kraut mit gersten meel gestossen, plasters weiþ auff die augen gelegt, benimpt die hitz, vertreibt die geschwulst und schmertzen.

Das pulver in die Nasen gethon mit ein wenig Jngwer macht Niesen, und zertheilt den schnupffen. (Augen, Hitz, Geschwulst, Niesen.)

Ein plaster auþ Maieron gemacht und auffgelegt, stillet dz magen weh, richtet auch die verτuckte glider zů recht, mit hinlegung des schmertzens, also gebτaucht. (Magen wee.)

Ein Olei von Maieron gemacht, erweycht die nerven und spannadern, deþgleichen die verharte můtter damit gesalbet. (Spannadern.)

Zåpfflin, pτessaria oder fomenta mit Maieron bereit, bτingen den weibern jre blódigkeit. (Weiber fluþ)

Der safft von Maieron auff gerunnen blůt gestrichen, zertheilt das selbig, heilt die bloen måler, unnd legt das geschwollen Miltz nider. (Gerunnen blůt. Blo måler.)

Van Majoraan. Kapittel 9.

Twee kruiden noemt men bij ons Duitsers majoraan of Meyle. De edelste onder deze is de kleine met de zachte blaadjes die niet over een dubbeltje breed zijn, donker, askleurig groen, zacht en week en met zeer kleine witte bloempjes die pleegt man met den toppen af te knijpen anders verdroogt de stok erg liederlijk. Ettelijke echter laten het ook zaden dragen waarvan ze jonge stekjes planten. Ettelijke vernieuwen die oude stek met de jonge planten, recht in de aarde gezet zoals de rozemarijn. Dit kruid is erg zacht, daarom het niet harde vorst kan lijden, wordt tegen de winter uitgezet en in warme kelders behouden. In Milaan teelt men deze overvloedig. [69]

De andere majoraan is wild en blijft over winter in tuinen vanwege de vorst onbeschadigd. Zijn bladeren, stengel, toppen, en bloemen zijn breder, langer, dikker en groter dan de vorige, hebben beide bijna een reuk en kracht. Deze kruiden zijn van de jonkvrouwen die het planten vanwege de kransen en jonggezellen.

Van de namen.

(Origanum majorana) Men noemt de majoraan Sampsychon, Sampsuchum, Amaracum, Trifolium Agathides, Cnecion, Acapnon, Isidis Genituram, Thramben, Sopho, Myuron, Persam, Sacerdotis Asinum.

(Origanum sipyleum of Teucrium marum?) Wanneer men mijn schrijven niet voor een brutale domheid wil achten zo spreek ik dat de wilde majoraan, zo bij ons groeit, onder het kapittel Maro Dioscorides libro 3, kapittel 44 begrepen is en dat edele klein bazielkruid daarvan we boven gemeld hebben een Duitse echte Baccharis is, Dioscorides libro 3 kapittel 46. Serapio noemt de majoraan Merzenium kapittel 286. [70]

In Italië noemt men de majoraan gentilem, in Waalse land mariolaine.

Van de kracht en werking.

Tamme en wilde majoraan zijn warm en verdrogende aard. Dienen innerlijk en uiterlijk alle mensen.

Innerlijk.

Majoraan kruid in witte wijn gekookt is nuttig gedronken diegene zo aanvangen waterzuchtig te worden. Stilt alzo genuttigd de pijn in het lijf, drijft de plas en menstruatie. Sap of water van majoraan in de neus gedaan versterkt de hersens, maakt niezen, wekt op de slapende lethargie en die zo van de grote ziektes gevallen zijn.

Dat water van majoraan gebrand en op de tong gestreken brengt de taal weer, het verheugt en versterkt de hersens en gedachtenis wonderbaarlijk, elke keer 3 of 4 lepels vol gedronken. Dat kruid is een edel kruid in alle kost.

Uiterlijk.

Majoraan kruid met gerstemeel gestoten en pleistervormig op de ogen gelegd beneemt de hitte, verdrijft de zwellingen en smarten.

Dat poeder in de neus gedaan met een weinig gember maakt niezen en verdeelt het snuffen.

Een pleister uit majoraan gemaakt en opgelegd stilt de maagpijn, richt ook de verrekte leden terecht met neerleggen van de smarten, alzo gebruikt.

Een olie van majoraan gemaakt verweekt de nerven en zenuwen, desgelijks de verharde baarmoeder, daarmee gezalfd.

Zetpil, pessarium of warme omslag met majoraan bereidt brengen de vrouwen hun bloederigheid.

De sappen van majoraan op gestold bloed gestreken verdeelt datzelfde, heelt de blauwen plekken en legt de gezwollen milt neer.

Von Dosten, oder Wolgemůt. Cap. X.

Onser Oτiganum und Dosten in Germania ist ein wolriechends lieblichs gewåchþ, von einer wurtzel vil stengel, ettlichs ij.ellen hoch. Die bletter vergleichen sich zům ersten eh das es lang stengel gewint, dem voτgemelten wilden Maieron, so fast, das mans kaum underscheiden kan. Diser Dosten seind in der blúet dτei geschlecht, (1.) eins mit gantzen bτaun roten blůmen, (2) Die ander leibfarb rot, (3.) Die dτit gantz schnee weiþ, alle dτei eins haτechten bτaunen stengels, Blŭet umb Joannis Baptiste. Gegen Herbst gewint es ein seer kleins såmlin, am güpffel, da die schóne blúmlin verdóτrt seind, dem Maieron samen gleich.

Zwo holtseliger Edler Tosten seind mir Anno M.D. xlix.auþ frembden landen zůkommen, welcher gestalt sich etwas mit der gemeinem Tosten vergleichet, doch vil zarter, der stengel kürtzer, die blettlin schmåler und spitziger, [71] der geruch vil edeler, vast wie der Thymus. Die blůmen deren vil gedτungen bei einander wachsen, vergleichen sich den gipffelin am wilden Maieron. Die gróst under den zweien hat ein lieblichen scharpffen geschmack auff der zungen, fast wie die Negelin, doch ein wenig zů der bitterkeit geneygt, reücht vast lieblich, unnd das ander klein geschlecht vergleicht sich mit der gantzen gestalt, geruch und geschmack, dem Thymo, doch grósser, stercker und lieblicher, fast auff die beschτeibung Dioscoτidis.

Sonst ist noch ein Wolgemůt oder Dosten, mit fast spitzigen blettern, dann die voτige, fast hoτecht, rauch und wilde, in ettlichen wålden zů finden mit bτaunen blŭmlin umb den stengel wie Hysop. Dosten wachþt gern in hecken, und sonderlich an bergen, hecken und doτnen, da die Sonn steths hin kommen kan.

Von den Namen.

Ob das wórtlin Oτiganum unsern Dosten billich zůgelegt werde, wolte ich der gelerten Teütscher und Welscher nation uτsach gern verne (C ij) [72] men, seitemal unser Origanus und Dosten mit dem iiij.alten descτiption Diosco.und Plinij gar nit zů dτagen. Dann Plin.lib.xx.cap.xvij.und Diosco.lib.iij.cap.xxx.vergleichen die vier Oτiganos mit dem blettern ein theil dem Hysop, die andern dem Serpillo und Quendel.

Jch hab abermals nit ein kleinen argwon mit unser Wolgemůt. Dann ob es schon ein Oτiganus ist, so kan es doch deren keine sein die Plinius und Dioscoτides Heracliam, Heracleoticam, Panacem, Onitida, und Tragoτiganon nennen. Oder ist dem Diosco.unser Oτiganus unbekant gewesen, das ich zůmal nit glauben kan. Antonius Musa Ferτariensis vermeint gentzlich unser Dosten sey das Oτiganus Heracleotica, Die Wahlen nennen Dosten Oτigan, unnd die Hispanier Oτegano. (Antonius Musa.)

Jn summa Diosco.nent Oτiganum auch Heracleoticam, Heracliam, Conilam, Cunilam, Onitim, Panacen, Tragoτiganon, Marτubium, Diosco.lib.iij.cap.xxix.et xxx. Die Araber nennen Oτiganum Fandenigi, Eradhiotica Azaba. Serap.cap.ccc. Plinius Secundus lib.iiij.cap.xxxvj.sagt von dτeien namen, eins spτicht er, nennen die Griechen Trigoτicanum, dz ander Eradium, dz dτitt Oniten. Apul.cap.cxxiij.nent Oτiganum Gallicam Cunilam und auch Asclepion, sampt ob gemelten namen in Diosc. Jch mócht gern sehen was Antonius Musa von den geschlechten Oτigani geschτiben hat.

Von der Krafft und Würckung.

Dosten und Hysop haben vast einerlei würckung und tugendt in Dios. Seindt bede warmer natur. Jch laþ aber unsere Dosten Diosc. Hyssopus, und her widerum unsern Hysop Diosc. Oτiganus bleiben. Mógen bede in Leib und auuserhalb genützt werden.

Innerlich.

Dosten (in Diosc. Hysopus genant) mit Feigen, Rauten, honig und wein gesotten, und gedτuncken, ist ein kostlich artznei den keichenden Lungensüchtigen, die stehts hůsten, und die kalte flüþ vom haupt fal [73] len, zeittigt dise decoction zům auþwerffen. (Keichen. Hüsten.)

Moτgens und abens alle mal ein dτunck gethon, tódtet die würm im leib, (Würm.)

Zucker das man Conserva nent, darauþ bereit thůt dergleichen.

Dosten mit grŭnen Feigen und Cressen genossen, erweicht den bauch, fürnemlich so man darzů thůt Viol wurtz Jris genant nach eins jedes gefallen. (Harten bauch.)

Dosten mit Feigen gesotten gibt ein feinen Gargarismum zům halþ geschwår Angina. (Angina)

Das kraut mit Essig gesotten, ist ein feine collution oder schwenckung, der faulen unsauberen zeen. (Faule zeen.)

Eüsserlich.

Eyn plaster mit dosten, feigen, und Salpeter bereit, under einander gestossen, unnd uber gelegt, dτuckt nider die wassersucht. (Wassersucht.)

Dosten in wein gesotten, leschet alle hitz und entzündung, milch warm uber geschlagen. Der warm dampff darvon in die oτen empfangen, zertheilt das saussen und klingen. (Entzündung. Sausen.)

Van marjolein of welgemoed. Kapittel 10.

Onze Origanum en marjolein in Germanië is een goed ruikend lieflijk gewas, van een wortel veel stengels en ettelijke 140cm hoog. De bladeren vergelijken zich in het begin voordat het lange stengels gewint de voor vermelde wilde majoraan zo erg dat men ze nauwelijks onderscheiden kan. Deze marjolein zijn in de bloei drie geslachten, (1) een met gans bruinrode bloemen, (2) de ander vleeskleurig rood (3.) De derde gans sneeuwwit en alle drie een harige bruine stengel. Bloeit om Johannes de Doper. Tegen de herfst wint het zeer kleine zaadjes aan de top daar de mooie bloempjes verdroogd zijn, de majoraan zaden gelijk.

Twee lieflijke edele marjoleinen zijn me Anno 1549 uit vreemde landen toekomen welke gestalte zich wat met de gewone marjolein vergelijken, toch veel zachter, de stengel korter, de blaadjes smaller en spitser, [71] de reuk veel edeler, vast wie de Thymus. De bloemen, die veel gedrongen bij elkaar groeien vergelijken zich het topje aan wilde majoraan. De grootste onder de twee heeft een lieflijke scherpe smaak op de tong, vast wie de anjers, toch een weinig tot de bitterheid geneigd, ruikt erg lieflijk en dat andere kleine geslacht vergelijkt zich met de ganse gestalte, reuk en smaak de tijm, doch groter, sterker en lieflijker, vast op de beschrijving Dioscorides.

Anders is er nog een welgemoed of marjolein met meer spitse bladeren dan de vorige, erg harig, ruig en wild, in ettelijke wouden te vinden met bruine bloempjes om de stengel zoals hysop. Marjolein groeit graag in hagen en vooral aan bergen, hagen en dorens daar de zon steeds heen komen kan.

Van de namen.

(Origanum vulgare) Of dat woordje Origanum onze Dosten billijk toegelegd wordt wil ik van de geleerde Duitsers en Waalse natie oorzaak graag vernemen [72] sinds onze Origanum en Dosten met de 4 oude beschrijvingen van Dioscorides en Plinius geheel niet toedragen. Dan Plinius libro 20, kapittel 17 en Dioscorides libro 3, kapittel 30 vergelijken de vier Origanums met de bladeren een deel met de hysop, de anderen de Thymus serpillum en tijm.

Ik heb weer geen kleine argwaan met onze Wolgemůt. Dan ofschoon het een Origanum is, zo kan het toch die niet zijn de Plinius en Dioscorides Heracliam, Heracleoticam, Panacem, Onitida en Tragoriganon noemen. Of is Dioscorides onze Origanum onbekend gewest wat ik deze maal niet geloven kan. Antonius Musa Ferrariensis meent gans onze Dosten is dat Origanus Heracleotica. De Walen noemen Dosten Origan en de Spanjaarden Oregano.

In summa, Dioscorides noemt Origanum ook Heracleoticam, Heracliam, Conilam, Cunilam, Onitim, Panacen, Tragoriganon, Marrubium, Dioscorides libro 3, kapittel 29 en 30. De Arabieren noemen Origanum Fandenigi, Eradhiotica Azaba. Serapio, kapittel 300. Plinius Secundus libro 4, kapittel 36 zegt van drie namen, een, spreekt hij, noemen de Grieken Trigoricanum, de andere Eradium en de derde Oniten. Apuleius kapittel 123 noemt Origanum Gallicam Cunilam en ook Asclepion, samen opgenoemde namen in Dioscorides. Ik mocht graag zien wat Antonius Musa van de geslachten Origani geschreven heeft.

Van de kracht en werking.

Marjolein en hysop hebben vast en een dezelfde werking en deugd in Dioscorides. Zijn beide warme natuur. Ik laat echter onze marjolein Dioscorides Hyssopus en weer andersom onze hysop Dioscorides Origanum blijven. Mogen beide in lijf en aan de buitenkant genuttigd worden.

Innerlijk.

Marjolein (in Dioscorides Hysopus genoemd) met vijgen, ruit, honing en wijn gekookt en gedronken is een kostelijke artsenij voor de kuchende longzieken die steeds hoesten en die koude vloed van hoofd vallen [73] rijpt deze afkooksel tot uitwerpen.

‘s Morgens en ‘s avonds elke keer een dronk gedaan doodt de wormen in lijf.

Suiker dat men conserva noemt, daaruit bereidt, doet dergelijke.

Marjolein met groene vijgen en kers genoten weekt de buik, voornamelijk zo man daartoe doet viool kruid, Iris genoemd, naar elk zijn welgevallen.

Marjolein met vijgen gekookt geeft een fijn gorgelwater voor halszweer, Angina.

Dat kruid met azijn gekookt is een fijne collution of omspoeling van de vuile onzuivere tanden.

Uiterlijk.

Een pleister met marjolein, vijgen en salpeter bereidt, onder elkaar gestoten en opgelegd drukt neer de waterzucht.

Marjolein in wijn gekookt, lest alle hitte en ontsteking, melk warm overgeslagen. De warme damp daarvan in de oren ontvangen verdeelt dat suizen en klingen.

Von Quendel. Cap. XI.

In unsern landen findt man auff dτey geschlecht des Quendels. (Hŭnerserb.) Und disen flechten zwo hefftiger dann die dτitt, welche die gróst ist, und nit allenthalben als an wegen, zeünen, felsen, sonder auff den alten Bτachfeldern, unnd ungebawten willerichen gefunden würt. Jst ein staud mit vil zweigen, dem zamen Maieron gantz ånlich, auff der letzten seiten der bletter bleich grŭn, flecht sich nit so weit als die andn zwo. Die blůmen seind grósser an dem dannan dem gemeinem Quendel, eins seltzamen geruchs, dem Hysop schier gleich, darumb ichs und die Oτiganos zele, unnd für Cu (C iij) [74] milago Plinij halt.lib.xx.cap.xvj. Der ander Quendel ist dem jetz gemelten auch gleich mit der hóhe, bletlin, ståmlin, vast dτauschelecht, ohn allen geruch, als mich bedaucht. Disen Quendel hab ich auff den mauren gefunden on blůmen. Jch hat den Quendel schier für ein Dictam geacht lib.iij.cap.xxxij.Diosc. Will aber hiermit niemands verfüren. (Cumilago.)

Der dτitt Quendel ist d gemein, Wiewol dessen ist auch zwei geslecht, zům wenigsten. Dann der ein hat gantze rotunde blåttlin. Der ander aber etwas spitzer und schmåler, dem zwibel Hysop nit ungleich. Die blŭet an jn beden ist dem Thymo gleich, bτaun pτesilgen farb, ettlich bleich leibfarb, ettlich gantz schnee weiþe blůmen. Würt nit an allen oτten gefunden, gleich wie die weisse Dosten auch seltzam ist.

Disen weissen Quendel hab ich gepflanzt, unnd ist im dτitten jar bτaun woτden, wie der ander Quendel.

Von den Namen.

Quendel nent man auch Künel, Kienlin, Hŭnerkle, Hŭnerkól, wilden Poley, Hŭnerferb. Zů Latin Serpillum, Gτiechisch Herpillon. Wie wol die Namen auch mehτ gewåchsen zůgelegt werden, wie Oτiganus. Dann Diosc.lib.ij.cap.cxxij,nent Sisymbτium auch Serpillum, so nent Plinius Sisymbτium agreste Serpillum. Herwiderumb sagt Diosco.lib.iij.cap.cxciij.das Artemisia auch Serpillum genent sey.

Den Quendel nennen sie auch Cicer erraticum, Cicer rusticum, Polium, Zigis agrestis, Meronopus Apu.cap.c. Die Araber als Serapio sagt, nennen den Quendel Ardas, Nemen, Ardanema, Zantor, Sisnabar, und den wilden Quendel Ragis cap.cclxxxlx.

Zigis das wórtlin reimet sich mehτ auff unser Dosten dann Quendel, daher ich ein argwon hab das Dosten so wir Oτiganum nennen, etwann der Quendel Zygis gewesen sei, Jm Welschen land heiþt der Quendel Serpolet und Pillolet.

Von der Krafft und Würckung.

Quendel kreütter seind einer hitzigen qualitet und eigenschafft. Und ist zwar diþ kraut nichts anders bey mir, dann das kleinst geschlecht Oτiganoτum omnium. Hat auch aller tugent der selben auþ und inwendig des leibs zů gebτauchen.

Innerlich.

Quendel kreütter in wein gesotten, warm gedτucken, treibt auþ menses, den lenden und blasen schleim in harn. Stillet das Gτimmen, heilet, also genützt Jnnerliche wunden und bτüch. Eróffnet Lung und Leber und das Miltz. Mit Essig und honig Quendel gekocht, in vorige maþ genossen, hilfft denen so blůt spewen. (Weiber fluþ. Schleim, Harn, Grimmen. Brüch, Wunden, Leber, Lung)

Der safft von Quendel auff ein halb lot mit eþig eingenommen, thŭt dergleichen

Quendel in aller kost und dτanck genützt ist ein Tiriack für alle gifft der würm und Schlangen. (Tiriack für gifft.)

Quendel met honig, sŭþholtz, ånis und wein gesotten ist ein hilff für den düτren zehen hůsten. Sterckt den magen, und stillet den kalten seych. (Dürren hůsten. Kalten seich.) [75]

Der grŭn Quendel ist nun mehτ auch in die kuchen zům fleisch unnd Fischen gleich dem Petersilgen berůffen. (Kuchenwurtz)

Eüsserlich.

Der geruch des Quendels sterckt das hirn, vertreibt schwindel auffs haupt gelegt, dz gebτant wasser von Quendel blůmen, mit rosenessig temperiert und uber die stirnen gelegt, stillet die wŭtende haupt sucht phτenesin.

Andere tugendt der Quendel seind wie der Dosten, Dictam unnd des Poley. (Hirn. Schwindel, Hauptweh.)

Van Tijm. Kapittel 11.

In onze landen vindt men een drie geslachten va de tijm. En van deze vlechten twee heftiger dan de derde welk de grootste is en niet overal zoals aan wegen, tuinen, rotsen, maar op de oude braakvelden en ongebouwde weelderige gevonden wordt. Is een vaste plant met veel twijgen, de tamme majoraan gans gelijk, op de laatste zijde van de bladeren bleekgroen, vlecht zich niet zo wijd uit als de andere twee. De bloemen zijn groter aan die dan aan de gewone tijm, een zeldzame reuk, de hysop schier gelijk, daarom ik het onder de Origanum tel en voor Cumilago [74] Plinius houdt libro 20, kapittel 16. De andere tijm is de net vermelde ook gelijk met de hoogte, blaadjes en stammetjes en erg bossig, zonder alle reuk zoals ik denk. Deze tijm heb ik op de muren gevonden zonder bloemen. Ik had de tijm schier voor een dictam geacht libro 3 kapittel 32 Dioscorides. Wil echter hiermee niemand verleiden.

De derde tijm is de algemene, hoewel van die zijn ook twee geslachten tenminste. Dan de ene heeft ganse ronde blaadjes. De andere echter wat spitser en smaller, de uien hysop niet ongelijk. De bloei aan hen beiden is de Thymus gelijk, bruin Brazilië kleurig, ettelijke bleek vleeskleurig, ettelijke gans sneeuwwitte bloemen. Wordt niet aan alle oorden gevonden, gelijk zoals de witte marjolein ook zeldzaam is.

Deze witte tijm heb ik geplant en is in derde jaar bruin geworden zoals de andere tijm.

Van de namen.

(Thymus serpyllum, Satureja thymbra?) Tijm noemt men ook Künel, Kienlin, Hŭnerkle, Hŭnerkól, wilde Polei, Hŭnerferb. In Latijn Serpillum, Grieks Herpillon. Hoewel die namen ook meer gewassen toegelegd worden zoals Origanum. Dan Dioscorides libro 2, kapittel 122 noemt Sisymbrium ook Serpillum, zo noemt Plinius Sisymbrium agreste Serpillum. Daar tegenover zegt Dioscorides libro 3 kapittel 193 dat Artemisia ook Serpillum genoemd is.

De tijm noemen ze ook Cicer erraticum, Cicer rusticum, Polium, Zigis agrestis, Meronopus Apuleius kapittel 100. De Arabieren zoals Serapio zegt noemen de tijm Ardas, Nemen, Ardanema, Zantor, Sisnabar en de wilde tijm Ragis kapittel 290.

Zigis, dat woordje rijmt zich meer op onze marjolein dan tijm vandaar ik een argwaan heb dat marjolein zo we Origanum noemen wat de tijm Zygis geweest is. In Waalse land heet de tijm serpolet en pillolet.

Van de kracht en werking.

Tijm kruiden zijn een hete kwaliteit en eigenschap. En is wel dit kruid niets anders bij mij dan dat kleinste geslacht Origanorum omnium. Heeft ook alle deugd van die uit- en inwendig het lijf te gebruiken.

Innerlijk.

Tijmkruiden in wijn gekookt en warm gedroogd drijft uit menstruatie, de lenden en blazenslijm in de plas. Stilt dat grimmen en heelt alzo genuttigd innerlijke wonden en breuk. Opent long en lever en de milt. Met azijn en honing tijm gekookt en in vorige maat genoten helpt diegene zo bloedspuwen.

De sappen van tijm op een half lot met azijn ingenomen doet dergelijks

Tijm in alle kost en drank genuttigd is een teriakel voor alle gift van de wormen en slangen.

Tijm met honing, zoethout, anijs en wijn gekookt is een hulp voor de droge taaie hoesten. Versterkt de maag en stilt de druppelplas.

De groene tijm is nu meer ook in de keuken voor vlees en vissen gelijk de peterselie geroepen.

Uiterlijk.

Der reuk van de tijm versterkt de hersens, verdrijft duizeligheid op het hoofd gelegd, dat gebrande water van tijmbloemen met rozenazijn getemperd en ober de hersens gelegd stilt de woedende hoofdziekte, phrenesin.

Andere deugd van de tijm zijn zoals de marjolein, dictam en de polei.

Von Thymo, den welschen Quendel. Cap. XII.

Die weil wir des Quendels gedencken, so gehóτt der Thymus auch in das geschlecht. (Ymen kraut.) Dann bey uns nennt man Thymum Welschen Quendel, und nit unbillich. Dann er ist mit der gestalt der bletlin, blůmen, und geruch, dem letsten Quendel von miτ gesetzt, fast gleich und eins. Allein das die blåtlin am Thymo kleiner, schwartz grŭner, der geruch auch stercker, aber lieblicher, dann des Quendels ist. Diser gewåchs seind im Teütschen land auch zwey, zam unnd wild, der zam und garten Thymus ist nit lang inn Germania gewesen, sonder wie andere frembde gewåchþ von fleissigen gårtnern, unnd kuchenmeistern erstmals auffkommen und gepflanzt woτden.

Der Wild Thymus ist wie der heimisch Thymus mit blůmen und blettern, kurtz auff der erden flechtend, in aller maþ wie der kleinest Quendel, also, dz die so die kreütter nit zů underscheiden wissen, für Quendel halten, aber weit felen. Dann der geruch an disem Thymo ist nit wie des Quendels, (C iiij) [76] sonder süsser, lieblicher, beinahe wie des Maierons. Dises Thymus wachst uberauþ vil im Bitscher gewåld, ein sandecht dτucken erdtrich, und in sonderheit zwischen Jgelshart und Niderbτon, Jtem voτ dem gewåld zwischen Niderbτon und Mertzwiler, auff dürτem sandt. Die zeit seiner rechten blůmen ist umb Johannis. Die blůmen seind pτesilgen bτaun, ettliche leibfarb rot, zům theil schnee weiþ, allzeit voller jmen. (Bitscher wald.)

Von den Namen.

Dioscoτides, Theophτastus, Plinius, Vergilius, und Columella nennen disen Quendel oder Jmenkraut einhellig Thymum. Dios.aber lib.iij.cap.xxxix.sagt es werd auch Cephaloton oder Capitatum und Epithymida und Thyrsion und Stephane, und Mosula genant. Arabice Hasce. Serapio cap.cclxxj.

Von der Krafft und Würckung.

Thymus den wir Teütschen Welschen oder Rómischer Quendel deütten, ist auch warmer dτuckener art, dem gemeinen Quendel gleich, doch gewaltiger im auþtreiben, jnnen unnd aussen zůbτauchen, aller ding holtseliger dann der gemein Quendel.

Innerlich.

Thymus in wein gesotten und gebτaucht, hat eben die Würckung wie vom Quendel gehóτt ist, hilfft dem keichen, wehτet dem kurtzen athem treibt auþ die würm, gerunnen blůt, gifft, Menses, die bürden, und todte kinder. (Keichen. Würm. Gerunnen blůt. Geburt.)

Auþ Thymo und Quendel mag man liebliche sassen und auch conservas bereyten.

Eüsserlich.

Der safft mit Essig vermischt, zertheilt die blawen måler und das gerunnen blůt, heilt und vertreibt die roten wartzen Thymos genant, plasters weiþ auffgelegt. (Blawe måler. Rote wartzen.)

Van Thymus, de Italiaanse tijm. Kapittel 12.

Omdat we de tijm gedenken zo behoort de Thymus ook in dat geslacht. Dan bij ons noemt men Thymus Waalse tijm en niet onbillijk. Dan het is met de gestalte van de blaadjes, bloemen en reuk de laatste tijm van mij gezet erg gelijk en eens. Alleen dat de blaadjes aan Thymus kleiner, zwartgroener, de reuk ook sterker, maar lieflijker dan de tijm is. Dit gewas is in Duitsland ook twee, tam en wild. De tamme en tuin Thymus is niet lang in Germanië geweest, maar net zoals andere vreemde gewassen van vlijtige tuinlieden en keukenmeesters de eerste keer opgekomen en geplant worden.

De wilde Thymus is zoals de inlandse Thymus met bloemen en bladeren, kort op de aarde vlechtend, in alle maat zoals de kleinste tijm, alzo dat het die zo de kruiden niet te onderscheiden weten het voor tijm houden, echter ver falen. Dan de reuk aan deze Thymus is niet zoals de tijm, [76] maar zoeter, lieflijk, bijna zoals de majoraan. Deze Thymus groeit zeer veel in Bitscher woud, een zanderig droog aardrijk en vooral tussen Igelshart en Niderbron. Item voor het woud tussen Niderbron en Mertzwiler op droog zand. De tijd van zijn echte bloei is om Johannes. De bloemen zijn Brazilië bruin, ettelijke vleeskleurig rood, voor een deel sneeuwwit, altijd vol bijen.

Van de namen.

(Thymus vulgaris) Dioscorides, Theophrastus, Plinius, Virgilius en Columella noemen deze tijm of Imenkruid eenstemmig Thymum. Dioscorides echter libro 3 kapittel 39 zegt het wordt ook Cephaloton of Capitatum en Epithymida en Thyrsion en Stephane en Mosula genoemd. Arabisch Hasce, Serapio kapittel 271.

Van de kracht en werking.

Thymus die we Duitse, Waalse of Roomse tijm aanduiden is ook warme en droge aard de gewone tijm gelijk, toch geweldiger in uitdrijven, innen en buiten te gebruiken, aller ding liefelijker dan de gewone tijm.

Innerlijk.

Thymus in wijn gekookt en gebruikt heft dezelfde werking die van tijm gehoord is, helpt het kuchen, weert de korte adem, drijft uit de worm, gestold bloed, gif, menstruatie, de nageboorte en dode kinderen.

Uit Thymus en tijm mag man lieflijke sausen en ook conserven bereiden.

Uiterlijk.

Het sap met azijn vermengt verdeelt de blauwe plekken en dat gestolde bloed, heelt en verdrijft de rode wratten, Thymos genoemd, pleistervormig opgelegd.

Von Satureia, oder Garten Hysop. Cap. XIII.

Nach dem Quendel folgt der Garten Hysop, dann er fast in aller gestalt und krafft den Quendel sich vergleicht. (Zwibel Hysop.) Diser underscheid ist zwischen jhnen. Nemlich das der Hysop grósser, dτauschlechter, gleich wie ein holtz seligs blŭmlin, jårlichs auffwachþt, gar nahe wie der klein edel Basilgen thůt. Seine bletter seind bτeiter und lenger, dann am Thymo, mit sehτ schónen kleinen leibfarben blŭmlin, wie der ein Quendel. Der samen vergleicht sich dem Schelwurtz samen, ist aber grawer an der farb. Diþ kraut ist ein Summer gewåchþ, ist nit dann allein Jårlichs von samen auff zů zielen, in den Cappes und zwibel gårten. Bliebt nit uber Winter grŭn, wie der Thymus, Quendel, und der groþ Hysop, uτsach, das die selbige und ande [77] re holtzechte, mehτ auff beumlin od stauden art (die man Frutices nennt) dann Kreütter sich reimen. Dann so bald man ein zweiglin von dem holtzichten gewåchs als Maieron, Roþmarein, Hysop, Quendel, Thymus, Lafander, Salbey, Rauten, Stabwurtz, und dergleichen abτeiþt, unnd in den grundt steckt, mag es leicht wartung haben, es bekleibt und wachþt auff. Aber diser Hysop můþ jårlichs vom samen, wie Basilgen ernewert werden. Den wilden Saturey Diosco.hab ich in Germania nit gesehen.

Von den Namen.

Den Hysop nennt man Saturey, Zwibel Hysop, und Garten Hysop. Diosc.lib.iij.ca.xl.und Columella lib.ix.cap.iiij.nennen jn Cunilam, Satureiam, Thymbτam. Marcellus Verg.super Dioscoτ.lib.iij. Thymbτa, spricht er heiþ auch Oτiganus agrestis, Clinopodion, Pτobation, Ageratum, Cunila rustica, Serap.nent jn Sahater cap.ccciij. Rasis, Carohon.

Von der Krafft und Würckung.

Garten oder Zwibel Hysop Satureia genant, kan sich vom Quendel und Thymo nit auþschelen, Jst am geruch milter, am geschmack und natur hitziger, Jnwendig und auffen zů niessen.

Innerlich.

Satureien und Quendel kreütter seindt der armen leŭt wurtz, zů aller speiþ, bei fleisch und fischen gekocht, bτingen lust (also bereit) zů essen, dienen dem magen, reitzen zů ehelicher wercken. Andere tugendt der Satureien seind im Quendel und Thymo gemelt. Die armen würtzen und condieren im Herbst den Compost oder Cappes darmit. Von diser wurtz empfacht der Cappes güten geruch und lieblichen geschmack. (Wurtz der armen. Magen, Ehelicht werck. Cappes.)

Eüsserlich. [78]

Alle tugent und vermógen so von Quendel und Thymo gehóτt, seind dem Saturey auch múglich, umb des willen eins fürs ander genommen und gebτaucht mag werden.

Van Satureia of tuin hysop. Kapittel 13.

Na de tijm volgt de tuin hysop omdat het erg in alle gestalte en kracht op de tijm lijkt. Dit onderscheidt is tussen hen, namelijk dat de hysop groter, bossiger is, gelijk zoals een lieflijk bloempje jaarlijks opgroeit vrijwel zoals het kleine edele bazielkruid doet. Zijn bladeren zijn breder en langer dan aan Thymus met zeer mooie kleine vleeskleurig bloempjes zoals de ene tijm. De zaden vergelijken zich de stinkende gouwe zaden, is echter grauwer aan de verf. Dit kruid is een zomergewas en is niet anders dan alleen jaarlijks van zaden op te telen in de kool en uien tuinen. Blijft niet over wintergroen zoals de Thymus en tijm en de grote hysop, oorzaak dat diezelfde en andere [77] houtachtige meer op een boompjes of struiken aard (die men Frutices noemt) dan kruiden zich rijmen. Dan zo gauw men een twijgje van het houtachtige gewas zoals majoraan, rozemarijn, hysop, tijm, Thymus, lavendel, salie, ruit, staafkruid en dergelijke aftrekt en in de grond steekt mag het gemakkelijk onderhoud hebben, het verkleeft en groeit op. Maar deze hysop moet jaarlijks van zaden zoals bazielkruid vernieuwd worden. De wilde Saturey Dioscorides heb ik in Germanië niet gezien.

Van de namen.

(Satureja hortensis) De Hysop noemt men Saturey, uien hysop en tuin Hysop. Dioscorides libro 3 kapittel 40 en Columella libro 9 kapittel 4 noemen het Cunilam, Satureiam, Thymbram. Marcellus Virgilius super Dioscorides libro 3 Thymbra spreekt het heet ook Origanus agrestis, Clinopodion, Probation, Ageratum, Cunila rustica, Serapio noemt het Sahater, kapittel 303. Rasis, Carohon.

Van de kracht en werking.

Tuin of uien hysop Satureja genoemd kan zich van tijm en Thymus niet onderscheiden. Is aan reuk milder, aan smaak en natuur heter, inwendig en van buiten te genieten.

Innerlijk.

Satureja ’s en tijm kruiden zijn de armen mensen kruiderij tot alle spijs, bij vlees en vissen gekookt, brengen lust (alzo bereidt) tot eten, dienen de maag, wekken op tot huwelijkse werken. Andere deugd van de Satureja ’s zijn in tijm en Thymus gemeld. De armen kruiden en bewerken in herfst de compost of kool daarmee. Van dit kruid ontvangt de kool een goede reuk en lieflijke smaak.

Uiterlijk. [78]

Alle deugd en vermogen zo van tijm en Thymus gehoord zijn de Satureja ook mogelijk, daarom de ene voor de andere genomen en gebruikt mag worden.

Von Closter Hysop. Cap. XIIII.

Closter Hysop ist ein gemein garten kraut, wie die Salbei, auff holtz geartet, auþ einer harten wurtzel ein stamm, ettwann zwen, dτei, demnach der stock alt würt, gewinnt vil zweig wie gerten oder růten, die von unden an biþ oben auþ mit schónen grŭnen blåtlin bekleidt seind, in aller foτm wie der Lafander und Spick, die blåtlin am Hysop seind aber grŭner, bτeiter, kürtzer unnd zarter, bτingt sein blům gegen dem Newmonat, auff bτaun blawe farb geneigt, wie die wild Ochsenzung, ein blům an der anderen biþ oben auþ. So die auþfallen kompt ein kleins såmlin darnach, in heüþlin verschlossen, davon junger Hysop gezielt mócht werden. Aber vil schneller zielt sich das kraut von jungen zweigen im Lentzen abgerissen, und im grundt gesteckt, als von Rosmarin τc.

Den wilden unnd berg Hysop, hab ich wol in unsern landen auff sandechten felþen und hitzigen bergen funden, mit einem gantz wilden geruch, doch nit starck. Die blŭet ist dem ehegenanten kloster Hysop gleich. Das kraut einer kleinen Dost oder Poley. Den Hysop und Dosten belangen, hab ich mein uτteil angezeigt in der Dosten.

Von den Namen.

Den stauden nent man Kloster Hysop, Ysop, zů Latein Hyssopus. Diosc.lib.iij.cap.xxvij.spτicht er heiþ auch Laver, Cassiala, und bei den Egyptern Pesalem. Jm Serapione cap.cclx. Halcusa Cyse.

Von der Krafft und Würckung.

Was Hysop unnd wafür das kτaut bei uns in Dioscoτide geachtet, ist under dem Dosten gehóτt, würt Jnnerlich für Gifft, und Eüsserlich [79] fast zů dempffen, schmertzen und geschwulst nider zůlegen gebτaucht. Wer es auch gefelet, wann jemandts den wilden Hysop, so wir hie haben, den zweiten cretischen Dictam nennet mit den Dosten blůmen; Dioscoτides lib.iij.cap.xxxiiij.

Innerlich.

Hysop (das wir zů Latein Oτiganum deütten) in wein gesotten, und warm gedτuncken, hilfft denen so Cicutam das ist schirling, Opium, Gyps, und andere gifft genommen hetten. (Für gifft, als Cicuta, Opium, Gyps.)

Dem ettwas im leib zerstossen oder zerbτochen were, der laþ jhm Hysop, honig und Salbei in wein sieden, dτincke den selben es hilfft. (Bτuch.)

Gemelte decoction treibt auch auþ die schwartzen Gallen Atram bilem, und flavam. (Atra bilis.)

Andere krafft und vermógen des Hysops seind wie der Dosten. So seind die Lehτer welche uberflüssig alle tugendt dises und anderer kreütter schτeiben under den Namen angezeigt, das soll man durch auþ also in disem bůch warnemen.

Eüsserlich.

Hysop kreütter geben wolriechende fomenta, Epithimata und schweiþ båder. Seind vast nutz zů den Clistierungen, in colica paþione.

Wasser darinn Hysop gesotten ist, heilet alle raud, grind, und flechten darmit gewåschen. (Dåmpff Båder. Clystierung. Gτind.)

Van klooster hysop. Kapittel 14.

Klooster hysop is een algemeen tuinkruid zoals de salie op hout geaard uit een harde wortel een stam en soms twee of drie nadat de stek oud wordt, wint veel twijgen zoals de twijgen of roeden die van onderaan tot boven uit met mooie groene blaadjes bekleed zijn, in alle vorm zoals de lavendel en spijk, de blaadjes aan hysop zijn echter groener, breder, korter en zachter, brengt zijn bloem tegen de juli op bruin blauwe verf geneigd zoals de wilde ossentong, een bloem aan de andere tot boven aan toe. Zo die uitvallen komt een klein zaadje daarna, in huisje besloten waarvan jonge hysop geteeld mag worden. Maar veel sneller teelt zich dat kruid van jonge twijgen in lente afgetrokken en in de grond gestoken zoals van rozemarijn etc.

De wilde en berg hysop heb ik wel in onze landen op zandige rotsen en hete bergen gevonden met een gans wilde reuk, doch niet sterk. De bloei is de eerdergenoemden klooster hysop gelijk. Dat kruid een kleine marjoraan of polei. Wat hysop en marjolein aangaat heb ik mijn oordeel aangezegd in de marjolein.

Van de namen.

(Hyssopus officinalis, Hyssopus montanus) De struik noemt men klooster hysop, Ysop, in Latijn Hyssopus. Dioscorides libro 3 kapittel 22 spreekt het heet ook Laver, Cassiala en bij de Egyptenaren Pesalem. In Serapio kapittel 260 Halcusa Cyse.

Van de kracht en werking.

Wat hysop en waarvoor dat kruid bij ons en Dioscorides geacht is, is onder de Marjolein gehoord, wordt innerlijk voor gift en uiterlijk [79] vast te dempen, smarten en zwellingen neer te legen gebruikt. Waar het ook fout uitvalt als iemand de wilde hysop, zo wij hier hebben, de tweede Kretische dictam noemt met de marjolein bloemen; Dioscorides libro 3 kapittel 34.

Innerlijk.

Hysop (dat we in Latijn Origanum aanduiden) in wijn gekookt en warm gedronken helpt diegene zo Cicuta, dat is scheerling, Opium, gips en andere gift genomen heeft.

Die wat in lijf gestoten of gebroken is die laat hem hysop, honing en salie in wijn koken en drink datzelfde, het helpt.

Gemelde afkooksel drijft ook uit de zwarte gal, Atram bilem, en gele.

Andere kracht en vermogen van de hysop zijn zoals de marjolein. Zo zijn de leraars welke overvloedig alle deugd van dit en andere kruiden schrijven onder de namen aangezegd, dat zal men door uit alzo in dit boek waarnemen.

Uiterlijk.

Hysop kruiden geven welriekende warme omslag, omslagen en zweet baden. Zijn erg nuttig tot de klysma’s in colica passione.

Water daarin hysop gekookt is heelt alle ruigte, schurft en huiduitslag, daarmee gewassen.

Von Scharlach. Cap. XV.

Scharlach ist auch der wolriechenden gewåchþ eins, und ist zweierley, Der zam und recht Scharlach wachþt in gårten zům ersten vom Samen (der sich dem Rettich samen vergleicht) bτingt zwei kleiner grawer blettlin wie der Basilg. Nach denen kommen gantz rauhe hoτechte bletter, je lenger je grósser, hoτechter und krauser dann dz groþ Wullkraut, Eschen farb grŭn, der stengel vierecket, die blůmen weiþ blofårbig, Jn aller foτm und gestalt wie die groþ Salbei stengel und blůmen dτegt, allein das der Scharlach mit kraut, stengel, blůmen, heüþlin τc vil grósser dann an der Salbey erscheinet, mit einer holtzechten wurtzel wie Hysop unnd salbey, weret kein stock uber iij.jar. Der geruch ist fast starck das kraut sei dürτ oder grŭn.

Der wild Scharlach ist dem zamen mit stengel, und samen, und farb etwas gleich doch vil kleiner. Aber mit blettern, blůmen, heüþlin, vergleicht er sich dem weissen Andoτn. Darumb jn ettliche feld Andoτn nennen, dann sein wachsung ist auff ungebawten feldern, da die distel und unkreüter wachsen. Gewint gemeinlich nur ein stengel oder zween, elen hoch. Darvon dτoben im ij.capitel gemelt ist. (Feld Andoτn.)

Von den Namen.

Scharlach weiþ ich in Diosc.noch nit eigentlich zů nennen, Costantius Platearius und alle newe schτeiber nennen die kreütter Gallitricum hoτtu [80] lanum, das ander Gallitricum Agreste, so doch Gallitrichon Adianton ist, Diosco.lib. iiij.cap.cxxxj. Vitalis de furno cap.cccxj lert ein Wein mit dem kraut machen, vergleicht sich vast einem Muscateller.

Wiewol Gallitrichon in Apul.cap.xlvij.ein anders ist. Ettliche nennens Scarleam, Galli centrum und Bezomo. Mich duncket aber wann mans recht besehe, es solt Scharlach Dios.lib.iiij.ca.xxxiij Sideritis sein, (Sideritis.) welches man Heracleam, und Genituram oder sanguinem Titani, und Caudam scoτpionis und Sendionoτ und Udedonium, Parmicon, Xantophonea, oculum Bovis, Vertemnum oder Solastrum nennet. Dios.lib.iiij.cap.lix.nennt es Verbenacam supinam, auch Sideritin. Was ligt dτan dz ich dem Scharlach also nenne dieweil die beschτeibung sich darzů nit ubel reümet, ist aber jemands dem der Scharlach lieber gefelt under das capitel Oτmino zůschτeiben, das mag ich zůlassen, dieweil die beschτeibung Dioscoτ.auch nit ubel darzů schickt lib.iij.cap.cxxxvj.und spτicht er heiþ Oτmia unnd Geminalis. (Orminum.)

Von der Krafft und Würckung.

Zame und Wilde Scharlach seind warmer un dτuckener qualitet und vermógen. Jr art ist resolvieren subteil dünn zů machen, unnd auþ zůfüren jnnen und aussen.

Innerlich.

Eyn wein uber Scharlach verjoτen ist dem kalten magen fürtreffenlich [81] bequem, dann er zertheilt und verzert die phlegmata, Jst nutz gedτuncken den kalten unfruchtbaren weibern, die mit den weissem fluþ bekümmert seind.

Ettlich halten der Scharlach sei dem haupt umb seins starcken geruchs willen, schådlich. Dz ist wahr wan man seins wein zů vil dτinckt. Aber warlich die gereüchte und gebτante schweffel wein, thůn mehτ schadens dann alle kreütter wein. Noch will niemands das selbig reüchen, und weid Eschen in seinem wein empeτen. (Scharlach wein, Kalten magen, Weisser fluþ. Schwåffel wein.)

Scharlach pulver in die nasen empfangen macht niesen, vertreibt den schnupffen, und reinigt das hirn. Andere tugent des Scharlach seind fast wie des Dictams. (Niesen. Hirn reinigen.)

Eüsserlich.

Scharlach jn wasser gesotten und den warmen dampff darvon unden empfangen foτdert mit gewalt die zeit, die bürden, und anders gleich dem Dictam. (Frawen zeit, Ander geburt. Todt geburt.)

Van scharlei. Kapittel 15.

Scharlei is ook een van de goed ruikende gewassen en is tweevormig. De tamme en echte scharlei groeit in tuinen als eerste van zaden (die zich de radijszaden vergelijken) brengt twee kleine grauwe blaadjes zoals het bazielkruid. Na die komen gans ruwe harige bladeren, hoe langer hoe groter, harig en kroeziger dan dat grote wolkruid, askleurig groen, de stengel vierkant, de bloemen wit blauw gekleurd. In alle vorm en gestalte zoals de grote salie stengel en bloemen draagt, alleen dat de scharlei met kruid, stengel, bloemen, huisje etc., veel groter dan aan de salie verschijnt, met een houtachtige wortel zoals hysop en salie, duurt geen stek over 3 jaar. De reuk is erg sterk dat kruid is dor of groen.

De wilde scharlei is de tamme met stengel en zaden en verf wat gelijk doch veel kleiner. Maar met bladeren, bloemen en huisje vergelijkt het zich de witte andoorn. Daarom het ettelijke veld andoorn noemen, dan zijn groei is op ongebouwde velden daar de distels en onkruiden groeien. Gewint gewoonlijk maar en stengel of twee, zeventig cm hoog waarvan boven in 2^de kapittel gemeld is.

Van de namen.

Scharlei weet ik in Dioscorides nog niet eigenlijk te noemen, Constantius Platearius en alle nieuwe schrijvers noemen die kruiden Gallitricum hortulanum [80], de andere Gallitricum Agreste, zo toch Gallitrichon Adiantus is, Dioscorides libro 4 kapittel 131. Vitalis de furno kapittel 311 leert een wijn met het kruid te maken, vergelijkt zich erg een muscateller. (Salvia sclarea)

Hoewel Gallitrichon in Apuleius kapittel 42 een andere is. Ettelijke noemen het Scarleam, Galli centrum en Bezomo. Ik denk echter als men het recht beziet, het zou scharlei Dioscorides libro 4 kapittel 33 Sideritis zijn welke men Heracleam en Genituram of sanguinem Titani en Caudam schorpionis en Sendionor en Udedonium, Parmicon, Xantophonea, oculum Bovis, Vertemnum of Solastrum noemt. Dioscorides libro 4 kapittel 59 noemt het Verbenacam supinam, ook Sideritin. Wat ligt eraan dat ik de scharlei alzo noem omdat de beschrijving zich daartoe niet slecht rijmt, is er echter iemand die de scharlei liever bevalt onder dat kapittel Ormino te schrijven, dat mag ik toelaten omdat de beschrijving Dioscorides ook niet kwaad daartoe schikt libro 3 kapittel 136 en spreekt het heet Ormia en Geminalis.

Van de kracht en werking.

Tamme en wilde scharlei zijn warme en droge kwaliteit en vermogen. Hun aard is oplossen en subtiel dun te maken en uit te voeren van binnen en buiten.

Innerlijk.

Een wijn over scharlei verjaren is de koude maag voortreffelijk [81] bekwaam, dan het verdeelt en verteert het flegma, is nuttig gedronken de koude onvruchtbare vrouwen die met de witte vloed bekommerd zijn.

Ettelijke houden de scharlei is het hoofd vanwege zijn sterke reuk schadelijk. Dat is waar als men zijn wijn te veel drinkt. Maar waarlijk de gerookte en gebrande zwavelwijn doet meer schaden dan alle kruidenwijnen. Nog wil niemand datzelfde ruiken en wilgen as in zijn wijn ontberen.

Scharlei poeder in de neus ontvangen maakt niezen, verdrijft het snuffen en reinigt de hersens. Andere deugd van de scharlei zijn vast zoals de dictam.

Uiterlijk.

Scharlei in water gekookt en de warme damp daarvan onder ontvangen bevordert met geweld de tijd, de geboorte, anders gelijk de dictam.

Von Salbei. Cap. XVI

Under allen stauden, ist kaum ein gewåchþ uber die Salbei, dann es dienet dem artznet, koch, keller, armen unnd reichen. Jst ein sonderlich wurtz denen so nit gen Franckfurt unnd Venedig haben zůfaren, von denen es billich in gårten als die edelst Teütsch wurtz gepflanzt solt werden. (Wurtz der armen Teütsche.)

Deren geschlecht seind zwo zamer, groþ und klein, oder die Bτeit und spitz Salbei. Die groþ oder bτeit Salbei hat bletter, stengel, blůmen, unnd samen, beinach wie der Scharlach. (1. Bτeit Salbei.) Allein das die bτeit Salbei mit stengel, kraut, blůmen τc.kleiner, schmåler, unnd grŭner ist, dann der Scharlach. Derhalben ich den Scharlach ettwann für das gróst Salþei geschlecht gehalten, weil ich sein namen in Diosc.nit zů finden wuste.

Die klein edel Salbei ist spitzer, kleiner, schmåler, sonst der voτdτigen gantz ånlich. (2. Spitz Salbei.) Die bletter vergleichen sich mit der grósse dem Mistel, auff dem beümen, oder dem Gτanaten laub, mit zweien kleinen angehenckten óτlin an eim jeden blåttlin, doch nit all zeit, am stiel od ende des Salbeien blats. Das kraut so es alt würt ist es weiþeschenfarb grŭn, rauch runtzelecht, wie ein zart rein beschaben wullen tůch. Alle bede kreütter eins seinen gůten geruchs. Mógen vom samen und zweigen gleich dem Hysop, und Maieron gepflanzt werden.

Noch seind zwei wilder geschlecht, welche man bei uns wild Salbei nennet. Die erst unnd recht wilde salbei wachþt auff den wegen an den rechen, bŭheln, bei den gebawten feldern in gaw låndern. Jst mit wurtzel, stengel, blůmen, samen, den zamen Scharlach ånlich, allein dz dise salbei schwartz grŭn ist, und nit so harecht als Scharlach. Die blůmen seind bτaun blo, wie der Ritter spoτn. Dise salbei nennen ettlich auch wilden Scharlach unnd Ambτosiam. (3. Ambrosia. Wilder Scharlach.)

Die ander so unsere Doctoτes wild salbei nennen, haben sie von alten weibern erlernt, ist ein geschlecht der Nepten. Darvon wir dτoben im iiij.cap.gemelt haben, und heiþt Calamintha montana. (Pl.li.26.ca.6.)

Von den Namen. [82]

Groþ Salbey nent man och bτeit Salbei. Die klein Salbei nent man oτecht salbei, spitz Salbei, Edel salbei. Zů Latin Salvia, Tuþilago. Dios.lib.iij.cap.xxxv.sagt nur von eim geschlecht, und nennet sie Elesiphacon, Becion, Phacon, Ciosmite, Phagnon, Cosalon. Apu. cap.cj.nennt sie auch Cission. Theoph.lx.vj.de planta. Histoτia cap.ij.erzelet zwei geschlecht. Das ein nennet er Sphacelon. Die Egypter Βhkoμ Beroen, Amusie, Bechion aber und Tuþsilago gehóτn auch zů der grossen Roþhůb. Liþ Diosc.lib.iij.cap.cxxij. Mesue heiþt Salviam Bτui.

Von der Krafft und Würckung.

Under allen Salbeien würt zům ersten die spitz und oτecht gelobt, Darnach die andern. Seind alle sampt warmer dτuckener art. Under allen Teütschen kreüttern ist nichts bτeüchlichers dann Edel Salbei, würt nit unbillich, als ein kostliche wurtz in die kuchen und keller geoτdnet. (Kuchen wurtz.)

Innerlich. [83]

Ettlich habens darfür, wann sie moτgens nŭchteren dτei spitz salbey blåttlin met saltz essen, sie seien den selbigen tag voτ gifft unnd bósem lufft behŭtet. (Bóser lufft.)

Salbei wein, oder das kraut in wein gesotten, ist dem gantzen jnnerlichen leib nutzlich, gedτuncken. Dann er treibt auþ das gifft erweicht den hůsten, stillet dz stechen in dem seiten, erwóτmet die Leber unnd Můtter, treibt den harn und weiber kranckheit. (Gifft, Hůsten, Stechen, Můter, Harn.)

Ein kochung von salbey ist gůt gebτaucht in der blůtrůr, das gedårm darmit zů reinigen. (Blutrůr.)

Alle speiþ mit dürτer salbei abbereit, zůvoτ gestossen als ande wurtz, seind lieblich und gesundt. Den armen nützlicher weder frembde wurtz. (Speiþ wurtz.)

Eüsserlich.

Salbey in wasser gesotten und darmit gezwagen macht schwartz har, vertreibt die Milben, seübert und heilt wunden und biþ von gifftigen thieren geschehen, damit geweschen. (Schwartz har. Milben. Wunden. Biþ.)

Also genützt, heilt dem grindt, legt die geschwulst am heimlichen oτt. (Gτind. Heimlich oτt. Harn windt.)

Ein dampff auþ salbei gemacht, ist gůt für die harnwinde, erfoτdert das wasser, und stillt den schmertzen in der blůtrůr, und vil andere wethumb.

Die krafft unnd vermógen der Wilden Salbei ist wie des Scharlachs und der acker Müntzen, doch in aller substantz milter und leidlicher.

Van salie. Kapittel 16.

Onder alle struiken is nauwelijks een gewas beter dan salie, dan het dient de arts, kok, kelder, armen en rijken. Is een bijzonder kruid die zo niet naar Frankfurt en Venetië hebben te varen, van die het billijk in tuinen als het edelste Duitse kruid geplant zal worden.

Van dit geslacht zijn er twee tamme, grote en kleine of de brede en spitse salie. De grote of brede salie heeft bladeren, stengels, bloemen en zaden bijna zoals de scharlei. Alleen dat de brede salie met stengel, kruid, bloemen etc., kleiner, smaller en groener is dan de scharlei. Daarom ik de scharlei wat voor de grootste salie geslachten hou, terwijl ik zijn namen in Dioscorides niet te vinden wist.

De kleine edele salie is spitser, kleiner, smaller en anders de vorige gans gelijk. De bladeren vergelijken zich met de grootte de mistel op de bomen of het granaten loof, met twee kleine aanhangende oortjes aan elk blaadje, doch niet altijd, aan de steel of eind van het salie blaadje. Dat kruid zo het oud wordt is het wit askleurig groen, ruig rondachtig zoals een zacht rein geschaafd wollen doek. Alle beide kruiden zijn van goede reuk. Mogen van zaden en twijgen gelijk de hysop en majoraan geplant worden.

(Salvia pratensis) Nog zijn er twee wilde geslachten die men bij ons wilde salie noemt. De eerst en echte wilde salie groeit op de wegen aan de rekken, heuvels, bij de gebouwde velden in de gauw landen. Is met wortel, stengels, bloemen en zaden de tamme scharlei gelijk, alleen dat deze salie zwart groen is en niet zo behaard als scharlei. De bloemen zijn bruin blauw zoals de ridderspoor. Deze salie noemen ettelijke ook wilde scharlei en ambrosiam.

De andere zo onzer doctors wilde salie noemen hebben ze van oude vrouwen geleerd en is een geslachten van het kattenkruid waarvan we boven in 4^de kapittel gemeld hebben en heet Calamintha montana.

Van de namen. [82]

(Salvia officinalis, Salvia viridis) Grote salie noemt men ook brede salie. De kleine salie noemt men geoorde salie, spitse salie en edele salie. In Latijn Salvia, Tuþilago. Dioscorides libro 3 kapittel 35 zegt maar van een geslacht en noemt ze Elesiphacon, Becion, Phacon, Ciosmite, Phagnon en Cosalon. Apuleius kapittel 101 noemt het ook Cission. Theophrastus 40, 6 de planta Historia kapittel 52 verhaalt twee geslachten. De ene noemt hij Sphacelon. De Egyptenaars Βhkoμ Beroen, Amusie, Bechion echter en Tusssilago behoren ook tot de grote roshoef. Lees Dioscorides libro 3 kapittel 122. Mesue noemt Salvia Brui.

Van de kracht en werking.

Onder alle salvia’s wordt als eerste de spitse en geoorde geliefd, daarna de andere. Zijn alle tezamen warme droge aard. Onder alle Duitse kruiden is niets gebruikelijker dan edele salie en wordt niet onbillijk als een kostbaar kruid in de keuken en kelder geordend.

Innerlijk. [83]

Ettelijke hebben het daarvoor als ze ‘s morgens nuchter drie spitse salie blaadjes met zout eten ze zijn dezelfde dag voor gift en kwade lucht behoed.

Saliewijn of dat kruid in wijn gekookt is het ganse innerlijke lijf nuttig, gedronken. Dan het drijft uit dat gift, weekt de hoest, stilt dat steken in de zijde, verwarmt de lever en baarmoeder, drijft de plas en vrouwenziektes.

Een kooksel van salie is goed gebruikt in de bloedloop de darmen daarmee te reinigen.

Alle spijs met dorre salie af bereid, tevoren gestoten als ander kruid, zijn lieflijk en gezond. De armen nuttiger dan vreemd kruid.

Uiterlijk.

Salie in water gekookt en daarmee gedweild maakt zwart haar, verdrijft de mijt, zuivert en heelt wonden en beten van giftige dieren geschieden, daarmee gewassen.

Alzo genuttigd heelt de schurft en legt de zwellingen aan heimelijke oord.

Een damp uit salie gemaakt is goed voor de plaswind, bevordert dat water en stilt de smarten in de bloedloop en veel andere pijnen.

De kracht en vermogen van de wilde salie is zoals de scharlei en de akker munten, doch in alle substantie milder en lichter.

Von Roszmarein. Cap. XVII.

Der Roþmarein behórt auch in die wurtzgårten. Nit allein umb der krentz willen, darzů jn die schónen jungkfrawen zielen, sonder auch d kuchen, keller, und Apotecken ein nützliche staud. Eins gůten geruchs, dem Weirauch vast gleich. Darumb dise staud Libanotis heiþt. (Kuchen wurtz.)

Roþmarein ist zweierley in Germania, aber einander so vast gleich, das man sie nit wol underscheiden kan, allein das der ein im holtz, stengel, bletter, blůmen etwas krefftiger, die zweiglin dicker, die bletter bτeitter seind, dann am andern Roþmarein. Doch haben sie bede schmale dicke blåtlin, auff der letzen seiten gegen der erden zůgewendt gantz weiþfarbig. Die (D ij) [84] ander seit gegen dem Himmel fast grŭn. Blŭen zům jar zwey mal, im Glentzen unnd Herbst. Die blŭmlin seind weiþ, im angriff zåhe wie hartz. Nach der blŭet kompt ein kleiner samen, davon man wider mócht stócklin zielen, aber vil eh von den zweigen gegen Glentz gesetzt.

Von den Namen.

Roþmarein würt in Diosc.lib.iij.cap.lxxix.und lxxx. Libanotis genant, deren geschlecht dτei sollen sein, aber nur eins in Germania. Roþmarein soll auch Zea heissen, dz doch speltz ist, liþ Diosc.lib.ij.ca.lxxx. Jtez er heiþt Dendτo libanus und Capsonema. Von dem welschen Coτona montana. Authoτ Luminis Maioτis super conf. Dianthos nennet jn Dianthon. Jn Serapione cap.cccxvij.heiþt er Xaieralmerien, Arboτ Marie, Apinalphach, Cachola. Avicenna secund.ca.lxx.will er heiþ Buchoτmarien. Das wider spτicht Serapio im ccxlix.ca.und spτicht, Ciclamen sei Buchoτmarien. Orpheus nennt Libanotida Solus Thymiama, und soll der Sonnen underwürfflich sein. (Agrip.lib.2.ca.21.de occul.philosophia.)Was wir sonst auch für den Roþmarein Diosco.achten würt in Stoechade weiter angezeigt, und ist in Teütschen landen nit lang gewesen, sonder auþ Franckreich von Langendocken kommen.

Von der Krafft und Würckung.

In ettlichen landen, als auff den Langendocken ist Roþmarein gantz gemein, das er auch wie ander holtz in fewτ gebτant würt. Das kraut ist ein hitzigen qualiteit, zertheilt unnd macht subteil alle grobe feüchtigkeit jnwendig unnd auþ dem leib.

Innerlich.

Roþmarein die wurtz, gehóτt in unsern land auch in die kuchen unnd keller, darumb das alle kost, speiþ und tranck mit Roþmarein bereit, lieblich wol schmecken, und beinahe zů allen pτesten gesundt seind. (Kuchen wurtz.)

Der Roþmarein wein, oder das kraut mit sein blůmen darinn gesotten [85] abends und moτgens jedes mal ein warmem dτunck gethon, iij oder iiij stunden darauff gefastet, dτeibt wunderbarlich dem weissen fluþ so von geschwår sich erhaben, den weibern, und heilt die verserte muliebτia. Also genützt zertheilt und fŭrt auþ die Gålsucht, wehτet dem keichen, eróffnet die lufft róτ an der lungen, macht auþwerffen, hilfft der dawung. Leþt kein gifft schaden. Stillet das grimmen, reinigt das geblŭt, und macht schwitzen, wa man nach dem dτunck sich im beth zŭgedeckt still behalt. (Weiþ weiber fluþ. Gålsucht. Keichen, Lufft róτlin, Gifft.)

Der Zucker oder Conserva von den blŭmlin bereitet, ist ein krafft unnd sterckung der onmacht, gebτaucht unnd bereit als Rosen zucker. Das wasser von Roþmarein gebτant, hat vaste obernente würckung, zů dem das es die spτachlosen, eingedτuncken, wider zů der spτach und vernunfft erweckt.

Eüsserlich.

Roþmarein eingedτuncken und angestrichen, vertreibt Syncopim, wehret dem zittern und schwindel, leüttert das angesicht, damit geweschen macht weisse zån, und ein gůten athem, reinigt dz gesicht, zertheilt die fålle in den augen. (Zittern, Schwindel, Guten athem, Klar augen.)

Das wasser oder ein kochung von Rosmarein unnd Dictam gemacht, seübert und heilet die faulen wunden, als des krebs, des wolffs, und der fistelen.

Fomenta und båder auþ Rosmarein gemacht, haben die art der zamen Müntzen, des Dictams und Poleien. (Faul schaden. Båder Dempff.)

Van rozemarijn. Kapittel 17.

De rozemarijn behoort ook in de kruidentuinen. Niet alleen vanwege de kransen waartoe de mooie jonkvrouwen het telen, maar ook de keuken, kelder en apotheken een nuttige vaste plant. Een goede reuk, de wierook erg gelijk. Daarom deze struik Libanotis heet.

Rozemarijn is tweevormig in Germanië, maar elkaar zo erg gelijk zodat men ze niet goed onderscheiden kan, alleen dat de ene in hout, stengel, bladeren en bloemen wat krachtiger, de twijgjes dikker en de bladeren breder zijn dan aan de andere rozemarijn. Doch hebben ze beide smalle dikke blaadjes, op de laatste zijde tegen de aarden toegewend gans witkleurig. Die [84] andere zijde tegen de hemel erg groen. Bloeien in jaar tweemaal, in lente en herfst. De bloempjes zijn wit en in aangrijpen taai zoals hars. Na de bloei komt een klein zaadje waarvan men weer mag stekjes telen, echter veel eerder van de twijgen tegen de lente gezet.

Van de namen.

(Rosmarinus officinalis) Rozemarijn wordt in Dioscorides libro 3 kapittel 79 en 80 Libanotis genoemd waarvan drie geslachten zouden zijn, echter maar een in Germanië. Rozemarijn zal ook Zea heten dat toch spelt is, lees Dioscorides libro 2 kapittel 80. Item, het heet Dendro libanus en Capsonema. Van de Walen Corona montana. Auteur Luminis Maioris super conf. Dianthos noemt het Dianthon. In Serapio kapittel 317 heet het Xaieralmerien, Arbor Marie, Apinalphach, Cachola. Avicenna secundus kapittel 70 wil het heet Buchormarien. Dat weerspreekt Serapio in 249^ste kapittel en spreekt, Ciclamen is Buchormarien. Orpheus noemt Libanotida Solus Thymiama en zou de zon onderdanig zijn. Wat we anders ook voor de rozemarijn Dioscorides achten wordt in Stoechas verder aangezegd en is in Duitse landen niet lang geweest, maar uit Frankrijk van Languedock gekomen.

Van de kracht en werking.

In ettelijke landen, zoals op de Languedock, is rozemarijn gans algemeen zodat het ook zoals ander hout in het vuur gebrand wordt. Dat kruid is een hete kwaliteit, verdeelt en maakt subtiel alle grove vochtigheid inwendig en uit het lijf.

Innerlijk.

Rozemarijn dat kruid hoort in ons land ook in de keuken en kelder daarom dat het alle kost, spijs en drank met rozemarijn bereidt lieflijk en goed smakend en bijna tot allen gebreken gezond is.

De rozemarijnwijn of dat kruid met zijn bloemen daarin gekookt [85] en ‘s avonds en ‘s morgens elke keer een warme dronk gedaan en 3 of 4 stonden daarop gevast drijft wonderbaarlijk de witte vloed zo van zweren zich verheven de vrouwen en heelt de bezeerde muliebria. Alzo genuttigd verdeelt en voert uit de geelziekte, weert het kuchen, opent de luchtroertjes aan de longen en maakt uitwerpen, helpt de vertering. Laat geen gif schade doen. Stilt dat grommen, reinigt dat bloed en maakt zweten wanneer men na de dronk zich in bed toegedekt stilhoudt.

De suiker of conserf van de bloempjes bereidt is een kracht en versterking van de onmacht, gebruikt en bereidt als rozensuiker. Dat water van rozemarijn gebrand heeft vast boven genoemde werking, tot dat het die de spraak verliezen en ingedronken weer tot de spraak en vernuft opwekt.

Uiterlijk.

Rozemarijn ingedronken en aangestreken verdrijft Sincopium, weert het sidderen en duizeligheid, zuivert dat aangezicht, daarmee gewassen maakt witte tanden en een goede adem, reinigt dat gezicht, verdeelt het vel in de ogen.

Dat water of een kooksel van rozemarijn en dictam gemaakt zuivert en heelt de vuile wonden zoals de kanker, de huidsmet en de lopende gaten.

Warme omslagen en baden uit rozemarijn gemaakt hebben de aard van de tamme munten, de dictam en poleien.

Von Lafander und Spica. Cap. XVIII.

Lafander und Spica, wiewol die zwen stauden einander fast ånlich seindt, mit wurtzeln, holtz, blettern, stengelen, blůmen, und samen. So ist doch der Spica in gemelten dingen dem Lafander uberlegen. Dz aber die zwen stauden nit einer art sein, kan ein jeder am geruch wol fülen. (Caþia Nardus.) Dann Spica reücht fast anderst, und vil stercker, dann Lafander. Die stengel seind an jn bede vierecket, ein weinig hol. Die bletter gantz Eschfarb grŭn, bτeiter und lenger dann der Roþmarein hat. Die blůmen diser stauden wachsen am obersten des stengels, wie ein Spica, oder åher am Weissen od dinckel thůt. An welcher åher vil kleiner bτaun bloer blŭmlin wachsen. Der Same grawschwartz wie Psillium, davon junge stócklin auffgehen, aber vil balder so man zweig abreiþt, und wider in den grundt legt, im Glentzen oder Herbst. Was nun der Spica met blettern, blůmen, åhren, stengel, geruch, bτeiter, lenger, hóher, dicker, und stercker ist, dz ist der Lafander schmåler, kürtzer, niderer, dünner, milter, und lieblicher, und on zweiffel nützer.

Von den Namen.

Wa wóllen wir mit disen gewechsen hin? die in Germanien beinach die Edelst seindt. Soll Dioscoτides oder Theophτastus dise nit beschτiben haben, wer weger sie hetten darfür des Schirlings vergessen.

Jch will in Gottes namen, den schónen Lafander ein Teütschen Casiam, den Spica ein Teütschen Nardum lassen sein, oder sie bede, sampt under dz (D iij) [86] erst Libanotis setzen in Diosc.lib.iij.cap.lxxix,wie weiter davon in Stechade gemeldt würt. Jch will aber nit desto minder die zwo Casias so man Ligneam und Fistulam nennet, in jrem werd lassen.

Von der Krafft und Würckung

Spica und Lafander seind bede hitziger qualiteit, doch Spica mehτ dann der Lafander, Beder eygenschafft ist erwermen, zertheilen, und auþ zůfŭren, wie solchs von den Nardis und Casijs der Dioscoτides in eersten bůch beschτeibt.

Innerlich.

Lafander blůmen inn wein gesotten, treiben den harn, jedes mal ein dτunck warm gethon und darauff gefast. Also ein tag od iiij.gebτaucht erfoτdert die blůmen menses, Secundinam, stillet das magen weh, (Harn. Ander geburt. Magen weh.) Cardia [87] cam oben am hertzgrŭblin, dτuckt nider die winde, ventositates, und treibt auþ die Gålsucht, gleich dem Roþmarein.

Lafander blůmen mit zimmet róτlin, Negelin, Muscatblŭet, Cardamomo, Cubeben, und Rosenbletter, in wein gesotten, hat obgeschτibene würckung vil krefftiger, also dz es auch dient zům schlag, bτinget die erlegene spτach wider, stillet dz zån wee, heilet und seübert die feüle im mundt. (Schlag. Sprach. Zanwehe. Feüle im mundt.) Oberzelte pτesten, stillet und heilet auch das Lafander wasser.

Spica Nardi blůmen móchten zů voτgesatzten kranckheiten, umb jrer warmen unnd scharpffen qualitet willen, auch also genützt und gebτaucht werden, aber von mir biþ anher unversůcht bliben.

Eüsserlich.

Lafander unnd Spica Nardi wasser heilen das hauptwee unnd den schwindel, so von kelte kommen, auff den würbel und an die stirnen gestrichen, in disem fall geht der Spica dem Lafander für. (Haupt weh. Kalten schwindel.)

Lame erkalte glider mit Spica wasser geriben, und mit den kreüttern fomentiert, werden dadurch erweckt und erwermet, und vertreibt den selbiden das zitteren. Solche blůmen und kreütter seind den lamen glidern, und blódem haupt fast dienstlich. (Lame glider. Zitteren.)

Van lavendel en spica. Kapittel 18.

Lavendel en spica, hoewel die twee struiken elkaar erg gelijk zijn met wortels, hout, bladeren, stengels, bloemen en zaden zo is toch de spica in gemelde dingen de lavendel overtreffend. Dat echter die twee struiken niet van een aard zijn kan iedereen aan de reuk goed voelen. Dan spica ruikt vast anders en veel sterker dan lavendel. De stengel zijn aan hen beide vierkant en een weinig hol. De bladeren gans askleurig groen, breder en langer dan de rozemarijn heeft. De bloemen van deze struiken groeien aan het bovenste van de stengels zoals een spica of aar aan tarwe of dinkel doet. Aan welke aren veel kleine bruin blauwe bloempjes groeien. De zaden zijn grauwzwart zoals Psillium waarvan jonge stekjes opgaan, echter veel sneller zo men een twijg aftrekt en weer in de grond legt in lente of herfst. Wat nu de spica met bladeren, bloemen, aren, stengel, reuk, breder, langer, hoger, dikker en sterker is dat is de lavendel smaller, korter, lager, dunner, milder en lieflijker en zonder twijfel nuttiger.

Van de namen.

(Lavendula spica, Lavandula angustifolia) Waar willen we met deze gewassen heen? Die in Germanië bijna de edelste zijn. Zal Dioscorides of Theophrastus deze niet beschreven hebben, waarom hebben ze daarvoor de scheerling vergeten.

Ik wil in Gods naam de mooie lavendel een Duitse Cassia, de spica een Duitse Nardum laten zijn of ze beide samen onder de [86] eerste Libanotis zetten in Dioscorides libro 3 kapittel 79 zoals verder daarvan in Stoechas gemeld wordt. Ik wil echter niet des te minder de twee Cassia’s zo men Ligneam en Fistulam noemt in hun waarde laten.

Van de kracht en werking

Spica en Lavendel zijn bede hete kwaliteit, doch spica meer dan de lavendel. Beider eigenschap is verwarmen, verdelen en uit te voeren zoals zulks van de Nardus en Cassia de Dioscorides in het eerste boek beschrijft.

Innerlijk.

Lavendel bloemen in wijn gekookt drijven de plas, elke keer een dronk warm gedaan en daarop gevast. Alzo een dag of 4 gebruikt bevordert de bloemen van de menstruatie, secundina, stilt de maagpijn, Cardia [87] van boven aan het hartgroefje, drukt neer de winden, ventositates, en drijft uit de geelziekte, gelijk de rozemarijn.

Lavendelbloemen met kaneelroertjes, kruidnagels, muskaatbloemen, Cardamomum, kubeben en rozenbladeren in wijn gekookt heeft opgeschreven werking veel krachtiger alzo dat het ook dient tot de slag, brengt de opgehouden spraak weer, stilt dat tandpijn, heelt en zuivert de vuilheid in mond. Op vertelde gebreken stilt en heelt ook dat lavendelwater.

Spica nardi bloemen mogen tot voor gezette ziektes vanwege hun warme en scherpe kwaliteit ook alzo genuttigd en gebruikt worden, echter van mij tot hieraan toe niet onderzocht gebleven.

Uiterlijk.

Lavendel en Spica nardi water helen de hoofdpijn en de duizeligheid zo van koude komen op de wervels en aan de hersens gestreken en in dit geval gaat de spica de lavendel voor.

Lamme verkouden leden met spica water gewreven en met de kruiden omgeslagen worden daardoor opgewekt en verwarmd en verdrijft bij dezelfde dat sidderen. Zulke bloemen en kruiden zijn de lamme leden en blote hoofd erg dienstig.

Von Baldτan. XIX.

Die Nardi zwingen mich weiter von jnen zů schτeiben. Darumb ich von der Spica zů den Baldτian komme, deren ist vier geschlecht. Dz gróst, das gemein, das kleiner, das aller kleinst. Die aller gróst und recht Baldτian zielt man in gårten. (1. Nardus agrestis.) Die wurtzel an diser ist eins fingers dick, mit vilen neben angehenckten kleine zaseln oder wurtzelen, durch einander und uber einander wie Chτistwurtzel, aber vil weisser, gefoτmiert wie ein Nater wurtzel, eins fast lieblichen geruchs. Das kraut fast schweitzer grŭn, zimlich bτeiter dann der ander Baldτian, zerspalten wie der Farn von einander. Der stengel rund, hol, glat, knópfficht. Auff dem stengel ein schóne blům wie der Attich. Der samen so er zeitiget, fleügt er hin wie auff den Lattich und Endivien.

Der ander unnd gemein Baldτian ist mit bletter, stengel und blŭmen, nit vil kleiner dann der erst. Die bletter aber seindt schwartz grŭner, zerspalten wie der Gresing. Die wurtzel aber ist kleiner und abgebissen, zasecht, wendt sich alle jar umb, und stoþt newe kleine weisse wurtzeln beseits wie der graþ quecken, davon wachsen junge Baldτian stócklin. (2. Katzen wurtzel. Serpillum malus.) Gleich wie das Erdtber kraut ausserhalb auff der erden kreücht und sich erjüngt. Also thůt dise wurtzel in der erden. Wachþt an feüchten Awen, wisen und graben, und das ist das gemein Phu.

(3.) Das dτitt ist ein wenig kleiner mit wurtzel, stengel, bletter, und blŭmen, dann der gemein Baldτian. Und wachþt auff den bergen, in etlichen bóschen, unnd ródern. Die bletter an diser seindt gantz Eschenfarb grŭn wie der Grensing. Die blům weiþleibfarbrot. Ein fast gůter geruch an wurtzel und blŭmen.

(4.) Die aller kleinst ist gleich anzůsehen in aller gestalt wie die andern, aber fast seer klein mit wurtzel, stengel und blŭmen. Dann der stengel ist nit eins (D iiij) [88] strohalms dick, zweier spannen hoch oder kürtzer. Die blåttlin spitzig wie der garten kreþ so er blŭet, wachset in sumpffechten awen, und all zeit in nassem weiþem grundt.

Der geruch wie am andern Phu, in Apτillen findt mans auff den wisen mit den blŭmen.

Von der Namen.

Der Erst groþ und Edelst Baldτian ist nit gemein. Die alten weiber und Gårtnerin zů Straþburg verkauffen es für Calmus, das reimet sich darzů wie der Basilgen zů der Nesseln. Die ander Baldτian nennt man Katzenwurtzel, Augenwurtzel, Wendwurtzel, Denmarck, und ist ein Serpentaria, oder Serpyllum, wie es dann auch ettlich Serpyllum maius nennen, umb seins kriechens und windens willen. Dioscoτides lib.pτimo cap.x.nennt das groþ Phu, Nardum agrestem. Hieronymus Bτaunschweig nennt Baldτian Marinellam, Genicularem, Herbam Benedictam, Valerianam. Authoτ Luminaris Maioτis super Ung. Alaba.nent es auch Amantillam unnd Potentillam. Jn Serap.cap.lxij.und Rasis cap.xliiij.würt das Phu Sistra und Spica sylvestris genant.

Von der Krafft und Würckung.

Alle wurtzel der Baldτian kreütter, haben die art das sie erwóτmen und auff thůn, die gróst fürtrefflich, darnach die klein auff den bergen, zům dτitten die gemein auff den wasser gestaden und feüchten wisen, Seind Jnnerlich und Eüsserlich gůt zů bτauchen in der artznei.

Innerlich.

Das pulver von Baldτian wurtzel mit wein gedτuncken, treibt den [89] harn. Also thůt sie auch wann sie mit wein gesotten würt, stillet den schmertzen an den seitten, und rucken, lockt herfür die blůmen der frawen. (Harn. Seitten schmertzen.)

Ist nutz zů der zeit der pestilentz gedτuncken, unnd daran gerochen, für die bóse lüfft. Soll den kalten seich, in gemelter maþ genützt, wehτen unnd vertreiben. (Rucken weh. Frawen zeit. Pestilentz. Kalten seich. Hüsten.)

Ettliche sieden Baldτian wurtzel mit Fenchel, ånis, und süþholtz für den hůsten und schweren athem.

Eüsserlich.

Das kraut unnd wurtzel mit einander grŭn zerstossen und auffgelegt, stillet das hauptweh, legt die schüþ, und vertreibt das rot lauffen (Haupt schüþ. Rot lauffen.)

Wein von Baldτian blůmen oder wurtzel gesotten, macht klar helle augen darein gedτopfft, heilet andere wunden, und schåden als feigwartzen τc (Klar augen, Feigwartzen. Augenwurtzel.) In Summa Baldτian, ist ein edel augen wurtzel, gantz nützlich zŭm blóden gesicht, das mag man bei den katzen warnemen, wie dann etliche sondere erfarnuþ damit haben. [90]

Van valeriaan. 19.

De nardi dwingen me verder van hen te schrijven. Daarom ik van de spica tot de valeriaan kom waarvan vier geslachten zijn. De grootste, de algemene, de kleinere en de allerkleinste. De allergrootste en echte valeriaan teelt men in tuinen. De wortel aan deze is een vingerdik met vele naast aanhangende kleine vezels of wortels, door elkaar en over elkaar zoals het kerstkruid, maar veel witter, gevormd zoals een slangenwortel, een erg lieflijke reuk. Dat kruid vast Zwitsers groen, matig breder dan de andere valeriaan, gespleten zoals de varens van elkaar. De stengel rond, hol, glad met knopen. Op de stengel een mooie bloem zoals de kruidvlier. De zaden zo het rijpt vliegt het heen zoals bij de sla en andijvie.

De andere en algemene valeriaan is met bladeren, stengel en bloemen niet veel kleiner dan de eerste. De bladeren echter zijn zwart groener, gespleten zoals de zilverschoon. De wortel echter is kleiner en afgebeten, vezelig, wendt zich alle jaar om en stoot nieuwe kleine witte wortels bezijden zoals de gras kweek en daarvan groeien jonge valeriaan stekjes. Gelijk zoals dat aardbeien kruid boven op de aarde kruipt en zich verjongt. Alzo doet deze wortel in de aarde. Groeit aan vochtige bergweiden, weiden en grachten en dat is de gewone phu.

De derde is een weinig kleiner met wortel, stengels, bladeren en bloemen dan de algemene valeriaan. En groeit op de bergen, in ettelijke bossen en gerooide plaatsen. De bladeren aan deze zijn gans askleurig groen zoals de zilverschoon. Die bloemen wit vleeskleurig rood. Een erg goede reuk aan wortels en bloemen.

De allerkleinste is gelijk aan te zien in alle gestalte zoals de anderen, echter erg zeer klein met wortel, stengels en bloemen. Dan de stengel is niet een [88] strohalm dik, 34 cm hoog of korter. De blaadjes spits zoals de tuinkers zo die bloeit, groeit in moerasachtige bergweiden en altijd in natte witte grond.

De reuk zoals aan de andere phu, in april vindt men het op de weiden met de bloemen.

Van de namen.

(Valeriana phu, Valeriana officinalis) De eerste grote en edelste valeriaan is niet algemeen. De oude vrouwen en tuiniersters te Straatsburg verkopen het voor kalmoes, dat rijmt zich daartoe zoals het bazielkruid tot de netels. De andere valeriaan noemt men kattenwortel, ogenwortel, wendwortel, Denmarck en is een Serpentaria of Serpyllum waarom dan ettelijke het ook Serpyllum maius noemen vanwege zijn kruipen en winden. Dioscorides libro primo kapittel 10 noemt de grote Phu, Nardum agrestem. Hieronymus Braunschweig noemt valeriaan Marinellam, Genicularem, Herbam Benedictam, Valerianam. Autheur Luminaris Maioris super Ung. Alaba noemt het ook Amantillam en Potentillam. In Serapio kapittel 62 en Rhasis kapittel 44 wordt de Phu Sistra en Spica sylvestris genoemd.

Van de kracht en werking.

Alle wortel der valeriaan kruiden hebben die aard dat ze verwarmen en opendoen, de grootste voortreffelijk en daarna die kleine op de bergen en als derde de algemene op de water randen en vochtige weiden. Zijn innerlijk en uiterlijk goed te gebruiken in de artsenij.

Innerlijk.

Dat poeder van valeriaanwortel met wijn gedronken drijft de [89] plas. Alzo doet ze ook wanneer ze met wijn gekookt wordt, stilt de smarten aan de zijden en rug, lokt naar voren de bloemen van de vrouwen. Is nuttig in de tijd van de pest gedronken en daaraan geroken voor die kwade lucht. Zou de druppelplas, in gemelde maat genuttigd, weren en verdrijven.

Ettelijke koken valeriaanwortel met venkel, anijs en zoethout voor het hoesten en zware ademen.

Uiterlijk.

Dat kruid en wortel met elkaar groen gestoten en opgelegd stilt de hoofdpijn, legt de scheuten en verdrijft de rodeloop.

Wijn van valeriaan bloemen of wortel gekookt maakt klare heldere ogen, daarin gedruppeld, heelt andere wonden en schaden als aambeien etc. In summa, valeriaan is een edele ogen wortel, gans nuttig tot blote gezicht, dat mag men bij de katten waarnemen zoals dan ettelijke bijzondere ervaring daarmee hebben. [90]

Von Haselwurtz. Cap. XX.

Haselwurtz ist auch ein Kriechends Gewåchþ, mehτ auff d erden dann darunder. Dieweil es auch een kóstlicher Nardus ist, hab ichs dem kriechenden Baldτain nach wóllen setzen. (Nardus agrestis.) Haselwurtz ist ein wolriechende wurtzel uber zwerch hin und her geschτenckt, durch einander geflochten mit angehenckten kleinen zåseln, wie der Engelsüþ. Das kraut ist dem Mertzen Violen kraut oder Wintergrŭn schier ånlich, doch schóner und dicker wie der Ephew, schwartzgrŭn, auff der andern seitten weiþbleichgrŭn, mit vilen kleinen åderlin, zwischen den wurtzeln unnd blettern wachsen bτaune purpurfarbe blŭmlin in kleinen håfelin, wie an dem Bilsenkraut, darinn ein ecketer same wachþt, in aller gestalt wie dτauben kóτner oder im wilden Saffran, doch vast kleiner.

Dise wurtzel wachþt gern in dunckelen schattechten zåhen erdtrich, gemeinlich under den Haselhecken, zů zeiten in feüchten wålden, und in sonderheit im Beewald. Die auff den Bergen ist die best am geruch, unnd kleiner dann die so in dålern wachþt. Die schåffer stellen disem Nardo vast nach.

Von den Namen.

Haselwurtz ist im Dioscoτi.lib.j.cap.xi. Asaron, Nardus Rustica, oder Agrestis, άιμάοεθ, oder sanguis Martis, Thesa, Cerceram, Succinum, Perpensa, od Perpτesa (wie Hermolaus Barbarus vermeint) und Baccharis genant. Wiewol Baccharis gar dahin nit gehóτt, dann es ist ein sonder gewåchþ, davon lese Diosco.lib.iij.cap.xlvj. Vom Baccharo hab ich mein meinung dτoben im ix capitel bei dem Maieron eróffnet. Aemilius Macer sagt Haselwurtz heiþ zů Latein Vulgago. (Vulgago.) Plinius schτeibt [91] darvon lib.xij.cap.xiij.et cap.vj. Serap.cap.ccxliiij.

Von der krafft und Würckung.

Die allzeit wolriechende Haselwurtz ist dem kostlichen Nardo auþ Jndia gleich, jr natur ist dτucken und warm, würt inwendig und Eüsserlich genützt.

Innerlich.

Haselwurtz gepulvert, mit zucker, zimmet unnd ander wurtzen als ein dτesenei bereit, und jngenommen macht unwillen und spewen, treibt Choleram und phlegma auþ durch den stůlgang und bτechen, eins quinten schwer eingenommen. (Onwillen. Erbτechen.)

Die wurtzel mit wein und honig gesotten, davon gedτuncken, zertheilt alle schleim der lungen, vertreibt das keichen und hůsten, das mag man bei vilen Schåffern warnemen, welche dise wurtzel gepulverifiert und mit saltz vermischt jren krancken schåfflin zůlecken fürtragen. Andere Veterinarij gebens in gleicher maþ dem rind vihe, dasselbig darmit zů purgieren. (Hůsten. Keichen. Schaaff artzenei.)

Jn obgemelter weiþ gesotten und gedτuncken, ist gůt dem wassersüchtigen, dann Haselwurtz eróffnet die Leber, Lung, unnd Miltz, reiniget die blaþ, Nieren, und die Můtter, erfoτdert die menses, treibt auþ (uberflüþig genützt) fótum und die ander geburt bei vihe und leütten. (Wassersucht. Leber, Lung, Miltz, Blaþ, Nieren, Müter.)

Eüsserlich.

Haselwurtz in laugen gesotten, darmit gezwagen, sterckt das hirn, die gedåchtnuþ, lescht die hitz. Wasser von Haselwurtz distilliert hat gemelte Würckung, unnd ist ein gůt artznei zů den dunckelen augen, mit eim weinig bereiten Tutian vermengt. (Hirn. Gedechtnuþ. Hitz. Dunckel augen.)

Van Hazelaarkruid. Kapittel 20.

Hazelkruid is ook een kruipend gewas en meer op de aarde dan daaronder. Omdat het ook een kostbare Nardus is heb ik het na de kruipende valeriaan willen zetten.

Hazelkruid is een welriekende wortel overdwars heen en weer gedrongen, door elkaar gevlochten met aanhangende kleine vezels zoals de engelzoet. Dat kruid is het maartse viool kruid of wintergroen schier gelijk, doch mooier en dikker dan de klimop, zwartgroen en aan de andere zijde wit bleekgroen met vele kleine adertjes, tussen de wortels en bladeren groeien bruine purperkleurige bloempjes in kleine potjes zoals aan bilzekruid waarin een hoekige zaad groeit in alle gestalte zoals druiven korrels of in wilde saffraan, doch vast kleiner.

Deze wortel groeit graag in donkere beschaduwd taai aardrijk, gewoonlijk onder de hazelaarshagen en in sommige tijden in vochtige wouden en vooral in Beewald. Die op de bergen is de best aan reuk en kleiner dan die zo in de dalen groeit. De schaapherders stellen deze Nardo vast na.

Van de namen.

(Asarum europeanum) Hazelkruid is in Dioscorides libro 1 kapittel 11 Asaron, Nardus Rustica of Agrestis, άιμάοεθ, of sanguis Martis, Thesa, Cerceram, Succinum, Perpensa of Perpresa (zoals Hermolaus Barbarus meent) en Baccharis genoemd. Hoewel Baccharis geheel daarheen niet gehoord, dan het is een bijzonder gewas en daarvan lees Dioscorides libro 3 kapittel 46. Van Baccharo heb ik mijn mening boven in het 9^de kapittel bij de majoraan geopenbaard. Aemilius Macer zegt hazelkruid heet in Latijn Vulgago. Plinius schrijft [91] daarvan libro 12 kapittel 13 en kapittel 6. Serapio kapittel 244.

Van de kracht en werking.

Dat altijd welriekende hazelkruid is de kostbare Nardo uit India gelijk, zijn natuur is droog en warm en wordt inwendig en uiterlijk genuttigd.

Innerlijk.

Hazelkruid gepoederd en met suiker, kaneel en ander kruiden als een suikerwerk bereidt en ingenomen maakt onwil en spuwen, drijft choleram en flegma uit door de stoelgang en braken, een quinten zwaar ingenomen.

De wortel met wijn en honing gekookt en daarvan gedronken verdeelt alle slijm der longen, verdrijft dat kuchen en hoesten, dat mag men bij vele schaapherders waarnemen welke deze wortel gepoederd en met zout vermengd hun zieke schaapjes te likken voordragen. Andere veterinaire geven het in gelijke maat het rundvee, diezelfde daarmee te purgeren.

In opgenoemde wijze gekookt en gedronken is het goed de waterzuchtige, dan hazelkruid opent de lever, long en milt, reinigt de blaas, nieren en de baarmoeder, bevordert de menstruatie, drijft uit (overvloedig genuttigd) foetus en de andere geboorte bij vee en mensen.

Uiterlijk.

Hazelkruid in loog gekookt en daarmee gedweild versterkt de hersens, de gedachtenis en lest de hitte. Water van hazelkruid gedistilleerd heeft gemelde werking en is een goede artsenij tot de donkere ogen, met een weinig bereide tuthia vermengt.

Von Benedicten wurtzel. Cap. XXI.

Dieweil wir jetzt von den Narden reden, will ich meinen auch herfür thůn, und spτich das Benedict wurtzel sich nicht ubel zů den Nardis reyme umb seins lieblichen geruchs willen. (Nardus sylvestris.) Dise wurtzel reücht, sie sei dürτ oder grŭn, wie någelin. Tregt ein kraut zerspalten, rauch, schwartzgrŭn, der Odermeng etlicher maþ gleich. Gewint ein runden rauhen harechten stengel, darauff wachsen schwartz gåle blŭmlin, gefoτmiert wie ein eüglin, nach der blŭet würt ein harecht kópfflin darauþ, dz ist der samen, je eins am andern spitzecht, bτaunfarb, einer haselnuþ groþ und gleich. Die wurtzel laþt sich ansehen, als wer sie auch abgebissen, Jnwendig etwas rotfarb, bτinget alle jar ein newen stengel neben den alten, der den winter verdoτret ist. Und je elter die wurtzel, je stercker sie würt im geruch und krafft, gehóτt billich zů den wolriechende wurtzelen.

Von den Namen.

Die zancken hefftig wa die wurtzel hin gehóτt, od wz doch je nam in Dios.sei, einer nents Lagopus, Pes Leopoτis, Hasenfůþ. Der and ein Od [92] meng, darzů es sich nit ubel reimet. Jch will aber dem zanck noch zůr zeit nit richten, und will die wurtzel hie zwischen, Nardum sylvestrem, und Garyophyllata Benedictam nennen, ettlich spτechen jr Sanamunda.

Von der Krafft und Würckung.

Wa dise wurtzel ein Nardus Rustica sein mag, wie sie halten, hat sie krafft zů erwóτmen zertheilen und zů stercken eüsserlich und jnnerlich, wie von andern Nardis gelesen würt.

Innerlich.

Der gemein bτauch diser wurtzel ist, das sie im frŭling inn wein gelegt würt, der selbig wein empfacht ein edelen lieblichen geruch unnd geschmack, soll das hertz erfrewen, die verstopffte leber auff thůn, unnd dem kelten verschleimten magen wol bekommen.

Dise wurtzel in wein gesotten und also warm gedruncken stillet das grimmen und Bermůter. (Kalte magen. Gτimmen.)

Eüsserlich.

Der wein darinn Benedicten wurtzeln gesotten seind seübert und reinigt alle wunden, als fisteln und krebs, vertreibt auch die unflåtige anmåler, ein zeit lang allen tag damit geweschen, sonderlich in den ersten tagen der kindbett. Andere experiment mógen tåglich erfunden werden. (Wunden. Anmåler.)

Van benedicten wortel. Kapittel 21.

Omdat we nu van de narden spreken wil ik mijne ook hiervoor doen en spreek dat benedicten wortel zich niet kwaad tot de Nardus rijmt vanwege zijn lieflijke reuk. Deze wortel ruikt, ze is droog of groen zoals kruidnagel. Draagt een kruid gespleten, ruig, zwartgroen, de Agrimonia ettelijke maat gelijk. Gewint een ronde ruwe harige stengel, daarop groeien zwart gele bloempjes gevormd zoals een oogje, na de bloei wordt een behaard kopje daaruit, dat is het zaad en elke aan de andere spits en bruin gekleurd, een hazelnoot groot en gelijk. De wortel laat zich aanzien als was ze ook afgebeten. Inwendig wat roodkleurig, brengt alle jaar een nieuwe stengel naast de oude die in de winter verdord is. En hoe ouder die wortel, hoe sterker ze wordt in reuk en kracht, gehoord billijk tot de welriekende wortelen.

Van de namen.

(Geum urbanum) Die twisten heftig waar die wortel heen hoort of wat toch zijn naam in Dioscorides is, de ene noemt Lagopus, Pes Leoporis, hazenvoet. De ander [92] Agrimonia daartoe het zich niet kwaad rijmt. Ik wil echter de twist nu ter tijd niet richten en wil de wortel hiertussen Nardum sylvestrem en Garyophyllata Benedictam noemen, ettelijke spreken het Sanamunda.

Van de kracht en werking.

Als deze wortel een Nardus Rustica zijn mag, waarvoor ze het houden, heeft ze kracht te verwarmen, verdelen en te versterken uiterlijk en innerlijk zoals van andere Nardus gelezen wordt.

Innerlijk.

Het algemeen gebruik van deze wortel is dat ze in voorjaar in wijn gelegd wordt, diezelfde wijn ontvangt een edele lieflijke reuk en smaak, zou dat hart verheugen, de verstopte lever opendoen en de koude verslijmde maag goed bekomen.

Deze wortel in wijn gekookt en alzo warm gedronken stilt dat grommen van de baarmoeder.

Uiterlijk.

De wijn daarin benedicten wortels gekookt zijn zuivert en reinigt alle wonden zoals lopende gaten en kanker, verdrijft ook die onsierlijke vlekken, een tijd lang alle dagen daarmee gewassen, vooral in de eerste dagen van de kraam. Andere experimenten mogen dagelijks gevonden worden.

Von Rauten. Cap. XXII.

Rauten zielet man in wurtzgårten nit umb der kuchen oder umb sienes lieblichen geruchs willen, sonder darumb das es ein kraut beinach für alles Gifft. Dann Raut ist ein sonderlicher Tyriack der armen leüt, welches nit allein Mithτidates der Kónig bezeügt, sonder die erfarung lernet das tåglich. (Plin.sec.lib.4.cap.2. Gifft.)

Der Rauten seind zwei zamer geschlecht, aber einander so fast gleich, dz nit ein jeder solche underscheiden würt, er hab dann sondern fleiþ darauff. (Viperalis.) [93]

(1.) Die best und edel Raut ist zårter und mehτ schwartzgrŭner auch kleiner dann die gemein, haben an einem blat vil kleiner runder blåtlin wie linsen. Dise tregt selten blůmen, dóτrt fast gern wann sie mit eisen beschnitten würt. Die gemein Raut ist grósser, die blåtlin an einander bτeiter, unnd von farben schweitzer grŭn. Doch tragen sie bede schwartgåle blŭmlin, wie ein schón sternlin, darauþ werden viereckete und auch fünffeckete schótttlin, gleich wie die rote frucht am Spindelbaum. Jn dem schóttlin findt man schwartzen samen, darauþ junge Rautenstócklin wachsen. Es ist aber von zweigen zů pflantzen wie Salbei, Spica, und dergleichen. Der stengel und wurtzel der Rauten seind holtzecht, innwendig gålfarb, wie Buchþbåumen holtz. Rauten wachþt allenthalben da die Sonn ist, fast gern, darff keins Feigenbaums.

Jn unsern landen setzt man Rauten und Salbey gemeinlich zůsammen, Uτsach die Krotten haben jr wonung gern under den Salbey stócken, vermeinen also ettliche mit der Rautten solch ungeziffer zů vertreiben.

Die recht wild Raut ist in Germania nit vil gesehen, doch nůn mehτ auch etlichen bekant, (1. Wild Raut) welcher Rauten samen mir erstmals der hochgelehτt Herτ (E )[94] Conrad Geþner von Zürich zůgeschickt hat, darvon hab ich junge stócklin auffgezielet, die haben jre blŭet im dτitte jar zům ersten mal bτacht. (Conrad Geþner.) Es ist aber gemelte wilde Raut der zamen vast ånlich, doch mit jhren bletlin, knópffechten blůmen und schwartzen samen vil kleiner, zårter, linder, und grofarber dann die gemein, aber mit vilen und hóhern stengeln, auch so ist der geruch an der wilde Rautten vil stercker und unlieblicher, das einem davon hauptweh kommen, der geschmack unfreündtlich, zůr bitterkeit geneigt, blŭet im Augstmonat, zeittiget im Herbst.

Von den Namen.

Dioscoτides lib.iij.cap.xlvij.nent Rauten, Rhyten und Peganon, Epnubum, Churma, Harmala, Besasa. Wiewol die dτei letsten namen der jetzgemelten wilden Rauten zůstehn. Apuleius im lxxxix.cap.nent bede die zam und wilde Rauten Eriphion, Moier, Bessa, Mollicines unnd Viperalis, Serapio im cap.ccxc.nent Rauten Sadeb. Andere sagen Bizeri Galgagel sei Rauten samen. Sonst ist Ruta auch ein namen Tuþilaginis. Diosc.lib.iij.cap.cxvij.

Die wild Raut so noch etwas frembd unnd von mir beschτiben, ist nit Diosc. Ruta sylvestris, welche er lib.iij.cap.xlviij.im anfang Andτosåmon, Hypericonem, Chamåpytin, Hederalem, Centonalem Coτiom, Churma Semmaced nennet. Es mag aber gemelte Raut, wol Harmala unnd Besasa sein, die ettlich auch Moly nennen als Galenus lib.vij. (Harmala. Besasa.)

Von der Krafft und Würckung.

Rauten ist kein koch oder kuchen kraut umb des scharpffen geruchs und geschmacks willen, ist einer hitzigen dτuckenen complexion, alle gifft zůschwechen und auþ zůfŭren. Ein nützlich kraut den offenen bauch zů zůschliessen. Und wer kan des krauts Tugendt und vermógen Jn und Auþwendig dem leib, wie das in allen dingen zů geniessen, genůgsam beschτeiben. (Gifft. Bauchfluþ.)

Innerlich.

Alle gifft auþ zů treiben, unnd dasselbig zů dempffen würt den Rauten zů geschτiben, umb des willen pflegen wir Rauten bletter, weckolterbeer, Baumnuþ, Feigen, alles gleich durch einander zůstossen, und das selbig mit Rosen oder anderm wein eþig durch zůstreichen, das ist ein edeler Tyrick für das eingenommen gifft, für den bósen pestilentzischen lufft allen moτgen (zůr selbigen zeit) ein lófel voll nŭchtern eingenommen. (Gifft. Pestilentz. Bóser lufft.)

Rauten bletter mit den samen in wein gesotten und warm gedτuncken, macht das kalt eingenommen gifft swach und untüchtig, stillet auch, also genützt das hertz unnd seiten weh. Thůt auff die lufft róτlin der Lungen, Miltert den hůsten, erleüchtert den schweren athem, vertreibt schmertzen in den hüfften, und andern glidern. (Hertz, Seiten wehe, Lufft róτlin, Schmertzen.)

Jn solcher massen gedτuncken, legt und dempfft das kalt schaudern der feber. (Schaudern.) [95] Rautten mit Dyllsamen in wein gesotten unnd gedτuncken, miltert das grimmen Colica, so fern kein verstopffung darbei ist. Solchs thůt auch Rauten wasser. (Colica)

Umb des willen soll man Rauten kraut und das Olei darvon gemacht, zů den Clystierungen nemen im grimmen und Colica Paþione. (Clystier. Harn.)

Weitter, ist Rauten der art das sie den harn dτeibt, dilget aber auþ, stetz genützt, die natur der ehelichen wercke. Das solten alle Closters und oτdens leüt (welche keüsch sein wóllen, und reinigkeit zůhalten vermessenlich geloben) stets in jrer speiþ und dτanck bτauchen.

Rautten gesotten mit Regenwasser und gedτuncken stillet dem bauch fluþ Diarτhoeam, Das kraut mit Baumóli gekocht und eingenommen, fŭrt auþ allerhandt würm. (Bauchfluþ. Würm.)

Wein Rauten bletter grŭn zerkewet und gessen, benimpt und dilgt gewaltigklich nider den gestanck des Knoblauchs und der zwibelen. (Knoblauch geruch.)

Die wilde Raut ist gar in der speisen nit zůbτauchen, in der artznei aber krefftiger weder die zame.

Eüsserlich.

Wiewol die grŭne Rauten bletter rote blåterlin erwecken, so man die blosse haut darmit reibt, ist sie doch ter tugent, dz sie fast allen schmertzen jnnen und auffen miltert, deþgleichen heilet sie alle bóse blatern, wartzen, grind, flechten, und dτuckt nider die geschwulst. (Schmertzen. Geschwulst.)

Das bezeügt Dioscoτides, da er schτeibt, Wann man Rauten mit feigen und wein koche, dem selbigen dτinck, und auch auþwendig auff die geschwollenen glider uberlege, oder die geschwulst darmit reibe, soll sich die selbig setzen und die wassersucht dardurch zertrennet werden. (Wassersucht.)

Gτŭne Rautten bletter und rein gersten meel durch einander gestossen, und plasters weiþ auff die schmertzlichen augen gelegt, benimpt das weh, und behŭt die augen voτ der tunckelheit. (Augenwehe.)

Zerstossen Rauten mit Rosen eþig uber die stirn gebunden, stillet das groþ hauptweh. (Hauptweh.)

Rautten mit grŭnen Loτbeer blettern zerknischt und plasters weiþ auff die geschwollene Macht gelegt zertheilt sie und miltert den schmertzen frauwen und mannen. (Geschwulst am heimlichen oτt.)

Rauten safft in die ohτen gethon, Legt nider das stechen unnd schmertzen. Der safft mit Alaun, Salpeter und Honig vermengt, heilet alle flechten und zittermåler am leib, vertreibt die fliessende grind auff dem haupt, darmit gesalbet. (Oτen schmertzen, Flechten, Zittermåler, Fliessend grind.)

Andere Würckung der Rauten mógen auþ obernenten stucken colligiert und erfunden werden.

Van Ruit. Kapittel 22.

Ruit teelt men in kruidentuinen niet vanwege de keuken of om zijn lieflijke reuk, maar daarom omdat het een kruid bijna voor alle gif is. Dan ruit is een bijzondere teriakel van de arme mensen wat niet alleen Mithridates de koning betuigt, maar de ervaring leert dat dagelijks.

Van de ruit zijn twee tamme geslachten, maar elkaar zo erg gelijk dat niet iedereen ze onderscheiden zal, hij heeft dan bijzondere vlijt daarop. [93]

De beste en edele ruit is zachter en meer zwartgroener en ook kleiner dan de algemene, heeft aan een blad veel kleine ronder blaadjes zoals linzen. Deze draagt zelden bloemen, droogt erg graag wanneer ze met ijzer besneden wordt. De algemene ruit is groter, de blaadjes aan elkaar breder en van kleur Zwitsers groen. Toch dragen ze beide zwartgele bloempjes zoals een mooi sterretje, daaruit worden vierkante en ook vijfhoekige schotjes, gelijk zoals de rode vrucht aan kardinaalshoed. In de schotjes vindt men zwarte zaden waaruit jonge ruitstekjes groeien. Het is echter van twijgen te planten zoals salie, spica en dergelijke. De stengel en wortel van de ruit zijn houtachtig, inwendig geel gekleurd zoals Buxus bomen hout. Ruit groeit overal daar de zon is erg graag, kan niet tegen vijgenbomen.

In onze landen zet men ruit en salie gewoonlijk tezamen, oorzaak, de padden hebben hun woning graag onder de salie stekken en menen alzo ettelijke met de ruit zulk ongedierte te verdrijven.

De echte wilde ruit is in Germanië niet veel gezien, toch nu meer ook ettelijke bekend welke ruit zaden me de eerste keer de zeer geleerde heer [94] Conrad Gessner van Zürich toe gestuurd heeft en daarvan heb ik jonge stekjes opgeteeld, die hebben hun bloei in derde jaar de eerste keer gebracht. Het is echter gemelde wilde ruit de tamme erg gelijk, doch met zijn blaadjes, knopachtige bloemen en zwarte zaden veel kleiner, zachter, taaier en grauwer gekleurd dan de algemene, echter met vele en hogere stengels, ook zo is de reuk aan de wilde ruit veel sterker en onlieflijker zodat iemand daarvan hoofdpijn komen, de smaak onvriendelijk, tot bitterheid geneigd, bloeit in augustus, rijpt in herfst.

Van de namen.

(Ruta graveolens, Peganum harmala) Dioscorides libro 3 kapittel 47 noemt ruit, Rhyten en Peganon, Epnubum, Churma, Harmala en Besasa. Hoewel de drie laatste namen de net genoemde wilde ruit toestaan. Apuleius in 89^ste kapittel noemt beide, de tamme en wilde ruit, Eriphion, Moier, Bessa, Mollicines en Viperalis, Serapio in kapittel 209 noemt ruit Sadeb. Andere zeggen Bizeri Galgagel zijn de ruit zaden. Anders is Ruta ook een naam Tussilaginis. Dioscorides libro 3 kapittel 117.

De wilde ruit zo nog wat vreemd en van mij beschreven is niet Dioscorides Ruta sylvestris, welke hij libro 3 kapittel 48 in aanvang Androsåmon, Hypericonem, Chamåpytin, Hederalem, Centonalem Coriom en Churma Semmaced noemt. Het mag echter gemelde ruit goed Harmala en Besasa zijn die ettelijke ook Moly noemen zoals Galenus libro 7.

Van de kracht en werking.

Ruit is geen kook of keuken kruid vanwege de scherpe reuk en smaak, is een hete droge samengesteldheid alle gift te verzwakken en uit te voeren. Een nuttig kruid om de open buik toe te sluiten. En wie kan het kruid deugd en vermogen in en uitwendig het lijf, hoe dat in alle dingen te genieten, voldoende beschrijven.

Innerlijk.

Alle gift uit te drijven en datzelfde te dempen wordt de ruit toegeschreven, daarom plegen we ruit bladeren, jeneverbessen, boomnoten, vijgen alles gelijk door elkaar te stoten en datzelfde met rozen of andere wijnazijn door te strijken zodat het een edele teriakel wordt voor dat ingenomen gift, voor de kwade pestachtige lucht elke morgen (in dezelfde tijd), een lepel vol nuchter ingenomen.

Ruitbladeren met de zaden in wijn gekookt en warm gedronken maakt dat koude ingenomen gift zwak en ondeugdelijk, stilt ook, alzo genuttigd, de hart en zijdepijn. Doet open de luchtadertjes van de longen, mildert het hoesten, verlicht de zware adem, verdrijft smarten in de voeten en andere leden.

In zulke mate gedronken legt en dempt het koude schudden van de koorts. [95]

Ruit met dille zaden in wijn gekookt en gedronken mildert dat grommen van koliek, zo ver geen verstopping daarbij is. Zulks doet ook ruit water.

Daarom zal men ruit kruid en de olie daarvan gemaakt tot de klysma ‘s nemen in grommen en Colica Passione.

Verder is ruit van die aard dat ze de plas drijft, delgt echter uit, steeds genuttigd, die natuur der huwelijkse werken. Dat zullen alle kloosters en orde mensen (die kuis zijn willen en reinheid te houden vermetel beloven) steeds in hun spijs en drank gebruiken.

Ruit gekookt met regenwater en gedronken stilt de buikvloed, diarree. Dat kruid met olijvenolie gekookt en ingenomen voert uit allerhande worm.

Wijnruit bladeren groen gekauwd en gegeten beneemt en delgt geweldig neer de stank van knoflook en de uien.

De wilde ruit is geheel in de spijzen niet te gebruiken, in de artsenij echter krachtiger dan de tamme.

Uiterlijk.

Hoewel de groene ruit bladeren rode blaartjes opwekken zo men de blote huid daarmee wrijft is ze toch de deugd dat ze vast alle smarten van binnen en buiten mildert, desgelijks heelt ze alle kwade blaartjes, wratten, schurft, huiduitslag en drukt neer de zwellingen.

Dat betuigt Dioscorides daar hij schrijft; Áls men ruit met vijgen en wijn kookt en dezelfde drinkt en ook uitwendig op die gezwollen leden legt of de zwellingen daarmee wrijft zal zich diezelfde zetten en de waterzucht daardoor verdreven worden.

Groene ruit bladeren en rein gerstemeel door elkaar gestoten en pleistervormig op de smartelijke ogen gelegd beneemt die pijn en behoedt de ogen voor de donkerheid.

Gestoten ruit met rozenazijn over de hersens gebonden stilt die grote hoofdpijn.

Ruit met groene laurier bladeren gekneusd en pleistervormig op dat gezwollen geslacht gelegd verdeelt ze en mildert de smarten bij vrouwen en mannen.

Ruitensap in de oren gedaan legt neer dat steken en smarten. De sappen met aluin, salpeter en honing vermengt heelt alle huiduitslag en littekens aan lijf, verdrijft die vloeiende schurft op het hoofd, daarmee gezalfd.

Andere werking der ruit mogen uit boven genoemde stukken verzameld en gevonden worden.

Von Harthew, genant Hypericon. Cap. XXIII.

Vil wóllen Harthew sei die recht wild Raut, dann gleich wie die zame Raut alle gifft vertreibe, also vermóg alles gespenst wa Hart (Sanct Johans kraut) (E ij) [96] haw ist, nichts geschaffen. Die alten weiber spτechen also, Dost, Harthaw und weisse Heidt, thůt dem teüffel vil leidt. Darauþ erscheint was die alten Heiden von disen kreüttern gehalten, und darmit getriben haben.

Diser kreütter geschlecht seind mir gewiþlich dτei oder vier bekant. Das kleinst, dz gemein auff den feldern, und das groþ so in hecken und auff den rechen gern wachþt, mit bτaun roten vierecketen stengeln. Seind einander fast gleich in allen dingen.

(1.) Das aller kleinst findt man nit allenthalben, ein kurtz gewåchs nit uber einer halben spannen hoch, mit einem kleinen bτaun roten dünnen stengelin, und gållen blŭmlin. Die bletlin spitzer dann zam Rauten, kleiner unnd schmåler. (2.) Das gemein Harthew ist den jetzigen auch gleich. Doch grósser dicker und lenger, mit blůmen, stengel, unnd bletter, welche alle anzůsehen als weren die mit einer Nadel durchstochen. Die blŭet so auff dem gypffel steht ist gål, nach welcher kommen spitzige schiflin einem gersten koτn gleichfóτmig, darinn findt man schwartzen samen, kleiner dann der rot Wegerich samen. Der geruch diser kreütter, blůmen und samen ist wie der geruch am hartz. [97]

Das dτitt wechþt in wålden, hecken, rechen, und gemeinlich in schåttichten óτtern. Gemeinlich mit einem eintzigen stengel, vierecket, bτaunrot, etlichs mit iij.oder iiij.stengelen. die bletter an disem seindt rund, eins hållers bτeit, geformiert wie dz Egelkraut, auch als weren sie durch stochen. Und in summa, dise letste dτei seind einander gleich, allein dz je eins dz ander in der grósse ubertrifft.

Dise kreütter alle drie so man den safft darvon druckt, erscheint der selbig braunrot. Das sunst in keinem gewåchs erfunden wirt. Auþ genommen denen kreüttern so von natur auþwendig rot erscheinen, als Blůtkraut, roter Mangolt und roter Milt τc. Darumb sie billich Androsåmi heissen.

Dz iiij.geschlecht ist fast seltzam, aber ein schón gewåchs mit dünnen runden stengeln, ellenbogen hoch oder lenger, mit goltfarben blůmen, kleiner dann die andern. Die blåtlin seindt dem voτdrigen nit gantz gleich, sonder bey nahe anzůsehen wie die groþ Wolffs milch doch nit also groþ. Gewint vil neben åstlin mit kleinen blåtlin wie Rauten. Dis letst acht ich für das recht Androsåmos Diosco.es reücht wie hartz, so man das zerτeibt.

Von den Namen.

Die wild Raut nent Diosc.lib.iij.cap.clxij. Peganon Agrion, Agrestem Rutam, Hypericon, Androsåmon, Coτion, Chamåpityn, Humilem und Terτestrum pinum, Jnguinalem, Moli, Curina, Harmala, Besasa. Darnach im gemelten bůch im clxiij.capitel schτeibt er ein sonders von Hyperico, das nent er wider Andτosåmon, Coτion und Chamåpityn. Und als bald setzt er ein ander gewåchs nach Hyperico, das nent er Ascyron, und spτicht es heiþ auch Ascyroides und Andτosåmos, wiewol Atractylis lib.iij.cap.xcviij.auch Ascyron heiþt. Und wider auffs selb Capitel setzt er ein eigen capitel von Andτosåme, und sagt etlich nennen es Dionysiaden und Ascyron (welchs ich für das groþ Harthew acht). Auþ solcher angezeigter schτifft Diosc.finden wir iiij. Andτosåmus, und fünff kreütter die er Hypericum nent. Nemlich die wild raut, das Onobrτychis (das auch (E iij) [98] Onobτocholos, und ettliche Eschamenen und Bτüchelatam und Lopan und Jocinalem und Aniassexe und Opaiam nennen) Darnach das Hypericum für sich selbs, und das Ascyron und das Coτin. Auþ dem allem wol ab zůnemen das die wild Raut Diosco.das Onobτichis is, das Hypericon, das Ascyron das Andτosåmos unnd das Coτis einerley geschlecht mŭssen sein, wie auch P. Aegineta Hypericon und Andτosem anzeiget, wiewol die alten, und insonders Dioscoτides, von einem jeden sonderlich geschτiben haben. Coτion aber ist Coτiander davon in seim oτt.

Jn Teütschen landen heiþt man dise kreütter sant Johans kraut, Harthaw, Waldthoff, unser Frawen betstro. Zů Latein Fuga Demomum, Perfoτata. Sera.cap.cclvij, nents Reofricon. Avicen.lib.ij.cap.ccclxv.nennet Hypericon Alharib, und Uvam Demonis. Averrois de simpl.nennt die wild Raut Halsedep, und das Hypericon nennt er Heüfericon, Melifτicon, und Melliþigon unnd Coτdialem. Der wilden Rauten namen seind dτoben gedacht, unnd der maur Rauten wóllen wir bei dem Farnkraut gedencken. [99]

Von der Krafft und Würckung.

Alle geschlecht der wilden Rauten, zů Teütsch Harthaw und S. Johans kreütter genant, haben beinahe einerlei würckung, gleich der zamen Rauten, auff dτucken und warm geneigt. Aber im geruch und geschmack jnnen und auffen zůbτauchen lieblicher und holdtseliger. Die wild Rauten so im wald wachþt, mit dem rot goldtfarben stengel und blůmen, (Schón Hupericon.) mit Rauten bletlin bekleidet, ist die aller best, darnach die andern auff den feldern, und ungebawten åckern. Alle geschlecht geben roten blůtfarb safft, wann sie zerknischt werden. Darumb sie vast einerlei würckung sein werden.

Innerlich.

Etlich bτennen wasser von Harthaw und geben dasselbig für dem schlag und fallenden siechtagen zů drincken. (Schlag. Fallend sucht.)

Die eigenschafft der Harthaw ist auþzůfŭren das Gifft, den harn, und die blódigkeit der weiber, in wein gesotten und gedτuncken. (Gifft. Harn. Weiber fluþ.)

Vertreibt in gleicher massen genützt, febres Tertianas, Quartanas, und das beschwerlich hufftwehe, Ischia genant, stillet auch das blůtspewen, heilet jnnerliche wunden, und verserung im leib. (Quartana, Ischias, Blŭtspewen, Verserunge.)

Harthaw samen (sonderlich dessen so im wald wachþt) zerstossen unnd jedes mal zwei quinten schwår eingedruncken, fŭrt auþ Choleram. (Cholera.)

Eüsserlich.

Alle Harthew leschen und heilen den bτandt, das kraut und samen zerstossen und darüber geschlagen. (Brandt.)

Vil menschen tragen dise kreütter bei sich für bóse gespenst und ungewitter, und ist (der natur nach zůreden) nit gar erlogen.

Andere tugent und vermógen der wilden Rauten und Harthaw seindt in der zamen gemelt. (Gespenst.)

Van Hertshooi, genoemd Hypericon. Kapittel 23.

Veel willen hertshooi is de echte wilde ruit, dan gelijk zoals de tamme ruit alle gift verdrijft alzo mag alles gespenst waar hertshooi [96] is niets doen. De oude vrouwen spreken alzo; marjolein, hertshooi en witte heide doet de duivel veel leed. Daaruit verschijnt wat de oude heidenen van deze kruiden gehouden en daarmee gedreven hebben.

Van dit kruiden geslacht zijn me zeker drie of vier bekend. De kleinste, de algemene op de velden en de grote zo in hagen en op de rekken graag groeit met bruinrode vierkante stengels. Zijn elkaar vast gelijk in alle dingen.

De allerkleinst vindt men niet overal, een kort gewas niet over 8 cm hoog met kleine bruinrode dunne stengeltjes en gele bloempjes. De blaadjes spitser dan tamme ruit, kleiner en smaller. De gewone hertshooi is de tegenwoordige ook gelijk. Doch groter, dikker en langer met bloemen, stengel en bladeren welke alle aan te zien als waren die met een naald doorstoken. De bloei zo op de top staat is geel waarna komen spitse scheepjes een gerstekorrel gelijkende en daarin vindt men zwarte zaden, kleiner dan de rode weegbree zaden. De reuk van deze kruiden, bloemen en zaden is zoals de reuk aan hars. [97]

De derde groeit in wouden, hagen, rekken en gewoonlijk in beschaduwde oorden. Gewoonlijk met een enkele stengel, vierkant, bruinrood en ettelijke met 3 of 4 stengels. De bladeren aan deze zijn rond, een dubbeltje breed en gevormd zoals de kleine boterbloem, ook als waren ze doorstoken. En in summa, deze laatste drie zijn elkaar gelijk, alleen dat de ene de andere in de grootte overtreft.

Deze kruiden alle drie zo men het sap daarvan drukt verschijnt diezelfde bruinrood. Dat verder in geen gewas gevonden wordt. Uitgenomen die kruiden zo van natuur uitwendig rood verschijnen zoals bloedkruid, rode biet en rode melde etc. Daarom ze billijk Androsåmi heten.

Dat vierde geslacht is erg zeldzaam, maar een schoon gewas met dunne ronde stengels, ellebogen hoog of langer en met goudkleurig bloemen, kleiner dan de anderen. De blaadjes zijn de vorige niet gans gelijk, maar bijna aan te zien zoals de grote wolfsmelk, doch niet alzo groot. Gewint veel zijtakjes met kleine blaadjes zoals ruit. Deze laatste acht ik voor dat echte Androsåmos Dioscorides, het ruikt als hars zo men dat wrijft.

Van de namen.

(Hypericum perforatum en Hypericum coris, Hypericum androsaemum, Hypericum hirsutum, Hypericum tetrapterum) De wilde ruit noemt Dioscorides libro 3 kapittel 162 Peganon Agrion, Agrestem Rutam, Hypericon, Androsåmon, Corion, Chamåpityn, Humilem en Terrestrum pinum, Inguinalem, Moli, Curina, Harmala, Besasa. Daarna in vermelde boek in 163^ste kapittel schrijft hij een bijzondere van Hyperico en dat noemt hij weer Androsåmon, Corion en Chamåpityn. En even gauw zet hij een ander gewas na Hyperico en dat noemt hij Ascyron en spreekt het heet ook Ascyroides en Androsåmos, hoewel Atractylis libro 3 kapittel 98 ook Ascyron heet. En weer op hetzelfde kapittel zet hij een eigen kapittel van Androsåme en zegt ettelijke noemen het Dionysiaden en Ascyron (welke ik voor dat grote hertshooi acht). Uit zulke gezegde schrift van Dioscorides vinden we 4 Androsåmus en vijf kruiden die hij Hypericum noemt. Namelijk de wilde ruit, dat Onobrrychis (dat ook [98] Onobrocholos en ettelijke Eschamenen en Brüchelatam en Lopan en Jocinalem en Aniassexe en Opaiam noemen) Daarna dat Hypericum op zichzelf en dat Ascyron en dat Corin. Uit dat alles is wel af te leiden dat de wilde ruit Dioscorides dat Onobrichis is, dat Hypericon, Ascyron, Androsåmos en dat Coris een en dezelfde geslacht moet zijn zoals ook P. Aegineta Hypericon en Androsem aanwijst, hoewel de ouden en vooral Dioscorides van elk apart vooral geschreven hebben. Corion echter is koriander en daarvan in zijn oord.

In Duitse landen noemt men deze kruiden Sint Johans kruid, harshooi, woudhoop, onzer vrouwen bedstro. In Latijn Fuga Demomum, Perforata. Serapio kapittel 257 noemt het Reofricon. Avicenna libro 2 kapittel 355 noemt Hypericon Alharib en Uvam Demonis. Averrois de simpl.noemt de wilde ruit Halsedep en dat Hypericon noemt hij Heüfericon, Melifricon en Melliþigon en Cordialem. De wilde ruit namen zijn boven gedacht en de muurruit willen we bij de varenkruiden gedenken. [99]

Van de kracht en werking.

Alle geslachten van de wilde ruit, in Duits hertshooi en St. Johans kruiden genoemd, hebben bijna een en dezelfde werking en gelijk de tamme ruit en op droog en warm geneigd. Maar in reuk en smaak binnen en buiten te gebruiken lieflijker en aangenamer. De wilde ruit zo in woud groeit met de rode goudkleurig stengels en bloemen en met ruitblaadjes bekleedt is de allerbeste, daarna die andere op de velden en ongebouwde akkers. Alle geslachten geven rood bloedkleurige sap als ze gekneusd worden. Daarom ze vast een en dezelfde werking zijn.

Innerlijk.

Ettelijke branden water van hertshooi en geven datzelfde voor de slag en vallende ziekte te drinken.

De eigenschap van hertshooi is uit te voeren dat gift, de plas en de bloederigheid van de vrouwen, in wijn gekookt en gedronken.

Verdrijft in gelijke mate genuttigd derdedaagse malariakoortsen, vierdaagse en derdedaagse malariakoortsen en dat bezwaarlijke voetenpijn, Ischias genoemd, stilt ook dat bloedspuwen en heelt innerlijke wonden en bezering in lijf.

Hertshooi zaden (vooral die zo in woud groeit) gestoten en elke keer twee quinten zwaar ingedronken voert uit cholera.

Uiterlijk.

Alle hertshooi lessen en helen de brandt, dat kruid en zaden gestoten en daarop geslagen.

Veel mensen dragen deze kruiden bij zich voor kwaad gespenst en onweer en is (de natuur na te zeggen) niet geheel gelogen.

Andere deugd en vermogen van de wilde ruit en hertshooi zijn in de tamme gemeld.

Von Cypτessen. Cap. XXIIII.

Die wild Raut dτingt mich der Cypressen zů gedencken, darumb das es ein Chamepitys ist, Reücht wie hartz. Stercker dann der Andτosåmos, und ist ein recht Chamåcyparissus. (Edel Chamepitys.)

Dise Cypressen ist auch ein holtzecht geschlecht, als Maieron, Lafander, Hysop, Quendel τc. Wa dis kraut das erdtrich begreifft, da wurtzelt es auch wie Salbei, od Quendel. (Forma.) Diþ kraut ist Eschenfarb grŭn, mit fast kleinen langen runden bletlin, in der gestalt bei nahe wie der klein weiþ maur Pfeffer (als Dioscoτides sagt) aber kleiner und rauher, in aller maþ wie die heyd auff dem feld so erstlich anfacht zů wachsen. Jm Bτachmonat so gewindt der Cypressen gåle blůmen, ein jede blům aber sonderlich auff einein stengelin, die ist wie ein keþlin dτauff gesetzt. (Tempus)

Diþ kraut ist auch der Juncfrawen, die es gegen winter (auff das es nit erfrier) aussetzen, und un warmen kellern behalten, zů den krentzen (Usus.) (E iiij) [100]

Von den Namen.

Cypτessen ist ein edel recht Chamepitys, wiewol noch mehτ geschlecht seind, als Hypericon, Andτosåmos unnd die, davon hernach gesagt würt. Dioscoτi.im iij.bůch zů end des selbigen, nent es selber Cupτeþinam, Bτioaniam sylvestrem, Pitysoτysin, Oτizelon, Olocyron, Joniam. Sideritin, Dochelam, sanguinem Palladis, Aiugam oder Abigam, Piceam, Humilem Pinum, und Thus, Thus Terτe. Apul.cap.xxvj.nent es auch Oτozelon, Holocyrton cum Aspiratione, Bτyon Agrion, Håma Athenas, Abigam, Rapam, Cypτessum nigram, Spiculam Mammalem, Nemenepa. Serap.schτeibt von Chamepitys cap.clxxix. Ettliche artzet wóllen Camepitus sei Jva moschata. Jch lasse Cypτessen auch Chamåcyparissum sein umb der gestalt willen, doch das es auch ein edel Chamepitys bleib, seines geruchs halben. (Apule.cap.25. Serap.cap.379.)

Von der Krafft und Würckung.

Cypτessen Und Harthaw seind in der qualiteit unnd Würckung einander gleich, Jnnerlich unnd Eüsserlich sehτ dienstlich, haben auch fast einerley geruch und geschmack. Mag je eins umb des willen für das ander genützt werden.

Innerlich.

Cypτessen kraut in wein gesotten und siben tag nach einander abends und morgens gedτuncken, wehτet der Gålsucht, thůt auff die Leber, machet den gang zům harn richtig, stillet alle schmertzen der Nieren, blasen und hüfft, wehτet dem gifft, treibt das selbig gewaltiglichen auþ, gleich den obgemelten gewåchsen. (Gålsucht, Låber, Harn. Nieren. Blasen. Hüfft. Gifft.)

Eüsserlich.

Was Hypericon unnd Rautten vermŭgen, das kan auch zům mehτer theil der edel Cypτessen, weiter davon unnóttig zů erholen. [101]

Van Cipressen. Kapittel 24.

De wilde ruit dringt me de cipressen te gedenken, daarom dat het een Chamepitys is en ruikt als hars. Sterker dan de Androsåmos en is een echte Chamåcyparissus.

Deze cipres is ook een houtachtig geslacht zoals majoraan, lavendel, hysop, tijm etc. Waar dit kruid dat aardrijk grijpt daar wortelt het ook zoals salie of tijm. Dit kruid is askleurig groen met erg kleine lange ronde blaadjes, in de vorm bijna zoals de kleine witte muurpeper (zoals Dioscorides zegt) maar kleiner en ruwer, in alle maat zoals de heide op het veld zo eerst aanvangt te groeien. In juni zo wint de cipres gele bloemen, elke bloem echter apart op een stengeltjes en die is zoals kaasje daarop gezet.

Dit kruid is ook de jonkvrouwen die het tegen de winter (opdat het niet bevriest) uithalen en in warme kelders behouden tot de kransen. [100]

Van de namen.

(Santolina chamaecyparissus)

Cipres is een edele echte Chamepitys, hoewel nog meer geslachten zijn zoals Hypericon, Androsåmos en die waarvan hierna gezegd wordt. Dioscorides in 3^de boek op het eind ervan noemt het Cupressinam, Brioaniam sylvestrem, Pitysorysin, Orizelon, Olocyron, Ioniam. Sideritin, Dochelam, sanguinem Palladis, Aiugam oder Abigam, Piceam, Humilem Pinum en Thus, Thus Terre. Apuleius kapittel 26 noemt het ook Orozelon, Holocyrton cum Aspiratione, Bryon Agrion, Håma Athenas, Abigam, Rapam, Cypressum nigram, Spiculam Mammalem en Nemenepa. Serapio schrijft van Chamepitys kapittel 179. Ettelijke arts wil Camepitus is Iva moschata. Ik laat cipres ook Chamåcyparissum zijn vanwege de gestalte, doch dat het ook een edele Chamepitys blijft vanwege zijn reuk.

Van de kracht en werking.

Cipressen en hertshooi zijn in de kwaliteit en werking elkaar gelijk, innerlijk en uiterlijk zeer dienstig en hebben ook vast een en dezelfde reuk en smaak. Mag elke daarom voor de andere genuttigd worden.

Innerlijk.

Cipressen kruid in wijn gekookt en zeven dagen na elkaar ‘s avonds en ‘s morgens gedronken weert de geelziekte, doet open de lever, maakt de gang tot de plas goed, stilt alle smarten der nieren, blaas en voeten, weert het gif, drijft datzelfde geweldig uit gelijk de opgenoemde gewassen.

Uiterlijk.

Wat Hypericon en ruit vermogen dat kan ook tot meerder deel de edele cipressen, verder daarvan onnodig te verhalen. [101]

Von Feld Cypτessen. Cap. XXV.

Dieweil schier ein jede Apoteck ein sonder Chamepitys hat, ist zů dencken sie haben kaum eins oder keins, davon Dios.und Plinius schτeiben. Dann das so die Apotecker darfür zeigen und gemeinlich in Germania halten, ist ein wild kleins kreütlin, on allen geschmack und geruch. Ist es ein Chamepitys, so ist es gar ein wild geschlecht, darzů ich nit bτacht werd, ich habe dann andere meisters dann Dios.ist. Jch bin zwar schier iiij.jar umbgangen, die Apotecker und die landtstreicher darumb bespτochen, aber nit gewiþ dann das gemein kreütlin (welches auff den feldern wachþt) darfür mŭssen nemen. (Cypτessen) Zů letst aber find ich eigentlich, das unser Cyprτessen kraut ein Camepitys, davon dτoben gemelt, sein würt. Deþgleichen die wir jetzund für handen haben, welche ich selbs erfunden unnd für war darfür gewaltiglichen gebτaucht unnd bewert hab. (Locus & Tempus.) Welches man auff ettlichen [102] speltzen und haber feldern im Bτachmonat mag sůchen, dann es gar seltzam zů finden ist, derhalb ich das nun mehτ in gårten will zielen. Und ist ein fast lieblichs kraut, beide an der gestalt und geruch anzůzehen, wie ein beümlin, nit grósser dann Satureia, mit schwartzgrŭnen subteilen zerspaltenen blåtlin, ein jedes blat creütz weiþ zerspalten, anzůsehen wie ein Wermůt blåttlin, doch kleiner und schóner. (Forma.) Am vierecketen stengel vil neben åstlin, darumb wachsen bτaune blŭmlin auþ den heüþlin, wie am kloster Hysop zůsehen ist. Nach der blŭet findt man schwartzgrawen runden samen, nit grósser dann růbsamen. Die wurtzel ist schlecht mit wenig zaseln, als der Satureia wurtzel. Diþ kraut ist ein Summer gewåchþ, das alle jar mit den samen sich ernewert. Der geschmack auff der zungen ist bitter. Der geruch aber freündtlich, beinahe wie Terpentin und Camillen. (Gustus. Odor.)

Das dτitt Chamepitys ist auch ein kleins kreüttlin, nennen die Apotecker Ivam und wóllen es sei ein sonder geschlecht, wie es dann auch ist, dann seine eschfarbe spitzige blåtlin, vergleichen sich etwas den Kyffern blåtlin, darumb es nit unbillich ein Chamåpitis genent würt.

Von den Namen.

Was Chamepitys mehτ für namen ab, seind dτoben erzólet. Dieweil aber ich das jetzig angezeigt kraut noch nit hab hóτen zů Teütsch nennen, hab ichs feld Cypτessen genent, biþ ich ein andern namen erfar. Unnd nach dem ich mich fürter befrage, so wóllen die Sachsen es sey Sideritis tertia, Das Dios.dem Crateve zůeignet lib.iiij.cap.xxxiij.solche meinung gefelt mir nit ubel.

Das ander das die Apotecker Jvam Moschatam nennen, soll Jbiga und Jbica haben geheissen.

Das dτitt Chamepitys ist dτoben in der beschτeibung getaufft.

Von der Krafft und Würckung.

Das letzt kraut Chamepitys sampt dem erst gesetzten, seind beide dτuckener und warmer complexion, Jnnwendig dem leib unnd ausserhalb freündlich zůgebτauchen, in foτm und gestalt wie von der walt Rauten und dem garten Cypτessen geredt ist, dz selbig widerumb zů erholen were uber flûþsig, under den Rautten kreüttern gnügsam auþgericht.

Van veldcipressen. Kapittel 25.

Omdat schier elke apotheek een bijzondere Chamepitys heeft is te denken ze hebben er nauwelijks een of geen waarvan Dioscorides en Plinius schrijven. Dan wat zo de apothekers daarvoor tonen en gewoonlijk in Germanië houden is een wild klein kruidje zonder alle smaak en reuk. Is het een Chamepitys dan is het erg een wild geslacht waartoe ik niet gebracht wordt, ik heb dan andere meesters dan Dioscorides is. Ik ben wel schier 4 jaar rond gegaan en de apothekers en die landlopers daarom besproken, echter niet gewis dan dat algemene kruidje (welke op de velden groeit) daarvoor moeten nemen. Tenslotte echter vond ik eigenlijk dat ons cipreskruid een Camepitys, waarvan boven gemeld, zijn moet. Desgelijks die we nu voor handen hebben welke ik zelf gevonden en voor waar daarvoor geweldig gebruikt en beweerd heb. Welke men op ettelijke [102] spelt en havervelden in juni mag zoeken, dan het erg zeldzaam te vinden is daarom ik dat nu meer in tuinen wil telen. En is een erg lieflijk kruid, beide aan de gestalte en reuk aan te zien zoals een boompje en niet groter dan Satureja met zwartgroene subtiele gespleten blaadjes, elk blad kruisvormig gespleten, aan te zien als een alsem blaadje, doch kleiner en mooier. Aan vierkante stengel veel zijtakjes, daarom groeien bruine bloempjes uit het huisje zoals aan klooster hysop te zien is. Na de bloei vindt men zwartgrauwe ronde zaden, niet groter dan raapzaden. De wortel is recht met weinig vezels zoals de Satureja wortel. Dit kruid is een zomergewas dat alle jaren met de zaden zich vernieuwt. De smaak op de tong is bitter. De reuk echter vriendelijk, bijna zoals terpentijn en kamillen.

Dat derde Chamepitys is ook een klein kruidje, noemen de apothekers Ivam en willen hetzij een bijzonder geslacht, wat het dan ook is, dan zijn askleurige spitse blaadjes vergelijken zich wat de dennenblaadjes waarom het niet onbillijk een Chamåpitis genoemd wordt.

Van de namen.

(Ajuga genevensis en Ajuga iva)

Wat Chamepitys meer voor namen heeft zijn boven verhaalt. Omdat echter ik dat tegenwoordig aangezegd kruid nog niet heb horen in Duits noemen heb ik het veldcipres genoemd tot ik een andere naam ervaar. En nadat ik verder vraag zo willen de Saksers het is Sideritis tertia dat Dioscorides de Cratevas toeeigent libro 4 kapittel 33, zulke mening bevalt me niet kwaad.

De andere dat de apothekers Ivam Moschatam noemen zal Ibiga en Ibica hebben geheten.

Dat derde Chamepitys is boven in de beschrijving gedoopt.

Van de kracht en werking.

Dat laatste kruid Chamepitys samen met de eerst gezette zijn beide droge en warme samengesteldheid, inwendig het lijf en aan de buitenkant vriendelijk te gebruiken, in vorm en gestalte zoals van de woud ruit en de tuin cipres gesproken is, datzelfde wederom te herhalen is overvloedig en onder de ruit kruiden voldoende uitgericht.

Von dem Cressen. Cap. XXVI.

Des Cressen krauts ist in Teütschen landen zům wenigsten dτeierley. Nemlich der Salat Creþ, der Bτunn Creþ, und der Wisen Creþ.

(1. Nasturtiam.) Der Garten Creþ ist jederman bekant, gehet bald vom samen auþ der erden, fast schón grŭn, zinnelicht zerspalten, kleiner dann der Peterlin. Gewint zůletst ein runden stengel, elen hoch, mit weissen blŭmlin unnd gålen samen in kleinen schiflin. Der samen ist scherpffer dann das kraut.

(2. Nasturtium aquaticum.) Der ander den man Bτunn Creþ nennet, ist ein gůter Salat im Winter. Findt man auff den warmen bτunnen flüssen auff dem wasser schweben, mit gróssern blettern dann der Garten Creþ, zerspalten unnd schón grŭn. Seine wurtzeln seind fast reine weisse harechte zaseln wie seiden. Blŭ [103] et gegen dem Meyen, mit seer kleinen weissen blŭmlin. Darnach folgen kleinen schótlin mit sehτ kleinem goltfarbem samen, nit grósser dann das wurm kraut tregt. (Tempus.)

(3. Gauch blůmen.) Der dτitt wisen Creþ ist ein wild geschlecht, gewachsen von dem Bτunnen Creþ. Also bald der recht Bτunn Creþ ongeverlich auff die wisen oder geflótzt würt, oder auch so der samen vom Bτunn Creþ durch den windt oder gewåsser (wie offt in feüchten jaren geschicht) auff die wisen oder auþ der Bach gewoτffen unnd gefŭrt würt, wachþt darauþ ein kraut, ettlichs mit gantz schne weissen blůmen, ettlichs mit leibfarben weissen blůmen, oben am gipffel. Das kraut, stengel, unnd geschmach seind aller ding dem gemeinen garten Creþ gleich, doch ein wenig schmåler unnd kürtzer. Blŭet im Apτillen, und ist ein jedes ein eintziger stengel. (Vide Theo.lib.3.cap.3. Forma. Tempus.)

Noch wachsen zwen Cressen (4.) einer auff dem feld mit vilen teschelin oder Seckelin und fast kleinem gålem samen. (5.) Der ander auff den alten hoffstetten, gemeür und wegen, nit spannen hoch, fast zinnelicht, mit kleinem samen als milwen, gålfarb, scharpff auff der zungen wie die andern Cressen. Τc. (Teschelkraut. Besem kraut.) [104]

Von den Namen.

Den Garten Creþ nent Dios.lib.cap.cxliiij. Cardamon und Cynocardamon, Jberis, Cardaminaca, Moth, vel οέμεβ, unnd Nasturtium. Apul.cap.xx.nent jn auch Cardaminacam und Semeth. Serapio.ca.cccxlix.nent Nasturtium Moτph, Archep, Machita, Averτois Alcharf. (Diosco.lib.2. Apu.cap.20. Serap.cap.349.)

Den bτunn Creþ nent man Nasturtium Aquaticum, ettliche Agriocardamon, und Agreste Nasturtium, welche zween namen dem dτitten Creþ billich zůstŭnden. Jacobus Manlius super confect. Electuarij Letificantis, in Hono. Almans.cap.de Melancolia, will das Nasturtium agreste, Sataragi, Senation und Lepidion ein ding sei, welches auch ein anders ist. (Iacobus Manlius.) Deþgleichen nennen ettlich den bτunn Creþ (als Simon Januen.) Tapsiam Jndam, Scessabτan, Ozimum carmenum, Hoalmaram, unnd die Lombardi (spτicht Mancius) nennen jn Cτisonum. (Simon Ianuensis Vide caput de Lepidio.) Mesue will Scessabτam sei Ozimum maius, und ist Serapionis Ozimum Carmenum. (Mesue.)

Andere nennen den bτunn Creþ Nasturtiariam, Cardaminem, Sisym[ 105] bτium, Sium und Laver. Was aber Sisymbτium, Laver und Sium sei, würt ein jedes an seinem oτt gemelt, und halts mit denen die das ander Sisymbτium auff den bτunnen Creþ oder Bachbungen deütten, welches der alt Cratevas είογ nent. Dios.lib.ij.cap.cxvj.und Plinius lib.xx.cap.xxij. nents Thymbτeum. (Pli.li.20.ca.226.) Also findt sichs das Sion und Sisymbτium alterum Plinij bede ein gewåþch ist, gebs zůbedencken.

Den dτitten Creþ nent man Gauchblůmen, welchs wol Agriocardamum und Nasturtium agreste mócht heissen. Schickt sich nit ubel under das capitel Dτabis oder Arabis cap.cxlvj.lib.ij. (Dio.li.2.ca.146.)

Die zwen letsten angeregte Cressen, nent man klein Seckelkraut, Teschelkraut, und das gróst Besemkraut, und seind bede under dem Thlaspi begriffen. (Thlaspi.)

Von der Krafft und Würckung.

Das wacker Cressenkraut mit seinen geschlechten, ist hitziger complexion, würt unns Teütschen also rohe ongesotten, mit eþig in seiner jugent auff den Tisch für getragen, die faulen zechbτŭder munder unnd wacker zůmachen, die vollen und unlüstigen menschen zů der speiþ zůreitzen.

Jm Summer hat der jung Garten Creþ sein lob, im winter die bτunnen Cressen, mógen sonst in der artznei Jnwendig und Eüsserlich genommen werden.

Innerlich.

Alle Cressen Jnnerlich gebτaucht, treiben den harn, reinigen den bauch, die nieren und blasen, eróffnen die leber und miltz, heilen und reinigen Jnnerliche wunden, fŭren auþ das gifft mit baum óli genossen. Cressen mit honig und wein gesotten, nŭchteren und abends gedτuncken zertheilen die zåhen schleim, den hůsten und das keichen. (Harn, bauch, Nieren, Blasen, Leber, Miltz, Wunden, gifft, hŭsten, schleim, Bτustwehe.)

Cressen in Geiþ milch gesotten unnd gedτuncken, benimpt das weh umb die bτust.

Safft von Cressen im mundt gehalten, zeücht auþ die flüþ von den bósen zånen. (Zån flüþ.)

Eüsserlich.

Cressen heilen alle gifftige blatern und schebigkeit des grinds, als Carbunckel, bóse masen unnd flecken, zerknischet, den safft darüber gestrichen und das kraut auffgelegt. Also genützt, stillt den schmertzen der lenden und hüffte, zertheilt die geschwulst, zeücht auþ pfeil und doτn, darüber gelegt heilt den grind, verjaget die schŭppen auff dem haupt darmit geweschen. Der safft von Cressen kraut gedτuckt, seübert und reiniget alle unreine fressende schaden.

Der samen aller Cressen zerstossen unnd in den mund genommen, hebet auff die lame zungen. (Blatern, Gτind. Carbunckel. Flecken. Hüfft, lenden, Pfeil, Doτn, Schŭppen. Fressend Schaden. Lame zungen. Schlaff sucht.)

In die nasen gethon, macht niesen, erweckt also die schlaff süchtigen, Lethargicos.

Cressen samen mit eþig gesotten und ubergelegt, zertheilt die krópffe, und andere knollen hinder den oτen. (Knollen.) [106]

Der samen ist in allen dingen hitziger, krefftiger unnd mechtiger weder die kreütter, dernhalben in leib selten zůbτauchen, man wolte dann die kalte natur darmit erwecken, und wacker machen. (Kalte natur.)

Van de kersen. Kapittel 26.

Dat kressen kruid is in Duitse landen tenminste drievormig. Namelijk de salade kres, de bronkres en de weiden kres.

De tuinkers is iedereen bekend, gaat gauw von zaad uit de aarden, erg schoon groen, tamelijk gespleten, kleiner dan de peterselie. Gewint tenslotte een ronde stengel, 70 cm hoog met witte bloempjes en gele zaden in kleine scheepjes. Dat zaad is scherper dan dat kruid.

De andere die men bronkres noemt is een goede salade in winter. Vindt men op de warme bronnen vloeden op het water zweven met grotere bladeren dan de tuinkers, gespleten en schoon groen. Zijn wortels zijn erg reine witte harige vezels zoals zijde. [103] Bloeit tegen de mei met zeer kleine witte bloempjes. Daarna volgen kleine schotjes met zeer kleine goudkleurige zaden, niet groter dan dat wormkruid draagt.

De derde weiden kres is een wild geslacht en gegroeid van de bronkres. Alzo gauw de echte bronkres ongeveer op de weiden of gestort wordt of ook zo het zaad van bronkres door de wind of water (wat vaak in vochtige jaren geschiedt) op de weiden of uit de beek geworpen en gevoerd wordt groeit daaruit een kruid, ettelijke met gans sneeuwwitte bloemen, ettelijke met vleeskleurig witte bloemen, boven aan de top. Dat kruid, stengel en smaak zijn aller ding de algemene tuinkers gelijk, doch een weinig smaller en korter. Bloeit in april en is elke een enkele stengel.

Noch groeien twee kressen, een op het veld met vele tasjes of zakjes en erg kleine gele zaden. De andere op de oude hofplaatsen, muren en wegen, niet zeventien cm hoog, erg bossig met kleine zaden zoals melde, geel gekleurd, scherp op de tong zoals de andere kressen etc. (Teesdalia nudicaulis en Lepidium ruderale)

Van de namen.

(Lepidium sativum) De tuinkers noemt Dioscorides libro kapittel 144 Cardamon en Cynocardamon, Iberis, Cardaminaca, Moth, of οέμεβ en Nasturtium. Apuleius kapittel 20 noemt het ook Cardaminacam en Semeth. Serapio kapittel 349 noemt Nasturtium Morph, Archep, Machita, Averrois Alcharf.

(Rorippa nasturtium-aquaticum)

De bronkres noemt men Nasturtium Aquaticum, ettelijke Agriocardamon en Agreste Nasturtium, welke twee namen de derde kres billijker toestaan. Jacobus Manlius super confect. Electuarij Letificantis, in Hono. Almans.kapittel de Melancolia wil dat Nasturtium agreste, Sataragi, Senation en Lepidion een ding is, welke ook een andere is. Desgelijks noemen ettelijke de bronkres (als Simon Januensis) Tapsiam Indam, Scessabran, Ozimum carmenum, Hoalmaram en die van Lombardije (spreekt Manlius) noemen het Crisonum. Mesue wil Scessabram zei Ozimum maius en is Serapio’s Ozimum Carmenum.

Andere noemen de bronkres Nasturtiariam, Cardaminem, Sisymbrium [ 105], Sium en Laver. Wat echter Sisymbrium, Laver en Sium is wordt elke aan zijn oord gemeld en hou het met diegene die dat andere Sisymbrium op de bronnen kres of beekpungen aanduiden welke de oude Cratevas είογ noemt. Dioscorides libro 2 kapittel 116 en Plinius libro 20 kapittel 22 noemt het Thymbreum. Alzo bevindt zich dat Sion en Sisymbrium alterum Plinius beide een gewas is, geeft te bedenken.

(Cardamine pratensis) De derde kres noemt men koekoeksbloemen welke wel Agriocardamum en Nasturtium agreste mocht heten. Schikt zich niet kwaad onder dat kapittel Drabis of Arabis kapittel 146 libro 2.

De twee laatste aangehaalde kressen noemt men klein zakjeskruid, tasjeskruid en dat grootste bezemkruid en zijn beide onder de Thlaspi begrepen.

Van de kracht en werking.

Dat wakkere kressenkruid met zijn geslachten is hete samengesteldheid en wordt ons Duitsers alzo rauw ongekookt met azijn in zijn jeugd op de dis voorgedragen, die vuile drinkbroeders monter en wakker te maken, de volle en onlustige mensen tot de spijs op te wekken.

In de zomer heeft de jonge tuinkers zijn lof, in winter de bronkres, mogen anders in de artsenij inwendig en uiterlijk genomen worden.

Innerlijk.

Alle kressen innerlijk gebruikt drijven de plas, reinigen de buik, de nieren en blazen, openen de lever en milt, helen en reinigen innerlijke wonden, voeren uit dat gif met olijvenolie genoten. Kressen met honing en wijn gekookt ’s morgens en ‘s avonds gedronken verdelen de taaie slijm, het hoesten en dat kuchen.

Kressen in geitenmelk gekookt en gedronken beneemt de pijn om de borst.

Sappen van kressen in mond gehouden trekt uit de vloed van de kwade tanden.

Uiterlijk.

Kressen helen alle giftige blaartjes en scheefheid van de schurft zoals karbonkel, kwade spikkels en vlekken, gekneusd en het sap daarboven gestreken en dat kruid opgelegd. Alzo genuttigd stilt de smarten der lenden en voeten, verdeelt de zwellingen, trekt uit pijl en doorn, daarboven gelegd, heelt de schurft, verjaagt de schilfers op het hoofd, daarmee gewassen. De sappen van kressen kruid uitgedrukt zuivert en reinigt alle onreine vretende schaden.

De zaden van alle kressen gestoten en in de mond genomen heft op de lamme tong.

In de neus gedaan maakt niezen, wekt op alzo de slaapzieken, lethargie.

Kressen zaden met azijn gekookt en overgelegd verdeelt dat kropgezwel en andere knollen achter de oren. [106]

De zaden zijn in alle dingen heter, krachtiger en machtiger dan de kruiden, derhalve in lijf zelden te gebruiken, men wil dan de koude natuur daarmee opwekken en wakker maken.

Von Thlaspi und Leuchel. Cap. XXVII

Eyn schón kraut wachþt im Apτillen auff ungebawten óτten, als bei den mauren, rechen, zeünen, hŭlen, da das ungezifer Heidexen unnd dergleichen würm wonen. Jm anfang des Meiens dτegt es schóne weisse blŭmlin, darauþ werden lange schóttlin wie am Senff oder Schellwurtz, mit schwartzem samen. (Alliaria, Thlaspis cornuta. Tempus. Forma.)

Das kraut ist erstlich beinahe dem Mertzen viol kraut ånlich, doch bτeiter unnd mit der farb schweitzergrŭn. Gewint ein runden dünnen langen stengel am giffel, die weissen blŭmlin bei einander. Die wurtzel ist kurtz, schlecht, dŭnn, holtzecht, wie am kleinen Tausent gulden. Der geruch dises krauts, so mans stoþt, reücht es wie Bτyþlauch unnd Creþ durch einander gestossen, darauþ man uber die massen gůte Salsamenta macht. Jst des geruchs halben ein Creþ und Bτyþlauch oder zwibel, darumb es die weiber Leuchel nennen. [107]

Das ander und gemein Thlaspi wåchþt auff den Bτachfeldern, in den růben åckern und sonst feüchten gårten, gewint lange doch schmale feiste bletter an einem stengel, der blŭet oben auff gantz weiþ, das seind sehτ kleine blŭmlin, die werden zů runden doch bτeiten Teschlin anzůsehen, wie der Milten samen, so der zeittig würt, findt man gemeinlich in einem jeden Tåschen schóttlin xij.schwartzer hanniger såmlin, mit der gestalt unnd geschmack, dem Creþ nit ungleich.

Noch ist ein geschlecht dises krauts, ist aber kleiner doch vil dτauschelechter, einem schónen beümlin gleich, wachse auch in růben feldern. Bitter am geschmack als Tausent gulden.

Von den Namen.

Das erst kraut nennet man leuchel, Saþkraut, das ich biþ anher für Thlaspi halt, nemlich für das zweit Thlaspi des alten Crateve, welches man Coτnutam mócht nennen. (Cratevas.) Das ander mit dem bτeiten samen ist ein recht Thlaspi mit seinen kleinen geschlechten, das Diosco.lib.ij.cap.cxlv.auch Thlaspidion, Persicum, Erτaticum, Sinape, und Myiten und Myopteron und Dasmophonta unnd Bytrum und Suitempsum unnd Scandulacium, Capsellam und pedem Gallinaceum (welches doch ein ander kraut ist) und ettliche auch Saurion nennen. (Dio.li.2.ca.145.) Diosc. eoden lib.ca.clxiiij.nent Capparim auch Thlaspin. Jch liesse mir Thlaspi und Leuchel Serapionis Nasturtium Tectoτum sein, cap.cccxlix.oder Talaphion, das uτtheil befelhe den ich den gelehτten. (Capparim.)

Dioscoτ.im gemelten cap. Thlaspi zeigt selbs an, unnd spτicht, Crateva hab es auch Thlaspi genent, und ettlich nennen das selbig Sinape Persicum. Das selbig halt ich für das Alliaria, Saþkraut, Leuchel, Thlaspi coτnutum Crateve, wie dτoben gemelt ist. Der Pandectarius nent diþ kraut Thlaspi, Ranam marinam, Alliaram und pedem Asinum, τc.

Von der Krafft und Würckung.

Saþkraut zů Latein Alliaria, unnd groþ Seckelkraut, Sinapi persicum genant. Seind bede Cressen geschlecht, einer warmen complexion. Die samen aber hitziger eigenschafft, seind Eüsserlich mehτ dan Jnnerlich zůbτauchen.

Innerlich.

Der Leuchel ist ein edels kraut zů den grŭnen Saassen, mit Eþig, saltz und jngwer abbereit. Seind nit zů hitzig, meins bedunckens gesunder und anmŭtiger weder die scharpffen senff Saaffen. Sonst ist das vermógen des Leuchels wie der Cressen und Senff kreütter, doch aller ding milter. (Saassen.)

Beide gewåchþ sonderlich das groþ Seckelkraut, seind dientlich zů den Clystierungen, zům hüfft schmertzen Jschias. (Clystierung.)

Eüsserlich.

Auþ dem gestossenen samen ein pflaster gemacht, mit eþig temperiert, und den erstockten weibern auff die scham gelegt, zeücht die auffgestig (F ij) (Suffocatia matricis.) [108] ne můtter undersich, und erweckt sie das die wider zü jn selber kommen.

Der safft von den kreüttern, oder das pulver von beden samen in die nasen geblasen, macht niesen, erweckt die jhenigen so in die groþ kranckheit seind gefallen. Desþgleichen andere tugent seind im Cressen angezeiget. (Fallend unnd Schlaff sucht.)

Van Thlaspi en leuchel. Kapittel 27.

Een schoon kruid groeit in april op ongebouwde oorden zoals bij de muren, rekken, tuinen, holen waar dat ongedierte zoals hagedissen en dergelijke wormen wonen. In aanvang van de mei draagt het mooie witte bloempjes, daaruit worden lange schotjes zoals aan mosterd of stinkende gouwe met zwarte zaden.

Dat kruid is eerst bijna het maartse vioolkruid gelijk, doch breder en meet de verf Zwitsers groen. Wint een ronde dunne lange stengel en aan top de witte bloempjes bij elkaar. De wortel is kort, recht, dun, houtachtig en aan reuk als aan kleine duizend gulden kruid. De reuk van dit kruid, zo men het stoot, ruikt het als bieslook en kres door elkaar gestoten waaruit man over de mate goede saus maakt. Is vanwege de reuk een kres en bieslook of uien, daarom het de vrouwen leuchel noemen. [107]

Dat andere en algemene Thlaspi groeit op de braakvelden, in de rapen akkers en andere vochtige tuinen, gewint lange doch smalle vette bladeren aan een stengel, de bloei boven op gans wit, dat zijn zeer kleine bloempjes en die worden tot ronde doch brede tasjes aan te zien zoals de melde zaden zo dat rijp wordt, vindt men gewoonlijk in elke tasjesschotje 12 zwarte hanige zaadjes met de gestalte en smaak de kres niet ongelijk.

Noch is een geslacht van dit kruid, is echter kleiner doch veel bossiger, een mooi boompje gelijk, groeit ook in rapen velden. Bitter aan smaak zoals duizend gulden.

Van de namen.

Dat eerst kruid noemt men leuchel, sauskruid, dat ik tot hieraan toe voor Thlaspi hield, namelijk voor dat tweede Thlaspi van de oude Cratevas welke men Cornutam mocht noemen. (Thlaspi arvense) Dat andere met de brede zaden is een echte Thlaspi met zijn kleine geslachten dat Dioscorides libro 2 kapittel 145 ook Thlaspidion, Persicum, Erraticum, Sinape en Myiten en Myopteron en Dasmophonta en Bytrum en Suitempsum en Scandulacium, Capsellam en pedem Gallinaceum (wat toch een ander kruid is) en ettelijke ook Saurion noemen. Dioscorides eoden libro kapittel 164 noemt Capparim ook Thlaspin. Ik laat me Thlaspi en Leuchel Serapio’s Nasturtium Tectorum zijn, kapittel 349 of Talaphion, dat oordeel beveel ik de geleerde.

Dioscorides in gemelde kapittel Thlaspi toont zelf aan en spreekt Cratevas heeft het ook Thlaspi genoemd en ettelijke noemen datzelfde Sinape Persicum. Datzelfde houd ik voor dat Alliaria, sauskruid, Leuchel, Thlaspi cornutum Crateve, zoals boven gemeld is. De Pandectarius noemt dit kruid Thlaspi, Ranam marinam, Alliaram en pedem Asinum etc. (Alliaria petiolaria)

Van de kracht en werking.

Sauskruid in Latijn Alliaria en groot zakjeskruid, Sinapi persicum genoemd. Zijn beide kressen geslachten, een warme samengesteldheid. De zaden echter hete eigenschap en zijn uiterlijk meer dan innerlijk te gebruiken.

Innerlijk.

De Leuchel is een edel kruid tot de groene sausen met azijn, zout en gember af bereidt. Zijn niet te heet, naar mijn gedachte, gezonder en aanmoediger dan de scherpe mosterd sausen. Anders is dat vermogen van de Leuchels zoals de kressen en mosterdkruiden, doch aller ding milder.

Beide gewassen en vooral dat grote zakjeskruid zijn nuttig tot de klysma ‘s voor voeten smarten, ischias.

Uiterlijk.

Uit de gestoten zaden een pleister gemaakt en met azijn getemperd en de verstokte vrouwen op de schaam gelegd trekt de opgestegen [108] baarmoeder omlaag en wekt op zodat die weer tot zichzelf komen.

De sappen van de kruiden of dat poeder van beide zaden in de neus geblazen maakt niezen, wekt op diegene zo in de grote ziekte zijn gevallen. Desgelijks andere deugd zijn in de kressen aangetekend.

Von Lepidio oder Pfefferkraut. Cap. XXVIII

Das wóτtlin Lepidion hat sich seer mŭssen leiden. Dann hat es mŭssen Senff, dan Creþ sein. Es sei nun Senff oder Creþ, so reimet es sich nit ubel zum capitel Seitaragi, das Serap. (Serapio.) auch Hausab nent.cap.ccclxij. aber ich wil das Lepidium sey zů teütsch das Pfefferkraut, welches ein schón kraut ist, gewint bletter grósser und breitter dann die Pfersig bletter, feiþter, grŭner und weicher. Oder wie Plinius lib.xix.cap.viij.sagt, die bletter vergleichen sich dem Loτbeer blettern, aber linder, welches sich wel zůstimpt meiner meinung. Der stengel rund, hol, zweier elen hoch, mit kleinen weissen blŭmlin, wie der Merrettich, ein fast hitzig kraut. Diþ kraut wachþt seer gern, dann wa es ein mal hin gepflanzt würt, ist es ubel zů vertreiben, gleich wie der Merτettich, und ist ein fürnem Saþkraut. (Plinius.)

Von den Namen.

Pfeffer kraut nent man auch Senff kraut, dann es ein halber Senff ist, wie jederman (der es kent) wol weiþ, zů Latin Piperitis. Jm Diosco.nenn ichs Lepidium oder Gingidion lib.ij.cap.clxv. Die andern namen so man Lepidio auch zů gibt, seind dτoben im Bτunn Creþ gemelt. Wann nun Diosco. Plinius, Paulus Aegineta, Galenus nit spτechen dz Gingidion ein eigen gewechs were, würd ich Lepidium und Gingidion auch für eins halten. Allein das villeicht in Syria Gingidium, das ich auch für Piperitis halt, scherpffer dann unser Lepidium sein mag. Jch will aber von unbekantem nichts schτeiben. (Piperitis.)

Dz Gingidion nent Diosc.lib.ij.cap.cxxvj. Dorysastrum, Adoτium, Tiricta, Jnsacutum und Paulus Aegin. Biriada. Jm Serapione liþ ich dz Lepidium Seitaragi Judum und Hausab seie, cap.ccclvij.wil niemants bestreitten. Plin.lib.xix.ca.vij.nent Piperitim Siliquastrum, vom selben Pfeffer würt [109] im zweiten theil diþ bůchs gedacht cap.cxxiij.under dem Teütschen Pfeffer. Coτdus nent es Piperinam und Zinziberinam folio xlv.

Von der Krafft und Würckung.

Pfeffer kraut Lepidion ist hitziger unnd scharffer natur, darmit die bloþ haut geriben macht sie rot, und erweckt blåterlin. Würt Jnnerlich in den Salsamenten, und eüsserlich pflasters weiþ genommen. (Blåterlin.)

Innerlich.

Pfeffer kraut würt bei uns allein zů den saffen mit eþig unnd saltz bereit, und mit dem gebτatens dargestellt, am geschmack hitziger dann Alliaria. (Salsamenta.)

Eüsserlich.

Pfeffer kraut gestoþen mit Alantwurtz, und auff die schmertzige hüfft als ein pflaster ubergelegt, erweckt in einer viertheil stunden kleine blåterlin und zertheilt das wethumb. Also auff das Miltz gelegt, thůt der gleichen.

Van Lepidio of peperkruid. Kapittel 28.

Dat woordje Lepidion heeft zich zeer moeten lijden. Dan heeft het moeten mosterd, dan kres zijn. Hetzij nu mosterd of kres, zo rijmt het zich niet kwaad tot het kapittel Seitaragi dat Serapio ook Hausab noemt kapittel 362, echter ik wil dat Lepidium is in Duits dat peperkruid welke een schoon kruid is, gewint bladeren groter en breder dan de perzikbladeren, vetter, groener en weker. Of zoals Plinius libro 19 kapittel 8 zegt; die bladeren vergelijken zich de laurierbladeren, maar zachter, welke zich goed toestemt mijn mening. De stengel rond, hol, 140cm hoog met kleine witte bloempjes zoals de mierikswortel, een erg heet kruid. Dit kruid groeit zeer graag, dan waar het eenmaal heen geplant wordt is het kwaad te verdrijven, gelijk zoals de mierikswortel en is een voornaam sauskruid.

Van de namen.

(Lepidium latifolium) Peperkruid noemt men ook mosterdkruid, omdat het een halve mosterd is zoals iedereen (die het kent) goed weet, in Latijn Piperitis. In Dioscorides noem ik het Lepidium of Gingidion libro 2 kapittel 145. De andere namen zo men Lepidio ook toegeeft zijn boven in bronkres gemeld. Wanneer nu Dioscorides, Plinius, Paulus Aegineta en Galenus niet spreken dat Gingidion een eigen gewas was zou ik Lepidium en Gingidion ook voor een houden. Alleen dat mogelijk in Syrië Gingidium, dat ik ook voor Piperitis houdt, scherper dan onze Lepidium zijn mag. Ik wil echter van onbekende niets schrijven.

Dat Gingidion noemt Dioscorides libro 2 kapittel 126 Dorysastrum, Adorium, Tiricta, Insacutum en Paulus Aegineta Biriada. In Serapio lees ik dat Lepidium Seitaragi Judum en Hausab is, kapittel 357, wil niemand bestreiden. Plinius libro 19 kapittel 7 noemt Piperitim Siliquastrum, van dezelfde peper wordt [109] in het tweede deel van dit boek gedacht kapittel 123 onder de Duitse peper. Cordus noemt het Piperinam en Zinziberinam folio 45.

Van de kracht en werking.

Peperkruid, Lepidion, is hete en scherpe natuur en daarmee de blote huid gewreven maakt ze rood en wekt blaartjes op. Wordt innerlijk in de sausjes en uiterlijk pleistervormig genomen.

Innerlijk.

Peperkruid wordt bij ons alleen tot de sausen met azijn en zout bereid en met het gebraad neergezet, aan smaak heter dan Alliaria.

Uiterlijk.

Peperkruid gestoten met alant kruid en op de zere voeten als een pleister opgelegd wekt op in een kwartier kleine blaartjes en verdeelt die weedom. Alzo op de milt gelegd doet dergelijke.

Von Flóchkraut und Hydτopipere. Cap. XXIX.

Diþ gewåch hieþ wol auch Pfefferkraut, umb siener fast hitzigen schóτpff willen, dann es bτent ubeler auff der zungen dann Pfeffer od Aron, (1. Wasser pfeffer.) Diþ ist ein kraut welches alle jar vom samen auffwechþt wie die heiter Nessel. Wachþet zweier spannen hoch etwann niderer, nach dem es feiþte und feüchte stette hat. Die bletter seind den Weiden unnd Pfersich beumen laub gleich, deren ettliche seind bespτenget als wer auff ein jedes ein blůts dτopffen gefallen, welches man auch auff ettlichen dauben Nesselen, dem Aron, auff dem Satyrione, und Hanen fůþ warnemen mag. Der stengel am disem kraut ist knópffecht wie ander frucht, als rocken, oder am habern. Die blůmen seind gedτungen einem spitzen dτeüblin oder åher gleich, eins mit leib farben roten blůmen, das ander mit pτesilgen farben blŭmlin das dτitt mit gantz schneweissen blŭmlin. Gewinnen alle dτei ein bτaunen schónen bτeitten samen, alle hitzig auff der zungen. Wachsen alle dτei an feüchten óτtern, als an der weihern, lachen, pfützen τc. Ein kóstlich mucken kraut. Dann welche wund an einem thier, mit dem safft von disen kreüttern gesalbt würt, darauff sitzt kein muck oder flieg nimmer mehτ, es sei der summer so heiþ als er werden mag. (Mucken kraut. Wunden.)

(2.) Noch ist ein geschlecht dises krauts mit stengel, blettern und flecken, dem erst gemelten gleich. Wachþt auch an feüchten wisen, åckern, und das es gemeinlich feücht ist. Die wurtzel flecht sich in der erden hin unnd wider, ein schädlich gewåchþ in den gårten und früchten auff den åckern. Diþ kraut bτent aber nit auff der zungen, ist ein wenig saur wie der Ampffer. (F iij) [110]

Von den Namen.

Die kreütter nent man Rassel und Flóchkraut, dieweil es die flóhe vertreibt, hieþ wol Mucken kraut, oder wasser Pfeffer. Jm Diosco.laþ ichs ein Hidτopiper und piper Aquaticam sein lib.ij.cap.xcij. Aber nit das mit den Balsam blettern davon Ruellius schτeibt lib.ij.cap.xcij. Ettlich nennen Flóchkraut auch Pfawen kraut oder Pfawen spiegel, umb der flecken willen, unnd Persicariam, von wegen der bletter, unnd Herba sancte Marie Secundum Jacob. Manlium Sanguis Chτisti. Avicen.lib.ij.ca.ccxlviij.nent es Zinziber caninum oder piper caninum. Der recht nam ist Persicaria, Molybdena, Maculata und Plumbago, der flecken halben. (Avicenna.)

Das dτitt so in gårten und frucht åckern wachþt, ist nit scharpff, wóllen ettlich es sei Crateogonos, und Theligonos, besihe Ruellium libro iij.cap.lxiiij.der sagt es heiþ in Hippocrate Polycriton, zů Welsch nent man die scharpffe gewåchþ Curagen. Jch laþ das erst Hydτopiper bleiben. [111]

Von der Krafft und Würckung.

Voτgende, das jetzig Flóchkraut, und die nachfolgende Hanenfůþ kreüter, seind am scherpfesten und hitzigsten, wann sie noch grŭn seindt. Sollen Eüsserlich mehτ dann Innerlich gebτaucht werden.

Eüsserlich.

Das gepfeffert und hitzig Flóchkraut, ist hitziger auff der zungen, dann kein pfeffer. Darumb zerstossen oder der safft herauþ gedτuckt, ist nützlich zů den faulen wunden darmit geweschen vihe und leüten. (Faule wunden.)

Die geschickte weiber kónnen mit disem kraut alle maden und würm vertreiben. Dann mit disem safft reinigen sie alle wunden, der helt sie rein, und ist ein recht experiment, das weder fliegen noch anders darein kommen mag. (Würm in wunden.)

Das kraut moτgens im thawe in die kammern und gemach zerstrewet, vertreibt die flóhe, doch das man die gemach als bald mit einem besem auþ kere. (Flóhe.)

Van vlokruid en Hydropiper. Kapittel 29.

Dit gewas heet ook wel peperkruid vanwege zijn erg hete scherpte, dan het brandt kwader op de tong dan peper of Arum. Dit is een kruid welke alle jaren van zaden opgroeien zoals de brandnetel. Groeit 34cm cm hoog en soms wat nederiger naar dat het vette en vochtige plaatsten heeft. De bladeren zijn de wilgen en perzikbomen loof gelijk, van die zijn ettelijke bespringt als was er op elke een bloeddruppel gevallen welke men ook op ettelijke dovenetels, de Arum, op de orchideeën en hanenvoet waarnemen mag. De stengel aan dit kruid is knopig zoals andere vrucht als rogge of aan haver. De bloemen zijn gedrongen een spitse druiventros of aar gelijk, een met vleeskleurige rode bloemen en de andere met Brazilië kleurige bloempjes, de derde met gans sneeuwwitte bloempjes. Gewinnen alle drie bruine mooie brede zaden, allen heet op de tong. Groeien alle drie aan vochtige oorden zoals aan de vijvers, poelen, putten etc. Een kostelijk muggekruid. Dan welke wond aan een dier met het sap van dit kruid gezalfd wordt daarop zit geen mug of vlieg nimmermeer, hetzij de zomer zo heet als het worden mag.

Nog is er een geslacht van dit kruid met stengel, bladeren en vlekken, het eerst gemelde gelijk. Groeit ook aan vochtige weiden, akkers en daar het gewoonlijk vochtig is. De wortel vlecht zich in de aarden heen en weer, een schadelijk gewas in de tuinen en vruchten op de akkers. Dit kruid brandt echter niet op de tong, is een weinig zuur zoals de zuring. [110]

Van de namen.

(Persicaria hydropiper, Persicaria maculosa) Die kruiden noemt men Rassel en vlokruid omdat het de vlooien verdrijft, heet wel muggekruid of waterpeper. In Dioscorides laat ik een Hydropiper en piper Aquaticam zijn libro 2 kapittel 92. Echter niet dat met de balsem bladeren waarvan Ruellius schrijft libro 2 kapittel 92. Ettelijke noemen vlokruid ook pauwekruid of pauwenspiegel vanwege de vlekken en Persicariam vanwege de bladeren, en Herba sancte Marie Secundum, Jacobus Manlium Sanguis Christi. Avicenna libro 2 kapittel 248 noemt het Zinziber caninum of piper caninum. De echte naam is Persicaria, Molybdena, Maculata en Plumbago, vanwege de vlekken.

De derde zo in tuinen en vruchtakkers groeit is niet scherp, willen ettelijke hetzij Crateogonos en Theligonos, bezie Ruellius libro 3 kapittel 64 daar zegt hij het heet bij Hippocrates Polycriton, in Waals noemt men dat scherpe gewas curagen. Ik laat dat eerste Hydropiper blijven. [111]

Van de kracht en werking.

Voorgaande dat tegenwoordige vlooiekruid en de navolgende hanenvoet kruiden zijn aan scherpste en heetste wanneer ze nog groen zijn. Zullen uiterlijk meer dan innerlijk gebruikt worden.

Uiterlijk.

Dat gepeperde en hete vlooienkruid is heter op de tong dan geen peper. Daarom gestoten of de sappen eruit gedrukt is nuttig tot de vuile wonden, daarmee gewassen vee en mensen.

De geschikte vrouwen kunnen met dit kruid alle maden en wormen verdrijven. Dan met dit sap reinigen ze alle wonden dat houdt ze rein en is een echt experiment zodat nog vliegen noch anders daarin komen mag.

Dat kruid ‘s morgens in dauw in de kamer en toilet gestrooid verdrijft de vlooien, doch dat men dat toilet als gauw met een bezem uitveegt.

Von kleinen hanenfůsz und Wasser Epff, Ranunculi genant. Cap. XXX.

Dieweil wir an die scharpffe kreütter kommen seind, wóllen wir gleich auch das wasser Epffs unnd der Hanenfůþ gedencken. Das wasser Epff wachþt in unnd bei den lachen, pfůlen, und feüchten sandechten stetten, gemeinlich da die frósch jr wonung haben. Jst ein zarts gewechþ nit vil uber spannen hoch, ein eniger stengel. (Wasser Epff.) Die bletter darumb seind fast grŭn, lind, weych, und zerspalten, beinahe wie Coτinader kraut. Die blŭmlin dunckel gål, kleiner dann der Hanenfůþ, saur und hitzig auff der zungen. Gewint een klettechten samen, wie ein ygel. Wachþt zů zeiten auch auff nassen feldern, sonderlich wann feüchte jar seind.

Der klein Hanenfůþ unnd schalckhafftig Ranunculus, hat mich offt machen lachen das mir die augen uberlieffen. Jst ein klein gewechþ auff der erden auþgespτeit. Ein jedes blat hat fünff bletlin, alle zerspalten und auþ getheilt. (1. Kleiner Hanenfuþ.) Wann man das blat umb went auff die letz zeiten, ist ein jedes blat beinahe anzůsehen wie ein grůner frósch. Das kraut ist schwartzgrŭn und ein wenig rauch harecht. Die blům schón gål auff dem runden stengel. Die wurtzel rund einer bonen groþ, mit kleinen anhangenden zaselen. Jårlichs stoþt das kraut die alt wurtzel undersich, und gewint also ein newe uber der alten. Diþ kraut und wurtzel bτennen auff der zungen wie Euphoτbium.

Der ander Hanenfůþ hat auch zerspalten schóne bletter, ist in der substantz grósser. Die bletter rings umb schón zerspalten, fast einem vogels klawen gleich. Die wurtzel ist langlecht, mit anhangenden zaseln wie die Wegerich wurtzel. Ein dûnnen langen holen stengel, mit fast schónen gålen blůmen. Diþ geschlecht hat man mit künsten gefüllt gemacht, ist ein Junckfraw blům zů den kråntzen. (Junckfraw blŭmlin.) Etlichs dises gewåchþ findt man bespτengt, wie (F iiij) [112] das Flóchkraut Plumbago. Jst auch ein bτennend kraut auff der zungen, sonderlich das mit den flecken.

Der dτitt Hanenfůþ oder weiþ Ranunculus, wachset in den wålden, ist zerspalten wie der ander Hanenfůþ oder schier wie Sanickel schwartzgrŭn (3. Aprillen blůmen.) Gewint in der mitten des blats auff eim stengel im anfang des Apτillen ein eintzige weiþleibfarbe blům wie ein blům von einem apffelbaum. Die wurtzel ist zwerch geflochten im grund eines rocken halms dick. Bτent und rümpffet die zung wie der obgemelte Hanenfůþ. Etliche tragen auch gåle blůmen.

Von den Namen.

Dioscoτides nent das Ranunculum im ij.bůch cap.c. Batrachion, Chelidoniam, Herbam Hirundinarium und Aquaticum, und Agreste Apium. Jm Hermo. Barbaro würt es Apiastrum, Solamis, Strumen, Polyanthemos genent. (H. Barbarus. Horatius. Apuleius.) Jn Hoτatio Sardea Herba. Der Apuleius cap.viij.nent Gelotophyen, Milcon, Coτiannon, Coτion, Stactycen, Causti [113] cen, Clonon, Rhuselinon, Catastacticen, Hephåstion, Lycopnon, Selinon agrion, Selinon Hydation, Synechon, Carcadana, Memecon, Apium rusticum, Apium risus, Herbam Sceleratam, Apiastellum, Dentaciam, und Auricomum. Serap.schτeibt im cccxiiij.cap. Senation sei apium Aque unnd heiþt auch Roτeathalmi unnd Hameanella, wiewol Circa instans das Senation für bτunn Creþ helt wie dτoben angezeigt.

Den ersten Ranunculum nennen wir wasser Epff, Aquaticum Apium oder Apium palustre, Doch von disem gewåchþ mit seinem rechten namen steht geschτiben hernach am xl.ca.under dem kleinen Klapperτoþlin. Von dem andern Apio Aquatico liþ das clv.cap. Den kleinen Ranunculum nent man kleinen Hanenfůþ, von wegen der blůmen die sich vergleichen dem rechten Hanenfůþ, wie in nachfolgenden cap.gemelt soll werden. Den andern Ranunculum nent man auch Hanenfůþ, umb der blůmen und bletter willen. Den dτitten weissen Ranunculum inn den wålden nent man Apτillen blůmen. D. Otho nent den kleinen Ranunculum flammulam unnd Batrachium.

Von der Krafft und Würckung.

Der klein Hanenfůþ mit seinem geschlechten, unnd gantzer substantz bτennen alle gar, als scharpffe Corτosiva. Sollen Eüsserlich und nit in den leib genütz werden.

Eüsserlich.

Alle Hanenfůþ mit gålben und weissen blůmen, gefüllt und ungefüllt, bτennen ubel, Ziehen blasen so dise kreütter grŭn zerstossen unnd auff blosse haut gelegt werden. Darumb mag man alle geschwår und klótz darmit auffetzen.

Wartzen und andere ungeschickte gewechþ mit den safft bestrichen, verzeret die selben on schneiden oder bτennen. (Etzen, Wartzen.) [114]

Van kleine hanenvoet en water eppe, Ranunculi genoemd. Kapittel 30.

Omdat we aan de scherpe kruiden gekomen zijn willen we gelijk ook dat watereppe en de hanenvoet gedenken. De watereppe groeit in en bij de meren, poelen en vochtige zandachtige plaatsen en gewoonlijk daar de kikkers hun woning hebben. Is een zacht gewas niet veel over zeventien cm hoog met een enkele stengel. De bladeren daarom zijn erg groen, zacht week en gespleten, bijna zoals koriander kruid. De bloempjes donkergeel en kleiner dan de hanenvoet, zuur en heet op de tong. Wint klitachtig zaad zoals een egel. Groeit sommige tijden ook op natte velden vooral wanneer het vochtige jaren zijn.

De kleine hanenvoet en schalkachtige Ranunculus heeft me vaak maken lachen zodat me de ogen overliepen. Is een klein gewas op de aarde uitgespreid. Elk blad heeft vijf blaadjes, alle gespleten en gedeeld. Als men dat blad omdraait op de laatste zijde is elk blad bijna aan te zien als een groene kikker. Dat kruid is zwartgroen en een weinig ruig behaard. De bloem schoon geel op de ronde stengel. De wortel rond en een boon groot met kleine aanhangende vezels. Jaarlijks stoot dat kruid de oude wortel omlaag en wint alzo een nieuwe over de oude. Dit kruid en wortels branden op de tong zoals Euphorbium.

De andere hanenvoet heeft ook gespleten mooie bladeren, is in de substantie groter. De bladeren ringsom schoon gespleten, vast een vogelklauw gelijk. De wortel is langachtig met aanhangende vezels zoals de weegbree wortel. Een dunne lange holle stengel met erg mooie gele bloemen. Dit geslacht heeft men met kunsten gevuld gemaakt, is een jonkvrouw bloem tot de kransen. Ettelijke van dit gewas vindt men besprengd zoals [112] dat vlooiekruid, Plumbago. Is ook een brandend kruid op de tong, vooral dat met de vlekken.

De derde hanenvoet of witte Ranunculus groeit in de wouden, is gespleten zoals de andere hanenvoet of schier zoals sanikel zwartgroen. Wint in het midden van het blad op een stengel in aanvang van april een enkele witte vleeskleurige bloem zoals een bloem van een appelboom. De wortel is dwars gevlochten in grond en een rogge halm dik. Brandt en trekt de tong zoals de opgenoemde hanenvoet. Ettelijke dragen ook gele bloemen.

Van de namen.

(Ranunculus sceleratus, Ranunculus bulbosus, de derde is Ranunculus auricomus) Dioscorides noemt dat Ranunculum in 2^de boek kapittel 100 Batrachion, Chelidoniam, Herbam Hirundinarium en Aquaticum en Agreste Apium. In Hermolaus Barbarus wordt het Apiastrum, Solamis, Strumen en Polyanthemos genoemd. In Horatio Sardea Herba. De Apuleius kapittel 8 noemt Gelotophyen, Milcon, Coriannon, Corion, Stactycen, Causticen, [113] Clonon, Rhuselinon, Catastacticen, Hephåstion, Lycopnon, Selinon agrion, Selinon Hydation, Synechon, Carcadana, Memecon, Apium rusticum, Apium risus, Herbam Sceleratam, Apiastellum, Dentaciam en Auricomum. Serapio schrijft in 334^de kapittel Senation is Apium Aque en heet ook Roreathalmi en Hameanella, hoewel Circa Instans die Senation voor bronkres houdt zoals boven aangezegd is.

De eerste Ranunculum noemen we watereppe, Aquaticum Apium of Apium palustre. Doch van dit gewas met zijn echte namen staat geschreven hierna in het 40^ste kapittel onder de kleine klaprozen. Van de andere Apio Aquatico lees dat 45^ste kapittel. De kleine Ranunculum noemt men kleine hanenvoet vanwege de bloemen die zich vergelijken met de echte hanenvoet zoals in navolgende kapittel gemeld zal worden. De andere Ranunculum noemt men ook kanenvoet vanwege de bloemen en bladeren. De derde witte Ranunculum in den wouden noemt men april bloemen. D. Otho noemt de kleine Ranunculum flammulam en Batrachium.

Van de kracht en werking.

De kleine hanenvoet met zijn geslachten en ganse substantie branden alle erg zoals scherpe corrosieve. Zullen uiterlijk en niet in het lijf genuttigd worden.

Uiterlijk.

Alle hanenvoeten met gele en witte bloemen, gevuld en ongevuld branden kwaad, trekken blazen zo deze kruiden groen gestoten en op blote huid gelegd worden. Daarom mag men alle zweren en blokken daarmee opeten.

Wratten en ander ongeschikt gewas met de sappen bestreken verteert dezelfde zonder snijden of branden. [114]

Von dem Anderen Hanenfůsz, und Rappenfůþ genant Coτonopus. Cap. XXVI.

Der groþ wysen Hanenfůþ wachþt allenthalben. Das kraut ist dem kleinen und ersten angezeigten Hanenfůþ etwas gleich mit dem kraut, aber fast gròsser, fladert auff der erden hin und wider. (1. Wisenblůmen.) oDann von der wurtzel (die da fast sehτ zasecht ist) kommen vil junge stócklin, gleich wie von dem Erdbeeren kraut auch gesehen würt. Der stengel unnd blůmen seind dem obgemelten Hanenfůþ so gleich, das man sie nit wol voτ einander kennen mag. Daher freilich der jrτthumb enstanden, das man sie für ein geschlecht des Hanenfůþ gehalten hat, aber den underscheid mócht ein blinder mercken. Nemlich das diser Hanenfůþ oder Rappenfůþ ein sŭþ kraut ist, bτent nit auff der zungen, daher es die weiber im Apτillen, so es noch jung ist, zů andern můþ kreüttern grasen, dessen ich selbs gessen hab. Dises kraut würt auch auþgesetzt und gewint gåle gefüllte blůmen, wie der Ranunculus. [115]

Noch wachþt ein kraut im Mertzen, in den wålden und hecken. Dem selben kraut seind die ersten bletter rund, beinahe wie Mertzen viol kraut, ungespalten, die andern bletter aber so nach den ersten kommen, seind zerspalten unnd gefoτmiert wie der Hŭnerfůþ, und je hóher am stengel, je gleicher dz kraut den Hŭner oder Rappen fŭssen sich vergleicht. Gewint stengel, wurtzel, blůmen, unnd samen wie die gålen scharpffen gefüllte Hanenfůþ. Dz kraut ist auch sŭþ und unschådlich zů bτauchen, im Meyen verleürt sich das kraut wider, wie ettlich kreütter mehτ.τc.

Vom Hanenfůþ kommen wir nun auch zům Kråen oder Rappenfŭþlin, das selbig kreütlin aber ist noch nit so gar inn Germania kuntbar, doch zilt mans nun fast in Gårten zům Sallat, der samen ist sehτ klein dem Maieron samen nit ongleich, geht bald auff als ein reines spitzes gråþlin, nach dem selben folgen andere schmale lange bletlin, der jedes gewint iiij.neben zincklin anzůsehen einem vogels klawen gleich, meins erachtens dünckt mich ein jedes schwartzes bletlin mit seinen zincklin anzůsehen als een Heidexen, Lacerta genant, (3. Rappenfůþ.) die selben gespitzten bletlin legen sich zů rings umb auff die erden, das also ein jedes stócklin mit seiner substantz sich einem sternen mócht vergleichen, neben den bletlin dτingen herfür nackete helmer, die haben oben auffen åhlerlin, aller ding wie der spitzig Wegerich, blŭet auch also, nach der blŭet erfindt sich das klein såmlin davon zielt man jårlichs junge stócklin, die wurtzel ist schlecht dünn und kurtz, das wild geschlecht hab ich in den früchten funden, ist vil kleiner dann das zame. (Wild Rappen fůþlin.)

Von den Namen.

Diþ gewechþ nent Dioscoτides lib.ij.cap.cxix. Coτonopoda, Ammonon, Astrion, Stilaginem, Atirsiten, Casciatricem, unnd ettliche Sanguinariam, das billich dem scharpffen Ranunculo zůstehen solt. Plinius lib.xxj.ca.xvj.spτicht Coτonopus sei gramen aculeatum, solt billicher Herba Aculeata heissen. Vermeint on zweiffel auch das obgemelt Coτonopoda hieþ auch wol Stellaria. Apul.ca.xliiij.nent den Hanenfůþ Cτus galli, und ist on zweiffel das letst von mir dτoben beschτiben, welches im Mertzen pfleget zů wachsen. [116]

Im Bistumb Trier, Metz und Meintz, nent man den ersten sŭssen Hanenfůþ, so zů kochen düglich ist, Schmaltzblůmen, Wetzel, Hanenfůþ und ettliche wysen blůmen. Democritus nent diþ kraut selbs Batrachium und Chτysanthemon, das ist Goltblůmen, sagt weiter, wa diþ kraut wachþ daselbst mógen liederlich wasser funden werden, ist wol geredt, dann es wachþt gern an feüchten oτten, was aber das recht Chτysanthemon ist, würt inn Buphthalmo gemelt, besihe Ruellium lib.iij.cap.cij. (Schmaltzblůmen. Wetzel, Goltblumen.)

Von der Krafft und Würckung.

Die geschlecht der grossen Hanenfůþ bτennen nit, seind ohn schaden Jnnerlich und ausserhalb zůbτauchen.

Das zehe Rappenfŭþlin mit seiner wurtzel ist einer dτuckener eigenschafft strickt zůsamen, ist derhalben düglich in der speisen denen so ståte bauchflüþ haben. Das kreütlin würt sonst allein zům Sallat erwólet. (Bauchfluþ.)

Innerlich.

Also thůn auch die weiber im Westereich, samlen im Frŭling wann die kreütter noch zart seindt, das kraut vom grossem Hanenfůþ, under die koch kreütter. (Kuchenkreüter.)

Eüsserlich.

Bletter von grossem Hanenfůþ auffgelegt, zertheilen und hinderschlagen alle geschwulst. Weiter mag man tåglich erfaren. (Geschwulst.)

Van de andere hanenvoet en ravenvoet, genoemd Coronopus. Kapittel 31.

De grote weiden hanenvoet groeit overal. Dat kruid is de kleine en eerst gezegde hanenvoet wat gelijk met het kruid, echter vast groter, fladdert op de aarde heen en weer. Dan van de wortel (die daar erg zeer vezelig is) komen veel jonge stekjes gelijk zoals van het aardbeien kruid ook gezien wordt. De stengel en bloemen zijn de opgenoemde hanenvoet zo gelijk dat men ze niet goed voor elkaar kennen mag. Vandaar vrijwel zeker de verwarring ontstaan dat men ze voor een geslacht van de hanenvoet gehouden heeft, echter het onderscheidt mag een blinde merken. Namelijk dat deze hanenvoet of ravenvoet een zoet kruid is, brandt niet op de tong, vandaar het de vrouwen in april zo het nog jong is tot andere moeskruiden grazen dat ik zelf gegeten heb. Dit kruid wordt ook uitgezet en gewint gele gevulde bloemen zoals de Ranunculus. [115]

Nog groeit een kruid in maart in de wouden en hagen. Van datzelfde kruid zijn de eerste bladeren rond, bijna zoals het maartse vioolkruid, niet gespleten, de andere bladeren echter zo na de eerste komen zijn gespleten en gevormd zoals de hoenervoet en hoe hoger aan de stengel hoe gelijker dat kruid de hoender of ravenvoeten zich vergelijkt. Gewint stengel, wortel, bloemen en zaden zoals de gele scherpe gevulde hanenvoet. Dat kruid is ook zoet en onschadelijk te gebruiken, in mei verliest zich dat kruid weer zoals ettelijke kruiden meer etc.

Van hanenvoet komen we nu ook tot kraaien of ravenvoetje, datzelfde kruidje echter is nog niet zo erg in Germanië bekend, toch teelt men het nu erg in tuinen tot salade, het zaad is zeer klein en de majoraan zaden niet ongelijk, gaat gauw op als een rein spits grasje en na datzelfde volgen andere smalle lange blaadjes, elk wint 4 zijuitlopers aan te zien een vogelklauw gelijk, ik denkt dat elk zwart blaadje met zijn uitlopers aan te zien is als een hagedis, Lacerta genoemd, dezelfde gespitste blaadjes leggen zich ringsom op de aarden zodat alzo elk stekje met zijn substantie zich een ster mag vergelijke, naast de blaadjes dringen voor naakte helmen en die hebben bovenop aartjes, aller ding zoals de spitse weegbree, bloeit ook alzo en na de bloei zie je dat klein zaadje en daarvan teelt men jaarlijks jonge stekjes, de wortel is recht, dun en kort, dat wilde geslacht heb ik in de vruchten gevonden, is veel kleiner dan de tamme.

Van de namen.

(Ranunculus repens, Ranunculus polyanthemos, Plantago coronopus) Dit gewas noemt Dioscorides libro 2 kapittel 119 Coronopoda, Ammonon, Astrion, Stilaginem, Atirsiten, Casciatricem en ettelijke Sanguinariam, dat billijk de scherpe Ranunculo toestaan zou. Plinius libro 21 kapittel 16 spreekt Coronopus is gramen aculeatum, zal billijker Herba Aculeata heten. Meent zonder twijfel ook dat opgenoemde Coronopoda heet ook wel Stellaria. Apuleius kapittel 44 noemt de hanenvoet Crus galli, en is zonder twijfel de laatste van mij boven beschreven welke in maart pleegt te groeien. [116] In bisdom Trier, Metz en Meintz noemt men de eerste zoete hanenvoet, zo voor het koken deugdelijk is, vetbloemen, Wetzel, hanenvoet en ettelijke weiden bloemen. Democritus noemt dit kruid zelf Batrachium en Chrysanthemon, dat is goudsbloemen, zegt verder waar dit kruid groeit daar mag liederlijk water gevonden worden, is goed gesproken, dan het groeit graag aan vochtige oorden, wat echter dat echte Chrysanthemon is wordt in Buphthalmo gemeld, bezie Ruellius libro 3 kapittel 102.

Van de kracht en werking.

De geslachten van de grote hanenvoet branden niet, zijn zonder schaden en innerlijk en aan de buitenkant te gebruiken.

Dat taaie ravenvoetje met zijn wortel is een droge eigenschap trekt tezamen, is daarom deugdelijk in de spijzen diegenen zo steeds buikvloed hebben. Dat kruidje wordt anders alleen tot salade aanbevolen.

Innerlijk.

Alzo doen ook de vrouwen in Westereich, verzamelen in voorjaar als de kruiden nog zacht zijn dat kruid van grote hanenvoet onder die kook kruiden.

Uiterlijk.

Bladeren van grote hanenvoet opgelegd verdelen en slaan neer alle zwellingen. Verder mag men dagelijks ervaren.

Von Senf und Raucken. Cap. XXXII.

Vil kreütter werden inn der gschrifft Senff genant, als der gemein Senff, das Thlaspi, das ich für Leuchel halt, das Capparis, das Lepidium, welchs man auch Senff kraut nent, und Eruca. Doch halt man in Teütschen landen zwen für zam unnd garten Senff. (1.2.) Nemlich den mit dem bτaunen und den anderen mit dem weissen samen, man zielet an ettlichen oτten gårten unnd åcker voll, darumb das die bτeüchlichsten Saafen zů fisch und fleisch darauþ bereit werden. Pytagoτas und seine jünger haben Senff hoch gepτeiset und stets genossen, umb seiner auff steigenden tugent willen. Dise kunst haben alle bauren gelehτt, sie essen kein wurst es sei dann Senff darbei, villeicht dτumb das sie witzig werden. (Sinapi. Pytagoras.)

Bede senff haben rauhe, harechte, schwartzgrŭne, zerspaltene kreütter wie die Rettich. Mit sehτ Langen stengeln, welche vil neben åst unnd zincken gewinnen. Die tragen blůmen gål unnd bleich biþ oben auþ, darauþ werden scheiden fingers lang voll samens, in aller gestalt wie die Rŭben blůen und samen tragen. (Forma.)

Zwen wilder Senff wachsen in Haber und Růben feldern. (3.4. Senff kraut.) Einer mit weissen, der ander mit gålen blůmen, die blůmen seind den Violen gleich. Das kraut, stengel, und schotten dem zamen Senff, doch nit so groþ unnd hoch. Jr ettlich vermeinen das der Růbsamen auff den dürτen sandechten feldern (sonderlich so der sam alt ist) in wildem Senff sich verendert, also [117] (wie man sihet) das wilder Senff ein halber Senff unnd ein halb geschlecht der Růben ist. Gleich wie man am kólsamen auch spŭrt, darauþ etwann (wie ich selbs gesehen hab) ein unnütz art der Růben wachsen. Welches Plinius auch im xix bůuch des zehenden capitels beschτeibt. (Plinius.)

Noch wachsen zwei Senff kreütter bei den wasserstaden, und auff den gråben. Mit kraut, stengel, blůmen, schotten, samen unnd geschmack dem Senff gleich, eins mit gålen, das ander mit weissen blůmen. Seind doch nit so scharpff, sonder etwas bitter auff der zungen. Dise kreütter seind fast schón grŭn, linder und weycher dann die andern Senff, tragen kleine schótlin, darinn sehτ kleiner samen ist, gleich wie der Bτunn Creþ.

Das sibend senff kraut wachþt gemeinlich auff ungebawten òτtern, bei den zeünen, auff den hóffen, mit kraut, stengel, blůmen, schmåler dann der weiþ senff. (Eisenkraut das weiblin.) Die schóttlin mit dem samen kürtzer unnd kleiner, Der sam ist gål, fast klein, wie das såmlin am kleinen wurm kraut, ein halbe senff geschmack, doch sonst aller ding rauch und senff geschmack auff der zungen. [118]

Die anderen Senff kreüter als Thlaspi unnd das groþ Seckel kraut, welche bede Senff unnd Creþ geschmack haben, seind droben beschriben under dem capitel Thlaspi.

Rucula marina ist aber under den Senff kreüttern das edelst, sonderlich ehe das er in die blůmen steigt, dann pflegt man das jung Rucula mit Lattich oder Burgel im Sallat zů essen, villeicht der ursach wie Martialis schreibet.

Et venerem reucocans Eruca morantem. (Rucula marina maior.)

Jn summa das kraut und samen dienen wol inn die kuchen. Diþ kraut wechþt auff und ist gleich in allen dingen dem wilden Senff doch kleiner, auch seindt die bleich farbe Violen des Raucken mit schwartzbraunen åderlin underzogen, Der samen ist geel unnd kleiner, dann der Senff. Des Raucken ist noch eins, aber vil kleiner geschlecht dann das jetzgemelt, auch zårter. [119]

Von den Namen.

Den Garten Senff nent Dioscorides lib.ij.cap.cxliij. Sinapi und Napy (mit dem y) dann Napi mit dem i, soll ein geschlecht d Růben sein, besihe das ciij.capitel am andern bůch. Jtem dem senff nent er auch Tapsi und Saurion, welches etliche dem Thlaspi zůlegen. Das wort sinapi würt dem Cappari auch zů gelegt, deþgleichen dem Thlaspi. Eins nent Dioscorides sinapi Persicum, das ander sinapi erraticum. Serap.im ccclxiij capitel nennet senff Cardel.

Der weiþ senff sol Eruca, Euzomon, Ethτice, Asurich im ij.lib. Diosco.cap.cxxix.und im Serapione cap.ccxxix. Jergir heissen. Jch aber so offt ich Eruca jrgents geschriben find, verstehe ich Raucken und nit den weissen senff, die Apotecker und jre Doctores setzen was sie wóllen das gehet mich nicht an. (Eruca.)

Die wilde senff nent der Serapio Abhacaz. Die Teütschen nennen es senff kraut. Sein bτauch ist fast zům Rindt vihe, als ein nützlich fůtter. Die zwei so auff dem wassern wachsen, nent man wasser senff, und sind rechte wilde geschlecht des brun Cressens und des senffs. Dz letst geschlecht, so hinder dem zeünen wachþt, nennen die künstler und obenteürer Eisenkraut das weiblin, vermeinen solchs ein Verbena zů Teütschen, welches dem Eisen kraut sich vergleichet wie Nessel dem Rosmarein. (Eysen kraut.)

Jch bitt hie jederman für den zorn sie wóllen doch mit mir nit eilen, sonder bedencken das ichs zům besten gethan hab, und das Eisen kraut Femellam, ein senff geschlechte gescholten. Die ursach zwingt mich das diþ kraut mit seiner substantz dem senff gleichet, unnd ein halben senff geschmack hat. Wils auff diþ mal Dioscoridus und Serapionis Erisimon oder Jrion halten, welches auch etlich Chameplion, etlich Farinam Herculis, etliche Erethmu, etlich Huderegi nennen. Hie sehe wer augen hat ob nit bede beschreibung Diosc.und Serap.de Jrione bas zům gemelten kraut, das etlich Verbenam deüten, dann zům Verbenaca supina reümen. Darvon Diosco.im vierden bůch schreibt. Bizeri Cardel heist Senff samen. (Dios.lib.12.cap.147. Serap.cap.347. (G ij) [120]

Von der Krafft und Würckung.

Beide Senff samen bτaun und weiþ, seind auch hitziger complexion. Jr beider eigenschafft ist zertheilen und auþ zů ziehen in und auþwendig dem leib gebτaucht.

Innerlich.

Die Senff samen seind umb jrer scharpffen tugent willen in die kuchen erfoτdert woτden. Dann wa man pflegt man nit Senff auff zůstellen, beinahe zů allen trachten, bei armen und reichen. On zweiffel darumb das sie gesund seind, das hirn reinigen, den magen erwermen, die dewung foτderen, die natur zůr liebe erwecken, den frost und schaudern der feber vertreiben mit wein gedτuncken.

Der weiþ Senff ist den bτaunen in der miltigkeit uberlegen, reitzt auch in der speiþ genossen, zů den Ehlichen wercken, treibt den harn. (Ehlich werck. Bauchwehe.) Unnd ist zwar ein gůter bequemer samen allen denen, so stehts grimmen und bauchwehe haben, zů der speisen gebτaucht. Solcher samen in wein gesotten und getruncken, behŭt die so von Scoτpionen unnd andern gifftigen würmen gestochen seind, laþt das gifft nit meister werden. (Gifft.)

Aber der wild Senff samen, nemlich der auff den wasser gestaden sein wonung hat, ist strenger, und den harn zůfoτdern mechtiger. (Harn.)

Der letst Senffsamen (bei vilen für Verbena femella gehalten) mit honig und wein als andere Senff bereittet, ist ein edel artznei den engbτüstigen, dann sie miltert den hůsten, wehτet den stettigen flüssen so vom haupt auff die Lungen fallen, bekomt wol den glidsüchtigen, vertreibt und zertheilt die gilbe, wehτet und tódtet das eingenommen gifft mit wein getruncken. Die weil aber solcher Senff hinder den zeünen wachþt, nemmen wir sein weinig acht. (Engebrust, Hüsten, Flüsse, Gilbe.)

Diocoτides lib.ij.schτeibt vom Raucken samen also. Man soll den samen stossen, nach dem er in eþig oder milch geweicht ist und darauþ pastillos oder kŭchlin als Trochiscos foτmieren, die mag man lange zeit behalten, nützlich die speisen darmit zůbereiten.

Eüsserlich.

Ein pflaster mit Senff samen und eþig gemacht, und auffgelegt, erwecket rote blåterlin. Tódtet (also genützet) den weissen grind der Malatzei. (Weiþ malatzei.)

Senff meel mit honig und wasser gesotten, ist ein gůter Gargarisinus zů dem geschwollenen halþ und harten kålen. (Halþ geschwer.)

Ein pflaster von senff meel gemacht und auff das geschwollen miltz gelegt, zertheilet das selbig, benumpt auch also gebτaucht, das hüfftweh.

Senff meel mit honig temperiert und auffgestrichen, vertreibt die blawen måler, und macht das auþgefallen har wider wachsen. Andere Würckung und krafft der senff samen, seind im Cressen beschτiben. (Bloe måler. Har wachsen.)

Die wurtzel vom weissen senff Eruca, in wein gesotten und uber gelegt zeücht die zerstossene und zerknitste bein auþ. (Nota.)

Der safft von senff kreüttern inn die augen gethon, macht sie klar unnd heiter. (Klar augen.) [121]

Der samen von Eruca Femella mit Honig und wasser zerstossen zů einem pflaster bereit und ubergelegt, vertreibt beulen unnd knollen hinder den oτen. Zertheilt die geschwulst der dutten unnd heimlichen glidern. Dienet wol in die Clistierung, schmertzen zů vertreiben. (Knollen an allen enden. Clystier.)

Andere wilde Senffkreütter, haben gleiche Würckung mit dem zamen. Seind nit bτeüchlich, werden allein dem vihe mit andern graþ fůtter fürgetragen

Was van Senffen geschτiben, soll von Raucken auch verstanden werden.

Van mosterd en raket. Kapittel 32.

Veel kruiden worden in de geschriften mosterd genoemd zoals de algemene mosterd, de Thlaspi dat ik voor Leuchel hou, de Capparis, dat Lepidium wat men ook mosterd kruid noemt en Eruca. Toch houdt men in Duitse landen twee voor tamme en tuinmosterd. Namelijk die met de bruine en de andere met de witte zaden, men teelt aan ettelijke oorden tuinen en akkers vol, daarom dat de gebruikelijkste sausen voor vis en vlees daaruit bereid worden. Pythagoras en zijn jongeren hebben mosterd hoog geprezen en steeds genoten vanwege zijn opwekkende deugd. Deze kunst hebben alle boeren geleerd, ze eten geen worst hetzij dan mosterd daarbij, mogelijk daarom dat ze geestig worden.

Beide mosterd hebben ruwe, harige, zwartgroene, gespleten kruiden zoals de radijs. Met zeer lange stengels die veel zijtakken en uitlopers winnen. Die dragen bloemen geel en bleek tot boven aan en daaruit worden schotten vingers lang vol zaden in aller gestalte zoals de rapen bloeien en zaden dragen.

Twee wilde mosterd groeien in haver en rapen velden. Een met witte en de andere met gele bloemen, die bloemen zijn de violen gelijk. Dat kruid, stengel en schotten de tamme mosterd, doch niet zo groot en hoog. En ettelijke menen dat de raapzaden op de droge zanderige velden (vooral zo het zaad oud is) in wilde mosterd zich verandert alzo [117] (zoals men ziet) dat wilde mosterd een halve mosterd en een half geslacht van de rapen is. Net zoals men aan koolzaden ook bespeurt daaruit wat (wat ik zelf gezien heb) een onnutte aard van rapen groeit. Welke Plinius ook in 19^de *boek van het tiende kapittel beschrijft.

Noch groeien twee mosterd kruiden bij de wateroevers en op den grachten. Met kruid, stengel, bloemen, schotten, zaden en smaak de mosterd gelijk, en met gele en de andere met witte bloemen. Zijn toch niet zo scherp, maar wat bitter op de tong. Deze kruiden zijn erg schoon groen, zachter en weker dan de andere mosterd, dragen kleine schotjes waarin zeer klein zaad is gelijk zoals de bronkres.

Dat zevende mosterd kruid groeit gewoonlijk op ongebouwde oorden, bij de tuinen, op de hoven, met kruid, stengel en bloemen smaller dan de witte mosterd. De schotjes met de zaden korter en kleiner, het zaad is geel, erg klein zoals dat zaadje aan klein wormkruid, een halve mosterdsmaak, doch anders aller ding ruw en mosterd smaak op de tong. [118]

De andere mosterd kruiden zoals Thlaspi en dat grote tasjeskruid welke beide mosterd en kres smaak hebben zijn boven beschreven onder het kapittel Thlaspi.

Rucula marina is echter onder de mosterd kruiden dat edelste en vooral eer dat het in de bloemen stijgt dan pleegt men dat jonge Rucula met sla of postelein in salade te eten, mogelijk de oorzaak zoals Martialis schrijft.

Et venerem reucocans Eruca morantem.

In summa, dat kruid en zaden dienen goed in de keuken. Dit kruid groeit op en is gelijk in alle dingen de wilde mosterd, doch kleiner, ook zijn de bleek kleurige violen van de raket met zwartbruine adertjes doortrokken, het zaad is geel en kleiner dan het mosterdkruid. Van de raket is er nog een, echter veel kleiner geslacht dan de net gemelde, ook zachter. [119]

Van de namen.

(Sinapis alba, Brassica nigra) De tuinmosterd noemt Dioscorides libro 2 kapittel 143 Sinapi en Napy (met de y) dan Napi met de i zou een geslacht van de rapen zijn, bezie dat 103^de kapittel in het andere boek. Item, de mosterd noemt hij ook Tapsi en Saurion welke ettelijke de Thlaspi toeleggen. Dat woord sinapi wordt de Cappari ook toegelegd, desgelijks de Thlaspi. Ene noemt Dioscorides sinapi Persicum, de andere sinapi erraticum. Serapio in 364^ste kapittel noemt mosterd Cardel.

De witte mosterd zou Eruca, Euzomon, Ethrice en Asurich in 2^de ibro Dioscorides kapittel 129 en in Serapio kapittel 229 Jergir heten. Ik echter zo vaak ik Eruca ergens geschreven vindt versta ik raket en niet de witte mosterd, de apothekers en hun Doctors zetten wat ze willen, dat gaat me niet aan.

(Sinapis arvensis) De wilde mosterd noemt Serapio Abhacaz. De Duitsers noemen het mosterd kruid. Zijn gebruik is vast tot rundvee als een nuttig voer. Die twee zo op het water groeien noemt men water mosterd en zijn echte wilde geslachten van de bronkressen en de mosterd. (Barbarea vulgaris) Dat laatste geslacht zo achter de tuinen groeit noemen de kunstenaars en avonturiers ijzerkruid dat vrouwtje, menen zulks een Verbena te verduitsen welke zich tot het ijzerkruid vergelijkt zoals de netel de rozemarijn.

Ik bid hier iedereen voor de toorn ze willen doch met mij niet haasten, maar bedenken dat ik het beste gedaan heb en dat ijzerkruid Femellam een mosterd geslacht uitgescholden. De oorzaak dwingt me dat dit kruid met zijn substantie op de mosterd lijkt en een halve mosterd smaak heeft. Wil deze keer Dioscorides en Serapio Erisimon of Irion houden welke ook ettelijke Chameplion, ettelijke Farinam Herculis, ettelijke Erethmu en ettelijke Huderegi noemen. Hier zie wie ogen heeft of niet beide beschrijving Dioscorides en Serapio de Irione beter tot gemeld kruid, dat ettelijke Verbenam aanduiden, dan tot Verbenaca supina rijmen. Daarvan Dioscorides in vierde boek schrijft Bizeri Cardel heet mosterdzaad. [120]

Van de kracht en werking.

Beide mosterdzaden, bruin en wit, zijn ook hete samengesteldheid. Hun beide eigenschap is verdelen en uit te trekken in- en uitwendig het lijf gebruikt.

Innerlijk.

De mosterdzaden zijn vanwege hun scherpe deugd in de keuken bevorderd geworden. Dan waar pleegt men niet mosterd op te stellen, bijna tot alle gerechten bij armen en rijken. Zonder twijfel daarom dat zes gezond zijn, de hersens reinigen, de maag verwarmen, die vertering bevorderen, de natuur tot liefde opwekken, de kou en schudden van de koorts verdrijven, met wijn gedronken.

De witte mosterd is de bruine in de mildheid overtreffend, wekt ook in de spijs genoten op tot de huwelijkse werken, drijft de plas. En is wel een goed bekwaam zaad al diegenen zo steeds grommen en buikpijn hebben tot de spijzen gebruikt. Zulke zaden in wijn gekookt en gedronken behoedt die zo van schorpioenen en andere giftige wormen gestoken zijn, laat dat gif niet meester worden.

(Sysimbrium officinale, Diplotaxis muralis) Maar de wilde mosterdzaden, namelijk die op de waterranden zijn woning heeft, is strenger en de plas te bevorderen machtiger.

Het laatste mosterdzaad (bij velen voor Verbena femella gehouden) met honing en wijn zoals andere mosterd bereid is een edele artsenij voor de astma, dan ze mildert het hoesten en weert de gestage vloeden zo van hoofd op de longen vallen, bekomt wel de leden zieken, verdrijft en verdeelt de geelzucht, weert en doodt dat ingenomen gif, met wijn gedronken. Omdat echter zulke mosterd achter de tuinen groeit nemen we het daarom weinig acht.

Dioscorides libro 2 schrijft van raketzaden alzo; Men zal de zaden stoten, nadat het in azijn of melk geweekt is, en daaruit pastilles of koekjes als Trochiscos vormen, die mag men lange tijd behouden en is nuttig die spijzen daarmee te bereiden.

Uiterlijk.

Een pleister met mosterdzaden en azijn gemaakt en opgelegd verwekt rode blaartjes. Doodt (alzo genuttigd) de witte schurft van de huidziekte.

Mosterdmeel met honing en water gekookt is een goed gorgelwater tot de gezwollen hals en harde keel.

Een pleister van mosterdmeel gemaakt en op de gezwollen milt gelegd verdeelt datzelfde, beneemt ook alzo gebruikt de voetenpijn.

Mosterdmeel met honing getemperd en opgestreken verdrijft de blauwe plekken en maakt dat uitgevallen haar weer groeien. Andere werking en kracht van de mosterdzaden zijn in kressen beschreven.

De wortel van witte mosterd, Eruca, in wijn gekookt en over gelegd trekt het gestoten en gekneusde been uit.

De sappen van mosterdkruiden in de ogen gedaan maakt ze helder en helder. [121]

De zaden van Eruca Femella met honing en water gestoten en tot een pleister bereidt en opgelegd verdrijft builen en knollen achter de oren. Verdeelt de zwellingen de tepels en heimelijke leden. Dient goed in de klysma’s om smarten te verdrijven.

Andere wilde mosterdkruiden hebben gelijke werking met de tamme. Zijn niet gebruikelijk en worden alleen het vee met ander grasvoer voorgedragen

Wat van mosterd geschreven is zal van raket ook verstaan worden.

Von Schólwurtz. Cap. XXXIII.

Wir haben mit unseren Schólwurtzeln zů handeln, deren zwei geschlecht ist. Das groþ mit den zarten zerhawenen schónen grossen blettern, anzůsehen beinahe wie Agleien kraut, oder die bletlin so sie abbτochen werden vom kraut, dem Eichen laub vergleichen. (Goltwurtz. Forma.) Von farben Schweitzer grŭn, auff der ander seitten Spongrŭn, oder blogrŭn farb, mit runden (G iij) [122] weissen hoτechten stengeln. Mit vilen neben esten, wie ein båumlin. Ein jedes zweiglin am rechten stengel gleychet unnd knópffecht, gewint inn der hóhe schóne gåle blůmen als gål Violen. Darauþ zůletst lange schóttlin oder hóτnlin wachsen, darinn gåler bleicher kleiner samen zeitiget. Das kraut, stengel, unnd blůmen so mans letzt gibt es gåle milch. Am aller meisten, aber die wurtzel, welche gantz goltgål ist mit vilen neben zaseln, unnd ein schónen saffran farben zehen safft (so sie geletzt würt) von jr fallen laþt, eins starcken geruchs, und bittern geschmacks auff der zungen. Wåchþt allenthalben sonderlich bei den unkreüttern an den mauren unnd alten gebewen. (Odor. Gustus. Locus.)

(2.) Die klein Schólwurtz wachþt gleich wie die groþ, an den alten gemeuren, Decheren, Felsen, und dunckelen ungebawten stetten. Jst mit stengel, wurtzel, blettern, blůmen unnd schótlin, dem grossen anzůsehen fast gleich, aber in allen dingen kleiner. So ist auch die wurtzel Leberfarb, kurtz mit vilen zaseln. (Scharten kraut. Gots gnad.) Der stengel rot, harecht, gleycher, knópffecht, mit neben estlin. Die understen bletter oder kraut werden rot biþ an den stengel, die blŭmlin seind rot wie violen. Die schótlin ein wenig oben auff gespitzt, beinahe wie der ein Storcken schnabel. (Tempus.) Diþ kraut ist eins sehτ starcken geruchs, schier wie Melissa wann es grŭn ist. Bede Schólwurtzel wachsen und blŭen wann die Schwalben nisten.

Von den Namen.

Onser Chelidonium maius ist die groþ Schólwurtz, die ettlich auch Goltwurtz nennen. Welches kraut (spτicht Diosc.lib.ij.cap.clxxvij.) ettlich Peoniam, Glaucium, Othonion, Cratåam, Aubium, Pandioneam radicem, Philomedion, Othonnam, Mohoth, Crustanam, Fabium, und Hirundinariam herbam nennen. Wiewol Peonia gar ein anders ist. (Hirundinaria.) Deþgleichen sollen Glaucium und Othonna auch sondere gewåchþ sein, die seind mir (als frembde kreütter) unbekant. Serapion nent Schólwurtz Chelidomonthoma, Rauroch und Curcuma.cap.ccxcvj. Leon Fuchsius erτore.xxvj.will das Avicenne Memite.cap.ccccxc.sei Chelidonion maius, und Memithe sei der safft Glaucium. So will Plinius lib.xx.cap.xix.das Glaucium werd auch Papaver Ceratites genant. Also ist des dings kein end, under denen so man für die aller besten Meister helt. (L. Fuchsius.)

Die klein Schólwurtz nent man Gotsgnad, Schartenkraut, Gτatia Dei. Ettlich wóllen es sei ein Geranion, Storcken schnabel, aber weit unrecht. Jch ward auch schier beredt es solt ein Apium sein, dieweil es beinahe bletter hat wie Peterlin, ist aber nichts. Diþ kraut nennen ettlich Roperrianam oder Herbam Roperti, unnd von ettlichen würt es Rubea unnd Acus Muscata genant. (Gots gnad.) Ettlich haltens für das dτitt Sideritis in Diosc.lib.iiij.cap.xxxiij.das gefalt mir am besten. Es heiþ nun wie es wóll, so ist es die recht klein Schólwurtz, ettlich vermeinen es sei Pes columbinus, ist weit gefålt. (Sideritis.)

Von der Krafft und Würckung.

Der bitter safft des Schólkrauts und wurtzel ist hitziger natur. Eróffnet Jnnerlich gebτaucht, die verstopffte Leber, reiniget auþwen (Leber. Wunde.) [123] dig faule wunden, und macht klare augen. Dargegen so kŭlt und resolviert das klein geschlecht, welches ich der gestalt unnd zeit halben Chelidonium minus hab genent. (Klar augen. Chelidonium quare.)

Innerlich.

Schólwurtz mit ånis samen in weissem wein gesotten und gedτuncken, eróffnet die Leber, und vertreibt die Gålsucht. Also thůt auch das gebτant wasser, darvon ettliche tag getruncken. (Leber, Gålsucht.) Ein handtvoll geseübert Schólwurtzel in einer halben maþ Rosen eþigs gesotten, dann durch gesigen, darein zertriben iij.lot Tyriack, unn des trancks ein gemein glåþlin voll getruncken, nider gelegen und geschwitzt, ist ein bewert stuck so jemandts die Pestilentz hett angestossen. Das ander Schólkraut Gotsgnad, würt selten in den Leib genommen, dann es ist in seiner Würckung zů kalt. (Pestilentz.)

Eüsserlich.

Schólwurtz safft im Meinen gesamlet, in eim küpfferin geschirτ mit honig gekocht, ist ein kóstlich augen artznei, die macht es klar unnd hell, darein gedτopffet. (Augen artznei.) Solches thůt auch das gebτant wasser darein gethon, vertreibt auch rote flecken der augen. (Rote flecken.)

Das angesicht mit Schólkraut wasser geweschen vertreibt die masen, heilet die pestilentz blater, stillet das glidwasser. Safft von Schólwurtzel heilet fisteln, krebs und den wolff, benimpt das zanweh, mit eþig im mundt gehalten. ( Masen, Pestilentz Blatter. Glidwasser, Fistel, Krebs, Zånwehe.)

Schólwurtz kraut und wurtzel zerstossen, und auff den nabel gelegt, stillet das grimmen. Das gedóτret pulver in die wunden gethon, reinigt unnd heilet sie. Die ander Schólwurtz, Gotsgnad, ist ein berŭmpt kraut für dz Rotlauffen, zerknischet und darüber geschlagen. (Gτimmen, Wunden reinigen. Rot lauffen. Schóne.)

Der safft von Gotsgenad, und auch das wasser darauþ gebτant, heilet alle serigkeit im mund, an den bτüsten und heimlichen glidern Mann und Frawen, darmit geweschen und nasse dŭchlin darüber geschlagen. (Verserung.)

Der safft seübert auch die Feigwartzen, foτdert sie zů heilung, legt nider die geschwulst, und zertheilet knollen an den bτüsten und anderen zerstossenen glidern. (Feigwartzen. Knollen.)

Ein edel bewert kraut zům wilden fewτ, zerknischt und also grůn auffgelegt. (Wild fewτ.)

Van Stinkende gouwe. Kapittel 33.

We hebben met onze schelwortels te handelen waarvan twee geslachten zijn. De grote met de zachte verdeelde mooie grote bladeren, aan te zien bijna zoals het akeleikruid of de blaadjes zo ze afgebroken worden van kruid het eikenloof vergelijken. Van kleur Zwitsers groen en aan de andere zijden Spaans groen of blauwgroen gekleurd met ronde [122] witte harige stengels. Met vele zijtakken zoals een boompje. Elk twijgje aan de rechte stengel geleed en knoopachtig, gewint in de hoogte mooie gele bloemen zoals gele violen. Daaruit tenslotte lange schotjes of hoorntjes groeien waarin gele bleke kleine zaden rijpen. Dat kruid, stengel en bloemen zo men het verwondt geeft het gele melk. Aan allermeeste echter de wortel welke gans goudgeel is met vele zijvezels en een mooie saffraankleur taai sap (zo ze verlet wordt) van zich vallen laat, een sterke reuk en bittere smaak op de tong. Groeit overal en vooral bij de onkruiden aan de muren en oude gebouwen.

De kleine schelwortel groeit gelijk zoals de grote aan de oude muren, daken, bergen en donkere ongebouwde plaatsen. Is met stengel, wortels, bladeren, bloemen en schotjes de grote aan te zien erg gelijk, echter in alle dingen kleiner. Zo is ook de wortel leverkleurig, kort en met vele vezels. De stengel rood, behaard, geleed, knoopachtig met zijtakjes. De onderste bladeren of kruid worden rood tot aan de stengel, de bloempjes zijn rood zoals violen. De schotjes een weinig bovenop gespitst, bijna zoals de ooievaars snavel. Dit kruid is een zeer sterke reuk, schier zoals Melissa als het groen is. Beide stinkende gouwe groeien en bloeien als de zwaluwen nestelen.

Van de namen.

(Chelidonium majus) Onze Chelidonium maius is het grote schelkruid die ettelijke ook goudkruid noemen. Welks kruid (spreekt Dioscorides libro 2 kapittel 172) ettelijke Peoniam, Glaucium, Othonion, Cratåam, Aubium, Pandioneam radicem, Philomedion, Othonnam, Mohoth, Crustanam, Fabium en Hirundinariam herbam noemen. Hoewel Peonia geheel een andere is. Desgelijks zullen Glaucium en Othonna ook bijzondere gewassen zijn die zijn me (als vreemde kruiden) onbekend. Serapio noemt stinkende gouwe Chelidomonthoma, Rauroch en Curcuma, kapittel 296. Leon Fuchsius errore 26 wil dat Avicenna Memite kapittel 490 Chelidonion maius is en Memithe is het sap van Glaucium. Zo wil Plinius libro 20 kapittel 19 dat Glaucium wordt ook Papaver Ceratites genoemd. Alzo is aan het ding geen einde onder diegenen zo men voor die allerbeste meesters houdt.

(Geranium robertianum,) De kleine schelwortel noemt men Gotsgnad, Schartenkruid, Gratia Dei. Ettelijke willen hetzij een Geranion, Storcken schnabel, maar ver onterecht. Ik werd ook schier besproken het zou een Apium zijn omdat het bijna bladeren heeft zoals peterselie, is het echter niet. Dit kruid noemen ettelijke Roperrianam of Herbam Roperti en van ettelijke wordt het Rubea en Acus Muscata genoemd. Ettelijke houden het voor dat derde Sideritis in Dioscorides libro 4 kapittel 333 en dat bevalt me het beste. Het heet nu zoals men het wil, zo is het de echte kleine schelkruid, ettelijke menen hetzij Pes columbinus, is ver fout.

Van de kracht en werking.

De bittere sappen van het stinkende gouwe en wortel is hete natuur. Opent innerlijk gebruikt die verstopte lever, reinigt uitwendig [123] vuile wonden en maakt heldere ogen. Daartegen zo koelt en lost op das kleine geslacht welke ik vanwege de gestalte en tijd Chelidonium minus heb genoemd.

Innerlijk.

Stinkende gouwe met anijszaden in witte wijn gekookt en gedronken opent de lever en verdrijft de geelziekte. Alzo doet ook dat gebrande water, daarvan ettelijke dag gedronken. Een hand vol gezuiverde stinkende gouwe in een halve maat rozenazijn gekookt, dan door gezeefd en daarin verdreven 3 lot teriakel en de drank een gewoon glaasjes vol gedronken, neergelegen en gezweet is een beweerd stuk zo iemand de pest heeft aangestoten. Dat andere schelkruid, Gotsgnad, wordt zelden in het lijf genomen, dan het is in zijn werking te koud.

Uiterlijk.

Stinkende gouwe sappen in mei verzameld en in een koperen vaatwerk met honing gekookt is een kostbare ogenartsenij, die maakt het zuiver en helder, daarin gedruppeld.

Zulks doet ook dat gebrande water daarin gedaan, verdrijft ook rode vlekken van de ogen.

Dat aangezicht met stinkende gouwe water gewassen verdrijft de spikkels, heelt de pestblaren en stilt dat ledenwater. Sappen van stinkende gouwe heelt lopend gat, kanker en de huidsmet, beneemt de tandpijn, met azijn in de mond gehouden.

Stinkende gouwe kruid en wortel gestoten en op de navel gelegd stilt dat grommen.

Dat gedroogde poeder in de wonden gedaan reinigt en heelt zie. Die ander schelwortel, Gotsgnad, is een beroemd kruid voor de rodeloop, gekneusd en daarboven geslagen.

De sappen van Gotsgenad en ook dat water daaruit gebrand heelt alle zeerheid in mond, aan de borsten en heimelijke leden van mannen en vrouwen, daarmee gewassen en natte doekjes daarboven geslagen.

Dat sap zuivert ook de aambeien, bevordert ze tot heling en legt neer de zwellingen en verdeelt knollen aan de borsten en andere gestoten leden.

Een edel beweerd kruid toto het wilde vuur, gekneusd en alzo groen opgelegd.

Von Erdτauch. Cap. XXXIIII.

Plinius schτeibt im xxv.bůch am xj.cap.von zweien Erdτauchen, und spτicht, das ein wachþ an den mauren, und werd auch Hanenfůþ genant. Das selbig kraut, dieweil ichs nit eigentlich kenne, lassens wir jetzund stehn, unnd sagen das nur ein Erdτauch in unsern Landen bekant ist. (Tauben kropff.) Nemlich dz gemein mit den zinnelechten blettern, wie der schwartz Coriander, Eschenfarber, zårter unnd weicher. Gewint ein bτaune blůmen, anzüsehen wie ein treüblin, oder wie Beinhůltzin blůmen, ein jedes bτaunes blŭmlin hart an der andern gedτungen. Nach der blŭet besamet sich, scheibelecht rund, wie der gemein Coτiander. Die wurtzel ist kurtz, schlecht, und eintzig. (Forma.) Diþ kraut ist bitter wie Stabwurtz, der safft dτeibt die augen (Gustus) (G iiij) [124] uber und reiniget sie. Wann diþ kraut beschnitten würt, so treüfft und weint es, wie die beschnittene råben im Mertzen. Wachþt gern in gårten, in Gersten, Flachs, Zwibel und Cappes feldern, erstmals im Meien, darnach gegen Herbst, in den Růben feldern.

Von den Namen.

Erdrauch nent man gemeiniglich Daubenkropff, und Katzenkóτffel. Die Griechen nennen es Capnon, Capnion, Capniten. Jr etlich (spricht Diosco.lib.iiij.cap.cv.) nennen es Coτidalion und Corion oder Coτion Agnon und Coτiandτon. Andere heissen es Marmariten, Capnogoτgion, Chelidonion minus, Peristerion, Cantharidi, Chalcocri, Cnix. Zů Latin Coτiandrum, und Coτiandrum campestre, villeicht umd d gestalt willen, und fumariam. Unnd wóllen etlich, es sei ein Apium, dz doch nit ist, sond ist ein sonder geschlecht und heiþt billich Fumus terτe. (Fumus terræ quare.) Dann es vom feiþten feüchten dunst der åcker wachþt, on allen samen, wiewol es auch von samen aufgeht wa er hinfelt. Der Arabs Serapio cap.lxxj.nent es Scehiterin, oder Sceheteregi.

Von der Krafft und Würckung.

Das zart edel kreütlin Daubenkropff, und Erdrauch genant, ist warmer dτuckener qualitet. Zertheilet, macht dünn und subteil, dτinget durch, würt jnnerlich und eüsserlich angenommen.

Innerlich.

Daubenkropff ist ein grind und Frantzosen kraut, Dann alle so solchen bτesten heilen, geben zůvor etliche tage Daubenkropff wasser mit Ty (Frantzosen kraut.) [125] riack vermischt zů dτincken, und lassen die bτesthafftigen darauff schwitzen darvon soll das unsauber geblŭt gereinigt werden. Jn solcher maþ genützet, ist gůt denen so sich besoτgen für der Pestilentz, oder für der bòsen gifftigen schweiþsucht. Vil menschen bτauchen das wasser in gemelter massen, wann sie schweiþ baden wóllen. (Pestilentz. Schweiþ sucht.)

Der safft von Daubenkropff eins quinten schwår, mit so vil bereiter Wolffs milch wurtzeln vermischet, unnd mit warmem wasser gedτuncken, treibt auþ die wassersucht, und macht kotzen. (Wassersucht. Kotzen.)

Der mundt mit Daubenkropff wasser geweschen, vertreibt unnd heilet die feüle, und benimpt das mund weh. Ein decoction mit Daubenkropff und Fenchel gemacht unnd getruncken, eróffnet die Leber, dτeibt auþ die gålsucht im harn. Die Apotecker pflegen ein Syrup darauþ zů machen für grind und bóse blatern. (Mundwehe. Leber. Gålsucht, Gτind artznei.)

Eüsserlich.

Daubenkropff safft oder wasser in die augen gethon, macht sie klar, vertreibt die róte und schebigkeit der selben. Der safft mit gummi temperiert unnd auffgestrichen, macht die auþgefallenen augbτawen wider wachsen. Daubenkropff safft mit so vil Mengel wurtzel safft vermischt, darzů genommen ein weinig eþig und honig, zů einer salben bereit, und darmit aller hand grind geschmiert, soll on zweiffel heilen. (Klare augen. Rote augen. Augbτawen wachsen. Gτind salb.)

Van aardrook. Kapittel 34.

Plinius schrijft in 25^ste boek in het 11^de kapittel van twee aardroken en spreekt de ene groeit aan de muren en wordt ook hanenvoet genoemd. Datzelfde kruid, omdat ik het eigenlijk niet ken, laten we nu staan en zeggen dat nu een aardrook in onze landen bekend is. Namelijk dat algemene met de gedrongen bladeren zoals de zwarte koriander, askleuriger, zachter en weker. Gewint een bruine bloem, aan te zien zoals een trosje of zoals het beenhout bloem, elk bruin bloempjes hard aan de andere gedrongen. Na de bloei krijgt het zaden, scheefachtig rond zoals de gewone koriander. De wortel is kort, recht en enkel. Dit kruid is bitter zoals staafkruid, het sap drijft de ogen [124] over en reinigt ze. Wanneer dit kruid gesneden wordt zo druppelt en weent het zoals de gesneden druiventakken in maart. Groeit graag in tuinen, in gerst, vlas, uien en koolvelden, de eerste keer in mei en daarna tegen herfst in de raapvelden.

Van de namen.

(Fumaria officinalis) Aardrook noemt men algemeen druivenkrop en kattekervel. De Grieken noemen het Capnon, Capnion en Capniten. Van hen ettelijke (spreekt Dioscorides libro 4 kapittel 105) noemen het Coridalion en Corion of Corion Agnon en Coriandron. Andere noemen het Marmariten, Capnogorgion, Chelidonion minus, Peristerion, Cantharidi, Chalcocri en Cnix. In Latijn Coriandrum en Coriandrum campestre, mogelijk vanwege de gestalte, en fumariam. En willen ettelijke, hetzij een Apium wat het toch niet is, maar is een apart geslacht en heet billijk Fumus terre. Dan het van vette vochtige mest van de akker groeit, zonder alle zaden, hoewel het ook van zaden opgaat waar het heen valt. De Arabier Serapio kapittel 71 noemt het Scehiterin of Sceheteregi.

Van de kracht en werking.

Dat zacht edel kruidje duivenkrop en aardrook genoemd is warme en droge kwaliteit. Verdeelt, maakt dun en subtiel, dringt door, wordt innerlijk en uiterlijk aangenomen.

Innerlijk.

Duivenkrop is een schurft en mazelen kruid, dan alle zulke gebreken helen geven tevoren ettelijke dagen duivenkrop water met teriakel [125] vermengd te drinken en laten die gebrekkige daarop zweten, daarvan zal dat onzuiver bloed gereinigd worden. In zulke maat genuttigd is het goed die zo zich bezorgen voor de pest of voor de boze giftige zweetziekte. Veel mensen gebruiken dat water in gemelde mate als ze zweetbaden doen willen.

Het sap van duivenkrop een quinten zwaar met zo veel bereide wolfsmelkwortels vermengt en met warm water gedronken drijft uit de waterzucht en maakt kotsen.

De mond met duivenkrop water gewassen verdrijft en heelt die vuilheid en beneemt de mondpijn. En afkooksel met duivenkrop en venkel gemaakt en gedronken opent de lever, drijft uit de geelziekte in de plas. De apothekers plegen een siroop daaruit te maken voor schurft en kwade blaartjes.

Uiterlijk.

Duivenkrop sap of water in de ogen gedaan maakt ze helder, verdrijft de roodheid en scheefheid ervan. De sappen met gom getemperd en opgestreken maakt die uitgevallen wenkbrauwen weer groeien. Duivenkrop sap met zo veel pioenwortel sap vermengd, daartoe genomen een weinig azijn en honing en tot een zalf bereidt en daarmee allerhande schurft gesmeerd zal zonder twijfel helen.

Von Feigblattern Eppich. Cap. XXXV.

Wir wóllen gleich diþ Mertzen kreütlin für hand nemen, welches Dioscoτides Chelidonium minus nent, Diþ kraut thůt sich am end der Hoτnungs herfür, an den feüchten rheinen, weingårten, und in ettlichen wisen, schón grŭnfarbig. (Meyen kraut.) Die bletlin seind runder unnd kleiner, zarter und linder dann die Ephewen bletlin, kreücht auff der erden gewint alle jar newe wurtzeln, bletter und blůmen, wie die Satyriones und Aron. Die wurtzeln seind knópffechte pillule, langlecht wie Gersten kóτner, gemeinlich iij.oder iiij.neben einander mit zaselen, damit es sich an den grundt hefftet. Gewint ein kleines dünnes kurtzes stengelin, darauff wachsen dotter gåle schóne blŭmlin fast glitzend, wie am Hanenfůþ, und ist diþ blŭmlin in aller foτm anzůsehen, wie ein schónes sternlin. Diþ kraut verwelcket und verschwindt im Meyen mit blůmen und blettern, bleiben also die wurtzeln in grund verboτgen, biþ wider gegen dem Hoτnung.

Von den Namen.

Die Teütschen nennen es Feigblatern Eppich, Feigwartzenkraut, Meienkraut, Schoτbochskraut, Biberhódlin, Rammenhódlin, Pfaffenhódlin. Dioscoτides lib.ij.cap.clxxiij.nent es Chelidonion micron oder minus, unnd sagt es haben es ettliche Triticum agrion genent. Darauþ zůmercken das es nit allwegen Chelidonium geheissen hat, wie es dann auch kein Schólwurtz ist. So es aber je Chelidonium solt heissen, wolt ichs lieber Schwalben kraut nennen. (Schwalben kraut.) Ettliche meinen es sei ein klein [126] Scrophularia. Serapio beschτeibts under dem wóτtlin Meniten capite ccxcvj.

Von den Krafft und Würckung.

Das Lentzen kreütlin mit seinen knópffechten wurtzeln, und gålben blŭmlin, ist hitziger und scharpffer Complexion. Bτent beinahe auff der zungen als Hanenfůþ, würt mehτ auþwendig dann in dem leib genützet.

Eüsserlich.

Das kraut mit seiner wurtzeln in wein gesotten, honig darunder vermischet, gibt ein kóstlichen Gargarismus, reinigt das flüþig haupt, zeücht auþ die zåhen schleim. Solches thůt auch der safft von dem wurtzelen, mit honig zertriben, in die nasen gethon.

Das kraut, wurtzel unnd safft, pulver oder wasser darauþ gebτant, ist alles nutz und erfaren zů den Feigblatern darmit geweschen, ubergelegt, und das pulver darauff geseet, heilet sie wunderbarlich. Andere krafft und vermógen mag ein jeder auþ obgenanten Würckungen selbs warnemen. (Feigblatern.)

Van aambeien Eppe. Kapittel 35.

We willen gelijk dit maartse kruidje voor handen nemen welke Dioscorides Chelidonium minus noemt. Dit kruid doet zich aan het eind van het voorjaar voor aan de vochtige hoogtes, wijntuinen en in ettelijke weiden, schoon groen gekleurd. De blaadjes zijn ronder en kleiner, zachter en weker dan de klimop blaadjes, kruipt op de aarde en gewint alle jaar nieuwe wortels, bladeren en bloemen zoals de orchideeën en Arum. De wortels zijn knoopachtige pillen, langachtig zoals gerstekorrels, gewoonlijk 3 of 4 naast elkaar met vezels waarmee het zich aan de grond hecht. Gewint een klein dun kort stengeltje, daarop groeien dooier gele mooie bloempjes erg glanzend zoals aan hanenvoet en is dit bloempjes in alle vorm aan te zien als een mooie sterretje. Dit kruid verwelkt en verdwijnt in mei met bloemen en bladeren, blijven alzo de wortels in grond verborgen tot weer tegen februari.

Van de namen.

(Ranunculus ficaria) De Duitsers noemen het aambeien eppe, aambeienkruid, meikruid, scheurbuikkruid, beverballetjes, rammenballetjes en priesterballetjes. Dioscorides libro 2 kapittel 173 noemt het Chelidonion micron of minus en zegt ettelijke hebben het Triticum agrion genoemd. Daaruit is te merken dat het niet overal Chelidonium geheten heeft zoals het dan ook geen schelkruid is. Zo het echter Chelidonium zal heten wil ik het liever zwaluwen kruid noemen. Ettelijke menen het is een kleine [126] Scrophularia. Serapio beschrijft het onder het woordje Meniten, kapittel 296.

Van de kracht en werking.

Dat lente kruidje met zijn knoopachtige wortels en gele bloempjes is hete en scherpe samengesteldheid. Brandt bijna op de tong zoals hanenvoet, wordt meer uitwendig dan in het lijf genuttigd.

Uiterlijk.

Dat kruid met zijn wortels in wijn gekookt en honing daaronder vermengt geeft een kostelijk gorgelwater, reinigt dat vloeiende hoofd en trekt uit dat taaie slijm. Zulks doet ook het sap van de wortels met honing gewreven en in de neus gedaan.

Dat kruid, wortel en sap, poeder of water daaruit gebrand is alles nuttig en ervaren tot de aambeien, daarmee gewassen, opgelegd en dat poeder daarop gezet heelt ze wonderbaarlijk. Andere kracht en vermogen mag iedereen uit opgenoemde werkingen zelf waarnemen.

Von Coτiander. Cap. XXXVI.

Die Wantzen zů Latein Cimices genant, stincken nit so ubel als der grŭn Coτiander. Daher diþ kraut ein blinder mócht kennen. Wåchþt in åckern unnd gårten, geht erstmals auff wie der Peterlin oder Kóτffel, würt aber so er auffwachþt je zinnelechter unnd kleiner mit den blettern, würt etwann ein staud Coτiander mehτ dann zwo elen hoch, gewint vil neben zweig, kron und blůmen, wie der Peterlin. (Locus, Forma.) Von farben weiþ und stinckend. Der samen würt gantz rund, und gleich als er hol jnwendig, eins [127] gůten lieblichen geruchs. Welches auch der heimlichen natur mirackel ist, das auþ einem gestanck, gůter geruch folgen soll. Der sam ist der Apotecker himmel bτot. (Miraculum naturæ.)

Von den Namen.

Coτiander nent man auch Coliander. Die alte weiber im Bistumb Metz und Trier, heissen jhn ånis, freilich darumb das sie den rechten ånis nit kennen. Dios.li.iij.ca.lxiiij.nent Coτiandτum Coτion. (Dioscorides.) Welches wóτtlin der wilden Rauten und dem Hyperico auch zůgelegt würt, davon dτoben im Capitel von der Harthaw gemelt ist. Sonts heiþt er auch Coτiannon. Und beim Apul.cap.ciij.heiþt Coτiander Ochion und Boed. (Apuleius.) Der Serapio nent jhn im xxxiiij.cap. Kusboτ, unnd im Averτoe Cusbera. (Serapio. Averrois.) L. Frisius nent in auff sein Hebτaisch unnd Arabisch, Gad, Dyaboτa, Cumboτa und Curbur. (Frisius.)

Von der Krafft und Würckung.

Das grŭn stinckend gifftig Coriander kraut, ist kalter dτuckener complexion, würt nit in den leib gebτaucht. Aber der zeittig wolriechend Coτiander samen, ist warmer natur, mag in bede weg genützet werden.

Innerlich.

Coτiander samen uber nacht im wein oder Eþig gebeiþt, unnd widerumb gedóτret, ist ein edeler samen zům magen, die gifftige dempff nider zůdτucken. Daher mag man ein edel magen pulver auþ Coτiander machen grob oder klein, mit oder on zucker, nach eins jeden gefallen. (Magen dempff. Magen pulver.)

Es sollen auch die Apotecker disen samen unbereit oder ungebeyþt niemands geben, auch nit uberziehen, darmit sie nit gifft für artznei verkauffen. Coτiander bereit mit sŭssem wein gedτuncken, tódtet die würm und erfoτdert die blůmen Menses. (Würm. Weiber zeit.)

Eüsserlich.

Coτiander kraut mit bonen und wicken meel und Rosen óley zerstossen, [128] gibt ein edel pflaster, hitzige schåden und geschwulst zů dempffen, an allen oτten, sonderlich aber an den heimlichen glidern. (Hitzige schåden.)

Coτiander mit Lattich kraut, eier weiþ, und Rosen óley zerquetschet und auffgelegt, leschet dz wild fewτ, dz rotlauffen und die schóne, kŭlet und leschet auch andere hitzige bτesten. (Wild fewτ, Rot schein. Fleisch voτ maden.)

Coτiander samen mit essig gestossen, und das gesaltzen fleisch darmit geriben, vertreibt die schmeiþ mucken, laþt kein maden wachsen, behalt das fleisch lange zeit wolschmeckend.

Unbereiter Coτinander fürnemlich der da grŭn eingenommen würt, macht den menschen doll und voll, Welchem solchs begegnet der trinck von stund an saltzwasser, mag auch darzů nemen gestossen eyer schalen, es vergehet jhm. (Coτiander schaden.)

Van koriander. Kapittel 36.

De wantsen, in Latijn Cimices genoemd, stinken niet zo kwaad als de groene koriander. Vandaar dit kruid een blinde mag herkennen. Groeit in akkers en tuinen, gaat de eerste keer op zoals de peterselie of kervel, wordt echter zo het opgroeit steeds bossiger en kleiner met de bladeren, wordt wat een vaste plant koriander meer dan 140 cm hoog, gewint veel zijtwijgen, kronen en bloemen zoals de peterselie. Van kleur wit en stinkend. De zaden worden gans rond en gelijk alsof het hol is inwendig, een [127] goede lieflijke reuk. Welke ook een heimelijke natuur mirakel is dat uit een stank goede reuk volgen zou. De zaden is de apothekers hemelsbrood.

Van de namen.

(Coriandrum sativum) Koriander noemt men ook Coliander. De oude vrouwen in bisdom Metz en Trier noemen het anijs, vrijwel zeker daarom omdat ze de echte anijs niet kennen. Dioscorides libro 3 kapittel 64 noemt Coriandrum Corion. Welk woordje de wilde ruit en de Hypericum ook toegelegd worden waarvan boven in kapittel van de hertshooi gemeld is. Soms heet het ook Coriannon. En bij Apuleius kapittel 103 heet koriander Ochion en Boed. Serapio noemt het in 34^ste kapittel Kusbor en in Averrois Cusbera. L. Frisius noemt het op zijn Hebreeuws en Arabisch Gad, Dyabora, Cumbora en Curbur.

Van de kracht en werking.

Dat groene stinkende giftig koriander kruid is koude droge samengesteldheid, wordt niet in het lijf gebruikt. Maar het rijpe goed ruikende korianderzaad is warme natuur, mag in beide wegen genuttigd worden.

Innerlijk.

Korianderzaden over nacht in wijn of azijn geweekt en wederom gedroogd is een edel zaad tot de maag de giftige dampen neer te drukken. Vandaar mag men een edel magen poeder uit koriander maken, groot of klein, met of zonder suiker, naar elk zijn welgevallen.

En zullen ook de apothekers deze zaden onbereid of niet geweekt niemand geven, ook niet overtrekken daarmee ze geen gif voor artsenij verkopen. Koriander bereidt en met zoete wijn gedronken doodt de worm en bevordert de bloemen van de menstruatie.

Uiterlijk.

Korianderkruid met bonen en wikkemeel en rozenolie gestoten [128] geeft een edele pleister hete schaden en zwellingen te dempen aan alle oorden, vooral echter aan de heimelijke leden.

Koriander met sla kruid, eiwit en rozenolie gekwetst en opgelegd lest het wild vuur, de rode loop en de mooie, koelt en lest ook andere hete gebreken.

Korianderzaden met azijn gestoten en dat gezouten vlees daarmee gewreven verdrijft de schijtmuggen, laat geen maden groeien en behoudt dat vlees lange tijd goed smakend.

Onbereide koriander en voornamelijk wat er groen ingenomen wordt maakt de mensen dol en vol. Welke zulks overkomt die drinkt van stond af aan zout water, mag ook daartoe nemen gestoten eischalen, het vergaat hem.

Nigella, Schwartz Coτiander. Cap. XXXVII.

Schwartzer Coτiand ist zweierley, zam und wild. Das zam wachþt in Gårten elen hoch. Das kraut ist auch an seinen bletlin zerspalten wie Fumus terτe, oder Daubenkropff, fast grŭner mit der farb. Gewint in d hóhe weiþ liechtblaw fårbig blůmen, rund, einem rådlin gleich, darauþ werden kópfflin oder håffelin, inwendig wie die flachs bollen, mit sechþ sachen underscheiden. (Locus. Forma.) Jn einem jeden sach ist der schwartz samen oτdenlich auff einander gesetzt, anzůsehen wie der zwibelsamen. Das kraut, die wurtzel, der stengel und blůmen haben kein geruch, allein der zeitig samen reücht fast wol. Welches auch ein wunder der natur mag sein. (Miraculum naturæ.)

(2. Sant Katharinen blůmen. Cornutum papaver.) Das wilde geschlecht, wachþt von jm selber ungeplantzt inn den früchten, als Rocken, Weissen, Speltzen und Gersten. Die bletlin oder kraut seind dem voτderigen gantz nit gleich, dann sie seind fast spitzig und zerspalten, schier wie dz Dilkraut, åschenfarb grŭn, etwann zweier spannen hoch, ein eintziger stengel. Die blůmen daran seind dem zamen etwas gleich, doch von farben schóner und bloer. Das kópflin an disen gewåchþ ist oben auffen gespitzt mit vier oder fünff hóτnlin, wie der Agleien kópflin, jn jedem schótlin der sam sonderlich verschlossen. Reücht fast lieblich unnd freündtlich, [129] würt gemeinlich nach der Ernd zeittig.

Das dτitt und schónst Nigella heiþt Nigella Damascena, ist grósser an der substantz, geringer am geruch, lieblicher an der gestalt, würt vom schwartzen samen, der ohn geruch ist, in die lustgårten gepflanzt, das gewechþ hat mir Jóτg Dellinger von Nŭrenberg zůgeschickt. (Nigella Damascena. Jóτg Dellinger.)

Von den Namen.

Den schwartzen zamen Coτiander nennet man Salusandτiam. So spτicht Dioscoτides, lib.iij.cap.lxxxiiij.er heiþ Melanthion, Nigella Campestre, oder Nigrum papaver. Serapio heiþt jn Xanium ca.cccxviij. Ettlich nennen den samen Gith. Averτois nent Nigellam Scaunix. Der dτitt Nigella soll auþ Damasco kommen sein. Jch ward beredt Nigella solt ein Papaver Coτnutum sein, so hab ichs anderst befunden, doch vom selben hernach under den Magsamen.

Von der Krafft und Würckung.

Der zame unnd wilde Coτiander seind warmer Complexion. Zertheilen und treiben auþ, zimlich in den leib genossen, und auþwendig auff gelegt.

Innerlich.

Dise samen gehóτen auch nit grŭn in den leib empfangen, sonder wann sie gantz zeittig unnd dürτ werden, mag man sie auch under das bτot bachen, als den wysen kümmel. (Bτot bachen.)

Nigella samen ettliche tag mit wein gedτuncken treibt dem harn, die Menses, die würm auþ dem leib, und mehτet den Seügammen die milch, raumen die lungen, machen weit umb die bτust, stillen das grimmen. (Harn, wurm, Menses. Milch fürderen, Lung. Gτimmen.)

Dargegen wa man den gedachten samen zů vil und uberflüþig od grŭn einneme, das werden dem menschen schådlich.

Eüsserlich.

Gedachte bede samen auþwendig am leib genützt, haben die krafft als der gemein Coτiander. Dann sie zertheilen knollen unnd geschwulst, heilen Zitterschen und Flechten, und leschen die hitzigen schåden, auffgelegt.

Der gestossen samen mit Rosen eþig auff die stirn gelegt, vertreibt unnd stillet das hauptweh Phτenesim. (Knollen. Zittermåler, Hitz, Hauptwehe. Phrenesis.)

Es ist der wild Nigella samen mit den spitzigen hóτnlin mit dem geruch und krefften dem zamen uberlegen.

Ein rauch von diser Nigella gemacht, vertreibt die schlangen und andere gifftige würm. (Schlangen. Gifftige würm.)

Nigella, zwarte koriander. Kapittel 37.

Zwarte koriander is tweevormig, tam en wild. De tamme groeit in tuinen 70cm hoog. Dat kruid is ook aan zijn blaadjes gespleten zoals Fumus terre of duivenkrop, erg groen met de verf. Gewint in de hoogte wit lichtblauw kleurige bloemen, rond, een radje gelijk, daaruit worden kopjes of potjes, inwendig zoals de vlasbollen met zes zakken onderscheiden. In elke zak is het zwarte zaad ordelijk op elkaar gezet, aan te zien zoals de uienzaden. Dat kruid, de wortel, de stengel en bloemen hebben geen reuk, alleen het rijpe zaad ruikt erg goed. Welke ook een wonder der natuur mag zijn.

Dat wilde geslacht groeit van zichzelf zonder te planten in de vruchten zoals rogge, tarwe, spelt en gerst. Die blaadjes of kruid zijn de voorgaande gans niet gelijk, dan ze zijn erg spits en gespleten, schier zoals dat dille kruid, askleurig groen, wat 34 cm hoog, een enkele stengel. De bloemen daaraan zijn de tamme wat gelijk, doch van kleur mooier en blauwer. Dat kopje aan dit gewas is boven open gespitst met vier of vijf hoorntjes zoals de akeleien kopjes, in elk schotjes het zaad apart besloten. Ruikt erg lieflijk en vriendelijk, [129] wordt gewoonlijk na de oogst rijp.

De derde en schoonste Nigella heet Nigella Damascena, is groter aan de substantie, geringer aan reuk, lieflijke aan de gestalte, wordt van zwarte zaden wat zonder reuk is in de lusttuinen geplant, dat gewas heeft me Jórg Dellinger van Nŭrenburg toegestuurd.

Van de namen.

(Nigella sativum, Nigella arvensis, Nigella damascena) De zwarte tamme koriander noemt men Salusandriam. Zo spreekt Dioscorides, libro 3 kapittel 84 het heet Melanthion, Nigella Campestre of Nigrum papaver. Serapio noemt het Xanium kapittel 318. Ettelijke noemen de zaden Gith. Averrois noemt Nigellam Scaunix. De derde Nigella zou uit Damascus gekomen zijn. Ik werd besproken Nigella zou een Papaver Cornutum zijn, zo heb ik het anders bevonden, doch van dezelfde hierna onder de papaverzaden.

Van de kracht en werking.

De tamme en wilde koriander zijn warme samengesteldheid Verdelen en drijven uit, matig in het lijf genoten en uitwendig opgelegd.

Innerlijk.

Deze zaden behoren ook niet groen in het lijf ontvangen, vooral wanneer ze gans rijp en droog worden mag men ze ook onder dat brood bakken zoals de weiden kummel.

Nigella zaden ettelijke dag met wijn gedronken drijft de plas, de menstruatie, de wormen uit het lijf en vermeerderen bij de zuigborsten de melk, ruimen de longen, maken wijdt om de borst en stillen dat grommen.

Daartegen waar men de gedachten zaden te veel en overvloedig of groen inneemt dat wordt de mensen schadelijk.

Uiterlijk.

Gedachte beide zaden uitwendig aan lijf genuttigd hebben die kracht zoals de gewone koriander. Dan ze verdelen knollen en zwellingen, helen plekken en huiduitslag en lessen de hete schaden, opgelegd.

De gestoten zaden met rozenazijn op de hersens gelegd verdrijft en stilt de hoofdpijn Frenesie.

En is het wilde Nigella zaad met de spitse hoorntjes met de reuk en krachten de tamme overtreffend.

Een rook van deze Nigella gemaakt verdrijft de slangen en andere giftige worm.

Von Klapper Rosen. Cap. XXXVIII.

Klapper Rosen wachsen auch beinahe in allen früchten. Vom Meien biþ in den Herbst ist dise blům zůfinden. Deren geschlecht ist (H) [130] zweierlei groþ und klein. Die groþ unnd gemein Klapper Rosa, ist nichts anders dann ein wild Magsamen geschlecht. Dann es gibt ein gåle farbe, safft oder milch. Unnd gewint kraut dem gemeinen Magsamen fast gleich, doch kleiner und schmåler. Die bletter tieffer zerspalten wie Wegwart. Die oberste bletter am stengel fast kleiner und zerkerfft wie ein kleine såg. Der stengel, kraut und neben åst seind gantz harecht, wie der gemein Meüþoτ Pilosella. (Koτnroþ.) Der knopff am stengel ist mit zweien grŭnen harechten heütlin beschlossen, wie aller Magsamen ist. So bald die Rosa herfür will, fallen die zwei grŭne harechte bletlin von einander, und dτingt also die schóne ritz rote Rosa herfür, welche zů zeiten ich gefüllt funden hab. (Gefüllt Klapper rosen.) Die bletter an der Rosen fallen bald ab, als dann sicht man dz klein Magsamen kópflin rings umbher mit schwartzen har geziert, welches auch hinfelt. Jm zeittigen kópflin (welches oben under schiedlich offen würt) findt man samen dem gemeinen Magsamen gleich, doch ein wenig bτauner und fast kleiner. Die wurtzel an dem kraut etwann fingers dick, zů zeitten ist sie gål, etwann weiþ, gibt auch wann sie jung ist gålfarbe milch, auff der zungen fast bitter.

(2. Papaver Erraticum.) Die klein Klapper roþ ist vast wie die erstgemelte, auch ein Magsamen geschlecht, aber aller ding, mit stengel, wurtzel, kraut, blůmen, und kópflin, fast kleiner, zinnelecht mit den bletlin. Hat auch nit mehτ dann vier bletlin, an einer jeden blůmen, die auch fast klein ist. Das kópflin würt lenger dann der ersten, und blŭet allwegen im anfang des Meiens. Daraffter findt man das róþlin selten. Jr wonung ist in Rocken und Weyssen feldern, od gersten.

(3.) Das dτitt und kleinst Klapper Róþlin mit dem Fenchelkraut und golt roten Róþlin und stachelechten kólblin, ist hernach beschτiben cap.xl.dises bůchs.

Von den Namen.

Die gemein groþ Klapper roþ, nent man auch Koτnrosen. Jm Bistumb Speier und Woτmser gaw, nent man sie auch Gτind magen, zů Latin Argemone Diosc.lib.ij. Theo.lib.ix.plant. (Argemone.) [131]

Das klein Klapper Róþlin mit den iiij.fast zerspalten bletlin und langen kópflin, welches ich allein im Lentzen in der frucht gefunden, und sonst nit, halt ich für Dios. Erτaticum Papaver, wiewol die groþ auch wol mit dem namen genent mag werden. (Erraticum papaver.) Uτsach, das Dioscoτides bezeügt, man finde Erτaticum papaver in Lentzen in den Gersten feldern, und hab ein kópflin lenger dann Argemone (also liþ ich) und nit Anemone. Welches mit d kleinen, und nit der grossen zůstimmet, welche man den gantzen summer findt, wie dτoben gemelt ist.

Das dτitt mit den Fenchelblettern würt hernach im xl.capitel getaufft.

Von der Krafft und Würckung.

Complexion und eigenschafft beder Klapper Rosen seind zůr kŭlung geartet. Stillen den schmertzen und bτingen den schlaff. Das gebτant wasser und auch der samen, mógen bede zimlich im leib und aussen gebτaucht werden. (Schmertzen. Schlaaff.)

Innerlich.

Funff oder sechþ kólblin mit jhrem samen inn wein gesotten uber das halb theil, und getruncken, macht zimlich wol schlaffen. Tŭcher darinn genetzt und umb das haupt also gebunden, bτingt den schlaff dester krefftiger. (Schlaff bτingen.)

Der zerstossen samen mit honig gessen, erweycht den harten bauch. (Harten bauch.)

Gebτant wasser auþ den Klapper rosen, kŭlet alle Jnnerliche hitz, mag on soτg in den hitzigen febern gedτuncken werden. Dann solche wasser erkŭlen die Leber, leschen dit hitz im halþ, vertreiben die bτeüne, gedτuncken und darmit gegurgelt. (Hitz, Leber, Halþ, Bτeüne.)

Eüsserlich.

Koτn rosen wasser lescht das wild fewτ, das rotlauffen und schóne, darüber geschlagen. Das wasser mit hånffe werck uber die Leber geschlagen, stillet den blůtfluþ der nasen. (Wild fewτ, Rot schein, Blůtfluþ der nasen.)

Das wasser heilet die bτeüne, das essen oder die feüle im mund. Deþgleichen die verseerung an heimlichen enden, darmit geweschen. Legt auch nider die geschwulst der selben. An die schlåff gestrichen, unnd umb die stirn gebunden, stillet das wŭten der schelligen menschen, legt dat grausaw stechen der augen von hitz entstanden, mit hånff werck darüber geschlagen. (Bτeüne, Essen, Feüle, Verseerung.)

Der safft von disem Rosen mit schwebel unnd Salpeter vermischt, heilet den grind, seübert und dilgt auþ alle flecken.

Jn summa diser rosen krafft und vermógen seind nit gnůgsam zů pτeisen. (Gτind, Flecken.)

Van klaprozen. Kapittel 38.

Klaprozen groeien ook bijna in alle vruchten. Van mei tot in de herfst is deze bloem te vinden. Diens geslachten is [130] tweevormig, groot en klein. De grote en gewone klaproos is niets anders dan een wild papaver geslacht. Dan het geeft een gele verf, sap of melk. En gewint kruid de gewone papaver erg gelijk, doch kleiner en smaller. De bladeren dieper gespleten dan cichorei. De bovenste bladeren aan de stengel vast kleiner en gekerfd zoals een kleine zaag. De stengel, kruid en zijtwijgen zijn gans behaard zoals de gewone muizenoor, Pilosella. De knop aan de stengel is met twee groene harige hoofdjes besloten zoals het bij alle papavers is. Zo gauw de Rosa ervoor wil vallen die twee groene harige blaadjes van elkaar en dringt alzo die mooie helder rode roos naar voor welk ik sommige tijd gevuld gevonden heb. De bladeren aan de rozen vallen gauw af en dan ziet men de kleine papaver kopjes ringsom met zwart haar versierd welke ook wegvalt. In rijpe kopjes (welke boven onderscheiden geopend worden) vindt men zaden de gewone papaverzaden gelijk, doch een weinig bruiner en vast kleiner. De wortel aan het kruid wat vingers dik, sommige tijden is ze geel, wat wit, geeft ook wanneer ze jong is geel gekleurde melk, op de tong erg bitter.

De kleine klapperroos is vast zoals de eerst gemelde, ook een papaver geslacht, maar met alle ding, met stengel, wortel, kruid, bloemen en kopjes, vast kleiner, gedrongen met de blaadjes. Heeft ook niet meer dan vier blaadjes aan elke bloem die ook erg klein is. Dat kopje wordt langer dan de eerste en bloeit overal in aanvang van de mei. Daarna vindt men dar roosje zelden. Zijn woning is in rogge en tarwe velden of gerst.

De derde en kleinste klapperroosje met de venkelkruid en goudrode roosjes en stekelige kolfjes is hierna beschreven kapittel 40 van dit boek.

Van de namen.

(Papaver nudicaule, Papaver rhoes) De gewone grote klapperroos noemt men ook korenrozen. In bisdom Speier en Wormser gaw noemt men ze ook schurft papaver, in Latijn Argemone Dioscorides libro 2. Theophrastus libro 9 plant. [131]

Dat kleine klapperroosje met de 4 erg gespleten blaadjes en lange kopjes welke ik alleen in lente in de vrucht gevonden heb en anders niet houd ik voor Dioscorides Erraticum papaver, hoewel de grote ook wel met die namen genoemd mag worden. Oorzaak, dat Dioscorides betuigt, men vindt Erraticum papaver in de lente in de gerst velden en heeft een kopje langer dan Argemone (alzo lees ik) en niet Anemone. Welke met de kleine en niet de grote toestemt welke men de ganse zomer vindt zoals boven gemeld is.

De derde met de venkelbladeren wordt hierna in 40^ste kapittel gedoopt.

Van de kracht en werking.

Samengesteldheid en eigenschap beide klaprozen zijn tot koeling geaard. Stillen de smarten en brengen de slaap. Dat gebrande water en ook de zaden mogen beide matig in lijf en buiten gebruikt worden.

Innerlijk.

Vijf of zes kopjes met hun zaden in wijn gekookt over dat derde deel ingekookt en gedronken maakt matig goed slapen. Doeken daarin genat en om dat hoofd alzo gebonden brengt de slaap des te krachtiger.

De gestoten zaden met honing gegeten weekt de harde buik.

Gebrand water uit de klaprozen verkoelt alle innerlijke hitte, mag zonder zorg in de hete koortsen gedronken worden. Dan zulk water verkoelt de lever, lest de hitte in hals en verdrijven de kaakziekte, gedronken en daarmee gegorgeld.

Uiterlijk.

Korenrozen water lest het wild vuur, de rode loop en mooie, daarboven geslagen. Dat water met hennep werk over de lever geslagen stilt de bloedvloed van de neus.

Dat water heelt de kaakziekte, dat eten of de vuilheid in de mond. Desgelijks de bezering aan heimelijke einden, daarmee gewassen. Legt ook neer de zwellingen ervan. Aan de slaap gestreken en om de hersens gebonden stilt dat woeden van de waanzinnige mensen, legt dat gruwzaam van de ogen van hitte ontstaan met hennep werk daarboven geslagen.

De sappen van deze rozen met zwavel en salpeter vermengt heelt de schurft, zuivert en delgt uit alle vlekken.

In summa, deze rozen kracht en vermogen zijn niet genoegzaam te prijzen.

Von den andern Magsamen. Cap. XXXIX.

Ich ben mit den wilden Magsamen und jren namen umbgangen, das ich beinahe dτüber entschlieffe, also roch mir dz wild Opium von der Klapper rosen in die nasen, biþ mich ongeverlich das hitzig Eufoτbium, darmit ich auch umbgehn můst, widerumb ermundert. (Oelsamen) Auff das gedacht ich gleich den zamen Magsamen auþ meinem garten für mich zůnemen, und (H ij) [132] abzůhawen die milch und safft darvon zůversůchen. Welches werck ob Gott will, kein blůtvergiessen wie der Tarquinius vermeinet, bedeuten soll, sonder zů erlernung der wachsenden ding underscheidt, und wolfart gemeines nutz. (Plinius lib.18.cap.7.) Derhalben hab ich aller handt Magsamen in der besten blŭet für mich genommen, ein jeden mit angehenckten zedelen gezeichet, unnd nach der zeitigung widerumb besichtiget. Also fand ich auf fünfferlei art in der blůmen unnd samen, welche alle fünff mit kraut, stengel, wurtzel unnd milch einander fast gleich sahen. (Fünfferlei Magsamen.) Dz kraut an in allen ist harecht, rauch, auch zerkerfft, zimlich bτeit, mit der gestalt wie der krauþ Lattich, doch eschenfarb grŭn. Die stengel wurden fingers dick, rund harecht. Die wurtzel schlecht, eintzig und weiþ. Dτůgen alle sampt schóne grosse blůmen, wie die Klapper rosen. Die knópff ehe sie auffgiengen waren wie gantze Mandel anzůsehen. Die kraut bletter am stengel fallen ab, ehe d Magsamen zeitig würt, welches andern früchten nit geschicht. (Forma. Gemeiner ólmagen.)

Der ein Magsamen dτůg blůmen die waren oben auffen weiþ, mit bτaunen flecken gegen dem kópflin. Da der Magsamen zeittig ward, stunden die kópff offen. Der samen so darinn ist felt selber auþ, und ist grofarb wie der Bülsen samen. Diser Magsam ist der aller gemeinst.

Der ander Magsamen blŭet gantz schnee weiþ durch auþ, die kópff waren etwas lenger dann am gemeinen, der samen würt gantz schneeweiþ. (Weisser magsamen.)

Der dτitt drůg auch weiþ blůmen mit gantzen roten flecken gegen dem kópflin. Der sam in disen würt bleych gål. (Gåler Magsamen.)

Der vierd trůg gantz ritz rote blůmen. Der samen ward gantz bτaunschwartz. (Roter Magsamen.)

Der fünfft gewan bτaun leibfarbe blůmen, unnd gantze bτaune flecken gegen dem kopff, der samen würt auch schwartz. (Schwartzer Magsamen.)

Noch blŭeten zween Magsamen, der ein mit gantz weissen, der ander mit roten blůmen. Welche rosen oder blůmen oben auffen gantz zinnelecht zerschnitten und zerspalten. Die samen waren weiþ. Der ander mit d roten rosen bτaun. Dise magsamen alle, haben zů geschlossene håupter, auþgenommen der gemein mit dem groen samen, der selbig gehet oben an dem sternlin rings umb selber auff, wie die Klapper rosen kópflin. [133]

Als ich mich der Magsamen underzoge, zoge ich ongeverd durchs Woτmser gaw, kam gehn Zeilen auff (Tempus.) der Pfrimmen, da ersahe ich im koτn feld umb Johannis Baptiste ein schóne Goltgåle rosen, auff runden rauhem oder harechten stengel, unnd da ich weitter umb mich sahe, fand ich der selben uberflüþig, ettlichs mit blůmen, ettlichs mit langen schotten etwas gebogen, beinahe dem Foeno greco gleich, doch vil lenger, der samen so zeittig war, vergleicht sich fast dem gemeinen Magsamen, die bletter aber waren rauch, eschenfarb grŭn, tieff zekerfft, beinahe wie dz kraut an der Cardobenedicten, oder als der Odermeng, Da gedacht ich obs villeicht das Papaver coτnutum Dioc.were, (Papaver cornutum.) hŭb also das gewechþ gegen der geschτifft Diosco.da erfand sichs eben mit einander, nit lang darnach schτeib mir Herτ Jóτg Dellinger von Nŭrenberg, wie das in Engelland solcher papaver lange schotten trŭge einer elen hoch, und mehτ, und das etliche rote, ettliche leibfarbe rosen bτingen. (Jóτg Dellinger.)

Von den Namen.

Allen Magsamen nent man auch Mågle und Món, und in Westerwald ólsamen. Zů Latein Papaver hoτtense oder Sativum. Jn Dioscoτide lib.iiij.cap.lxiij.heiþt er μήηςωγ ήμεςξ unnd ettlich, spτicht Dioscoτides, nennen jn auch Chamesycen, Papaver, Rhoeada, Oxytonen, Nanti. Hie sicht man abermal das man beinahe allen Magsamen bei den alten Rhoeada fluidum und Oxygonon hat geheissen. Dioc.gibt dem Magsamen den namen auch Chamescyen. Und gleicht darfür im lx.cap.des vierden bůchs nent er dz kraut Astragalon auch Chamesycen. Jtem im clxiiij. (H iij) [134] cap.lib.iiij.nent er das Spumeum papaver wider Chamesycen, das seind schon iij. Erdtfeigen, oder Terτestres ficus.

Andere namen so man dem Magsamen auch zůlegt, gebŭren dem Coτnuto papavere, welchen Diosco.lib.iiij.cap.lxiiij.auch Ceratitin, Coτnicularium, Fabulum Marinum, Simaca unnd Paralium nennet. Andere nennen Memitham. Serapio spτicht, er heiþ Alnucharam cap.cccxlvj. Apuleius aber cap.liij.gibt jm vil mehτ namen, die selben laþ ich bleiben. (Serapio. Apuleius.)

Von der Krafft und Würckung.

Aller Magsamen krafft und würckung ist zůr kŭlung bereit. Der weiþ Magsamen würt am ersten gerhŭmet, darnach der rot, zům dτitten der gemein. Stillen alle sampt schmertzen, bτingen den schlaff, jnwendig und auþwendig des leibs genommen. Der gehóτnt Magsamen aber ist dτuckener und warmer eigenschafft. (Schmertzen stillen, Schlaff.)

Innerlich.

Der weiþ Magsamen mag ins bτot gebachen werden, wie der wisen kümmel, ist auch in aller kost lieblich, mag on schaden genützt werden. (Brot bachen.)

Jst nutz allen denen so den schwindel haben, und ist ein experiment. Er bτingt růwe, macht schlaffen nach eins jeden gefallen genützt, er sei jung oder alt. Den jungen kindern mag man disen samen in bτei oder milch eingeben, wann die unrŭwig seind und nit schlaffen mógen. (Schwindel. Rŭwe, Kinder onrŭw.)

Der safft Opium genant ist in obgemelter würckung krefftiger und behender, aber meins bedunckens in den leib zů bτauchen schådlicher. (Opium.)

Schwartzer Magsamen, unnd der safft darvon gemacht, für sich selbs oder mit wein getruncken, verhindert und stillet die flüþ, so vom haupt auff die Lungen fallen, miltert den scharpffen hůsten, stopffet also genommen allerhand blůtflüþ, bauch flüþ, und andere genge der weiber. Jn summa ein Narcoticum jnnen und aussen zů bτauchen. (Hauptflüþ. Scharpffer hüsten. Blůtflüþ. Bauchflüþ. Narcoticum.)

Dioscorides schτeibt vom gehóτnten Magsamen, und spτicht die wurtzel gesotten in wasser uber das halb und gedτuncken, soll das hüfftwee stillen, den lebersüchtigen, deþgleichen denen so swårlich harnen wol bekommen.

Der samen zerstossen und mit Medt oder honig wasser gedτuncken, soll den bauch reinigen. (Hufftwee, Lebersucht, Schwerlich harnen. Bauch reinigen.)

Eüsserlich.

Ein jeder Magsamen zam oder wild, des gleichen das kraut oder auþ gedτuckt safft und gebτant wasser davon, ist alles nutz und gůt den unrŭwigen unsinnigen menschen, die nit schlaffen kónnen, pflaster weiþ uber die stirn und schlåffe gelegt. (Onsinnigkeit.)

Ein zåpflin in Magsamen kraut safft genetzt, und in die nasen gethan, bτingt dem schlaff fürderlich. Jn die schame der frawen gethan, stillet dem fluþ, legt den schmertzen und bτinget růwe. Ein wasser auþ den kópffen gesotten, hat gleiche würckung, leschet auch (also genützt oder ubergelegt) das wild fewτ. In die oτen mit Mandel óli empfangen, stillet den schmertzen und sausen der selbe. Wasser von Magsamen kraut, blůmen und kópffen gebτant ist obgeschτibener würckung. (Schlaff. Ruge Fluþ. Wild fewτ, Oτen sausen.) [135]

Den safft von Magsamen machen ettlich also. Sie nemen die grŭnen safftige Magsamen kópff mit kraut und blůmen, stossens mit einander, dτucken das mit pτessen, unnd lassen den auþgedτuckten safft in der sonnen gestehen und hart werden. (Opium.) Andere empfahen allein die milch darvon, und lassens gleicher gestalt dτucken werden in der heissen Sonnen. Gemelten safft nennen die Apotecker Opium.

Das kraut vom gehóτnten Magsamen zerstossen mit óli, und dem vihe uber die augen geschwår gelegt, reinigt die wunden, macht (also gebτaucht) klare augen, doch soll mans zimlich bτauchen, das es nit zů vil etze. (Augen geschwår. Vihe artznei.)

Van de andere papaverzaden. Kapittel 39.

Ik ben met de wilde papaverzaden en hun namen om gegaan zodat ik bijna daarop insliep alzo raakte me dat wilde opium van de klaprozen in de neus tot me ongeveer dat hete Euphorbium, waarmee ik ook omgaan moet, wederom opmonterde. Op dat gedacht ik gelijk de tamme papaverzaden uit mijn tuin voor me te nemen en [132] af te hauwen en de melk en sappen daarvan te onderzoeken. Welk werk als God het wil geen bloedvergieten, zoals Tarquinius meent, beteken zal, maar om te leren het onderscheid van groeiende dingen en welvaart van algemene nut. Daarom heb ik allerhande papaverzaden in de beste bloei voor me genomen en elk met aanhangende vezels getekend en na de rijping wederom bezien. Alzo vond ik een vijfvormige aard in de bloemen en zaden welke alle vijf met kruid, stengel, wortel en melk elkaar erg gelijk zagen. Dat kruid aan hen allen is behaard, ruig en ook gekerfd, matig breed met de gestalte zoals de gekrulde sla, doch askleurig groen. De stengels worden vingers dik, rond en behaard. De wortel recht, enkel en wit. Droegen alle samen mooie grote bloemen zoals de klaprozen. De knoppen eer ze opengingen waren zoals ganse amandelen aan te zien. Dat gekrulde bladeren aan stengel vallen af eer de papaverzaden rijp worden wat andere vruchten niet geschiedt.

De ene papaverzaden droeg bloemen die waren boven op wit met bruine vlekken tegen de kopjes. Daar de papaverzaden rijp werd stonde de kopjes open. Het zaad zo daarin is valt er vanzelf uit en is grauw gekleurd zoals het bilzen zaad. Deze papaver is de allergewoonste.

De andere papaverzaden bloeide gans sneeuwwit door en door, de kopjes waren wat langer dan aan algemene, de zaden worden gans sneeuwwit.

De derde droeg ook witte bloemen met ganse rode vlekken tegen de kopjes. De zaden in deze wordt bleekgeel.

De vierde droeg gans rozerode bloemen. De zaden werden gans bruinzwart.

De vijfde won bruin vleeskleurige bloemen en ganse bruine vlekken tegen de kop, de zaden worden ook zwart.

Noch bloeiden twee papaverzaden, de ene met gans witte, de andere met rode bloemen. Welke rozen of bloemen bovenop gans gedrongen gesneden en gespleten. De zaden waren wit. De andere met de rode rozen bruin. Deze papaverzaden allen hebben toegesloten hoofdjes, uitgezonderd de gewone met de groene zaden, diezelfde gaat boven aan het sterretje ringsom zelf open zoals de klaprozen kopjes. [133]

Toen ik de papaver zaden onderzocht trok ik ongeveer door Wormser gaw en kwam te gaan bij Zeilen op de bremmen en daar zag ik in een korenveld rond Johannes de Doper een mooie goudgele roos op ronde ruwe of harige stengel en toen ik verder om me zag vond ik dezelfde overvloedig, ettelijke met bloemen, ettelijke met lange schotten wat gebogen en bijna de fenegriek gelijk, doch veel langer, de zaden zo het rijp was vergelijkt zich vast de gewone papaver zaden, de bladeren echter waren ruig, askleurig groen, diep gekerfd, bijna zoals dat kruid aan de Carduus benedictus of als de Agrimonia. Daar bedacht ik of het mogelijk dat Papaver cornutum Dioscorides was, hield alzo dat gewas tegen de schriften van Dioscorides en daar vond ik ze even met elkaar, niet lang daarna schreef me heer Jórg Dellinger van Nŭrenberg hoe dat in Engeland zulke papaver lange schotten droegen van een 70 cm hoog en meer en dat ettelijke rode, ettelijke vleeskleurige rozen brengen.

Van de namen.

(Papaver somniferum, Glaucium flavum) Alle Magzaden noemt men ook Mågle en Món en in Westerwald ólsamen. In Latijn Papaver hortense of Sativum. In Dioscorides libro 4 kapittel 64 heet het μήηςωγ ήμεςξ en ettelijke, spreekt Dioscorides, noemen het ook Chamesycen, Papaver, Rhoeada, Oxytonen en Nanti. Hier ziet men weer dat men bijna alle papaverzaden bij de ouden Rhoeada fluidum en Oxygonon heeft genoemd. Dioscorides geeft de papaverzaden de namen ook Chamescyen. En gelijk daarvoor in 60^ste kapittel van het vierde boek noemt hij dat kruid Astragalon ook Chamesycen. Item in 164^ste [134] kapittel libro 4 noemt hij dat Spumeum papaver weer Chamesycen, dat zijn er al 3 aardvijgen of Terrestres ficus.

Andere namen zo men de papaverzaden ook toelegt behoren de Cornuto papaver welke Dioscorides libro 4 kapittel 64 ook Ceratitin, Cornicularium, Fabulum Marinum, Simaca en Paralium noemt. Andere noemen Memitham. Serapio spreekt het heet Alnucharam, kapittel 346. Apuleius echter kapittel 53 geeft het veel meer namen, datzelfde laat ik blijven.

Van de kracht en werking.

Alle papaverzaden kracht en werking is tot koeling bereid. De witte papaverzaden worden als eerste geroemd, daarna de rode en als derde de gewone. Stillen alle samen smarten, brengen de slaap, inwendig en uitwendig het lijf genomen. De gehoornde papaverzaden echter is droger en warmere eigenschap.

Innerlijk.

De witte papaverzaden mogen in brood gebakken worden zoals de weiden kummel, is ook in alle kost lieflijk en mag zonder schaden genuttigd worden.

Is nuttig al diegenen zo de duizeligheid hebben en is een experiment. Het brengt rust, maakt slapen, naar elk zijn welgevallen genuttigd, hij is jong of oud. De jonge kinderen mag men deze zaden in brei of melk ingeven als die onrustig zijn en niet slapen mogen.

Het sap opium genoemd is in opgenoemde werking krachtiger en behendiger, echter zoals ik denk in het lijf te gebruiken schadelijker.

Zwarte papaverzaden en het sap daarvan gemaakt, op zichzelf of met wijn gedronken, verhindert en stilt de vloed die zo van hoofd op de longen vallen, milt de scherpe hoest, stopt alzo genomen allerhande bloedvloed, buikvloed en andere gangen van de vrouwen. In summa, een narcoticum van binnen en buiten te gebruiken.

Dioscorides schrijft van gehoornde papaverzaden en spreekt de wortel gekookt in water over dat derde deel ingekookt en gedronken zou de voetenpijn stillen, de leverzieken, desgelijks diegenen zo zwaar plassen goed bekomen.

De zaden gestoten en met mede of honingwater gedronken zou de buik reinigen.

Uiterlijk.

Elke papaverzaad, tam of wild, desgelijks dat kruid of uitgedrukt sap en gebrande water daarvan is alles nuttig en goed den onrustige onzinnige mensen die niet slapen kunnen, pleistervormig over de hersens en slaap gelegd.

Een zetpil in papaverkruid sappen genat en in de neus gedaan brengt de slaap bevorderlijk. In de schaam van de vrouwen gedaan stilt de vloed, legt de smarten en brengt rust. Een water uit de koppen gekookt heeft gelijke werking, lest ook (alzo genuttigd of opgelegd) het wild vuur. In de oren met amandelolie ontvangen stilt den smarten en suizen ervan. Water van papaver kruid, bloemen en koppen gebrand is opgeschreven werking. [135]

Het sap van papaver maken ettelijke alzo; Ze nemen de groene sappige papaver koppen met kruid en bloemen, stoten het met elkaar, drogen dat met pressen en laten het uitgedrukte sap in de zon staan en hard worden. Andere ontvangen alleen de melk daarvan en laten het in gelijke gestalte droog worden in de hete zon. Gemelde sappen noemen de apothekers opium.

Dat kruid van gehoornde papaverzaden gestoten met olie en het vee over de oogzweer gelegd reinigt de wonden, maakt (alzo gebruikt) heldere ogen, toch zal men het matig gebruiken dat het niet te veel weg eet.

Von Mårgen Rószlin. Raden, Widerstoþ und Glidweych. Cap. XL.

Mårgenróþlin seind zwei zamer geschlecht, eins mit roten, das ander mit schneeweissen róþlin. Das kraut an jn beide ist Eschenfarb grŭn, dick, lind, unnd wollecht, wie Wullkraut aber vil zårter, die bletter seind (1.2. Mårgenróþlin.) (H iiij) [136] bτeit wie ein zung foτmiert. Der stengel mit seinen neben åsten, ist gleychecht, harecht oder wollecht. Auþ einer jeden blůmen, wann sie vergangen ist würt ein Magsamen kópflin, oben auffen spitzig wie ein kleine Eychel, darinn ist eschenfarber samen, wie der Bülsensamen, das man ein samen voτ dem andern kaum kennen mag.

(3.4. Lidweich.) Jn den hecken und neben ettlichen zeünen findt man noch zwei geschlecht der blůmen, der voτgemelten Mårgenróþlin fast gleich doch mit stengel und blettern schmåler vnud grŭner an der farb. Die blŭen zům theil gantz weiþ, zum theil schón pτesilgen rot. Gewinnen nach der blŭet auch kópflin, und grawen samen wie Mårgenróþlin.

(5. Daubenkropff.) Sonst findt man noch ein geschlecht in den wålden, auff ettlichen åckern auch an ettlichen mauren wachsen, des bletter unnd kraut seind spitziger, zårter, grŭner unnd fast linder, oder (am angriff) feister, mit vilen gleychen, wie die zwei wilden geschlecht. Dτagen weissen blůmen, die kriechen auþ einem holen blóþlin oder såcklin herauþ. So die vergehen, findt man runde håselin jedes einer Erbþen groþ, mit grawem samen in den zarten holen såcklin verboτgen. Der sam dises und der andern alle wild und zam. Deþgleichen die wurtzel diser aller seind weiþ gemeinlich eins kleinen fingers dick, schlecht mit etlichen fåseln.

(6. Gτoþ Raden.) Das sechþt geschlecht diser Rosen oder blůmen seind die grossen Raden, die in der frucht wachsen. Des bletter seind fast spitzig wie knoblach kraut, doch kürtzer, harecht wie de gål Meüþoτ, eschenfarb grŭn, zůr schwårtze geneigt. Die blům ist schón bτaunrot, darauþ würt ein Magsamen kópflin voll schwartzem samen oder Raden. Diþ kópflin gewint in der ersten, ehe die blům herfür geht vier oder fünff grŭner spitzen, ist gemeinlich diþ gewåchþ ein eintziger schlechter stengel, mit neben esten und gleychen wie die óbersten.

(7. Feld Anemone. ) Noch wachþt in Weyssen und Speltzen feldern ein schóns kreütlin, mit eintzigen stengel spannen hoch. Die bletter daran vergleichen sich aller ding dem schwartzen Coτiander, od dem kleinen Geranion. Gewint im anfang des Bτachmonats schóne kleine mengfarbe rote róþlin, mit vier bletlin an jeder blůmen, aller ding seind dise Róþlin den kleinen Klapper róþlin gleich, ettlich tragen auch weissen róþlin. Nach der blŭet werden kólblin darauþ, stachelecht wie Igel, dz ist der sam, je ein såmlin am andern gedτungen, aber ein jedes såmlin für sich selbst ist wie der Binetsch samen stachelecht.

Im jar xxxix.ist mir zůsehen woτden ein schón gewåchþ, des blettlin wa [137] ren schón grŭn aller ding zerspalten, anzůsehen wie das gemein Chamillen kraut, oder wie der Krotten dillen Cotula genant. Der rund stengel war mit solchen bletlin besetzt biþ oben auþ, dτůg schóne Zinober rote rosen, etwas zů golt farb geneigt, in der gestalt und foτm der Klapper rosen gantz gleich, die wurtzel war schlecht, glatt, eins fingers dick, der stengel hat seine gewerblin wie Lidweich, ward ongeferd in einem garten funden, hab jr seit her keine gesehen.

Von den Namen.

Die zwo zamen nent man Mårgenróþlin. Rosa Mariana, der hochgelehτt Conradus Geþnerus will Mårgenróþlin sei die blům, so man Jovis floτem nennet, Ein andτer will es sei Thτiallis unnd Lychnitis, das laþ ich bleiben, von Jovis flore liþ Ruel.lib.ij.cap.cxxxv. Diosanthos. (Conradus Gesnerus.)

Die anderen zwei wilden Mårgenróþlin nennen ettlich Lydweich, darumb das es gleychet ist, und die wundartzet zů den spannadern und gleychen bτauchen. (Lydweich.) Ettliche wolten mich bereden die zwo wilden blůmen solten Behen sein. Davon Avicenna lib.ij.cap.lxxxxj.und Serapio schτeibt im cap.ccxiij. Zů Weissenburg hab ich sie Widerstoþ hóτen nennen. Es vermeinen etlich es sie Ocimoides, ich hab die Bτaunwurtz für Ocimoides gehalten.

Die fünfft blům mit den kleinen secklin und runden kópflin darinn verboτgen, nent man auch Lydweych unnd soll das recht Glyd oder Lydweich sein. Ettlich nennen es Daubenkropff umb des holen seckels willen, zů Coblentz heiþts Splyspettel. Dise blůmen unnd Lydweich wolt ich gern Polygonaton deüten, Dios.lib.iiij.cap.vj. (Polygonaton.) Doch wóllen andere es sei Polemonium Dioscoτ.lib.iiij.cap.ix. Wann diþ gewåchþ bletter dτŭge, der Rautten etwas ånlich, lieþ ich mirs wol gefallen, ists Polemonium [138] so heiþts auch Philetårion, das ettlich der vilfaltigen tugent halben Chiliodynamin nennen, das die Officine jetzunder Been album und Rubτum nennen.

Die sechþt koτnroþ nent man groþ Raden, vil wóllen es sei ein Melanthion und Nigella, oder Pseudomelanthion und Githago, aber unbillich. (Raden.) Dann Nigella ist ein riechender same wie in seim oτt gemelt ist. Es würt aber nit Lolium sein.

Das kleinst Klapper róþlin mit dem Jgels kópflin, hat mir keiner noch zůr zeit kónnen Deütschen, ich habs für ein acker oder feld Anemone, die Plinius Aculeatum nennet. Hieher gehóτt auch das wasser Epff mit den gålen róþlin ist dτoben im Hanenfŭþ beschriben. (Aculeata.)

Die letst Rosa so ongeverd im garten funden ward, halt ich eigentlich für ein Anemone Diosc.lib.ij.cap.clxxvij.beschτiben. Welche blům sonst vil namen hat, als Papaver nigrum, Meconion, Papaverculum, Oτcitunica, Agrestis Cnicus, Atractylis, Chuffit. Andere nennen sie auch Tragocerota, Sosparinen, Barbilen, und Berilion, gemelte namen werden zům theil auch andern gewåchsen zůgelegt. (Anemone.)

Von der Krafft und Würckung.

So milt und sŭþ alle Magsamen, so ungeschmackt scharpff und bitter seind die samen der Mårgen róþlin, fürnemlich der zamen so inn gårten gezielet werden, mógen fruchtbarlicher ausserhalb dann inwendig genützt werden.

Innerlich.

Der samen in wein gesotten unnd getruncken, bτingt und fürdert den seügerin widerumbd die verloτne milch. So man Fenchel samen darzů nimpt, ist die artznei desto krefftiger. (Verloτne milch. )

Eüsserlich.

Der safft auþ den wurtzeln gedτuckt, ist hitzig und scharpff, wann der selbig in die nasen empfangen würt, macht er niesen, reinigt das hirn als andere caput purgia. (Hirn reinigen.)

Ein pessarium oder zåpflin im safft genetzet und in leib gethon, erholet die verlegene Menses wider. (Menses.)

Die samen zerstossen, oder der auþgedτuckt safft von allen Mårgen róþlin und Raden kreüttern, leschen die hitz und stillen dem schmertzen d augen, leine tŭchlin darinn geweycht unnd warm ubergeschlagen. Der safft in die schwårende augen gethon, reinigt sie mit eilender heilung. Gemelter safft heilet unnd reiniget aller hand grind darmit geweschen und gesalbt, sonderlich den fliessenden kriechende grind, den die Gτiechen Lepτam nennen, obgemelte Würckung stehen der letsten Rosen Anemone zů, unnd nit der Mårgen róþlin. (Augen hitz. Reinigung der augen. Gτind. Lepra.)

Die andern kreüter zů Teütsch Glydweych und Raden genant mit jren samen dienen der wundartznei. Dise bτaucht man zů fomentieren, und zůr behung, darumb das die die harten knorτechte glider unnd spannadern, (Knorτen der glider.) zů [139] Latin nervos, erweychen unnd wider zů recht bτingen, schweiþbeder oder dempff darauþ gemacht. Ettliche nemen zů disen kreüttern Gersten oder ander Weyssen Kleien, mit óli und Eþig oder Dτauff wein under einander gesotten, und warm uber die bτesthafftige glider gebunden.

Andere tugent mógen tåglich mit der erfarung in disen gewåchsen erkundigt werden. Sonderlich an dem zerspalten kreütlin, mit seinem Jgels kólblin und roten róþlin.

Van Maria roosjes, raden, wederstoot en lid week. Silene Kapittel 40.

Maria roosjes zijn twee tamme geslachten, een met rode en de andere met sneeuwwitte roosjes. Dat kruid aan hen beide is askleurig groen, dik, zacht en wollig zoals wolkruid, echter veel zachter, de bladeren zijn [136] breed zoals een tong gevormd. De stengel met zijn zijtakken is geleed, behaard of wollig. Uit elke bloem wanneer ze vergaan is wordt een papaver kopje die bovenop spits is zoals een kleine eikel met daarin askleurige zaden zoals de bilzen zaden zodat men een zaad van de andere nauwelijks herkennen mag.

In de hagen en naast ettelijke tuinen vindt men noch twee geslachten van de bloemen die de voor vermelde Mariaroosjes erg gelijk zijn doch met stengel en bladeren smaller en groener aan de verf. De bloemen voor een deel gans wit en voor een deel schoon Brazilië rood. Gewinnen na de bloei ook kopjes en grauwe zaden zoals Mariaroosjes.

Soms vindt men noch een geslacht in de wouden, op ettelijke akkers en ook aan ettelijke muren groeien, de bladeren en kruid zijn spitser, zachter, groener en vast zachter of (in aangrijpen) vetter, met vele leden zoals de twee wilde geslachten. Dragen witte bloemen en die kruipen uit een holle blaas of zakje eruit. Zo die vergaan vindt men ronde vaatjes en elke ervan een erwt groot met grauwe zaden in de zachte holle zakjes verborgen. De zaden van deze en de andere alle wilde en tamme. Desgelijks de wortel van deze allen zijn wit en gewoonlijk een kleine vingerdik, recht met ettelijke vezels.

Dat zesde geslacht van deze rozen of bloemen zijn die grote raden die in de vrucht groeien. De bladeren zijn erg spits zoals knoflookkruid, doch korter, behaard zoals de gele muizenoor, askleurig groen, naar zwart geneigd. De bloem is schoon bruinrood en daaruit wordt een papaverzaad kopje vol zwarte zaden of raden. Dit kopje gewint in het begin eer de bloem open gaat vier of vijf groene spitzen, dit gewas is gewoonlijk een enkele rechte stengel met zijtakjes en leden zoals de bovenste.

Noch groeit in de tarwe en spelt velden een schoon kruidje met enkele stengel en zeventien cm hoog. De bladeren daaraan vergelijken zich aller ding de zwarte koriander of de kleine Geranium. Gewint in aanvang van juni mooie kleine meniekleurige rode roosjes met vier blaadjes aan elke bloem, aller ding zijn deze roosjes de kleine klapper roosjes gelijk, ettelijke dragen ook witte roosjes. Na de bloei worden kolfjes daaruit, stekelig zoals een egel, dat is het zaad, elk zaadje is aan de andere gedrongen, echter elk zaadjes op zichzelf is zoals de spinazie zaden stekelig.

In jaar 39 is me te zien geworden een schoon gewas, de blaadjes waren [137] schoon groen en aller ding gespleten, aan te zien zoals dat gewone kamille kruid of zoals de paddendil, Cotula genoemd. De ronde stengel was met zulke blaadjes bezet tot boven aan toe en droeg mooie cinnaber rode rozen, wat tot goudkleurig geneigd en in de gestalte en vorm de klaprozen gans gelijk, de wortel was recht, glad en een vingerdik, de stengel had zijn wervels zoals lidweek, werd ongeveer in een tuin gevonden, heb die sinds niet meer gezien.

Van de namen.

(Silene coronaria) De twee tamme noemt men Mårgenróþlin, Rosa Mariana. De zeer geleerde Conradus Gessner wil Maria roosjes is die bloem zo men Jovis florem noemt. Een ander wil hetzij Thriallis en Lychnitis, dat laat ik blijven, van Jovis flore lees Ruellius libro 2 kapittel 135 Diosanthos.

(Silene coelie-rosa en Silene dioica) De andere twee wilde Maria roosjes noemen ettelijke Lydweich, daarom dat het geleed is en de wondarts tot de zenuwen en leden gebruiken. Ettelijke willen me bepraten die twee wilde bloemen zouden Behen zijn waarvan Avicenna libro 2 kapittel 91 en Serapio schrijven in kapittel 214. Te Weisenburg heb ik ze wederstoot horen noemen. En menen ettelijke het is Ocimoides, ik heb dat bruinkruid voor Ocimoides gehouden.

(Silene inflata) De vijfde bloem met de kleine zakje en ronde kopjes daarin verborgen noemt man ook Lydweych en zou dat echte Glyd of Lydweich zijn. Ettelijke noemen het duivenkrop vanwege de holle zakjes, te Koblentz heet het Splyspettel. Deze bloemen en Lydweich wil ik graag Polygonaton aanduiden, Dioscorides libro 4 kapittel 6. Doch willen andere hetzij Polemonium Dioscorides libro 4 kapittel 59. Als dit gewas bladeren droeg de ruit wat gelijk liet ik het me welgevallen, is het Polemonium [138] zo heet het ook Philetårion dat ettelijke vanwege de veelvuldige deugd Chiliodynamin noemen dat de kantoorlieden nu Been album en Rubrum noemen.

(Agrostemma githago) De zesde korenroos noemt men grote raden, veel willen hetzij een Melanthion en Nigella of Pseudomelanthion en Githago, maar onbillijk. Dan Nigella is een ruikend zaad zoals in zijn oord gemeld is. Het zal echter niet Lolium zijn.

(Adonis aestivalis) Dat kleinste klapperroosje met de egels kopjes heeft me geen een tot nu toe kunnen verduitsen, ik heb het voor een akker of veld Anemone die Plinius Aculeatum noemt. Hier gehoord ook de watereppe met de gele roosjes en is boven in hanenvoet beschreven.

De laatste Rosa zo ongeveer in tuin gevonden wordt hou ik eigenlijk voor een Anemone Dioscorides libro 2 kapittel 177 beschreven. Welke bloem anders veel namen heeft zoals Papaver nigrum, Meconion, Papaverculum, Orcitunica, Agrestis Cnicus, Atractylis en Chuffit. Andere noemen het ook Tragocerota, Sosparinen, Barbilen en Berilion, gemelde namen worden voor een deel ook andere gewassen toegelegd.

Van de kracht en werking.

Zo mild en zoet alle papaverzaden, zo onsmakelijk scherp en bitter zijn de zaden van de Maria roosjes, voornamelijk de tamme zo in tuinen geteeld worden, mogen beter aan de buitenkant dan inwendig genuttigd worden.

Innerlijk.

De zaden in wijn gekookt en gedronken brengt en bevordert de zoogster wederom de verloren melk. Zo men venkelzaden daartoe neemt is die artsenij des te krachtiger.

Uiterlijk.

De sappen uit de wortels gedrukt is heet en scherp en als dat in de neus ontvangen wordt maakt het niezen, reinigt de hersens zoals andere caput purgia.

Een pessarium of zetpil in het sap genat en in lijf gedaan haalt die opgehouden menstruatie weer op.

De zaden gestoten of het uitgedrukt sap van allen Maria roosjes en raden kruiden lessen de hitte en stillen de smarten der ogen, linnen doekjes daarin geweekt en warm overgeslagen. De sappen in de zwerende ogen gedaan reinigt ze met haastige heling. Gemelde sap heelt en reinigt allerhande schurft, daarmee gewassen en gezalfd, vooral de vloeiende kruipende schurft die de Grieken lepra noemen, opgenoemde werking staan de laatste rozen Anemone toe en niet de Maria roosjes.

Die andere kruiden in Duits Glydweych en Raden genoemd met hun zaden dienen de wondartsenij. Die gebruikt men voor warme omslagen en tot omhang daarom omdat het de harde knoestige leden zenuwen, in [139] Latijn nervos, weken en weer terecht brengen, zweetbaden of damp daaruit gemaakt. Ettelijke nemen bij deze kruiden gersten of andere tarwekleef met olie en azijn of draf wijn onder elkaar gekookt en warm over de gebrekkige leden gebonden.

Andere deugd mogen dagelijks met de ervaring in deze gewassen verkondigd worden. Vooral aan het gespleten kruidje met zijn egels kolfje en rode roosjes.

Von Bülsen. Cap. XLI.

In unsern Teütschen landen wissen wir nur von einem Bülsenkraut zů sagen. (Sawbonen. Schlaffkraut.) Unnd ist aber unser Bülsen dz ander geschlecht, davon Galenus redet, mit dem halb gålen samen. Welches gewåchþ bleich todten farb schellen gewint, die da erstmals auþ Binen heüþlin kriechen und zů heffelin werden, mit kleinen deckelin oder hŭtlin verdeckt, die wachsen am stengel nach einer oτdnung, biþ oben auþ. Der samen so darinn zeitig würt, ist dem Magsamen gleich, doch groer, erdenfarber. Das kraut ist in der ersten fast bτeit, lind, weich und wollecht, zerspalten beinahe wie eychen laub, schwartz eschenfarb grŭn. Die bletter werden am stengel oben aussen schmeler, kleiner und spitziger, zerkerfft mit v.oder vij.spitzen, anzůsehen wie ein håndlin. Die wurtzel an dem gewåchþ ist weiþ und schlecht, eins fingers dick. Diþ kraut mit samen und wurtzel, wa mans zů vil bτauchte, ist es nit ohn schaden beide den menschen unnd vihe, also das auch die fisch im wasser, wann sie es essen, davon toben und sterben. Auþgenommen den geylen spatzen und Wachteln, soll es ein gesunde speiþ sein. Vitalis de furno cap.xxvij. [140]

Das weiþ und zam Bülsen kraut ist mir nach d handt zů kommen, dem gemeinen Bülsen fast gleich, doch seind die bletter oben aussen kleiner, der samen weisser dann des gemeinen.

Von den namen.

Bulsen kraut nennen etlich Saw bonen, Schlaff kraut und Dollkraut. Diosco.lib.iiij.ca.lxvij.nennt es Hioscyamum, Dyoscyamom, Fabam suillam, Jovis fabam, Pythonion, Adamanta, Adamenon, Hypnoticon, Somnificam, Emmanes, Furiosam, Atomom, Dithyambrion, Xeleona, Typhonion, Rhaponticum, Saphtho, Fabuloniam, Bilinunciam, Dieliam, Jnanoentariam und Apollinarem. (Rhaponticum.) Der nam Rhaponticum gehóτt in dz ander bůch Diosco.cap.ij.ist ein ander gewåchs. Atomos, das wórtlin legt Diosco.lib.iij.cap.cxlv.auch dem weissen Nieþwurtz zů. Apuleius ca.iiij.nent Bülsen auch Augmon, Alterculum, Symphoniacam, Calicularem, Dentariam, Gingam, Remenian, Fabuloniam, Ligeam und Jnsanam. Plinius schτeibt lib.xxv.ca.iiij,das die Araber nennen Bülsen Altercum, und Alter cangenum. (Altercum.) Serapio ca.cccxxx.spτicht er heiþ Bengi. Averτois nent jn Elsoc. Matheus Sylvaticus gibt jm noch mehτ namen und spτicht, Bülsen heiþ Dens Caballinus, Equinus, Roþ zan, und Cassilago. Papienses medici (spτicht Jacobus Manlius) nennen Bülsen Herbam Pinulam, Andere Canicularem und Caniculatam. Bizeri Bengi ist Bülsen samen.

Von der Krafft und Würckung.

Bulsen kreütter blůmen und samen, seind kalter natur, sollen selten in leib genommen werden, Darumb das dis gewåchs in leib genommen [141] nit allein den menschen, sonder auch allem vihe schådlich ist. Solches kan man an den fischen im wasser warnemen, wann die fisch durch die Landtstreicher mit Bülsen und Kotilien kóτner im aaþ betrogen werden, Also dz sie darvon doll werden, spτingen auff, unnd keren zůletst das weiþ ubersich das sie mit den hånden in solcher dollheit gefangen werden. Die hŭner auff den balcken fallen heraber, wann sie den rauch von Bülsen gewar werden. Solche künstlin treiben die Zygeiner und jre gesellschafft.

Innerlich.

Dioscoτides schτeibt der weiþ Bülsen samen sie nützlich, mit wein eingenommen, für die scharpffen hauptflüþ, auþ welchen der schmertzlich hůsten erweckt würt, solchs thůt auch weisser Magsamen. (Scharpffer hauptfluþ.)

Eüsserlich.

Bülsen kraut blůmen und samen, dienen zům schlaff, stillen schmertzen, machen aber (zů vil gebτaucht) schellig und doll. (Schlaff, Schmertzen. Doll.)

Der safft von dem kraut auþgedτuckt, dŭchlin darinn naþ gemacht, und uber die hitzige schmertzliche trieffende augen gelegt, leschet die hitz, stillet den fluþ und den schmertzen. Der safft oder das ól vom samen in die oτen gethon, legt nider die stich und den schmertzen. Die bletter also grŭn uber alle geschwulst gelegt, ist ein Repercuþivum, dann es benimpt den schmertzen und dτuckt nider die geschwulst an allen oτten. (Hitzige flüþ, Oτen schmertzen.)

Bülsen bletter mit meel zerstossen, stillet unnd vertreibt das glider wehe, unnd das hitzig Podagram darüber geschlagen. Obgemelte heilung thůt auch das Bülsen ól vom samen gemacht. Ein sůþwasser oder dampff von Bülsen gemacht, bτingt den schlaff. Das ól mit Eþig gemischt, unnd uber die stirn und schlåff gestrichen thůt dergleichen. Solche artznei stillet auch den schmertzen den harten zerschwollnen bτüsten und gemechten, darauff gelegt. (Schlaaff, Geschwollene bτust.)

Das gebτant wasser von Bülsenkraut hat obgenante Würckung unnd krafft.

Jn summa grŭne Bülsen bletter, der samen unnd gebτant wasser, sollen allein Eüsserlich, schmertzen zů stillen und den schlaff zůfoτdern, gebτaucht werden.

Die wurtzel von Bülsen mit Eþig gesotten, ist gůt zů den schmertzlichen zånen, darmit warm geweschen. (Zånwehe.)

So jemandts im argwon were, das er Bülsenkraut oder samen genossen hette, der trinck von stund Geyþ milch, honig wasser, zirber nüþlin, oder Kürbs samen mit sŭssem wein. Wa deren keins fürhanden, mag man darfür nemen Nessel samen, Cressen samen, Senff samen, Rhetich, Zwybel oder Knoblauch, welches man haben mag mit wein gedτuncken, so ist er aller soτgen ab der schólligkeit. (Paul. Aegin.lib.5.cap.39. Bülsen gifft.) (J) [142]

Van Bilzekruid. Kapittel 41.

In onzere Duitse landen weten we maar van een bilzekruid te zeggen. En is echter onze bilzen dat andere geslacht daarvan Galenus spreekt met de half gele zaden. Welk gewas bleek dode gekleurde schellen wint die daar de eerste keer uit bijen huisje kruipen en tot vaatjes worden met kleine dekseltjes of hoedjes bedekt, die groeien aan stengel naar een ordening tot boven aan uit. De zaden zo daarin rijp wordt is de papaverzaden gelijk, doch grauwer en aardkleuriger. Dat kruid is in het begin erg breed, zacht, week en wollig, gespleten bijna zoals eikenloof, zwart askleurig groen. De bladeren worden aan stengel van boven aan toe smaller, kleiner en spitser, gekerfd met 5 of 7 spitsen, aan te zien zoals een handje. De wortel aan het gewas is wit en recht, een vingerdik. Dit kruid met zaden en wortels, als men het teveel gebruikt, is het niet zonder schaden, beide bij mensen en vee alzo dat ook de vis in water, als ze het eten, daarvan verdoven en sterven. Uitgezonderd de geile mussen en kwartels zou het een gezonde spijs zijn. Vitalis de furno kapittel 27. [140]

Dat witte en tamme bilzekruid is me naderhand toegekomen, de gewone bilzen erg gelijk, doch zijn die bladeren van bovenuit kleiner, de zaden witter dan de algemene.

Van de namen.

(Hyoscyamus niger) Bilzekruid noemen ettelijke zeugbonen, slaapkruid en dolkruid. Dioscorides libro 4 kapittel 67 noemt het Hioscyamum, Dyoscyamom, Fabam suillam, Jovis fabam, Pythonion, Adamanta, Adamenon, Hypnoticon, Somnificam, Emmanes, Furiosam, Atomom, Dithyambrion, Xeleona, Typhonion, Rhaponticum, Saphtho, Fabuloniam, Bilinunciam, Dieliam, Inanoentariam en Apollinarem. De naam Rhaponticum behoort in dat andere boek Dioscorides kapittel 2 en is een ander gewas. Atomos, das woordje legt Dioscorides libro 3 kapittel 145 ook het witte nieskruid toe. Apuleius kapittel 4 noemt bilzen ook Augmon, Alterculum, Symphoniacam, Calicularem, Dentariam, Gingam, Remenian, Fabuloniam, Ligeam en Insanam. Plinius schrijft libro 25 kapittel 4 dat de Arabieren noemen bilzen Altercum, en Alter cangenum. Serapio kapittel 330 spreekt het heet Bengi. Averrois noemt het Elsoc. Matheus Sylvaticus geeft het noch meer namen en spreekt; bilzen heet Dens Caballinus, Equinus, paardentand en Cassilago. Papienses medici (spreekt Jacobus Manlius) noemt bilzen Herbam Pinulam. Andere Canicularem en Caniculatam. Bizeri Bengi is bilzen zaden.

Van de kracht en werking.

Bilzen kruiden, bloemen en zaden zijn koude natuur, zullen zelden in lijf genomen worden. Daarom dat dit gewas in lijf genomen [141] niet alleen de mensen, maar ook alle vee schadelijk is. Zulks kan men aan de vissen in water waarnemen als die vis door de landlopers met bilzen en kweekorrels in aas bedrogen worden. Alzo dat ze daarvan dol worden, springen op en keren tenslotte dat witte omhoog zodat ze met de handen in zulke dolheid gevangen worden. De hoenderen op de balken vallen eraf als ze de rook van bilzen gewaarworden. Zulke kunstjes drijven de zigeuners en hun gezelschap.

Innerlijk.

Dioscorides schrijft dar witte bilzen zaden nuttig zijn, met wijn ingenomen, voor de scherpe hoofdvloed waaruit dat smartelijke hoesten verwekt wordt, zulks doet ook witte papaverzaden.

Uiterlijk.

Bilzen kruid, bloemen en zaden dienen tot de slaap, stillen smarten, maken echter (te veel gebruikt) scheel en dol.

De sappen van het kruid uitgedrukt, doekjes daarin nat gemaakt en over de hete smartelijke druppelende ogen gelegd lest de hitte, stilt de vloed en de smarten. De sappen of de olie van zaden in de oren gedaan legt neer de steken en smarten. De bladeren alzo groen over alle zwellingen gelegd is een terugdrijvende kracht, dan het beneemt de smarten en drukt neer de zwellingen aan alle oorden.

Bilzen bladeren met meel gestoten stilt en verdrijft de ledenpijn en dat hete podagra, daarboven geslagen. Opgenoemde heling doet ook dat bilzen olie van de zaden gemaakt. Een zoet water of damp van bilzen gemaakt brengt de slaap. Die olie met azijn gemengd en over de hersens en slaap gestreken doet dergelijke. Zulke artsenij stilt ook de smarten van de harde gezwollen borsten en geslacht, daarop gelegd.

Dat gebrande water van bilzekruid heeft opgenoemde werking en kracht.

In summa, groene bilzen bladeren, de zaden en gebrand water zullen alleen uiterlijk, smarten te stillen en de slaap te bevorderen, gebruikt worden.

De wortel van bilzen met azijn gekookt is goed tot de smartelijke tanden, daarmee warm gewassen.

Zo iemand in argwaan is dat hij bilzekruid of zaden genoten heeft die drinkt van stond af aan geitenmelk, honing water, dennennootjes of kurbiszaden met zoete wijn. Waren van die geen voorhanden mag men daarvoor nemen netelzaden, kreszaden, mosterdzaden, radijs, ui of knoflook, welke men hebben mag met wijn gedronken dan is hij van alle zorgen af van de scheefheid. [142]

Von Agley blůmen und Rapontic wurtzel. Cap. XLII.

Das Agley kraut wachþt gemeinlich in unsern landen inn den gårten. (Locus.) Man findts aber auch in den wålden die in der hóhe ligen, etwann an steinechten rheinen, gemeür unnd felsen. Jst ein artlich schón gewåchþ. Des krauts bletter seind erstmals beinahe wie dz groþ Schólwurtz kraut anzůsehen. Ein jedes blat rings umbher zertheilt, zerspalten und auff der erden gespτeit. (Forma.)

Jm Bτachmonat steigt es in die hóhe mit runden glatten stengeln uber elen hoch. Darauff wachsen vil schóner blůmen zwifaltig gefüllet, ein theil an diser blůmen gewint gebogen spitzen an den schellen, wie das Eisenhŭtlin und Ritterspoτen. Under disem gewechþ findt man die tragen gantz weiþ schellen, ettlichs schón bτaun, dz dτitt und aller gemeinst dτagen himmelblaw schellen. Auþ den blůmen wachsen kópflin mit iiij.oder v.spitzen an einander wie dz wild Nigella auff dem feld. Darinn findt man schwartzen langen samen wie flóhe, bτauchen ettliche für die Gilbe und ist ein experiment. Aglei wurtzel ist weiþ, lang, etwann fingers dick mit neben zincken. Der geschmack an der wurtzel, kraut, blůmen und samen ist zůr sŭsse geneigt. (Gilbe.)

Von den Namen.

Ich halt unser Agley für Teütsch Centaureum, aber gar nit von welchen Diosco.lib.iij.cap.vj.schτeibt, welches er, der Dioscoτides, mit vilen namen beschτeibt und nent sie Marcen, Limnesion, Maronen, Pelectroniam, Chironiam, Herculis sanguineum, Phieri und Uneferam. Sonst heiþt radix Centaurea Encian Diosco.lib.iij.cap.iij. (Centaurea Gentiana dicitur.) Es werden auch die namen Limnesion unnd Herculeus sanguis, der kleinen dausent gulden zůgelegt, cap.vij.lib.iij. Wiewol das recht sanguis Herculis der zam saffran ist, davon liþ Diosc.lib.j.cap.xxv. Also auch Chironia unnd Narce seind namen des Gentian lib.iij.Dios.cap.iij.sonst ist Νάςχή der fisch Toτpedo lib.ij. Dio.cap.xv. Apul.cap.xxxiij.nent groþ Centaurem auch Nes [143] sion und spτicht, sie heiþ Pelethronias, Lymnites, Lymnestis, Apogoτisapo, Polytidios, Hemerotos, Antiamas unnd Fel terτe, welches eigentlich der kleinen zůsteht, wiewol es Gaza also geteütscht hat. Jtem Alant würtzel nent er Centauream cap.xcvj. (Gaza. Enula dicitur Centaureum.) Der Arabs Serap.cap.ccciiij.sagt Centaureum maius heiþ Ranturion, Ribir. Der im Bŭchlin von der Dausent gulden spτicht, das die groþ heiþ Centaurea solida. Agley blůmen aber das ich für ein Teütsch Centaureum halt, nennen die newen Aquileiam, Alkaleiam, Osi oder Osir, vermeinen Agley sie Aegilops. Diosc.lib.iiij.ca.cxxxiiij.aber gantz gefelhet.

Die kóstlich wurtzel aber Rhapontic genant, wóllen die gelehτten Centaureum magnum deütten, besihe Antonium Musam, (Antonius Musa.) wa nun die selbig wurtzel groþ Centaureum ist, so haben wir sie auch im hohen Schweitzer gebirg wachsen, unnd ist die selbig aller ding fleiþig von Antonio Musa, wie sie auffwechþt, beschτiben. Spτicht jemandts warumb ich Agley Centaurium nenne, den frage ich widerumb, warumb nent Dioscoτides Bülsen Rhaponticum?unnd Gentianam Centauream. Die groþ Centaurea wechþt im land zů Wallis in den hohen bergen.

Von der Krafft und Würckung.

Das Edel gewåchþ Agleyen ist bei den gelehτten nit vil im bτauch, wie wol es in der Artznei, in unnd auþ dem leib zů bτauchen, vil heτlicher tugent hat, von natur einer mittelmåþigen warmen complexion.

Die Rhapontic wurtzel ist einer warmen und zůsamen ziehender eigentschafft, in der Artznei fast nützlich.

Innerlich.

Die selbig wurtzel so man jetzunder für Centaurium helt, in wein gesotten, unnd gedτuncken, heilet alle Jnnerliche bτüch, sie seien von fallen oder stossen. Jst nützlich also gedτuncken den keichenden, wassersüchtigen menschen, reinigt und heilt die verseerte Lungen, das seiten geschwer, ist nutz denen so blůt auþwerffen, reinigt und heilet alle Jnnerliche verseerung im gantzen leib. So aber der bτesthafftig auch ein Feber hette, soll dise wurtzel in wasser mit zucker abbereit, gesotten werden. (Jnnerliche bτüch. Keichen. Wassersucht. Lungen geschwer. Blůt spewen.)

Die wurtzel gedóτrt, gestossen zů meel und eins quinten schwer mit wein gedτuncken, stillet das grimmen im leib, frawen und mannen (Grimmen.)

Aber der Agleyen samen zerstossen, und dessen ein quinti mit eins pfennings schwer Saffran in wein gedτuncken, nider gelegt, zůgedeckt, und geschwitzt, ist ein edel kunst für die geelsucht, thůt auch auff (also genützt) die verstopffte Leber, welches ein anfang ist viler pτesten. (Geelsucht.)

Das gebτant wasser von den blůmen gedτuncken, thůt dergleichen, und ist ein kóstlich Confoτtativum für die onmacht Syncope. Also gedτuncken, zertheilt die geschwer im leib, fŭret auþ alle gifft, und stillet das grimmen. (Onmacht. Syncope.)

Eüsserlich.

Der safft von Rhapontica wurtzel unnd kraut, ist heilsam, hefftet die (J ij) [144] wunden zůsamen, darmit geseübert und ubergelegt. Das mag man daran abnemen, wann dise wurtzel bey fleisch gesotten würt, hefften sich die stück zůsammen. (Wunden hefften.)

Ein Pessarium in dem safft genetzt unnd in den leib gethon, erfoτdert Menses und die todte geburt. (Menses.)

Das haupt mit dem safft oder wasser bestrichen, benimpt die schüþ, stilt das wee. Gemelter safft mit essig vermischet, und das haupt darmit gesalbet, zůvor mit gesaltzenem wasser gewåschen vertreibt die schŭppen, Furfures genant. (Hauptwee, Schŭppen.)

Den dunckelen augen bekompt diser safft wol, darein gethon. Jtem in die schmertzlichen oτen getreifft, hilfft wol, unnd tódtet die würm unnd flóhe darin. Heilt also in die nasen gethon, die fisteln, unnd ander geschwår, im mund, die feüle oder das essen genant, darmit gewåschen. Alle grind, schebigkeit, alte schåden, flechten unnd zittermåler darmit geriben und gewåschen, heilet diser safft, oder die wurtzel in weissem wein gesotten biþ uber dz halb theil, und darmit geweschen, und dŭchlin darüber gelegt. (Dunckel augen. Oren wee. Fistel. Mundwee. Grind. Schaden.) Andere virtutes der grossen Centaurea seind im bŭchlin von der grossen Centaurea weiter beschτiben.

Van akelei bloemen en rabarber wortel. Kapittel 42.

Dat akelei kruid groeit gewoonlijk in onze landen in de tuinen. Men vindt het echter ook in de wouden die in de hoogte liggen, wat aan steenachtige verhogingen, muren en rotsen. Is een kunstig schoon gewas. Dat kruid zijn bladeren zijn de eerste keer bijna zoals de grote stinkende gouwe kruid aan te zien. Elk blad ringsom verdeelt, gespleten en op de aarden uitgespreid.

In juni stijgt het in de hoogte met ronde gladde stengels over 70cm hoog. Daarop groeien veel mooie bloemen tweevoudig gevuld, een deel aan deze bloemen gewint gebogen spitsen aan de schellen zoals de Aconitum en riddersporen. Onder dit gewas vindt men die dragen gans witte schellen, ettelijke schoon bruin, de derde en allergewoonste dragen hemelblauwe schellen. Uit de bloemen groeien kopjes met 4 of 5 spitsen aan elkaar zoals de wilde Nigella op het veld. Daarin vindt men zwarte lange zaden zoals vlooien, gebruiken ettelijke voor de geelzucht en is een experiment. Akelei wortel is wit, lang, ongeveer vingers dik met uitlopers. De smaak aan de wortel, kruid, bloemen en zaden is tot zoetheid geneigd.

Van de namen.

(Aquilegia vulgaris) Ik hou onze akelei voor Duits Centaureum, maar geheel niet waarvan Dioscorides libro 3 kapittel 6 schrijft welke hij, Dioscorides, met vele namen beschrijft en noemt het Marcen, Limnesion, Maronen, Pelectroniam, Chironiam, Herculis sanguineum, Phieri en Uneferam. Anders heet het radix Centaurea Encian Dioscorides libro 3 kapittel 3. En worden ook de namen Limnesion en Herculeus sanguis de kleine duizend gulden toegelegd, kapittel 7 libro 3. Hoewel de echte sanguis Herculis de tamme saffraan is, daarvan lees Dioscorides libro 1 kapittel 25. Alzo ook Chironia en Narce zijn namen van de gentiaan libro 3 Dioscorides kapittel 3, anders is Νάςχή de vis Torpedo libro 2 Dioscorides kapittel 15. Apuleius kapittel 33 noemt grote Centaurem ook Nession [143] en spreekt ze heet Pelethronias, Lymnites, Lymnestis, Apogorisapo, Polytidios, Hemerotos, Antiamas en Fel terre, welke eigenlijk de kleine toebehoort, hoewel het Gaza alzo verduitst heeft. Item alant wortel noemt hij Centauream kapittel 96. De Arabier Serapio kapittel 304 zegt Centaureum maius heet Ranturion of Ribir. Die in het boekje van de duizend gulden spreekt dat de grote heet Centaurea solida. Akelei bloemen echter dat ik voor een Duitse Centaureum houdt noemen de nieuwe Aquileiam, Alkaleiam, Osi of Osir, menen akelei is Aegilops Dioscorides libro 4 kapittel 134, maar gans gefaald.

(Rhaponticum scariosum, geen

Rheum rhaponticum) De kostbare wortel echter Rhapontic genoemd willen de geleerden Centaureum magnum aanduiden, bezie Antonius Musa, als nu diezelfde wortel grote Centaureum is zo hebben we ze ook in hoge Zwitserse gebergte groeien en is diezelfde aller ding vlijtig van Antonio Musa, hoe ze opgroeien, beschreven. Spreekt iemand waarom ik akelei Centaurium noem die vraag ik wederom waarom noemt Dioscorides bilzen Rhaponticum? En gentiaan Centauream. De grote Centaurea groeit in land te Wallis in de hoge bergen.

Van de kracht en werking.

Dat edel gewas akelei is bij de geleerden niet veel in gebruik, hoewel het in de artsenij, in- en uit het lijf te gebruiken, veel heerlijke deugd heet, van natuur een middelmatige warme samengesteldheid.

De rabarber wortel is een warme en tezamen trekkende eigenschap, in de artsenij erg nuttig.

Innerlijk.

Diezelfde wortel zo men nu voor Centaurium houdt in wijn gekookt en gedronken heelt alle innerlijke breuk, ze zijn van vallen of stoten. Is nuttig alzo gedronken de kuchenden, waterzuchtige mensen, reinigt en heelt die bezeerde longen, de zijden zweren, is nuttig diegenen zo bloed uitwerpen, reinigt en heelt alle innerlijke bezering in ganse lijf. Zo echter de gebrekkige ook een koorts heeft zou deze wortel in water met suiker af bereidt gekookt worden.

Die wortel gedoogd, gestoten tot meel en een quinten zwaar met wijn gedronken stilt dat grommen in lijf, vrouwen en mannen.

Maar de akeleizaden gestoten en die een quinten met een penning zwaar saffraan in wijn gedronken, neergelegd, toegedekt en gezweet is een edele kunst voor de geelzucht, doet ook open (alzo genuttigd) de verstopte lever welke een aanvang is van vele gebreken.

Dat gebrande water van den bloemen gedronken doet dergelijke en is een kostbare confortativum voor de onmacht syncope. Alzo gedronken verdeelt het de zweren in lijf, voert uit alle gift en stilt dat grommen.

Uiterlijk.

De sappen van rabarber wortel en kruid is heilzaam, hecht de [144] wonden tezamen, daarmee gezuiverd en overgelegd. Dat mag man daaraan afnemen wanneer deze wortel bij vlees gekookt wordt hechten zich die stukken tezamen.

Een pessarium in de sappen genat en in het lijf gedaan bevordert menstruatie en de dode geboorte.

Dat hoofd met de sappen of water bestreken beneemt de scheuten en stilt de pijn. Gemelde sappen met azijn vermengt en dat hoofd daarmee gezalfd, tevoren met gezouten water gewassen, verdrijft de schilfers, Furfures genoemd.

De donkere ogen bekomt deze sappen goed, daarin gedaan. Item in de smartelijke oren gedruppeld helpt goed en doodt de wormen en vlooien daarin. Heelt alzo in de neus gedaan de lopend gaten en andere zweren, in mond de vuilheid of dat eten genoemd, daarmee gewassen. Alle schurft, scheefheid, oude schaden, huiduitslag en littekens daarmee gewreven en gewassen heelt dit sap of de wortel in witte wijn gekookt tot over dat derde deel ingekookt en daarmee gewassen en doekjes daarboven gelegd. Andere krachten van de grote Centaurea zijn in het boekje van der grote Centaurea verder beschreven.

Von Dausend gulden. Cap. XLIII.

Von der Aglei blůmen, kommen wir gleich auch zur kleinen Dausend gulden, welche gar selten in unsern landen in nassen feüchten oτten gefunden würt. (Erdgallen.) Wiewol die Lehτer schτeiben sie wachse in dem lachen und bei den bτunnen, darumb sie Lymnesion sol heissen. Nun es ist zwar jederman kundt, das man unsere Dausent gulden gemeinlich auff dürτen grasichten åckern, rodern, willerichen, und zů zeiten auff dürτen wisen, die nit graþ geben, findet und samlet. Jst ein schlecht feins steüdlin spannen hoch, oben mit vilen neben zincklin, darauff wachsen schóne rote leibfarbe violen, darauþ werden kleine schóttlin, nit grósser dann haberkóτner anzůsehen, unnd so die zeittig seind, ist schwartz mål in statt des samens darinn. Ob aber dz selbig der samen sei davon junge stócklin wachsen ist mir verboτgen. Es hat mir auch nie wóllen wachsen, wie offt ichs gesået hab. Jch acht das es von einer sonderlichen feüchtigkeit durch ein himlisch inclination herfür krieche. Seine bletlin seind erstmals gantz auff der erden auþgespτeit, anzůsehen wie ein sternlin, oder der gemein Meüþoτ, oder das Gauchheil, eschenfarb grŭn und gegen dem Bτachmonat thůt es einer spannen hoch in die hóhe steigen. Das klein dünn eintzig würtzele ist schlecht und nit uber gleychs lang, holtzecht, und in der atznei nit düchtig.

Von den Namen.

Dausent gulden nent man auream, und Diosc.lib.iij.cap.vij.nent diþ kraut Lymnesium und Helleboτiten, und Amarantum, sonts heiþt es auch (spτicht er) Hema Heracleos, sanguis Herculis, Tulbela, Febτifuga und Herba multiradix, das mich vast wundert. Dann Dausent gulden hat an jedem stócklin nur ein eintzigs würtzele. Darumb gehóτt diser nam Multiradix entweders zů der schwartzen Nieþwurtz. Diosco.lib.iiij. [145] cap.cxlvj.oder zů der Engelsüþ ca.cxiij.eius dem lib.iiij. Pli.lib.xxv.cap.vj.nent Dausent gulden Fel terre, das ist Erdgallen, unnd Exacon, Libadion, und Lecton. Amaranthus der nam gehóτt auch nit hiehår, sonder zů dem Helioschτyso unnd Chτysocome, welche nit also bald dorτen. Besihe Dios.lib.iiij.ca.lv.unnd liij. Febτifuga das wórtlin deütten ettlich auff den Metter Diosc.lib.iiij.cap.cxxvij.nent Conyzam auch Febτifugam. Apul.ca.xxxv.spτicht das die Daci Centaureum Stirsozila nennen. Serapio gibt jhm den namen Kauturion Sege Segir. Und der das bŭchlin vom Dausent gulden geschτiben hat, der spτicht Dausent gulden heiþ Limuscus.

Von der Krafft und Würckung.

Das bitter Dausend gulden kreütlin ist hefftig im bτauch, und nit unbillich, dann es zertheilt und fürt auþ die grobe flegmatische und Cholerische feüchtigkeit, von natur warm und dτucken. Jst kóstlich in leib und auch Eüsserlich zůbτauchen.

Innerlich.

Eyn handt voll Dausent gulden kraut mit den blůmen in einer gůten halben maþ weins, oder wasser uber das halb theil eingesotten und gedτuncken, zertheilt und treibt auþ durch den stůlgang die zåhen magen gallen. (Magen gallen.) Darumb ist solche decoction nützlich den Gålsüchtigen, unnd denen so stehts febτes haben, diser tranck ettliche tag gedτuncken moτgens unnd abents, eróffnet die Leber unnd miltz, fürt allen unraht auþ dem leib, tódtet und treibt auþ die würm, die todte frucht, unnd frawen blódigkeit. Stillet (also gebτaucht) das darm gegicht, Colicam und andere bauchweh, wann kein verstopffnung voτhanden ist. (Leber eróffenen. Würm. Mensens. Gτimmen.)

Das wasser vom kraut und blůmen gebτant, ist lieblicher zůniessen, aber in der Würckung schwecher, gehóτt für zarte leüt und junge kinder, die mit würmen bekümmert seind, alle mal iij.oder iiij.lóffel voll getruncken. (Kinder artznei.) (J iij) [146]

Etliche bτauchen das pulver vom kraut mit wein, oder machen pilulas darauþ, zů obgeschτibenen pτesten. Und mógen gedachte pilule, wol zů dem hüfftwehe, glider schmertzen, und Podagra erwólet und componiert werden. Auch mag man diþ kreütlin zů den Clystierungen erwólen. (Pilule. Clysteria.)

Eüsserlich.

Der safft von dem kraut gedτuckt und mit honig vermengt, ist ein edel Collyrium zů den trūben dunckelen augen. Ein zåpfflin im safft geweicht unnd in leib gethon, fürdert die zeit und andere geburt Secundiam. Alte schaden darmit gewåschen, reiniget und bτingt sie zů der heylung. (Dunckele augen. Ander geburt. Secundina. Alte schåden. Wunden.)

Das kraut grŭn zerstossen, und pflasters weiþ auff die frischen wunden gelegt, hefft sie zůsamen das sie gar bald heilen.

Die alten haben den auþgedτuckten safft von Tausentgulden inn der heissen Sonnen lassen dτucken werden, unnd zů obgemelten pτesten genützet. Andere bereiten den safft also, Sie nemmen Tausentgulden kraut, in der besten blŭet, lassens fünff tag in wasser beyssen, sieden darnach kraut und wasser miteinander, uber das halb theil, dτucken das gesotten durch ein tůch, kochen und sieden das auþgedτuckt widerumb biþ das es dick würt als honig. Also mag man von allen grŭnen kreüttern und blůmen den safft entpfahen, bereiten und auff heben, sagt Dioscτides. (Safft bereiten von kreüttern.)

Van duizendguldenkruid. Kapittel 43.

Van de akelei bloemen komen we gelijk ook tot de kleine duizend gulden welke erg zelden in onzen landen in natte vochtige oorden gevonden wordt. Hoewel de leraars schrijven dat ze groeit in de poelen en bij de bronnen waarom ze Lymnesion zou heten. Nu is wel iedereen bekend dat men onze duizend gulden gewoonlijk op droge grasachtige akkers, rooiplaatsen, weelderige en sommige tijden op droge weiden die niet gras geven vindt en verzameld. Is een echt fijn kruidje van zeventien cm hoog, boven met vele uitlopers en daarop groeien mooie rode vleeskleurige violen, daaruit worden kleine schotjes niet groter dan haverkorrels aan te zien en zo die rijp zijn is zwart meel in plaats van zaden daarin. Of echter datzelfde het zaad is waarvan jonge stekjes groeien is me verborgen. Het heeft bij mij ook niet willen groeien, hoe vaak ik het gezaaid heb. Ik acht dat het van een bijzondere vochtigheid door een hemelse invloed tevoren kruipt. Zijn blaadjes zijn de eerste keer gans op de aarde uitgespreid, aan te zien zoals een sterretje of de gewone muisoor of dat guichelheil, askleurig groen en tegen juni laat het een zeventien cm hoog in de hoogte stijgen. Dat kleine dunne enkele worteltje is recht en niet over gelijk lang, houtachtig en in de artsenij niet gebruikelijk.

Van de namen.

(Centaurium erythraea) Duizend gulden noemt men auream en Dioscorides libro 3 kapittel 7 noemt dit kruid Lymnesium en Helleboriten en Amarantum, soms heet het ook (spreekt hij) Hema Heracleos, sanguis Herculis, Tulbela, Febrifuga en Herba multiradix wat me vast verwondert. Dan duizend gulden heeft aan elk stekje nu een enkele wortel. Daarom gehoord deze naam Multiradix of tot het zwarte nieskruid, Dioscorides libro 4 [145] kapittel 141 of tot de engelzoet, kapittel 113 en de libro 4. Plinius libro 25 kapittel 6 noemt duizend gulden Fel terre, dat is aardgal, en Exacon, Libadion en Lecton. Amaranthus, die naam gehoord ook niet hier, maar tot de Helioschryso en Chrysocome welke niet alzo gauw verdrogen. Bezie Dioscorides libro 4 kapittel 55 en 53. Febrifuga, dat woordje duiden ettelijke op de mater. Dioscorides libro 4 kapittel 127 noemt het Conyzam ook Febrifugam. Apuleius kapittel 35 spreekt dat de Daci Centaureum Stirsozila noemen. Serapio geeft het de namen Kauturion Sege Segir. En die dat boekje van duizend gulden geschreven heeft die spreekt duizend gulden heet Limuscus.

Van de kracht en werking.

Dat bittere duizend gulden kruidje is heftig in gebruik en niet onbillijk, dan het verdeelt en voert uit de grove flegmatische en galachtige vochtigheid, van natuur warm en droog. Is kostbaar in lijf en ook uiterlijk te gebruiken.

Innerlijk.

Een hand vol duizend gulden kruid met de bloemen in een goede halve maat wijn of water over dat halve deel ingekookt en gedronken verdeelt en drijft uit door de stoelgang de taaie maag gallen. Daarom is zo’n afkooksel nuttig de geelzieken en diegenen zo steeds koorts hebben, deze drank ettelijke dagen gedronken ´s morgens en ‘s avonds, opent de lever en milt, voert alle onraad uit het lijf, doodt en drijft uit de wormen, de dode vrucht en vrouwen bloederigheid. Stilt (alzo gebruikt) de darm jicht, koliek en andere buikpijn als geen verstopping voorhanden is.

Dat water van kruid en bloemen gebrand is lieflijk te genieten, maar in de werking zwakker, gehoord voor zachte mensen en jonge kinderen die met wormen bekommerd zijn, elke keer 3 of 4 lepels vol gedronken. [146]

Ettelijke gebruiken dat poeder van kruid met wijn of maken pillen daaruit tot opgeschreven gebreken. En mogen gedachte pillen goed tot de voetenpijn, leden smarten en podagra aanbevolen en gecomponeerd worden. Ook mag men dit kruidje tot de klysma ‘s aanbevelen.

Uiterlijk.

Het sap van het kruid gedrukt en met honing vermengt is een edele oogzalf tot de troebele donkere ogen. Een zetpil in sappen geweekt en in lijf gedaan bevordert de tijd en andere geboorte, secundina. Oude schaden daarmee gewassen reinigt en brengt het tot de heling.

Dat kruid groen gestoten en pleistervormig op de verse wonden gelegd hecht ze tezamen zodat ze erg gauw helen.

De ouden hebben het uitgedrukte sap van duizend gulden in de hete zon laten droog worden en tot opgenoemde gebreken genuttigd. Andere bereiden het sap alzo; ze nemen duizend gulden kruid in de beste bloei en laten het vijf dagen in water weken, koken daarna kruid en water met elkaar over dat halve deel in, drogen dat gekookte door een doek, koken en zieden dat uitgedrukte wederom totdat het dik wordt als honing. Alzo mag men van alle groene kruiden en bloemen het sap ontvangen, bereiden en ophouden, zegt Dioscorides.

Von Dotter blůmen, oder Goltwisen blůmen. Cap. XLIIIII.

Ich kumm und gedenck wider der kreütter die da jren samen in kópflin verschliessen und bewaren. Und ist dise blům auch deren eine, welche gegen dem Frŭling auff feüchten Matten, und den spτingenden bτunnen jr wohnung hat. (1. Moþblŭmen.) Sein kraut ist schón grůn, rund, anzůsehen wie Haselwurtz auff der erden gespτeit, die bletter seind aber ein wenig zerkerfft, gewint een runden hohen stengel spannen hoch, wie ein strohalm, doch mit neben zincken, darauff wachsen runde knópflin als Erweisen. So die auffgehn, werden vast schóne dotter gåle blůmen darauþ, wie am Hanenfůþ, etwas grósser unnd lieblicher. So die blůmen abfallen, würt wider ein kópfflin darauþ, aber lang mit dτeien oder vier underscheiden, wie das Aglei kraut. Der sam so darinn verschlossen, ist gål, kleiner dann der Hirsen. Die wurtzel an dem gewåchs ist wasicht, zasicht, fingers dick, mit vilen weissen zaseln an einander, wie an der Christwurtz. Der geschmack am kraut, wurtzel und blůmen, ist wie an gemeinen koch kreüttern. Darumb acht ich man mógs wol mit anders mŭser in der kuchen bτauchen.

(2.) Das klein geschlecht von disem gewåchs ist dem jetzigen mit stengel und blůmen ånlich, doch kleiner und von farben nit so schón gål. Die bletter am kraut seind ein wenig zerspalten, wie der Hanenfůþ, ist auch auff der zungen ein wenig hannig. Sein wohnung ist auch auff nassen und allzeit feüchten Wysen. [147]

Von den Namen.

Dise blům hab ich Moþblůmen hóτen deütschen, und Dotterblůmen umb der farben willen, unnd auch gål Wiþblůmen, Matten blůmen, dieweil man sie am aller meisten auff dem Moþechten feüchten wysen findet. Jch halt das dise gemeine blům Caltha Vergilij sei, als er schτeibt in Alexi. Mollta luteola pingit vaccinia Caltha. (Caltha Vergilij.) doch warfür ich das recht Caltha halt, findestu an seinem oτt.

Die zweit Moþblům schickt sich nit ubel under das Chτysanthemon Democriti, was aber dz recht Chrysanthemum, hernach.

Von der Krafft und Würckung.

Die kinder haben jhre kurtz weil und freüde mit disen schónen Goltblůmen. Werden jetzunder nit sonders in der artznei gebτaucht.

Van dotter bloemen of gouden weiden bloemen. Kapittel 44.

Ik kom en gedenk weer de kruiden die er hun zaden in kopjes sluiten en bewaren. En deze bloem is ook van die een welke tegen het voorjaar op vochtige weiden en de springende bronnen zijn woning heeft. Zijn kruid is schoon groen, rond en aan te zien zoals dat hazelaarskruid op de aarde uitgespreid, de bladeren zijn echter een weinig gekerfd, gewint een ronde hoge stengel van zeventien cm hoog zoals een strohalm, doch met zijuitlopers en daarop groeien ronde knopjes als erwten. Zo die opengaan worden erg mooie dooier gele bloemen daaruit zoals aan hanenvoet, wat groter en lieflijker. Zo de bloemen afvallen wordt weer een kopje daaruit, maar lang en met drie of vier onderscheiden zoals dat akelei kruid. Het zaad zo daarin besloten is geel en kleiner dan de gierst. De wortel aan het gewas is waterig, vezelig en vingers dik met vele witte vezels aan elkaar zoals aan het kerstkruid. De smaak aan kruid, wortel en bloemen is zoals aan gewone kookkruiden. Daarom acht ik men mag het goed met andere moes in de keuken gebruiken.

Dat kleine geslacht van dit gewas is de tegenwoordige met stengel en bloemen gelijk, doch kleiner en van kleur niet zo schoon geel. De bladeren aan kruid zijn een weinig gespleten zoals de hanenvoet, is ook op de tong een weinig hanig. Zijn woning is ook op natte en altijd vochtige weiden. [147]

Van de namen.

(Caltha palustris) Deze bloem heb ik mosbloemen horen verduitsen en dooierbloemen vanwege de kleur en ook gele weiden bloem, bergweiden bloem, omdat men ze het allermeeste op de mosachtige vochtige weiden vindt. Ik hou dat deze gewone bloem Caltha Vergilij is zoals hij schrijft in Alexi: ‘Mollta luteola pingit vaccinia Caltha’, doch waarvoor ik dat echte Caltha hou vindt u aan zijn oord.

De tweede mosbloem schikt zich niet kwaad onder dat Chrysanthemon Democriti, wat echter dat echte Chrysanthemum is hierna.

Van de kracht en werking.

De kinderen hebben hun tijdverdrijf en vreugde met deze mooie goudbloemen. Worden nu niet bijzonder in de artsenij gebruikt.

Von S. Johans Blůmen. Cap. XLV.

Dieweil S. Johans, oder die Ganþblům auch in jrτung schwebt, hab ich dise nach der Golt wisen blůmen wóllen setzen. Man findet aber diser blůmen geschlecht in unsern landen uff dem åckern zweierlei. Eine mit gantz Quitten farben gåle blůmen, wie ein groþ aug anzůsehen. (Kalbs augen.) Die ander allein mit einem gålen apffel, und mit weissen augbτawen, rings umb den gålen apffel geziert. Bede sampt mit zarten dünnen stengeln. Das kraut od die bletter an jn bede ist zart lind, doch an d gantz gålen weycher und feyster, ein klein wenig zerkerfft, der Creützwurtz nit fast unånlich. Die wurtzeln seind zaþecht, harecht, wie am Reinfar. Wachsen bede sampt umb Pfingsten und Johannis Baptiste, am aller meisten auff den åckern und grasichten feldern wiewol man sie von der selben zeit an findt biþ Omnium sanctorum, sonderlich die weiþ, welche vast gern auff de dürτe wysen jr wonung hat. Die gåle aber findt man allein auff dem åckern und dem Habern, und in der Weissen frucht. Jst ein vicium od unkraut der Weissen frucht. Hie sicht man das die voτgenant Goltwisen blům, und dz jetzig geschlecht, nit ein art noch blům ist, wie ettlich vermeint haben. (J iiij) [148]

Von den Namen.

Die Genþblůmen nennet man im Bistumb Meintz, Sanct Johans blůmen dieweil sie umb Johannis erstmals gesehen werden. Jm Bistumb Metz, Trier unnd Speier nennen sie die weiber Kalbs augen, unnd nit unbillich, dann es ist ein Buphthalmus, Aber nit das, davon Dioscoτides libro.iij.cap.cxcij.schτeibt. Vom selben Buphthalmo liþ hernach das xlviij.capitel. Dise blům aber, wahin sie gehóτ binn ich nit gewiþ, will sie also mit dem hochgelehτten Barbaro ein groþ Bellis sein lassen. (Bellis maior.)

Von der Krafft und Würckung hab ichs nichts gewiþ, wills einem ander befelhen.

Van St. Johans bloemen. Kapittel 45.

Omdat St. Johan of de gansbloem ook in verwarring zweeft heb ik deze na de gouden weiden bloemen willen zetten. Men vindt echter dit bloemen geslacht in ons land op de akkers tweevormig. (Arnica montana?) Ene met gans kweekleurige gele bloemen als een groot oog aan te zien. De andere alleen met een gele appel en met witte wenkbrauwen, ringsom de gele appel versiert. Beide zaden met zachte dunne stengels. Dat kruid of de bladeren aan hen beide is zacht, taai, doch aan de gans gele weker en vetter, een klein weinig gekerfd, het kruiskruid niet erg ongelijk. De wortels zijn vezelig en behaard zoals aan reinvaar. Groeien beide samen om Pinksteren en Johannes de Doper, aan allermeeste op de akkers en grasachtige velden hoewel men ze van dezelfde tijd aan vindt tot Omnium sanctorum, vooral de witte welke erg graag op de dorre weiden zijn woning heeft. De gele echter vindt men alleen op de akkers en de haver en in de tarwe vrucht. Is een vicium of onkruid van de tarwe vrucht. Hier ziet men dat de voor genoemde goudweiden bloem en het tegenwoordige geslacht niet een aard noch bloem is zoals ettelijke gemeend hebben. [148]

Van de namen.

(Leucanthemum vulgare) De ganzenbloem noemt men in bisdom Meintz, Sanct Johans bloemen omdat ze om Johannis de eerste keer gezien worden. In bisdom Metz, Trier en Speier noemen de vrouwen het kalfsogen en niet onbillijk, dan het is een Buphthalmus. Maar niet die daarvan Dioscorides libro 3 kapittel 142 schrijft. Van dezelfde Buphthalmo lees hierna dat 43^ste kapittel. Deze bloem echter waarheen ze gehoord ben ik niet gewis, wil ze alzo met de zeer geleerde Barbarus een grote Bellis zijn laten.

Van de kracht en werking heb ik niets gewis, wil het een andere aanbevelen.

Von Ringelblůmen. Cap. XLVI.

Ich hab von meinem fürnemen mŭssen ablassen, unnd der geringelten oder gestirnten blůmen gedencken. Under disen kompt mit eben die goltgåle Ringelblům under handen, welche dieweil sie schådlich sein soll, wie ettlich meinen, will ich des kurtzen mit jr spielen. (Caput Monachi.) Diþ gewåchþ würt etwann zweier spannen, oder elenbogen hoch, hat auch ein schlecht weisse wurtzel wie die bτaunen oder weisse violen gewinnen. Also auch das kraut daran, wie die gemelte viol stóck dτagen, doch etwas bτeiter, lenger, unnd grŭner. Jst ein eintzige staud, wie ein båumlin mit vilen neben esten, darauff kommen zům ersten voτ den blůmen knópflin wie grŭne flachs bollen, die thůn sich dann herfür, und werden darauþ schóne saffran gåle gestirnte blůmen, jnnen und auþwendig eins wolriechenden freündtlichen geruchs. So die blům abfelt, würt ein runder Münchskopff darauþ, das ist der samen, und so mans von einander thůt, ist ein jeder same gebogen anzůsehen, wie die abschnitzling der negel von dem fingern, oder wie die vogels kloen, Der sam [149] ist jnwendig weiþ und sŭþ. Blŭet im Meien unnd weret in ståter blŭet für und für, biþ inn den kalten winter, mag derhalben wol Calendula heissen. (Calendula.)

Von den Namen.

Ich můþ mich abermal mit dem namen in die gefahτ stellen, doch treffe ich den selben in Diosco. (wie ettlich klagen móchten) nit zů besten, so will ich doch des Teütschen namens gewiþ sein, welchen man augenscheinlich an der blůmen, und sonderlich am samen mócht abnemen, dieweil er sich also rings umbher ringt unnd krümbt, hat es auch den namen Ringelblůmen billich. Daher es auch ettlich Caput Monachi haben genent. Die newen nennen es Calendulam, Caltham und Calthulam. (Caput Monachi.) Der hochgelehτ Barbarus hat auff ein zeit in einem alten Dios.das Leontopodium gemalt gesehen, unnd spτicht das selbig vergleicht sich disen gewåchþ mit contrafactur, daher Ringelblůmen für Leontopodion will haben. So ist Manardus einer andern meinung, und hat es ein zeit lang für Lysimachium Dios.gehalten. Jacobus Manlius nent es Herbam biancam. Matheus Sylvaticus der gůt man hat vermeint es sei Herba paralisis oder Pτimula veris, unnd spτicht es heiþ Charamos. Andere jrτen noch mehτ die es Heliotropion, Sponsam solis, Solsequium, oder Verτucariam deütten.

Ob ich nun auch jrτet, halt mirs vergůt wer da will, Jch nenn Ringelblůmen das ein Catanance, (Catanance.) das ettlich Damnameten, Dionysiada, Thyrsion, Carnon, Crotion, Archopodion, Demos oder Cemos, Archaras, Raropithla, Jovis radium oder φιλιχλαίζα nennen, welches wóτtlin dunckt mich billicher φίλτςα heissen. Dieweil es ad veneficia Amoτum dienstlich ist. Diosc.lj.iiij.ca.cxxix. Herba filicula ist Engelsŭþ li.iiij.ca.clxxx. (φίλτςα.) So heiþt Thyτ [150] sion Thymus lib.iij.cap.xxxix. Jtem Andτosåmos heiþt auch Dionysias lib.iij.cap.clxiiij. Diosc.

Von der Krafft und Würckung.

Ringelblůmen seind warmer dτuckener art, werden selten in der artznei gebτaucht. Ettliche weiber treiben superstition damit, bτauchen sie zů der Bůlschafft. Seind mehτ Eüsserlich dann in leib dienstlich.

Eüsserlich.

Eyn wasser von Ringelblůmen gebτant, ist ein bewert wasser zů den hitzigen roten augen, darein gedτopfft abends und moτgens, oder leine dŭchlin darinn genetzt und ubergelegt. (Rote augen.)

Das pulver von den blůmen in baumwollen gewicklet, und auff den wŭtenden zan gelegt, stillet den schmertzen und wŭten. (Zan wehe.)

Die blůmen und kraut gedóτrt, angezündt unnd den rauch unden empfangen, erfoτdert mit gewalt die bürden, und ist ein experiment. (Ander geburt.)

Van ringelbloemen, goudsbloem. Kapittel 46.

Ik heb van mijn voornemen moeten aflaten en de geringelde of stervormige bloemen gedenken. Een van deze komt me even de goudgele ringelbloem onder handen welke omdat ze schadelijk zijn zou, zoals ettelijke menen, wil ik dus kort met haar spelen. Dit gewas wordt ongeveer 34cm of elleboog hoog, heeft ook een rechte witte wortel zoals de bruine of witte violen winnen. Alzo ook dat kruid daaraan zoals de gemelde viool stekken dragen, doch wat breder, langer en groener. Is een enkele vaste plant zoals een boompje met vele zijtwijgen, daarop komen als eersten voor de bloemen knopjes zoals groene vlas bollen, die doen zich dan open en worden daaruit mooie saffraangele stervormige bloemen van binnen en uitwendig een goed ruikende vriendelijke reuk. Zo de bloem afvalt wordt een ronde monnikskop daaruit, dat is het zaad en zo men het van elkaar doet is elk zaadje gebogen aan te zien zoals de afsnijding van de nagel van de vinger of zoals de vogels klauwen. Het zaad [149] is inwendig wit en zoet. Bloeit in mei en blijft in gestadige bloei door en door tot in de koude winter en mag daarom wel Calendula heten.

Van de namen.

(Calendula officinalis) Ik moet me weer met de naam in dat gevaar stellen, doch tref ik dezelfde in Dioscorides (zoals ettelijke klagen mochten) niet te beste, zo wil ik doch de Duitse namen gewis zijn welke men ogenschijnlijk aan de bloemen en vooral aan zaden mag afnemen omdat het zich alzo ringsom ringt en kromt heeft het ook de naam ringelbloemen billijk. Vandaar het ook ettelijke Caput Monachi hebben genoemd. De nieuwen noemen het Calendulam, Caltham en Calthulam. De zeer geleerde Barbarus heeft op een tijd in een oude Dioscorides dat Leontopodium getekend gezien en spreekt dezelfde vergelijkt zich dit gewas met de afbeelding, vandaar ringelbloemen voor Leontopodion wil hebben. Zo is Monardus een andere mening en heeft het een tijd lang voor Lysimachium Dioscorides gehouden. Jacobus Manlius noemt het Herbam biancam. Matheus Sylvaticus de goede man heeft gemeend het is Herba paralisis of Primula veris en spreekt het heet Charamos. Andere verdwalen noch meer die het Heliotropion, Sponsa solis, Solsequium, of Verrucariam aanduiden.

Of ik nu ook dwaal, hou me voor goed wie dat wil, ik noem ringelbloemen dat ene Catanance dat ettelijke Damnameten, Dionysiada, Thyrsion, Carnon, Crotion, Archopodion, Demos ofr Cemos, Archaras, Raropithla, Jovis radium of φιλιχλαίζα noemen welk woordje dunkt me billijker φίλrςα te heten. Omdat het ad veneficia Amorum dienstig is. Dioscorides libro 4 kapittel 129. Herba filicula is engelzoet libro 4 kapittel 180. Zo heet Thyrsion [150] Thymus libro 3 kapittel 39. Item Androsåmos heet ook Dionysias libro 3 kapittel 164 Dioscorides.

Van de kracht en werking.

Ringelbloemen zijn warme droge aard, worden zelden in de artsenij gebruikt. Ettelijke vrouwen drijven bijgeloof daarmee, gebruiken ze tot de gemeenschap. Zijn meer uiterlijk dan in lijf dienstig.

Uiterlijk.

Een water van ringelbloemen gebrand is een beweerd water tot de hete rode ogen, daarin gedruppeld ‘s avonds en ‘s morgens of linnen doekjes daarin genat en overgelegd.

Dat poeder van de bloemen in katoen gewikkeld en op de woedende tand gelegd stilt de smarten en woeden.

De bloemen en kruid gedord, aangestoken en de rook onder ontvangen bevordert met geweld de nageboorte en is een experiment.

Von Chamillen. Cap. XLVII.

Der weissen Chamillen mit den gålen augen wachsen vier geschlecht in Germania, zwo wolriechender, ein stinckende, und die vierd on allen geruch.

(1. Das Edel Parthenium.) Die erst und aller edelst, reücht mit kraut, stengel und blůmen fast wol, sie sei dürτ oder grŭn, nit anders dann ein wolriechender, lieblicher, zeittiger apffel. Diþ kraut ist in der ersten ehe es blŭet anzůsehen wie Gerwel, Millefolium, und so es blŭet ist es dem hunds Dyll od krotten Dyll, Cotula genant ånlich. Flecht selbs auff der erden, henckt sich an wie der Quendel, darumb es leichtlich von den jungen pfetzlin gepflanzt würt. Die wurtzelen seind weiþ zaþecht. Gegen den Bτachmonat steigt es nit uber ein spannen hoch ubersich, auff den selben dünnen stengeln gewint es gestirnte weiþ gåle blůmen, wie die gemeine acker Chamillen, dann der apffel ist inwendig gåle und rings umher mit weissen bletlin geziert. Dise Chamill ist fast bitter als Wermůt oder metter, diþ kraut mag sich voτ dem frost in Winter wol erhalten in den gårten. Wachþt gern an den mauren, an den zeünen, und wa mans hin pflantzet. Jst nun mehτ zů Zweienbτücken, Hoτnbach, auch zů Weissenburg, und wa ichs hin geschickt hab, gemein woτden. Und hab diþ kraut erstmals von einem gůten Herτen, der es von Metz bτacht, mit dancksagung empfangen, welche daselbst diþ kraut umb seins lieblichen geruchs willen in gårten zielen.

(2. Krotten Dyll.) Die ander Chamill die also ubel stinckt, halt ich für das wild geschlecht von der jetzgemelten. Dann sie seind einander mit aller gestalt gleich, allein das die wild fast ubel reücht, auch das sie gróber ist und hóher würt, wechþt gemeinlich auff den feldern under den früchten.

(3.) Die dτitt und gantz gemein Chamill, ist der Doctoτ Recipe eins, dann on dise blům kónnen sie nit vil auþrichten. Jst ein recht Summer blům, zielet sich selbs vom auþgefallenen samen, welcher sich dem Wurmsamen, den man [151] Reinfar nent, vergleicht. Blŭet im jar zweimal, erstmals im Lentzen beinahe in allen früchten. (Tempus.) Jm Herbst in růben åckern. Das kraut an diser ist etwas zårter, zinnelechter, unnd zů schwartzgrūn geneigt. Es ist auch gleichwol an diser, und der nachfolgenden Chamillen ein wunder wie Plinius das acht hat genommen, lib.xxj.cap.xxij.das allwegen das jnnertheil der blůmen zům aller ersten offen ist, die bletlin umb das offen åuglin anfahen herausser zů wachsen, das man sonst in keiner blůmen geschlecht warnimmet. Dann ein jede blům Rosa oder Gilg, haben zůvoτ ehe sie auffgehn, jre zůgeschloþne knópflin, allein dises geschlecht unnd der Betram blůmen thůns nicht.

Die vierd Chamill ist der jetzigen so gleich, das man sie kaum von einander scheiden kan. Und ist aber der underscheid allein am geruch.(4. Camomilla sativa.) Dan dise reücht zůmal nit. Wachþt gemeinlich hinder den zeünen, unnd etwann auff den åckern. Dise blůmen unnd auch die voτgemelten acker Chamillen, so sie vergehn, doτren beide stengel und wurtzel. Erjüngen sich jårlichs von dem samen, das die erstgemelte Chamill nit thůt. [152]

Von den Namen.

Die erst Chamill ist das recht und edel Parthenium Diosco. (Parthenium.) Dann es reücht, wie Plinius lib.xxj.cap.xxxj.selber bezeügt, wie ein apffel, also verstehe ich sein Latin, dz da also laut. Parthenium est odore mali. Sagt darbei, Celsus nent es Perdicium und Muralium. Aber dise namen gehóren zů der Parietaria, und nit zů der Chamillen, unnd ettliche nennen es Leucanthen unnd Tamnachum. Darzů stimpt Galenus lib.vj.de simp.unnd spτicht es sei ein Helxine, das auch billicher der Parietaria zůstehet, sagt darbei man nenne es auch Sideritim. Andere nennen Helxinen (sagt Galenus) Heracleam, (Heraclea.) welcher nam auch sehτ vast vilen zůgelegt würt inn Dioscoτide, als dem Sideritide, dem Chamelea cap.clxvj. Jch geschweig das Ponax, das auch Heraclion heiþt cap l. Jtem das Heracleum mel lib.iij.cap.viij.das Abτotanon lib.iij.cap.xxvj.das Oτiganon li.iij.cap.xxix.das Helxine li.iiij.cap.lxv.dz Polygonon lib.iiij.ca.iiij et v das Spumeun papaver lib.iiij.cap.lxv. Also haben wir fünff oder mehτ Heraclea, was wolt dann darfür sein ob schon der nam Parthenium auch vilen zůgeben würt, doch davon im l.capitel ferners. Dann diser nam Parthenium ist vast vilen gewåchsen zůgelegt, wie folgen würt, und wie dτoben zům theil im xxxviij.cap.auch gemelt woτden. Diosc.lib.iij.cap.cxlvj.gibt disem unserm Parthenio vil namen, unnd spτicht ettlich nennen es Anthemida, davon auch im xxxviij.cap. Andere nennen es Amaracum (das sonst auch dem Maieron zůstehet) andere heissen es Leucanthemon, Chamemelum, Chτysocatin, Melabathτon, Floτem campestrem, Cautam, Thamath, Solis seculum, und Millefolium.

Hie sihet man das vil namen auch vil jrτung bτingen. Anthyllis und Anthemis heiþt er auch Leucanthemon cap.cxliiij.unnd cxlv.also auch flos Campestris. Millefolium ist auch Sanguinalis herba, cap.iiij.lib.iiij. Aber das recht Millefolium ist Achilleos lib.iiij.cap.xxxiiij.und cx. Melabathτum ist das Millefolium davon Diosco.lib.j.cap.vj.schτeibt.

Die ander stinckende Chamill, ist ein Cotula oder Canta oder Chamomilla foetida, Krottendyll, Hundsdyll, Cynobotane, Cynanthemis. Die zweit stinckend Chamill, mag wol das Thalictrum Dios.sein.cap.xciij.li.iiij. Es ist aber nit Parthenium, wie ettlich halten.

Die dτitt und gemein acker Chamill, heiþt in Diosc.lib.iij.cap.cxlv. Anthemis und in Theophτasto Anthemon. Diþ gewåchþ halt ich für dz recht Leucanthemon, Malanthemon oder Melanthemon, wie Plin.sagt lib.xxij.cap.xxj. Und diþ ist mein andere wolriechende Chamemelon, welche Diosc.im gemelten oτt auch Eranthemon und Callian, Chτysocomen und Chτysanthemon nent.

Die vierd Chamill ist ein vicium der andern allen, dieweil sie ohn geruch ist, und mag wol heissen Chamomilla fatua, insinida, non odorata, Cotulanon fœtida. Dise letste Chamomilla acht ich gåntzlich es sei Chτysanthemum Dios.lib.iiij.cap.lvj.besihe J. Ruellium lib.iij.cap.cij. Dise blům hat vil namen, sie heiþt Chalcas, Chalcithis, Chalchanton, Calcanthemon, Buphthalmus, Garuleus, Curzeta und Calta.

Von der Krafft und Würckung.

Die rechte zame garten Chamill, mit dem wolriechenden kraut unnd [153] blůmen, ist die best und aller krefftigst. Darnach die gemein wolriechende, so in früchten wachsen. Seind bede warmer und dτuckener complexion, zů resolvieren und den schmertzen zůstillen nützlich. Mógen in leib und ausserhalb fruchtbarlich genützt werden.

Innerlich.

Chamillen blůmen mit dem wolriechende kraut in wein gesotten und gedτuncken, eróffnet die leber, das miltz, und dτeibt auþ die gilb, der frawen blódigkeit, stillet jnnerliche schmertzen der Můtter, der dårm, der nieren und blasen. Zertheilt und heilet (in gemelter massen gebτaucht) das Lungen geschwår. Legt das keichen, dτeibt den lenden stein. Herwiderumb stopffen Chamillen den weissen bauchfluþ Lienteriam, erwóτmen den kalten magen, mit hinlegung viler jnnerliche schmertzen. (Leber, Miltz, Gilb, Frawen zeit, Schmertzen stillen. Lungen geschwår, Keichen, Stein, Bauchfluþ.)

Obernente würckung und tugent hat das gebτant wasser von Chamillen blůmen gebτant, fürnemlich die erst gesetzte gehóτt für die kindtbetterin, darumb das sie wol damit gereiniget werden. (Magen. Kindtbetterin.)

Denen so ståhts in die groþ kranckheit fallen, soll man Chamillen blůmen in essig und honig sieden, und darvon zů dτincken geben, die stehn gar bald auff, und werden der kranckheit ein zeitlang ledig. (Fallende sucht.)

Eüsserlich.

Es ist bei allen menschen kein bτeuchlicher kraut in der artznei als eben Chamillen blůmen, dann sie werden beinahe zů allen bτesten gebτaucht.

Die blůmen in wasser gesotten, und Chamillen ól darzů genommen, ist ein lóblich Enema zů der clystierung. Dann es stilt und heilt allen schmertzen der nieren, der můtter, der dårm, und der blasen. Umb des willen machen die weiber båder, fomenta, und secklin auþ den blůmen, für das bauch und můtter wee. Aller ding nůtzlich zü erweichen, und die verstandene Menses herfůr zů locken. (Clystierung. Fomenta. Bauchwehe.)

Der geruch der Chamillen, deþ gleichen das gebτant wasser, unnd auch die laugen von Chamillen bereit, seind nutz und gůt dem blóden haupt und hirn, daran gerochen, damit bestrichen und gezwagen. (Blód haupt.)

Ein decoction von Chamillen gemacht, gibt ein schón Lavament zů den bósen stinckende wunden und alten schåden. (Alt schåden.)

Oel van Chamillen blůmen gemacht, ist zů vilen dingen bτeüchlich, knollen zů erweichen, geschwulst nider zůlegen, und den schmertzen zůstillen. Jn summa, niemandts vermag alle tugend der edlen Chamillen beschτeiben, noch genůgsam erzelen und pτeisen. (Knollen, und Beülen.)

Die stinckend Chamill Cotula, gibt ein edel fůþbad zů der auffstossenden můtter, welche sich hin und her von einer seiten zů der andern würfft. Hat beinahe die würckung der Bybergeylen, daran gerochen, darüber gesessen, und den dampff darvon in leib empfangen. (Auffstossende můtter. )

Das kraut zerstossen und pflasters weiþ uber die wunden geschlagen, dτeibt sie zůsamen, das sie heilen. (K) [154]

Van kamille. Kapittel 47.

Van de witte kamille met de gele ogen groeien vier geslachten in Germanië, twee welriekende, een stinkende en de vierde zonder alle reuk.

De eerste en aller edelste ruikt met kruid, stengel en bloemen erg goed, ze is dor of groen, niet anders dan een welriekende, lieflijke, rijpe appel. Dit kruid is in het begin eer het bloeit aan te zien zoals duizendblad, Millefolium, en zo het bloeit is het de honden dille of padden dille, Cotula genoemd, gelijk. Vlecht zelf op de aarde en hangt zich aan zoals tijm, daarom het gemakkelijk van de jonge stekken geplant wordt. De wortels zijn wit vezelig. Tegen juni stijgt het niet over een zeventien cm hoog omhoog, op dezelfde dunne stengels gewint het sterachtige witgele bloemen zoals de gewone akker kamille, dan de appel is inwendig geel en ringsom met witte blaadjes versierd. Deze kamille is erg bitter zoals alsem of mater, dit kruid mag zich voor de vorst in winter goed behouden in de tuinen. Groeit graag aan de muren, aan de tuinen en waar men het heen plant. Is nu meer te Zweienbrücken, Hornbach en ook te Weissenburg en waar ik het heen gestuurd heb algemeen geworden. En heb dit kruid de eerste keer van een goede heer die het van Metz bracht met dankzegging ontvangen welke daar dit kruid vanwege zijn lieflijke reuk in tuinen teelde.

De andere kamille die alzo kwaad stinkt hou ik voor dat wilde geslacht van de net genoemde. Dan ze zijn elkaar met alle gestalte gelijk, alleen dat de wilde erg kwaad ruikt, ook dat ze grover is en hoger wordt, groeit gewoonlijk op de velden onder den vruchten.

De derde en gans algemene kamille is de doctor recepten een, dan zonder deze bloem kunnen ze niet veel uitrichten. Is een echte zomerbloem, teelt zichzelf van uitgevallen zaden welke zich de wormzaden, die men [151] reinvaar noemt, vergelijkt. Bloeit in jaar tweemal, de eerste keer in lente bijna in alle vruchten. In de herfst in rapen akkers. Dat kruid aan deze is wat zachter, gedrongener en tot zwartgroen geneigd. Het is ook gelijk wel aan deze en *de navolgende kamille een wonder zoals Plinius dat acht heeft genomen, libro 21 kapittel 22 dat het overal dat binnenste deel van de bloemen als allereerste open is, de blaadjes om dat open oogje aanvangen eruit te groeien wat men anders in geen bloemen geslacht waarneemt. Dan elke bloem roos of lelie heeft tevoren eer ze opengaan hun toegesloten knopjes, alleen dit geslacht en de betram bloemen doen dat niet.

De vierde kamille is de tegenwoordige zo gelijk zodat men ze nauwelijks van elkaar scheiden kan. En is echter het onderscheidt alleen aan reuk. Dan deze ruikt helemaal niet. Groeit gewoonlijk achter de tuinen en wat op de akkers. Deze bloemen en ook de voor vermelde akker kamille, zo ze vergaan, dorren beide stengels en wortels. Verjongen zich jaarlijks van de zaden wat de eerst gemelde kamille niet doet. [152]

Van de namen.

(Anthemis nobilis of nu Chamaemelum nobile) De eerste kamille is de echte en edele Parthenium Dioscorides. Dan het ruikt zoals Plinius libro 21 kapittel 31 zelf betuigt zoals een appel, alzo versta ik zijn Latijn dat daar alzo luidt; ‘Parthenium est odore mali’. Zegt daarbij: ‘Celsus noemt het Perdicium en Muralium’. Maar deze namen behoren tot de Parietaria en niet tot de kamille en ettelijke noemen het Leucanthen en Tamnachum. Daartoe stemt Galenus libro 6 de simplicibus en spreekt het is een Helxine, wat ook billijker de Parietaria toestaat, zegt darbij men noemt het ook Sideritim. Andere noemen Helxinen (zegt Galenus) Heracleam welke naam ook zeer vast veel toegelegd wordt in Dioscorides zoals de Sideritide en de Chamelea kapittel 166. Ik zwijg dat Panax dat ook Heraclion heetkapittel 50. Item dat Heracleum mel libro 3 kapittel 8, dat Abrotanon libro 4 kapittel 26, dat Origanon libro 3 kapittel 29, dat Helxine libro 4, kapittel 45, dat Polygonon libro 4 kapittel 4 en 5, dat Spumeun papaver libro 4 kapittel 65. Alzo hebben we vijf of meer Heraclea, wat wil dan daarvoor zijn ofschoon de naam Parthenium ook velen toegeven wordt, doch daarvan in 50^ste kapittel verder. Dan deze naam Parthenium is vast velen gewassen toegelegd zoals volgen zal en zoals boven voor een deel in 38^ste kapittel ook gemeld is geworden. Dioscorides libro 3 kapittel 146 geeft deze onze Parthenio veel namen en spreekt ettelijke noemen het Anthemida, daarvan ook in 38^ste kapittel. Andere noemen het Amaracum (dat soms ook de majoraan toestaat), andere noemen het Leucanthemon, Chamemelum, Chrysocatin, Melabathron, Florem campestrem, Cautam, Thamath, Solis seculum en Millefolium.

Hier ziet men dat veel namen ook veel verwarring brengen. Anthyllis en Anthemis noemt hij ook Leucanthemon kapittel 144 en 145 alzo ook flos Campestris. Millefolium is ook Sanguinalis herba, kapittel 4 libro 4. Maar dat echte Millefolium is Achilleos libro 4 kapittel 34 en 110. Melabathrum is dat Millefolium waarvan Dioscorides libro 1 kapittel 6 schrijft.

(Anthemis cotula) De andere stinkende kamille is een Cotula of Canta of Chamomilla foetida, paddendille, hondendille, Cynobotane, Cynanthemis. De tweede stinkende kamille mag wel dat Thalictrum Dioscorides zijn kapittel 93 libro 4. het is echter niet Parthenium zoals ettelijke houden.

(Matricaria recutita) De derde en algemene akker kamille heet in Dioscorides libro 3 kapittel 145 Anthemis en in Theophrastus Anthemon. Dit gewas houd ik voor dat echte Leucanthemon, Malanthemon of Melanthemon zoals Plinius zegt libro 22 kapittel 21. En dit is mijn andere welriekende Chamemelon welke Dioscorides in gemeld oord ook Eranthemon en Callian, Chrysocomen en Chrysanthemon noemt.

(Tripleurospermum maritimum subsp. inodorum) De vierde kamille is een onkruid van de anderen allen omdat ze zonder reuk is en mag wel heten Chamomilla fatua, insinida, non odorata, Cotulanon fœtida. Deze laatste kamille acht ik gans hetzij Chrysanthemum Dioscorides libro 4 kapittel 56, bezie J. Ruellius libro 3 kapittel 102. Deze bloem heeft veel namen, ze heet Chalcas, Chalcithis, Chalchanton, Calcanthemon, Buphthalmus, Garuleus, Curzeta en Calta.

Van de kracht en werking.

Die echte tamme tuinkamille met het wel riekende kruid en [153] bloemen is de beste en aller krachtigste. Daarna de gewone welriekende die zo in vruchten groeit. Zijn beide warme en droge samengesteldheid, op te lossen en de smarten te stillen nuttig. Mogen in lijf en aan de buitenkant vruchtbaar genuttigd worden.

Innerlijk.

Kamille bloemen met het welriekende kruid in wijn gekookt en gedronken opent de lever, de milt en drijft uit de geelzucht, de vrouwen bloederigheid, stilt innerlijke smarten van de baarmoeder, de darmen, de nieren en blazen. Verdeelt en heelt (in gemelde mate gebruikt) de longenzweer. Legt dat kuchen, drijft de lenden steen. Daar tegenover stopt kamille de witte buikvloed Lienteria, verwarmt de koude maag met neerleggen van vele innerlijke smarten.

Opgenoemde werking en deugd heeft dat gebrande water van kamille bloemen gebrand, voornamelijk de eerst gezette behoort voor de vrouwen in kraambed daarom dat ze goed daarmee gereinigd worden.

Diegenen zo steeds in de grote ziekte vallen zal men kamille bloemen in azijn en honing koken en daarvan te drinken geven, die staan erg gauw op en worden de ziekte een tijdlang kwijt.

Uiterlijk.

Er is bij alle mensen geen gebruikelijker kruid in de artsenij als even kamille bloemen, dan ze worden bijna tot alle gebreken gebruikt.

De bloemen in water gekookt en kamilleolie daartoe genomen is een geliefde vloeistof tot de klysma’s. Dan het stilt en heelt alle smarten van de nieren, de baarmoeder, de darmen en de blaas. Daarom maken de vrouwen baden, warme omslagen en zakjes uit de bloemen voor de buik en baarmoederpijn. Alle dingen nuttig te weken en de opgehouden menstruatie naar voren te lokken.

De reuk van de kamille, desgelijks dat gebrande water en ook de loog van kamille bereidt zijn nuttig en goed de zwakke hoofden en hersens, daaraan geroken en daarmee bestreken en gedweild.

Een afkooksel van kamille gemaakt geeft een schone wassing tot de kwade stinkende wonden en oude schaden.

Olie van kamille bloemen gemaakt is tot vele dingen gebruikelijk, knollen te weken, zwellingen neer te leggen en de smarten te stillen. In summa, niemand kan alle deugd van de edele kamille beschrijven, noch voldoende verhalen en prijzen.

De stinkende kamille, Cotula, geeft een edel voetbad tot de uitstotende baarmoeder welke zich heen en weer van ene zijde tot de andere werpt. Heeft bijna de werking van de bevergeil, daaraan geroken, daarboven gezeten en de damp daarvan in lijf ontvangen.

Dat kruid gestoten en pleistervormig over de wonden geslagen drijft ze tezamen zodat ze helen. [154]

Von Streichblůmen. Cap. XLVIII.

Streichblůmen hab ich im Woτmþser Gaw, sonderlich gegen der Statt Altzen auff den hohen steinechten feldern (welche ettliche Jar ungebawet ligen) erstmals funden. Die weiber samlen es im Bτachmonat in der besten blŭet, und lassens dürτ werden, biþ sie es bedóτffen. Diþ gewåchþ ist mit seiner gantzen substantz anzůsehen wie das gemein acker Chamillen, doch so ist die wurtzel, d stengel, dz kraut und blům, dicker, hóher, eschenfarber und bτeyter. Das kraut sicht als Reinfar, doch kleiner zerspalten. (Streichblůmen.) Die blůmen seind rings umbher mit schónen bletlin geziert, wie das gål gemein Buphthalmus, von farben gantz gål, jnwendig und auþwendig, wie die Quitten ópffel. Diþ kraut und blům riechen wol, beinahe wie der rot Beifůþ, so er inn der besten blŭet ist, oder wie der Gerwel blůmen.

Von den Namen.

Die weiber im Woτmbser und Meintzer Bisthumb, geben dem gewåchþ kein andern namen, dann Steinblůmen und Streichblůmen, uτsach das dise dürτe blůmen schón gål ferben. Darumb sieden die weiber inn gedachten land dise blůmen unnd kraut mit einander, bereitten also die sterck zů den betten damit ab, sparen hiermit den Saffran. Sonst findet man noch ein gål Streichkraut, vom selben an eim andern oτt.

Dise gegenwürtige gåle blům, mit stengel, kraut unnd wurtzel, so man sie recht wol besicht unnd examineert, würt man eigentlich befinden, das sie das recht Buphthalmus Dioscoτidis sein würt lib.iij.cap.cxlvij.welches gewåchþ nennen ettlich, spτicht Dioscoτ. Cachlan, Balsamenam, Mnesitheon, Mercurij Genituram, γονξίςυονς γσνοτΰφθιτξ, Genituram incor [155] ruptibilem. Narat und Cappacoraniam, etlich meinen es sei Eranthemon Hippocratis, Serapio nents Bichar cap.clviij. Ich můþ hie ein experiment von diser blůmen anzeigen, ob sie villeicht auch gemein würde, wie mein obernente Parthenium. Darumb hab ich sie gebτaucht zů der erstoτbenen geelsucht mit wein gesotten, unnd den selben wein zů dτincken geben warm, wie ein ander digestivum, hab sie warhafftig befunden, das sie resolviert und auþfürt on schaden und schmertzen. (Erstoτbene geelsucht.)

Von der Krafft und Würckung.

Solche gestirnte blůmen, hab ich mit den weibern Sterck od Streichblůmen genant, dann unsere Apotecken meister kennen die blůmen noch nit, wie wolten sie dann der ein namen kónnen geben. Seind vast warmer, druckener complexion. Jre tugend und vermógen seind under den namen beschτiben, zum theil under den wolriechenden Chamillen blůmen begriffen, die selbige zů erholen uberflüþig.

Innerlich.

Die blůmen in wein gesotten unnd gedτuncken, vertreiben die würm, stillet den bauch schmertzen. (Würm.) Andere tugend seind under den gemeinem Chamillen erzólt. Dioscoτides und Serapio leren, wann man auþ dem bade komme, soll man von disen blůmen etlich tag trincken, zůvoτ in wein gesotten, das soll die Geelsucht, oder die Geelfarb ausserhalb der haut vertreibe. Sonds macht diser dτanck unwillen und kotzen. (Kotzen.)

Eüsserlich.

Dise blůmen haben alle würckung der wolriechenden Chamillen, und mógen auch fůr Wermůt blůmen genommen werden. Dise geele zerknischte blůmen mit zerschmoltzen wachs temperiert, und uber beülen und knollen gelegt sollen zertheilt werden. (Beülen.)

Van Strijkbloemen. Kapittel 48.

Strijkbloemen heb ik in Wormbser Gaw, vooral tegen de stad Altzen op de hoge steenachtige velden (welke ettelijke jaar ongebouwd lagen) de eerste keer gevonden. De vrouwen verzamelen het in juni in de beste bloei en laten het dor worden totdat ze het behoeven. Dit gewas is met zijn ganse substantie aan te zien zoals de gewone akker kamille, doch zo is de wortel, de stengel, dat kruid en bloem dikker, hoger, askleuriger en breder. Dat kruid ziet eruit als een reinvaarn, doch kleiner gespleten. De bloemen zijn ringsom met mooie blaadjes versierd zoals dat gele gewone Buphthalmum, van kleur gans geel, inwendig en uitwendig zoals de kweeappel. Dit kruid en bloemen ruiken goed, bijna zoals de rode bijvoet zo het in de beste bloei is of zoals de duizendblad bloemen.

Van de namen.

(Anthemis tinctoria) De vrouwen in Wormbser en Meintzer bisdom geven het gewas geen andere naam dan steenbloemen en strijkbloemen, oorzaak dat deze dorre bloemen schoon geel verven. Daarom koken de vrouwen in gedacht land deze bloemen en kruid met elkaar, bereiden alzo die stijlen van de bedden daarmee af en besparen hiermee de saffraan. Soms vindt men noch een geel strijkkruid, van diezelfde in ander oord.

Deze tegenwoordige gele bloem met stengel, kruid en wortel zo men het recht goed beziet en onderzoekt zal men eigenlijk bevinden dat ze dat echte Buphthalmum Dioscorides zal moeten zijn libro 3 kapittel 147 welk gewas noemen ettelijke, spreekt Dioscorides, Cachlan, Balzadenam, Mnesitheon, Mercurij Genituram, γονξίςυονς γσνοrΰφθιrξ, Genituram incor [155] ruptibilem, Narat en Cappacoraniam, ettelijke menen hetzij Eranthemon Hippocratis, Serapio noemt het Bichar kapittel 158. Ik moet hier een experiment van deze bloemen aanwijzen of ze mogelijk ook algemeen wordt zoals mijn boven genoemde Parthenium. Daarom heb ik het gebruikt tot de verstorven geelzucht met wijn gekookt en dezelfde wijn te drinken gegeven warm zoals een andere digestivum en heb ze waar bevonden dat ze oplost en uitvoert zonder schaden en smarten.

Van de kracht en werking.

Zulke sterachtige bloemen heb ik met de vrouwen sterk of strijkbloemen genoemd, dan onze apotheek meesters kennen die bloemen noch niet, hoe willen ze dan die een naam kunnen geven. Zijn vast warme, droge samengesteldheid. Hun deugd en vermogen zijn onder de namen beschreven, voor een deel onder de goed ruikende kamillebloemen begrepen, diezelfde te herhalen overvloedig.

Innerlijk.

De bloemen in wijn gekookt en gedronken verdrijven de wormen stillen de buik smarten. Andere deugd zijn onder de gewone kamille verhaald. Dioscorides en Serapio leren wanneer men uit het bad komt zal men van deze bloemen ettelijke dagen drinken, tevoren in wijn gekookt, dat zal de geelzucht of de gele kleur aan de buitenkant van de huid verdrijven. Soms maakt deze drank onwil en kotsen.

Uiterlijk.

Deze bloemen hebben alle werking van de goed ruikende kamille en mogen ook voor alsem bloemen genomen worden. Deze gele gekneusde bloemen met gesmolten was getemperd en over builen en knollen gelegd zullen verdeeld worden.

Von Scharten. Cap. XLIX.

Scharten blůmen wachsen in etlichen Wysen am Rheinstrom, die auff dem Gaw ligen, deþgleichen auff etlichen Weckholter bŭheln und bergen. Jm Newmonat und Augustmonat pflegt man diþ kraut so es in der besten blŭet ist ein zůsamlen, unnd dann zůverkauffen. Jst ein kraut mit eim braunen dünnen stenglin, des bletter seind vast zerschartet oder zerkerfft wie ein sichel. Die blůmen seind knópfficht wie die koτn blůmen, doch grósser. Und seind diser kreütter noch dτei geschlecht, wa man jr eben war wolt nemen. Doch das aller best und edelst in der artznei, gewint ein bτaunen stengel von einer schlechten und wenig zasichten wurtzel, elenbogen hoch, von einem harichten schwartz groen kraut auff gewachsen, welches kraut in der ersten, dem kleinen Wegwart nit unåhlich ist. Gewint auff ein jeden stengel ij.iij.oder iiij.gestirnte blůmen, auþwendig. Die bletlin umb den apffel zů purpurfarb oder bτaun blo geneigt, eins zimlichen sŭssen zeittigen apffel geruchs.

(2) Das ander geschlecht ist wie das gemelt, doch in allen dingen magerer, (K ij) [156] schwertzer, und die blůmen harecht anzůsehen, welche so sie uberzeitig seind, wie die Sonnen würbel abfallen, und hinfliegen.

(3.) Das dτitt geschlecht ist dem ersten in allen dingen gleich, allein dz die blůmen aller ding gål seind, wachsen auff steinachte bŭheln am gebirg.

Das vierd geschlecht mag wol ein ander art sein, dann es reücht wie ein halber Wermůt, die bletter aber diþ krauts seind groeschen farb, zerspalten als were es ein halber Beifůþ oder Wermůt. Die blůmen seind gestirnt und gantz jnwendig und auþwendig gål. Diþ gewåchþ würt elen hoch, und gemeinlich auff der hóhe auff ungebawten feldern gefunden. Dieweil diþ gewåchþ dem voτdτigen mit der blůmen gleich ist hab ichs darunder gezelet, dieweil mir es auch niemands hat wóllen nennen, so befinde ich doch das es mit gestalt unnd geschmack des voτdτigen sich nit verleückneu kan, stells also zům kreütter richter. Wann ich sonst richter dτüber wer (das mir allein nit gezimpt) wolt ichs ein Wermůt geschlecht nennen. Etliche künstler nennen dz auch Heidnisch wundkraut.

Von den Namen.

Dise blůmen nennen die Ferber zů Speir sampt dem gemeinen volck Scharten blůmen, under welchen blůmen, und in sonderheit die bτaun oder purpurfarb, halt ich für die dτitt Chamillen Diosco.welcher namen dτoben geschτiben stehen. Die letst mag wol ein geschlecht sein des Wermůts oder Beifůþ.

Von der Krafft und Würckung.

Das vermógen und die krafft gedachter beider blůmen, ist auch under den Chamillen beschτiben. Dio.sagt es sei die purpur Chamill, welche etlich Eranthemon nennen, der blasen und zů dem stein. (Stein.) (Fomenta oder båder darauþ gemacht) krefftiger weder die andern. Hie soll man die gantz purpur farbe blůmen verstehen, welche gemeinlich auff den rauhen hohen bergen under den Weckholter hecken jre wonung haben. Die ander, Scharten genant, so in den wisen unnd Awen wachþt, und zů der farb allein ge [157] bτaucht würt, mag wol ein andern namen in der geschτifft haben, mir aber noch zür zeit nit wiþlich. So vil auff diþ mal von allen Chamillen blůmen.

Van schaarden. Kapittel 49.

Schaarden bloemen groeien in ettelijke weiden aan Rijnstroom die op de Gauw liggen, desgelijks op ettelijke jeneverbes heuvels en bergen. In juli en augustus pleegt men dit kruid zo het in de beste bloei is in te zamelen en dan te verkopen. Is een kruid met een bruin dun stengeltje, de bladeren zijn erg geschaard of gekerfd zoals een sikkel. De bloemen zijn knopachtig zoals de korenbloemen, doch groter. En zijn deze kruiden noch drie geslachten als men hen even goed waar wil nemen. Doch de allerbeste en edelste in de artsenij gewint een bruine stengel van een rechte en weinig vezelige wortel, ellenbogen hoog die van een harig zwart groen kruid opgroeien welk kruid in het begin veel op de kleine cichorei lijkt. Gewint op elk stengel 2, 3 of 4 stervormige bloemen, uitwendig. De blaadjes om de appel tot purperkleurig of bruin blauw geneigd, een matige zoete rijpe appel reuk.

Dat andere geslacht is zoals de gemelde, doch in alle dingen magerder, [156] zwarter en die bloemen behaard om aan te zien welke zo ze overrijp zijn zoals de zon wervels afvallen en heen vliegen.

Dat derde geslacht is de eerste in alle dingen gelijk, alleen dat de bloemen aller ding geel zijn, groeien op steenachtige heuvels aan gebergte.

Dat vierde geslacht mag wel een andere aard zijn, dan het ruikt zoals een halve alsem, die bladeren echter van dit kruid zijn grauwkleurig, gespleten als was het een halve bijvoet of alsem. De bloemen zijn stervormig en gans inwendig en uitwendig geel. Dit gewas wordt 70cm hoog en gewoonlijk op de hoge op ongebouwde velden gevonden. Omdat dit gewas de vorige met de bloemen gelijk is heb ik het daaronder geteld omdat me het ook niemand heeft willen noemen, zo bevind ik toch dat het met gestalte en smaak de vorige zich niet verloochenen, stel alzo tot de kruiden rechter. Wanneer ik anders bericht daarover wordt (dat me alleen niet gelukte) wilde ik het een alsem geslacht noemen. Ettelijke kunstenaars noemen dat ook heidens wondkruid.

Van de namen.

(Serratula tinctoria) Deze bloemen noemen de ververs te Speir samen met het gewone volk schaarden bloemen onder welke bloemen en vooral de bruine of purperkleurige houd ik voor de derde kamille Dioscorides welke namen boven geschreven staan. De laatste mag wel een geslachten zijn van alsem of bijvoet.

Van de kracht en werking.

Dat vermogen en de kracht gedachte beide bloemen is ook onder de kamille beschreven. Dioscorides zegt hetzij de purperen kamille, welke ettelijke Eranthemon noemen, de blazen en tot de steen (warme omslagen of baden daaruit gemaakt) krachtiger dan de anderen. Hier zal men de gans purperkleurige bloemen verstaan welke gewoonlijk op de ruwe hoge bergen onder de jeneverbes hagen hun woning hebben. De andere, schaarden genoemd, zo in de weiden en bergweiden groeit en tot de verf alleen [157] gebruikt wordt mag wel een andere naam in de schriften hebben die me echter tot nog toe niet bekend zijn. Zo veel op deze keer van alle kamillebloemen.

Von Metter. Cap. L.

Wa ich des Metters geschwige, spτåchen die zoτnigen meister, ich hett sein nie gesehen, darumb můþ ich jn auch in die zal der gestirnten blůmen bτingen. (Můtter kraut.) Jst ein gewåchþ das vast gern an den mauren und umb die zeün wachþt, ein gschlecht meins bedunckens, des Wurmkrauts, Reinfar und nit der Chamillen noch des Beifůþ. Dann wurtzel, kraut, stengel unnd der geruch, vergleichen sich mit einander. Das Metterkraut ist zerspalten wie der jung Coτiander, ehe er inn stengel und blůmen steigt, von farben Schweitzergrůn. Vier, fünff, oder sechþ stengel wachsen etwann von eim stock oder wurtzel, die da vast zaþecht und wasecht ist. Die stengel werden elen hoch, darauff vil blůmen dτauschelecht, weiþgål, unnd gestirnt anzůsehen, wie das weiþ Buphthalmus, S. Johans blům genant, doch vast kleiner. Eins ubelen starcken geruchs, der geschmack bitter als Wermůt. Diþ gewåchþ zielet sich auch selbs vom auþgefallenen samen, der sich dem Wurmkraut oder Reinfar samen auch vergleicht. Metter mag den winter frost wol leiden, ob er schon von vj.jaren her im garten gestanden, welches die acker Chamillen nicht thůn. Dann so bald die selbige zeittig werden in der blŭet, vergeht die gantz substantz, also das es jårlichs vom samen ernewert můþ werden, wie die koτnblůmen. Des Mettern wild geschlecht wachþt in ettlichen bτandt Ródern, mit gantz gålen blůmen die nach der zeittigung wegfliehen wie Creützwurtz. Das kraut von disem ist zerspalten, eschenfarb, fast anzůsehen wie der Beifůþ.

Von den Namen.

Herτe Gott wa soll ich mit dem kraut hin?, oder wz soll ich im für tauff namen auþ der geschτifft geben. Dann die namen so jm die hochgelehτten geben, hab ich schon hievoτ meiner ersten wolriechende Chamillen mit getheilt. Jch will aber hie dem zů lieb nit untrew sein, sonder will jm die na (K iij) [158] men Matricariam, Můtterkraut und Parthenium, Meidtblůmen auch lassen. So doch disen namen Parthenium, unser Galenus lib.vj.simplic.dem einen Helxine, und Apuleius dem Mercuriali unnd Parietarie cap.lxxxij.lxxxiij.zůlegen. So ligt nun nichts daran es heiþ gleich Partenium Metter, oder Beifůþ, wie auch ettlich meinen. Es sei nun ein nam des Bengelkrauts, oder Tag und nacht, allein das will ich sie bitten, sie wóllen disen hübschen namen Parthenium, meiner wolriechenden Chamillen, die sich voτ allem frost und hitz erhalten kan, auch nit nemen. Das kraut Metter würt von Jacobo Manlio Crispula genant, von ettlichen unbillich Centaureum maius. Andere nennen den Metter auch Febτifugam. Avicenna nent es Uchuen lib.ij.ca.dccxxiij. Serapio nent es Achuen cap.ccxliij.etlich meinen es sei Avicenna Emeruchit. L. Phτisius in seinem Synonimis schτeibt, es heisse Amarella, Molusa, Amaration und Lampuesia. Coτdus will Amaracus Galeni sei Metter oder Matricaria. Es sei nun Metter ein Parthenium oder ein Cauta mit dem namen, so ist doch mit seiner gestalt und krafft ein geschlecht des Reinfarns, und nit Artemisia tenuifolia, berůff mich also auff die natur und gestalt diser kreütter in allen dingen. Es ist aber eigentlich das recht Parthenium Dios. Plinij, und Matricaria ein ding.

Von der Krafft und Würckung.

Metter kraut ist warmer dτuckner complexion, mag in der artznei wie Dausentgulden kraut, oder wie der Wermůt unnd Reinfarn genützt werden.

Innerlich.

Metter kraut oder das safft darvon eingenommen, laxiert, treibt auþ die gallen, die zåhen phlegmata und die würm. Derhalben würt diþ kraut hoch gepreiþt, bei den verståndigen weibern, die geben den safft, das gebτant wasser, oder das gedóτrt pulver vom kraut, den unreinen Febτichen kalten weibern sich darmit zů purgieren. (Laxiert. Gallen. Wurm.)

Das Metterkraut hat den rhům uberkommen zům Rind vihe, dann die weiber so mit dem vihe kónnen, pflegen das gedóτrt Metterkraut mit saltz dem vihe abents einzůgeben, solche artznei reiniget das vihe, vertreibt das keichen und auff bleen. (Rind vihe. Keichen.)

Eüsserlich.

Auþ Metterkraut macht man heilsame fomenta, oder schweiþbåder, zů der harten erkalten můtter darüber gesessen. (Harte můtter von kelte.)

Das grŭn Metter kraut zerstossen, unnd warm auffgelegt, leschet das wild fewτ, zertheilt die geschwulst unnd stillet (also warm gebτaucht) das bauch weethumb. Andere tugend seind in der Dausent gulden, unnd Wermůt beschτiben. (Wild fewτ.)

Van Mater. Kapittel 50.

Als ik van mater zwijg, spraken de toornige meesters, ik heb het niet gezien, daarom moet ik het ook in het getal van de stervormige bloemen brengen. Is een gewas dat erg graag aan de muren en om de tuinen groeit, een geslacht, volgens mij, van wormkruid, reinvaar en niet de kamille, nog van de bijvoet. Dan wortel, kruid, stengel en de reuk vergelijken zich met elkaar. Dat materkruid is gespleten zoals de jonge koriander eer het in stengel en bloemen stijgt, van kleur Zwitsers groen. Vier, vijf of zes stengels groeien ongeveer van een stek of wortel die daar erg vezelig waterachtig is. De stengels worden 70cm hoog waarop veel bloemen bossig, witgeel en stervormig aan te zien zoals die witte Buphthalmum, St. Johans bloem genoemd, doch vast kleiner. Een kwade sterke reuk, de smaak bitter als alsem. Dit gewas teelt zich ook zelf van uitgevallen zaden dat zich het wormkruid of reinvaar zaden ook vergelijkt. Mater mag de winter vorst wel lijden ofschoon het al 6 jaren in de tuin staat welke de akker kamille niet doet. Dan zo gauw diezelfde rijp worden in de bloei vergaat de ganse substantie alzo dat het jaarlijks van zaden vernieuwd moet worden zoals de korenbloemen. De mater’s wilde geslacht groeit in ettelijke gebrande rooiplaatsen met gans gele bloemen die na de rijping wegvliegen zoals kruiskruid. Dat kruid van deze is gespleten, askleurig, vast aan te zien zoals de bijvoet.

Van de namen.

(Tanacetum parthenium) Heer God waar zal ik met het kruid heen? Of wat zal ik hem voor doopnaam uit de schriften geven. Dan de namen zo hem de zeer geleerden geven heb ik alreeds hiervoor mijn eerste welriekende kamille meegedeeld. Ik wil echter hier hen vanuit liefde niet ontrouw zijn, maar wil hem die [158] namen Matricariam, moederkruid en Parthenium, meiden bloemen ook laten. Zo doch deze namen Parthenium, onze Galenus libro 6 simplicibus de ene Helxine en Apuleius de Mercuriali en Parietarie kapittel 82 en 83 tellen. Zo ligt nu niets daaraan het heet gelijk Partenium mater of bijvoet, zoals ook ettelijke menen. Hetzij nu een naam van het bingelkruid of glaskruid, alleen dat wil ik ze vragen, ze willen deze hubse naam Parthenium mijn goed ruikende kamille die zich voor alle vorst en hitte behouden kan ook niet nemen. Dat kruid mater wordt van Jacobus Manlius Crispula genoemd, van ettelijke onbillijk Centaureum maius. Andere noemen de mater ook Febrifugam. Avicenna noemt het Uchuen, libro 2 kapittel 1223. Serapio noemt het Achuen kapittel 243, ettelijke menen hetzij Avicenna Emeruchit. L. Phrysius in zijn Synonimis schrijft het heet Amarella, Molusa, Amaration en Lampuesia. Cordus wil Amaracus Galenus is mater of Matricaria. Nu is mater een Parthenium of een Cauta met de naam, zo is het toch met zijn gestalte en kracht een geslacht van reinvaar en niet Artemisia tenuifolia, beroep me alzo op de natuur en gestalte van dit kruid in alle dingen. Het is echter eigenlijk dat echte Parthenium Dioscorides, Plinius en Matricaria een ding.

Van de kracht en werking.

Mater kruid is warme drogende samengesteldheid, mag in de artsenij zoals duizend gulden kruid of zoals alsem en reinvaar genuttigd worden.

Innerlijk.

Mater kruid of dat sap daarvan ingenomen laxeert, drijft uit de gallen, die taaie flegma en de wormen. Daarom wordt dit kruid hoog geprezen bij de verstandige vrouwen, die geven het sap, dat gebrande water of dat gedorde poeder van kruid de onreine koortsachtige koude vrouwen zich daarmee te purgeren.

Dat materkruid heeft de roem overkomen tot het rundvee, dan de vrouwen zo met het vee kunnen plegen dat gedorde materkruid met zout het vee ‘s avonds in te geven, zulke artsenij reinigt dat vee, verdrijft dat kuchen en opblazen.

Uiterlijk.

Uit materkruid maakt men heilzame warme omslagen of zweetbaden tot de harde verkouden baarmoeder, daarboven gezeten.

Dat groene mater kruid gestoten en warm opgelegd lest het wild vuur, verdeelt de zwellingen en stilt (alzo warm gebruikt) de buikpijn. Andere deugd zijn in de duizend gulden en alsem beschreven.

Von Reinfar. Cap. LI.

Dieweil der Reinfar (ob er schon mit kraut dem farn sich vergleicht) ein halber Metter unnd ein halber Wermůt oder Beifůþ ist, hab ich [159] jn gern dem Metter nach gesetzt. Zů dem, so ist Reinfar dem Metter mit wurtzel, stengel, kraut und geruch zům theil ånlich. Allein das Reinfar in allen dingen grósser und krefftiger würt, und doch nit so ubel reücht. Von einer fladerechten wurtzel kommen vil stengel, bτaunrot, etwann ij.elen hoch, die theilen sich im obersten in vil neben zincken gantz dτauschelecht. Darauff wachsen vil hübscher nacketer gåler blůmen nit gesternt neben einander. Dise knópff blůmen seind nichts anders dann samen, welcher so er schwartz zeitig, ist der Chamillen samen gleich, doch grósser und am geruch stercker, blŭet im Newmonat. Reinfar findt man gemeinlich auff den wasser gestaden, etwann in gårten neben den zeünen, an ettlichen gemeür, sonderlich auff ungebawten graþechtem erdtrich. (Locus.)

Noch ist ein Reinfar der auch auff den wisen und wasser gestaden funden würt, würt hoch als der ander. Die stengel seind schier wie der Wegwart doch nit also zincket. Das kraut ist spitz, schmal, unnd wie ein såg zerkerfft, die bletter seind sonst den gantz schmalen weiden blettern gleich, doch kaum halb so bτeit, beinahe wie die kleine schmale federn d vógel an den flü (K iiij) [160] geln. Die blůmen, deren vil auch auff dem stengel wachsen, seind weiþ gestirnt, wie die blůmen am Gerwel Millefolium genant, und das jnwendig der blŭet ist bleich weiþfarb groe, fast anzůsehen wie der Metter blůmen, seind auch des geruchs wie der gål Reinfar. So ist nun der gróst underscheid under den Reinfaren am meisten am kraut, dann des jetzigen Reinfarns ist sein kraut anders und spitziger dann des gålen. Sonst seind sie mit wurtzel und geruch fast gleich. Wiewol das mit den gefiderten bletlin ist nit so bitter und starck am geruch.

Von den Namen.

Wann miτs mócht verzigen werden, wolt ich hie ein wenig freveln, und den Metter sampt dem nackenden Reinfar, under das Capitel Anthyllis schτeiben, und das also lassen stehn, biþ das mir ein hochgelehτter in Teütschen lauden das recht Anthyllis bτecht. (1. Anthyllis.) Doch hab ich schon vernommen Anthyllis soll ein Chamåpytis sein, will abermals gewarnet haben dz niemandts sich in meinem schτeiben erger oder verfŭren laþ. Anthyllis heiþt aber in Diosc.lib.iij.auch Anthyllon unnd Anthemis. Deþgleichen nennt man es auch Eranthemon und Leucanthemon, Soτanthen, Floτem campstrum, und Solastrum, welches woτt Plinius lib.xxj.cap.xxix. Anticellum nent. Andere gemelte namen seind dτoben mehτ gehóτt. Sonst ist Solastrum oder Soleastron Sideritis Diosco.lib.iiij.ca.xxxiij. Ettlich wóllen Reinfar sei ein Ambτosia, das widerspτicht M. Vergilius, und spτicht man kenn Ambτosiam zů unsern zeiten nit mehτ. Jacobus Manlius sagt Reinfar oder Tanacetum heiþ auch Daneta, ettliche wóllen den Beifůþ Monoclonos genant Reinfar lassen sein.

(2.) Die ander Reinfar mit der weissen blŭet, einer kronen gleich, was jhr nam sei, oder warfür ichs halt, würt nach dem Millefolio angezeigt werden, wer diþ gewåchþ ein Bertram nennt, thůt jm zů vil. Aber zům capitel Ptarmice Diosco.lib.ij.cap.clj.schickt es sich nit so gar ubel. Andere wóllen diþ gewåchþ das zweit Tragion Diosc.lib.iiij.cap.xlviij.deütten.

Von der Krafft und Würckung.

Reinfar unnd Metterkraut seind einerlei art und complexion, warm und dτucken, haben auch in der artznei fast einerlei Würckung, jnnen und aussen gebτaucht.

Innerlich.

Der samen von dem Reinfar ist ins geschrey kommen, das er mit honig und wein eingedτuncken, die würm soll auþtreiben, den bauch schmertzen stillen, und den schweiþ auþtreiben. (Wurmsamen.)

Andere krafft und vermógen des Reinfarns, seind wie der Chamillen blůmen, und Metterkraut.

Der ander Reinfar mit den gefyderten blettern, gehóτt under das clx capitel, zů den Millefolijs. [161]

Van reinvaarn. Kapittel 51.

Omdat de Reinvaarn (ofschoon het zich met het kruid de varen vergelijkt) een halve mater en een halve alsem of bijvoet is heb ik [159] het graag de mater na gezet. Boven dat zo is reinvaar de mater met wortel, stengel, kruid en reuk voor een deel gelijk. Alleen dat reinvaar in alle dingen groter en krachtiger wordt en doch niet zo kwaad ruikt. Van een fladderende wortel komen veel stengels, bruinrood, ongeveer 140cm hoog en die verdelen zich in bovenste in veel zijtakken gans bossig. Daarop groeien veel hubse naakte gele bloemen niet stervormig naast elkaar. Deze knop bloemen zijn niets anders dan zaden welke zo het zwart is rijp is en de kamille zaden gelijk, doch groter en aan reuk sterker, bloeit in juli. Reinvaar vindt men gewoonlijk op de water randen, wat in tuinen naast den tuinen, aan ettelijke muren en vooral op ongebouwd grasachtig aardrijk.

Noch is er een reinvaar die ook op de weiden en waterranden gevonden wordt en wordt hoog als de andere. De stengels zijn schier zoals de cichorei doch niet alzo met takken. Dat kruid is spits, smal en zoals een zaag gekerfd, de bladeren zijn anders de gans smalle wilgenbladeren gelijk, doch nauwelijks half zo breed en bijna zoals de kleine smalle veren aan de vogels aan de vleugels. [160] De bloemen, die en veel ook op de stengel groeien zijn wit en sterachtig zoals de bloemen aan duizendblad, Millefolium genoemd, en dat inwendige van de bloei is bleek witkleurig grauw, vast aan te zien zoals de mater bloemen, zijn ook de reuk zoals de gele reinvaar. Zo is nu het grootste onderscheidt onder de reinvarens het meeste aan kruid, dan deze tegenwoordige reinvaarn is zijn kruid anders en spitser dan de gele. Anders zijn ze met wortel en reuk erg gelijk. Hoewel dat met de geveerde blaadjes is niet zo bitter en sterk aan reuk.

Van de namen.

(Tanacetum vulgare) Als het me vergeven mocht werden zou ik hier wat zondigen en de mater samen met de naakte reinvaar onder dat kapittel Anthyllis schrijven en dat alzo laten staan tot dat me een zeer geleerde in Duitse landen dat echte Anthyllis bracht. Toch heb ik reeds vernomen Anthyllis zou een Chamåpytis zijn en wil weer gewaarschuwd hebben dat niemand zich in mijn schrijven ergert of verleiden laat. Anthyllis heet echter in Dioscorides libro 3 ook Anthyllon en Anthemis. Desgelijks noemt men het ook Eranthemon en Leucanthemon, Soranthen, Florem campstrum en Solastrum welk woord Plinius libro 21 kapittel 29 Anticellum noemt. Andere gemelde namen zijn boven meer gehoord. Soms is Solastrum of Soleastron Sideritis Dioscorides libro 4 kapittel 3. Ettelijke willen reinvaar is een Ambrosia, dat weerspreekt M. Vergilius en spreekt men kent Ambrosiam in onze tijden niet meer. Jacobus Manlius zegt reinvaar of Tanacetum heet ook Daneta, ettelijke willen de bijvoet, Monoclonos genoemd, reinvaar laten zijn.

(Achillea ptarmica) De andere reinvaar met de witte bloei, een kroon gelijk, wat zijn naam is of waarvoor ik het hou wordt na dat Millefolium aangezegd, wie dit gewas een bertram noemt doet hem te veel. Echter tot het kapittel Ptarmice Dioscorides libro 2 kapittel 151 schikt het zich niet zo erg kwaad. Andere willen dit gewas dat tweede Tragion Dioscorides libro 4 kapittel 48 aanduiden.

Van de kracht en werking.

Reinvaar en materkruid zijn een en dezelfde aard en samengesteldheid, warm en droog, hebben ook in de artsenij vast een en dezelfde werking, van binnen en buiten gebruikt.

Innerlijk.

Het zaad van reinvaar is in geroep gekomen dat het met honing en wijn ingedronken de wormen zou uitdrijven, de buik smarten stillen en het zweet uitdrijven.

Andere kracht en vermogen van de reinvarens zijn zoals de kamille bloemen en materkruid.

De andere reinvaar met de geveerde bladeren gehoord onder dat 160^ste kapittel tot de Millefolium. [161]

Von Maszlieben oder Zeitlosen. Cap. LII.

Es seind noch mehτ hüpscher gestirnter blůmen voτ handen, nemlich die Maþlieben auff den awen und feüchten graþgårten, die jnwendig auch gåle augen haben wie Chamillen, unnd darumb mit kleinen weissen oder mit rotleibfarben bletlin geziert und bekleidet. (Zeitloþlin.) Dise blŭmlin findt man schier durchs gantz jar, aber gegen dem frŭling am meisten. Seind stócklin mit waþechten filtzechten oder zaþechten weissen wurtzeln, wie die Wegerich wurtzeln. Das kraut schweitzer grŭn, lind unnd weich. Jn der ersten es anfacht zů blŭen, ist es auff der erden gespτeit, anzůsehen wie ein schóner stern. Das kraut aber ein wenig bτeiter dann dz gemein gål Meüþóτlin. Stoþt zům ersten grŭne knópfflin als flachs bollen, die steigen auff dünnen runden stengelin ubersich, spannen hoch oder weniger, unnd thůn sich auff zů blůmen, welche so sie zeitig seind, fellt das gål darinn (welches der samen ist) auþ, und pflanzt sich selbs wie die acker Chamillen.

Diser blŭmlin hat man nun auff vier oder fünfferlei farben in den Wurtzgårten, gleich wie den Hanenfůþ, gefüllet auff bτacht, damit die junge dóchter jr kurtzweil haben zů den kråntzen. Ettliche diser blŭmlin seind gantz blůtrot gefüllt, ettliche nicht gefüllet, ettliche aber schneeweiþ gefüllet, und deren auch ungefüllet mit gålen augen. Herwiderumb seind ettliche rot und weiþ durch einander gespτengt, gefüllet und nit gefüllet, ettliche jnwendig weiþ, auþwendig rot gefůllet, anzůsehen wie ein roter Widerschein, ettliche stócklin rotweiþ gefüllet. Wa sie vast feücht und lang in einem oτt bleiben, das sie nit fürter gesetzt werden, verånderen sich die blŭmlin, unnd werden gantz grŭn. Herwiderumb stossen die weiþgefülte blŭmlin (so sie nit bald abbτochen werden) andere neben blŭmlin, auþ den kópfflin der ersten, also das etwann iiij.oder v.blŭmlin von einer blůmen auþ dem hirn herausser wachsen. [162]

Von den Namen.

Maþlieben heiþt man im Westerich Zeitlóþlin, im Bisthumb Speier Massŭselen, zŭ Latin Pτimula veris, Solidago, und beim Pandectario Arthτitica, freilich darumb das es ein gewaltig experiment ist für das heiþ und lauffend glider wethumb. Dóτffte wol auþ Delphis ein Oτaculum zů disen blůmen, wie sie die alten genent hetten. Plinius unnd Ruellius nennen sie Bellium minoτem unnd Bellidem, in Gallia heiþt sie Margarita, Darbei laþ ichs auch bleiben.

Von der Krafft und Würckung.

Solche holtselige zeitlóþlin oder Maþlieben blŭmlin, mógen in leib und ausserhalb genützt werden.

Innerlich.

Wasser Maþlieben gebτant, und das gedτuncken, kŭlet die Leber leschet jnnerliche hitz, zemet Choleram, heilet blåterlin, und die Bτeün im mund, und auff der zungen, so von hitz entstanden seind. (Hitzige leber. Breüne im mund.)

Das kraut in seiner jugent mit Saltz, eþig, unnd baumól gessen, laxiert den harten bauch. (Harten bauch.)

Eüsserlich.

Die grŭne bletter seind heilsam zů allen hitzigen wunden, darauff gelegt. Das kraut zerknischt und auff die geschwulst der Macht gelegt, hinder schlecht und weret der hitz, mit senfftigkeit und niderlegung des schmertzens. (Repurcuþivum.)

Ettliche machen mit disem kraut und blůmen schweiþbåder, thůn darzů Attich und Odermeng, soll gůt sein die lamen glider zů erwecken, unnd die selbige wider auff zůbτingen. (Lame glider.)

Van Madelieven of tijdelozen. Kapittel 52.

Er zijn noch meer hupse gesternde bloemen voor handen namelijk de madelieven op de bergweiden en vochtige grastuinen die inwendig ook gele ogen hebben zoals kamille en daaromheen met kleine witte of met rode vleeskleurig blaadjes versiert en bekleedt. Deze bloempjes vindt men schier door het ganse jaar, maar tegen het voorjaar het meeste. Zijn stekjes met wasachtige viltachtige of vezelige witte wortels zoals de weegbree wortels. Dat kruid Zwitsers groen, zacht en week. In het begin eer het aanvangt te bloeien is het op de aarde uitgespreid en aan te zien zoals een mooie ster. Dat kruid echter een weinig breder dan de gewone gele muisoor. Stoot als eerste groene knopjes als vlas bollen en die stijgen op dunne ronde stengeltjes omhoog, zeventien cm hoog of minder en doen zich open tot bloemen welke zo ze rijp zijn valt dat gele daarin (wat het zaad is) uit en plant zichzelf zoals de akker kamille.

Deze bloempjes heeft men nu op vier of vijfvormige kleur in de kruidentuinen gelijk zoals de hanenvoet gevuld opgebracht waarmee de jonge dochters hun tijdverdrijf hebben tot de kransen. Ettelijke van deze bloempjes zijn gans bloedrood gevuld, ettelijke niet gevuld, ettelijke echter sneeuwwit gevuld en van die ook ongevuld met gele ogen. Daar tegenover zijn ettelijke rood en wit door elkaar bevlekt, gevuld en niet gevuld, ettelijke inwendig wit en uitwendig rood gevuld, aan te zien zoals een rode weerschijn, ettelijke stekjes roodwit gevuld. Waar ze lang vochtig en lang in een oord blijven zodat ze niet verder gezet worden veranderen zich de bloempjes en worden gans groen. Daar tegenover stoten de witgevulde bloempjes (zo ze niet gauw afgebroken worden) andere zijbloempjes uit de kopjes van de eersten alzo dat ongeveer 4 of 5 bloempjes van een bloem uit het hart groeien. [162]

Van de namen.

(Bellis perennis) Madelieven noemt men in Westerich tijdelozen, in bisdom Speier madezoetjes, in Latijn Primula veris, Solidago en bij Pandectario Arthritica, vrijwel zeker daarom dat het een geweldig experiment is voor de hete en lopende ledenpijn. Durf wel uit Delphi een orakel tot deze bloemen zoals de ouden het genoemd hebben. Plinius en Ruellius noemen het Bellium minorem en Bellidem, in Gallië heet ze Margarita. Daarbij laat ik het ook blijven.

Van de kracht en werking.

Zulke lieflijke tijdelozen of madelieven bloempjes mogen in lijf en aan de buitenkant genuttigd worden.

Innerlijk.

Water van madelieven gebrand en dat gedronken koelt de lever en lest innerlijke hitte, temt gal, heelt blaartjes en de mondblaartjes in de mond en op de tong die zo van hitte ontstaan zijn.

Dat kruid in zijn jeugd met zout, azijn en olijvenolie gegeten laxeert de harde buik.

Uiterlijk.

De groene bladeren zijn heilzaam tot alle hete wonden, daarop gelegd. Dat kruid gekneusd en op de zwellingen van het geslacht gelegd slaat weg en weert de hitte met zachtheid en neerleggen van de smarten.

Ettelijke maken met dit kruid en bloemen zweetbaden en doen daartoe kruidvlier en Agrimonia, zou goed zijn de lamme leden op te wekken en diezelfde weer op te brengen.

Von Frawenkraut. Cap. LIII.

Mich wundert das die alten Kreütter bŭcher dises gewåchþ nit gedencken. Seintemal es nit allein gemein, also das man diþ kraut beinahe auff allen kirch hófen von weibern auff den greberen gepflantzet findt, sonder auch das es ein wolriechende wurtz ist, dürτ unnd grŭn. Sonderlichen im Meien in die pfannkůchen, wie Balsam und andere wolriechende kreütter gebτaucht würt. Jst ein kraut in der ersten des Lentzen anzůsehen, als spitzer Wegerich, allein dz ein jeglichs blåtlin rings umbher wie der bτaunen Bathonien bletter zerkerfft sein. Die wurtzel fladert auff der erden, kreücht hin und wider mit vilen zaseln durch einander, waþecht, verwickelt und geschτenckt wie die Chτistwurtz. Eins starcken geruchs, ein wenig zů bitterkeit geneigt. Gegen dem Meyen wachsen von einem stock iiij.oder v.hoher stengel, zweier elen hoch, rings umbher von unden an biþ oben auþ, mit vilen kleinen schmalen blettlin. Darnach neben den selben auch zimliche bτeite bletter anzůsehen wie die bletter am gålen heidnischen wund [163] kraut, gantz dτauschelecht. Am gipffel der stengel seind gåle, offene, runde, ungestirnte knópff, die vergleichen sich aller ding den gålen Reinfaren knópffen. Diþ kraut, stengel und blůmen riechen wie ein halber Balsam oder Müntz, fast lieblich, ist bitter auff der zungen schier als Wermůt.

Noch soll ein wild geschlecht sein und in wålden wachsen, darvon Pli.im xxv.bůch ix.ca.schτeibt, ist mir noch zůr zeit unbekant.

Von den Namen.

Ich můþ aber ein kŭnheit begehn und die stürm der wind nit achten. Hie haben wir lieben Herτen das recht Alisma, davon Diosc.lib.iij.cap.clv.schτeibt, und spτicht es heisse auch Damasonium, Alcea, Acyron und Lyron. (Alisma.) Wiewol Alcea ein geschlecht Malve ist, davon Diosc.iij.cap.clx.ein besonder capitel schτeibt. Deþgleichen ist Damasonium auch ein nam der hecken Halimi lib.j.ca.cx. Plinius sagt Alisma heiþ Cacaulis li.xxvj.cap.v. (Cacaulis.) Das aber ettlich wóllen Alisma sei Plantago aquatica, wasser Wegerich, des haben sie kein weittern behelff, dann das Alisma gern an wasserigen oτten wechþt. Andere meinen es sei Fistula Pastoris. Andere es sei das Bifolium zweiblat, welches dem wasser Wegerich etwas gleich ist. Aber davon in seim oτt. Phτisius meint Alisma heisse auff Arabisch Cazimbτium.

Von der Krafft und Würckung.

Es ist kein wunder das diþ wolriechend kraut in den wurtzgårten gezielet würt, dann es solcher ehτen wol werd ist. Am geruch seer lieblich, in der Würckung wunderbarlich. Sein complexion ist warm und dτucken, nützlich in leib für aller hand gifft genommen, Eüsserlich auffgelegt, die knollen zů vertreiben.

Innerlich.

Das grŭn kraut so es noch jung ist, pflegt man in der speiþ wie die edele Salbei zů bτauchen, umb seins gůten geruchs und geschmacks willen. Aber das kraut mit wein gesotten unnd gedruncken, ist nutz denen so zů [164] vil Opium, oder andere gifftige artznei hetten gessen, auch denen so Laubfrósch Rubetas, Móτhasen, und andere gifft bei sich hetten, fürnemlich aber der wurtzeln auff ij.quinten gepulvert, und mit so vil wilden Pestnachen samen in wein getruncken, vertreibt nit allein das obgedachte gifft, sonder stillet auch den bauchfluþ, und das Gτimmen im leib, frawen unnd mannen, Summa sein Würckung ist wie des Paτthenij. (Opium. Gifft. Gifftige artznei. Bauchfluþ. Grimmen.)

Eüsserlich.

Fomenta unnd schweiþbåder auþ dem kraut bereit, erfoτdert die zeit, mit hinlegung des schmertzens. (Frawen zeit.)

Das kraut zerstossen und pflasters weiþ auff gelegt, zertheilt die harten knollen, und andere geschwulst, wa sich die selbigen haben auffgewoτffen. (Knollen. Beülen.)

Van vrouwenkruid. Kapittel 53.

Me verwondert dat de oude kruidenboeken dit gewas niet gedenken. Het is niet alleen algemeen alzo dat men dit kruid bijna op alle kerkhoven van vrouwen op de graven geplant vindt, maar ook dat het een welriekende kruid is, dor en groen. Vooral in mei in de pankoeken zoals balsem en andere welriekende kruiden gebruikt worden. Is een kruid in het begin van de lente aan te zien zoals spitse weegbree, alleen dat elk blaadje ringsom zoals de bruine betonie bladeren gekerfd zijn. De wortel fladdert op de aarde, kruipt heen en weer met vele vezels door elkaar, wasachtig, verwikkelt en geschrankt zoals het kerstkruid. Een sterke reuk, een weinig tot bitterheid geneigd. Tegen de mei groeien van een stek 4 of 5 hoge stengels van 140cm hoog, ringsom van onder aan tot boven toe met vele kleinen smalle blaadjes. Daarna naast dezelfde ook tamelijk brede bladeren aan te zien zoals de bladeren aan het gele heidense [163] wondkruid, gans bossig. Aan top van de stengel zijn gele, open, ronde niet sterachtige knoppen, die vergelijken zich aller ding de gele reinvaar knoppen. Dit kruid, stengel en bloemen ruiken zoals een halve balsem of munt, erg lieflijk, is bitter op de tong schier zoals alsem.

Noch zou een wild geslacht zijn en in wouden groeien waarvan Plinius in 25^ste boek 9^de kapittel schrijft, is me noch ter tijd onbekend.

Van de namen.

(Tanacetum balsamita) Ik moet echter een koenheid begaan en de storm van de wind niet achten. Hier hebben we lieve heren dat echte Alisma waarvan Dioscorides libro 3 kapittel 155 schrijft en spreekt het heet ook Damasonium, Alcea, Acyron en Lyron. Hoewel Alcea een geslacht van Malva is waarvan Dioscorides 3 kapittel 160 een bijzonder kapittel schrijft. Desgelijks is Damasonium ook een naam van de haag Halimi libro 1 kapittel 110. Plinius zegt Alisma heet Cacaulis libro 26 kapittel 5. Dat echter ettelijke willen Alisma is Plantago aquatica, water weegbree, dus hebben ze geen verdere hulp dan dat Alisma graag aan waterige oorden groeit. Andere menen het is Fistula Pastoris. Andere het is dat Bifolium tweeblad welke de water weegbree wat gelijk is. Echter daarvan in zijn oord. Phrisius meent Alisma heet op Arabisch Cazimbrium.

Van de kracht en werking.

Het is geen wonder dat dit goed ruikende kruid in de kruidentuinen geteeld wordt, dan het is zulke eer wel waard. Aan reuk zeer lieflijk, in de werking wonderbaarlijk. Zijn samengesteldheid is warm en droog, nuttig in lijf voor aller hand gif genomen, uiterlijk opgelegd om de knollen te verdrijven.

Innerlijk.

Dat groene kruid zo het noch jong is pleegt men in de spijs zoals de edele salie te gebruiken vanwege zijn goede reuk en smaak. Maar dat kruid met wijn gekookt en gedronken is nuttig diegenen zo te [164] veel opium of andere giftige artsenij hebben gegeten, ook diegenen zo loof kikker, Rubetas, zeehazen en andere gif bij zich hebben, voornamelijk echter de wortels op 2 quinten verpoedert en met zo veel wilde pastinakenzaden in wijn gedronken verdrijft niet alleen dat gedachte gift, maar stilt ook de buikvloed en dat grommen in lijf, vrouwen en mannen. In summa, zijn werking is zoals de Parthenium.

Uiterlijk.

Warme omslagen en zweetbaden uit het kruid bereidt bevordert de tijd met neerleggen van de smarten.

Dat kruid gestoten en pleistervormig opgelegd verdeelt de harde knollen en andere zwellingen waar zich diezelfde hebben opgeworpen.

Von Dürτwurtz unnd Flóhkraut. Cap. LIIII.

Vil unsern haben von Balsam, Paradeiþholtz, Amomo, Nardis, und allerhand frembder wurtzen geschτiben, die sie villeicht jrs bedunckens kennen, wiewol sie die selben etwann kaum dürτ inn den Apotecken gesehen haben. (Donderwurtz.) Dargegen die kóstlichen wurtzen so tåglich bei uns mit fŭssen getretten, will niemandts warnemen, vermeinen also sie habens wol in dem hohen schůlen auþgericht, wann sie von eim ding konnen sagen unnd schτeiben, wie es diser und jhener Meister hab genent unnd auþgestrichen, daran die selben etwann auch (mit uτlaub) felen. Also gantz ist unser kunst, art unnd natur auff frembde ding geneigt, die wir nit wissen noch haben. Dardurch die edlen schópffung Gottes, deren wir reichlich, uberflüþig und die fülle haben, verachtet unnd mit fŭssen getretten werden, als unnütze uberflüþige geschópff des himlischen vatters. Das sicht man stets in allen dingen, gewåchsen und kreüttern, und sonderlich an diser Dürτwurtz. Wiewol die fast gemein, und die alte weiber inn dem fall uber die hohen Meister und Doctoτes seind. Dieweil die weiber dise Dürτwurtz kennen, unnd auff unser lieben Frawen himmelfart tag in jre sagmina oder wurtzwüsch und Verbenas samlen und [165] weihen, für alle gespenst, und sonderlich für ungewitter, vermeinen gantz d donder und hagel kónne nit schad:, wa und an welchem oτt die Dürτwurtz sei. Aber dise superstition lassen wir auch fallen, unnd sagen das der Dürτwurtz ist zwei geschlecht groþ unnd klein. (Forma.) Welche bede sampt fast gemeine kreütter an feüchten graþechten stetten wachþen, als auff den uferen der fliessende wasser, auff den auþgedτuckten lachen, in den feüchten awen, etwann in dóτffern hinder den nassen zeünen. Das gróst diser kreütter würt offt anderhalb elen hoch, mit krausen wollechten schmalen blettern, als weiden bletter, von unden am stengel an biþ zům ende, die sich beinahe dem weissen Katzen balsam Mentastrum genant, vergleichen. Am gipffel wachsen schwartz gåle gestirnte blůmen auþ und Jnwendig. So die gnůg zeitig und vergehn wóllen, fliegen sie hinweg, als die verblŭet Creützwurtz oder Gånþdistel. Und das ist der unståt sam der nit an eim oτt bleiben will. (1. Species.)

(2.) Die klein Dürτwurtz ist nit vil uber spannen hoch, ein fein dτauschelechts steüdlin, wie ein kleins åstlich båumlin. Ein stengel oder ståmlin, daran die wurtzel schlecht, kurtz, mit wenig zaseln. Das kraut daran schwartz od grofarb grŭn, rauch, ein wenig zerkerfft als die klein Creützwurtz. Die blůmen seind auch rund, aber nit gestirnt, zů dunckel schwartzer farben geneigt, anzůsehen wie die blŭet am gålen Reinfar. So die zeittig werden, falt der sam auþ, wie am Reinfar, dise bede kreütter, groþ und klein, seind eins fast starcken geruchs, schier wie ein Bachmüntz, doch seltzamer und stercker. Dise blůmen findt man im Augstmonat blŭen. Der underscheid diser blümen ist der, ich halt das groþ für das månnlin, das kleinst und sterckest für das frewlin, davon Theophτastus schτeibt lib.vj.de plant. Histoτia. (Tempus.)

Es ist aber noch ein geschlecht diser zwei, welches ich das mittelst zwischen den obangezeigten geachtet hab. Dann es ist mit seiner substantz grósser dan das kleinst, und ist kleiner dann das gróst, sonst fast mit kraut und blůmen gleich, stinckt ubler dann die andern bede.

Das ander flóh kraut in den Apotecken, zielt man nun mehτ in gårten bei uns, das kreücht erstmals auþ der erden im Meien mit zweien oder dτeien spitzigen gråþlin aller ding, wie das Sternkraut Coτonopus genant, doch seind die bletter etwas grósser, grofarber und rauher, der werden von tag zů tag vil auþ einer runden, schlechten wurtzeln, gegen dem Bτachmonat so dτingen runde, lange, dünne stengel herfür mit vilen gewerben, gemelte stengel seind zůrings umbher mit vilen spitzigen rauhen gråsern bekleidet, tragen om óbersten der gipffel runde grofarbe kólblin, die blŭen im Newmonat und Augst, aller ding wie der klein spitz Wegerich, gegen dem Herbst würt der samen zeittig, der vergleicht sich der gestalt nach den flóhen, unnd ist das kraut so es grŭn ist vast bitter und scharpff, das befindt man uber ein weil, so man das kraut versucht hat.

Von den Namen.

Welcher Doctoτ will mir hie zeigen wa dise kreüter (die man auff dem Gaw, Speirer bistumb Dürτwurtz oder Donder wurtz nent) im Dio.gemelt werde. So hóτet nun zů jr kreütter meister, kennen jr dise angezeigte kreütter, so nemend sie in die hånd, und halten sie zů der beschτeibung Conyze, Dios.am cxxvij.cap.des dτitten bůchs, on zweifel da werden jr sehen (Conyza.) (L) [166] (der neid hindere das gesicht anderst) wie das dise gewåchs mit der beschτeibung Conyze, in allen dingen so fein zůtragen, auþgenommen deren Würckung unnd krafft, hab ich noch nit erfaren. Es sei nun Conyza oder nit (wie ettlich sagen móchten) so hab ichs doch darfür, und will dise kreütter darfür halten, biþ ich bessers underτicht werde. Der tugent und krafft wóllen wir auch mit der zeit warnemen. Also ist diþ Conyza mein Pulicaria, oder Flóhkraut, welches Plin.lib.iij.cap.ccxxvij.unbillich Cunilan nennet. (Pulicaria.) Dann was Cunila eigentlich heisse, ist dτoben im viij.cap.gemelt woτden. Das Conyzam nent Diosc.lib.iij.cap.ccxxvij. Cynozematitin, Tanachion, Phycos, Jschyn, Dinosmon, Anubiam, Hedemiam, Militarem herbam, Deliarion, Febτifugam (das der Dausent gulden und dem Metter zůstehet) Phτagmosam, Musterum, Pisjan, Bτephoctonon, Ceti, Jntybum, welches eigentlich ein nam der Endivien und Wegwarten ist, lib.ij.cap.cxcj.de Jntybus et Condτyllis Dios.

Das klein Conyzam nent Dios. Panion und Libanotida, welcher nam sonst dem Rosmarein gebŭrt lib.iij.cap.lxxix.et cap.lxxx.

Das letst kraut nent man des samens halben flóhe kraut in Dioscoτide lib.iiij.cap.lxviij.heiþt es ψύλλιομ zů Latin Pulicaria herba, unnd Sylbacium. Andere vólcker (sagt Dioscoτides) nennen diþ gewåchs Caraphysin, Cynocephalion, Chτystalion, Cynonyan, Psyllerin, Conidim, Vargungum. Jn Serapione heiþt der samen Bazarachatona cap.ccxx.in Averroe Bescarcoton cap.xlij. (ψύλλιομ.)

Von der Krafft und Würckung.

Dise kreütter seind von den hohen Meistern noch nit gesehen, oder erkant woτden, wiewol sie ein kóstlichs lob und zeügnuþ in der Artznei Jnnerlich und Eüsserlich zůbτauchen, in der geschτifft haben. Seind dτuckner warmer complexion.

Der flóhe samen Psyllion ist mittelmåþiger eigenschafft, nicht feücht noch zůdτucken, aber zůr kŭlung gantz geneigt, das kraut aber ist bitter, darumb halt ichs mit Mesue für ein schådlich, gifftig, hitzig kraut, dτumb würt allein der samen Jnnerlich unnd Eüsserlich fast genutzt zü vilen pτesten.

Innerlich.

Die zwey erst gesetzte kreütter, mit jren blůmen in wein gesotten, unnd warm gedτuncken, treibt nit allein die verstandene zeit, sonder auch die todt geburt und bürden. Hiemit sehen zů die jhenigen so es bτauchen, das sie nit anders darmit anrichten. (Dodte geburt. Bürden.)

Jn voτgemelter massen gedτuncken, ist nutz denen so dτópffelecht harnen und die harnwind, oder kalten seich haben. Dise artznei treibt auþ und zertheilt die gålsucht mit gewalt, derhalben dise kreütter der verstopfften Leber fast dienstlich seind. (Harnwinde. Geelsücht. Verstopffte leber. Fallend sucht.)

Dise kreütter mit eþig gesotten unnd eingegeben, erweckt die in groþ kranckheit seind gefallen.

Psyllien samen zerknischt ein zeit lang in wasser geweicht und gedτuncken, miltert und heilt die verserte dårm und stillet also genützt, alle hitzige (Verserte dårm) [167] Cholerische bauchflüþ, die rot růr und andere bauchflüþ, so von schådlicher hitziger artznei, als von Scammonio kommen, wie dann etwan die Recepta zů scharpff darmit acviert werden, von den ongeschickten onbarmhertzigen Recept meistern, welche nit vil mitleiden mit den krancken haben. (Ror rhůr. Schådlich artznei.)

Eüsserlich.

Wa das kraut hin gespτeit würt da mag kein schlang oder ungezifer bleiben, derhalben auch die flóhe darvon sterben oder raumen mŭssen. (Schlangen. Flóhe. Gifft.)

Der rauch von disen kreüttern, vertreibt schlangen unnd schnacken. Die alten weibern halten, dz diser rauch alles bóþ gespenst verjage, es móge auch der donder nit in ein hauþ schlagen, wann dise kreütter darinnen seind. (Gespenst. Donder.)

Das kraut grŭn zerstossen, und pflasters weiþ auffgelegt, zeücht auþ den wunden das schlangen gifft, heilt und seübert andere schåden, gebissen oder gestochen. Uber die stirnen also gebunden, sonderlich das klein geschlecht, stillet das grausam hauptweh, Phτenesin. (Schlangen gifft. Hauptwee.)

Psyllien samen gestossen, unnd in rosen wasser uber nacht geweicht, das würt zů einem glatten schleime, darmit soll man die zungen salben, so von der hitz und bτeüne verseret und verbτant ist, das hilfft sehτ wol. (Verserte zunge.)

Gemelte artznei bekompt auch sehτ wol denen, so ein groþ hitzig hauptschmertzen haben, den soll mans uber die stirnen binden mit leinen dŭchlin. (Hauptwee)

Voτgedachten flóhesamen zerstossen den selben in rosen wasser, in eþig oder in gemeinen dτinck wein geweicht, darnach pflasters weiþ ubergeschlagen, zertheilt die hitzigen knollen hinder den ohτen. Also ubergebunden bτingt widerumb zů recht die verτenckte glider, heilt den bτuch der jungen kinder, treibt dem selben, deþgleichen den auþgedτuckten nabel wider hinder sich in den leib, doch soll man die selben fürter mit gebend versoτgen. Jn summa es ist ein berŭmpter kóstlicher samen, zů allen hitzigen glidern und bósen wunden, also wie voτstehet pflasters weiþ ubergeschlagen. (Oτen knollen. Verτenckte glider. Brüch. Nabel.)

Van Dorkruid en vlokruid. Kapittel 54.

Veel van de onze hebben van balsem, paradijshout, Amomum, Nardus en allerhande vreemde kruiden geschreven die ze mogelijk naar hun denken kennen, hoewel ze dezelfde nauwelijks wat dor in de apotheken gezien hebben. Daartegen die kostelijke kruiden zo dagelijks bij ons met voeten getreden wil niemand waarnemen en menen alzo ze hebben het wel in de hogescholen uitgericht als ze van een ding kunnen zeggen en schrijven zoals het deze en dergelijke meesters hebben genoemd en uitgestreken, daaraan dezelfde wat ook (met verlof) falen. Alzo gans is onze kunst, aard en natuur op vreemde ding geneigd die we niet weten noch hebben. Daardoor de edele schepping van God die we rijkelijk, overvloedig en in de hoeveelheid hebben veracht en met voeten getreden worden als onnuttige overvloedige scheppingen van de hemelse vader. Dat ziet men steeds in alle dingen, gewassen en kruiden en vooral aan dit dorkruid. Hoewel die erg algemeen en de oude vrouwen in dit geval over de hoge meester en doctors zijn. Omdat die vrouwen dit dorkruid kennen en op onze lieve Vrouwen Hemelvaart dag in hun sagmina of kruidbos en Verbenas verzamelen en [165] wijden voor alle gespenst en vooral voor onweer, menen gans de donder en hagel kunnen niet schaden waar en aan welk oord dat dorkruid is. Maar deze superstitie laten we ook vallen en zeggen dat het dorkruid is twee geslachten, groot en klein. Welke beide samen erg gewone kruiden aan vochtige grasachtige plaatsen groeien zoals op de oevers van de vloeiende wateren, op de uitgedroogde poelen, in de vochtige bergweiden en wat in dorpen achter de natte tuinen. Dat grootste van deze kruiden wordt vaak meer dan een meter hoog met gekroesde wollige smalle bladeren als wilgenbladeren van onder aan de stengel aan tot het einde die zich bijna de witte katten balsem, Mentastrum genoemd, vergelijkt. Aan top groeien zwart gele stervormige bloemen uit- en inwendig. Zo die genoeg rijp zijn en vergaan willen vliegen ze weg zoals dat uitgebloeide kruiskruid of ganzedistel. En dat is het rusteloze zaad dat niet op een plaats blijven wil.

Dat kleine dorkruid is niet veel over zeventien cm hoog, een fijn bossig kruidje zoals een klein takkerig boompje. Een stengel of stammetje waaraan de wortel recht en kort is met weinig vezels. Dat kruid daaraan zwart of grauw gekleurd groen, ruig, een weinig gekerfd zoals dat kleine kruiskruid. De bloemen zijn ook rond, echter niet stervormig en tot donker zwarte kleur geneigd, aan te zien zoals de bloei aan gele reinvaar. Zo die rijp worden valt het zaad eruit zoals aan reinvaar, deze bede kruiden, groot en klein, zijn een erg sterke reuk schier zoals een beekmunt, doch zeldzamer en sterker. Deze bloemen vindt men in augustus bloeien. Het onderscheidt van deze bloemen is die, ik hou de grote voor dat mannetje en de kleinste en sterkste voor dat vrouwtje waarvan Theophrastus schrijft libro 6 de plantis Historia.

Er is echter noch een geslacht van deze twee welke ik de middelste tussen de boven gezegden geacht heb. Dan het is met zijn substantie groter dan de kleinste en is kleiner dan de grootste, anders erg met kruid en bloemen gelijk, stinkt erger dan de andere beide.

Dat andere vlokruid in de apotheken teelt men nu meer in tuinen bij ons, dat kruipt de eerste keer uit de aarde in mei met twee of drie spitse grasjes en aller ding zoals das sterkruid, Coronopus genoemd, doch zijn die bladeren wat groter, grauwe gekleurd en ruwer, die worden van dag tot dag veel uit een ronde, rechte wortel en tegen juni zo dringen ronde, lange, dunne stengels voor met vele wervels, gemelde stengels zijn ringsom met vele spitse ruwe grassen bekleedt, dragen om het bovenste van de top ronde grauw gekleurde kolfjes en die bloeien in juli en augustus, aller ding zoals die kleine spitse weegbree, tegen de herfst wordt het zaad rijp, dat vergelijkt zich de gestalte naar de vlooien en is dat kruid zo het groen is erg bitter en scherp, dat bevindt men na een tijdje zo men dat kruid geprobeerd heeft.

Van de namen.

(Inula conyzae als grote, Pulicaria vulgaris als kleine en Pulicaria dysenterica als middelste) Welke doctor wil me hier tonen waar deze kruiden (die men op de Gaw, Speirer bisdom Dürrkruid of donderkruid noemt) in Dioscorides gemeld worden. Zo hoor nu toe u kruidenmeester kent u deze aangezegde kruiden zo neem ze in de hand en hou ze bij de beschrijving Conyze, Dioscorides in 127^ste kapittel van het derde boek, zonder twijfel daar zal u zien [166] (de nijd hindert dat gezicht anders) zoals dit gewas met de beschrijving Conyze in alle dingen zo fijn toedragen, uitgezonderd hun werking en kracht heb ik noch niet ervaren. Het is nu Conyza of niet (zoals ettelijke zeggen mogen) zo heb ik ze doch daarvoor en wil deze kruiden daarvoor houden tot ik beter onderricht word. De deugd en kracht willen we ook met de tijd waarnemen. Alzo is deze Conyza mijn Pulicaria of vlokruid welke Plinius libro 3 kapittel 227 onbillijk Cunilan noemt. Dan hoe Cunila eigenlijk heet is boven in 8^ste kapittel gemeld worden. De Conyzam noemt Dioscorides libro 3 kapittel 227 Cynozematitin, Tanachion, Phycos, Ischyn, Dinosmon, Anubiam, Hedemiam, Militarem herbam, Deliarion, Febrifugam (dat de duizend gulden en de mater toestaat) Phragmosam, Musterum, Pisjan, Brephoctonon, Ceti, Intybum, welke eigenlijk een naam van de andijvie en cichorei is, libro 2 kapittel 191 de Intybus en Condryllis Dioscorides.

Dat kleine Conyzam noemt Dioscorides Panion en Libanotida welke naam anders de rozemarijn behoort libro 3 kapittel 79 en kapittel 80.

(Plantago psyllium) Dat laatste kruid noemt men vanwege de zaden vlooien kruid en in Dioscorides libro 4 kapittel 68 heet het ψύλλιομ, in Latijn Pulicaria herba en Sylbacium. Andere volkeren (zegt Dioscorides) noemen dit gewas Caraphysin, Cynocephalion, Chrystalion, Cynonyan, Psyllerin, Conidim en Vargungum. In Serapio heet het zaad Bazarachatona kapittel 220. In Averrhoe Bescarcoton kapittel 62.

Van de kracht en werking.

Deze kruiden zijn van de hoge meesters noch niet gezien of herkend geworden, hoewel ze een kostbare lof en getuigenis in de artsenij innerlijk en uiterlijk te gebruiken in de schriften hebben. Zijn drogende warme samengesteldheid.

De vlooien zaden Psyllion is middelmatige eigenschap, niet vochtig nog te droog, maar tot koeling gans geneigd, dat kruid echter is bitter, daarom hou ik het met Mesue voor een schadelijk, giftig heet kruid, daarom wordt alleen het zaad innerlijk en uiterlijk vast genuttigd tot vele gebreken.

Innerlijk.

De twee eerst gezette kruiden met hun bloemen in wijn gekookt en warm gedronken drijft niet alleen de opgehouden tijd, maar ook de dode geboorte en nageboorte. Hiermee zien toe diegenen die het zo gebruiken dat ze niet anders daarmee aanrichten.

In voorgemelde mate gedronken is nuttig diegenen zo droppelend plassen en de plaswind of koude zeik hebben. Deze artsenij drijft uit en verdeelt de geelziekte met geweld, derhalve deze kruiden de verstopte lever erg dienstig zijn.

Deze kruiden met azijn gekookt en ingegeven wekt op die in grote ziekte zijn gevallen.

Vlo zaden gekneusd en een tijd lang in water geweekt en gedronken milt en heelt de bezeerde darm en stilt alzo genuttigd alle hete [167] galachtige buikvloed, de rode loop en andere buikvloed die zo van schadelijke hete artsenij zoals van Scammonea komen als dan de recepten wat te scherp daarmee geactiveerd worden van de ongeschikte onbarmhartige recept meesters welke niet veel medelijden met de zieke hebben.

Uiterlijk.

Waar dat kruid heen verspreid wordt daar mag geen slang of ongedierte blijven, daarom ook de vlooien daarvan sterven of ruimen moeten.

De rook van deze kruiden verdrijft slangen en slakken. De oude vrouwen houden het erop dat deze rook alle boze gespenst verjaagt en mag ook de donder niet in een huis slaan wanneer deze kruiden daarin zijn.

Dat kruid groen gestoten en pleistervormig opgelegd trekt uit de wonden dat slangengif, heelt en zuivert andere schaden, gebeten of gestoken. Over de hersens alzo gebonden, vooral dat kleine geslacht, stilt dat gruwzaam hoofdpijn, Phrenesin.

Vlozaden gestoten en in rozenwater over nacht geweekt zodat het wordt tot een gladde slijm, daarmee zal men de tong zalven zo van de hitte en mondblaartjes bezeerd en verbrand is, dat helpt zeer goed.

Gemelde artsenij bekomt ook zeer goed diegenen zo een grote hete hoofdpijn hebben, die zal men het over de hersens binden met linnen doekjes.

Voorgedachte vlooienzaden gestoten en datzelfde in rozenwater, in azijn of in gewoon drink wijn geweekt, daarna pleistervormig overgeslagen verdeelt de hete knollen achter de oren. Alzo overgebonden brengt wederom terecht de verrekte leden, heelt de breuk van de jonge kinderen, drijft die, desgelijks de uitgedrukte navel, weer achter zich in het lijf, toch zal men diezelfde verder met verband verzorgen. In summa, het is een beroemd kostbaar zaad tot alle hete leden en kwade wonden, alzo zoals voor staat pleistervormig omgeslagen.

Von Alantwurczel. Cap. LV.

Wir haben nun vil gewåchþ mit augen und gestirnten blůmen underhanden gehabt, noch ist ein schóne zů gegen, welcke blům und wurtzel Mercurius dem Ulyþi (wie ettlich vermeinen) soll angezeigt haben, damit er sich der zauberei von der Breckin Circe erledigt. So man aber den rechten Poeten Homerum besicht im zehenden bůch Odyssee, da redt Ulysses also. Die wurtzel der edelen salben, so im Mercurius anzeigt hab, sei schwartz, und die blům milchfarb, schwerlich zůfinden, die Gótter aber so sie kennen, haben sie Moly genent. Biþ hieher Homerus, ob nun Alantwurtzel die selbig sei, geb ich zůermessen. (Homerus. Moly.) Alantwurtzel ist ongevårlich die gróst und schónst under den gestirnten blůmen, ob wol sonst mehτ gestirnter funden werden, wóllen wir doch jetzund der lieblichen wolriechenden Alantwurtzel gedencken, welche jre beste krafft (meins bedunckens) in der wurtzel hat, und das darumb, dieweil kraut, stengel, blůmen unnd samen on geruch seind.

Dise wurtzel wann sie dτei oder vier jar alt ist, facht sie an neben zincken zůgewinnen, und zům wenigsten stoþt sie jårlichs ein sonder aug, oder ne (L ij) [168] ben setzling, welche so sie von der můtter genommen, und fürter gesetzt, wachsen sie auff gleich dem Merrettich, der auch also von den obersten augen oder zincken gepflantzt würt. Die Alantwurtzel hat der erden farb, dann wie der grund ist, also ist auch die eüsserst rind, dann rot bτaun farb, dann schwartz farb, aber jnwendig allzeit gantz weiþ. Diser wurtzel thůn im Winter die Meüþ gedτang, hülchen sie auþ, entweders den hunger zů stillen, od andere hilff davon zůbegeren. (Tempus.) Jm ende des Apτillen stossen obgemelte åuglin an der hauptwurtzel, ein jedes seine spitzige eschenfarbe bletter, welche bletter so sie wol auff komme, vergleichen sie sich mit grósse und gestalte, dem grossen eschfarben Wullkraut. (Forma.) Unnd wa die recht hauptwurtzel von den meüsen und wŭrmen nit verseret würt, stoþt sie im Meien ein langen stengel, etwan dτeier elen hoch, mit neben anhangende blettern, die ersten bei der erden fast bτeit, und lang, darnach je hóher am stengel, je kleiner, schmåler und spitzer, rings umb den runden stengel, gleichsam der selbig durch die bletter gezogen were, dann der stengel mit seinen blettern ist geschickt wasser zůhalten, wie die karten oder Weber distel. Am gypffel des stengels kommen die grossen schónen goldtgåle gestirnte blůmen, grósser dan die Johans blůmen oder Streichblůmen. So die blůmen auþgeblŭet haben, stehn die haτechte kópff mit jrem samen (welcher sich der Karten samen vergleicht) biþ an den Herbst, darvon mag man auch junge Alantstócklin, wie von obgemelten neben åuglin zielen, welches ich auff beide seiten versůcht, unnd war erfunden hab. Mógen in aller hand erdtrich auffwachsen, doch am liebsten in halb leimeten gårten unnd åckern. (Locus.) Auff ungebawten reihnen, doτnhecken unnd wisen, findt man sie selbs wachsen, [169] im Elsaþ beim Kochersperg, im Westerich auff den dτucknen wisen, unnd obs gårten, gewinnen selten blůmen, uτsach das sie wie angezeigt, vom ungezifer im hertzen verletzt und auþgehülscht werden.

Von den Namen.

Ich halt Alantwurtzel für das recht Elenion Dios. Wiewol ich etwan im argwon stunde mit dem gewåchþ Panax, Chyronium, darzů bewegt mich Apuleius cap.xcvj.der Ennulam auch also nennet. Aber wa man die geschτifft wol gegen einander helt, befindt sich das obgemelte wurtzel mit jr gantzen gestalt, gůten geruch, scharpffen geschmack, farben unnd tugent, eigentlich das recht Elenion Dios.ist, welches er auch Symphyton, Persicam, Jnulam campanam, Radicem medicam, Clegniam, Nectariam, Terminalium, Jdeam Rubum, Verbascum, Jdeum Oτestion, und Lenen nennet lib.j.cap.xxvij. Apuleius im gemelten cap.nent die wurtzel auch Centaurion, Helenam, und Hinnulam. Was kan man abermal under den namen zancken, das woτt Enula oder Hinnula ist auch ein gemeiner nam. Dann Apul.im.v.cap.nent sein Viperinam Hinnulam, und das groþ Consolidam, Rusticam Enulam, cap.lix.also haben wir iij. Enulas in Apul.cap.v.lix et xcvj. Gleich wie mit dem wóτtlin Centaurea, darvon dτoben in der Agley blůmen cap.xlij. Serapio nent Alant Jasim, und Zinziber de Sem cap.cccxxviij. Averτhois Alsaran. Die newen, als L. Phτysius nent sie Elnan, Rasin, Rasan, Jlsaram, Hilia, Humileta. Mit den namen Diosc.geht es auch also zů, er nent Jnulam auch Verbascum, wiewol er ein eigen caput von Verbasco schτeibt lib.iiij.cap.xcix.er nent sie auch Persicam, und gleich darnach im cxlvj.cap.lib.j.nent er baumnuþ Persicas. (Verbascum:) Deþgleichen spτicht er die Gτiechen nennen den baum Perseam auch Persicam lib.j.cap.cl. Also haben wir Persicam radicem, Persicas nuces, unnd Persicam arboτem. Also haben wir auch iiij. Symphyta, die jetzige wurtzel, das Sŭþholtz, lib.iij.cap.v.unnd die zwei kreütter lib.iiiij.cap.v.et vj. Jtem iij. Medicas, Alantwurtzel, das Medicam herbam, lib.ij.cap.cxxxvj.und das Medion, lib.iiij.cap.xx. Jtem iij. Jdea, dise wurtzel, und nachmals ein sonder caput von der wurtzel Jdea, lib.iiij.cap.xlij.welche Plin.herbam Jdeam nent, unnd den Rubum Jdeum, lib.iiij.cap.xxxvj. Dios.nent Alantwurtzel auch Nectaream, welchs vom wóτtlin Nectar herkompt, und den Alant wein nent er selbs vinum Nectarium lib.v.cap.xl. Vom wein Nectarites schτeibt Plinius lib.xiiij.cap.xvj. (Vinum Nectarion.)

Von der Krafft und Würckung.

An disem gewåchþ bτaucht man allein die wurtzel, das kraut selten. Und ist dise wurtzel warmer feüchter natur, wie Serapio auþ Galenus bewårt. Mag in leib und ausserhalb genützt werden. (Kalten magen. Enge bτust.)

Innerlich.

Alant wurtzel ist ein kóstlich artznei zů den Engbτüstigen, und die ein kalten magen haben. (L iij) [170]

Ein wein im Herbst uber dise wurtzel verjaren, und ståhts gedτuncken, ist gůt für das keichen, fůr den hüsten, fůr blütspewen, unnd seiten stechen, fürt auþ den stein, aller hand gifft, und der frawen blódigkeit. Solche tugent hat auch das gebτant wasser von Alantwurtzel, und ist das wasser ein sonderliche sterckung, zů dem blóden undawigen magen. (Keichen. Hüsten, Blůt spewen. Stechen. Stein.)

Dise wurtzel wann sie noch grŭn ist, mag sie eingebeiþt werden, wie der Calmus und Jngwer.

Das pulver von der gedóτten Alantwurtz mit zucker od honig vermischt zů einem Lohoc oder Latwergen, ist ein gebenedeite artznei für das keichen, und zehen hůsten. Dann dise latwerg zertheilt den koder, unnd macht auþwerffen, heilet (also gebτaucht) jnnerliche geschwer der lungen, der můtter und anderer glider. (Jnnerliche geschwår.)

Eüsserlich.

Eyn pflaster auþ der grŭnen Alantwurtzel gemacht und auffgelegt, heilet alle gifftige biþ der hund und schlangen. Legt auch nider die groþ geschwulst des heimlichen oτts, frawen und mannen. (Hunds,biþ. Geschwulst.)

Die bletter in wein gesotten unnd uber das glider wee geschlagen, miltert den schmertzen, sonderlich das hüfftwee, Jschias. (Hüfftwee.)

Van alant wortel. Kapittel 55.

We hebben nu veel gewassen met ogen en stervormige bloemen onderhanden gehad, noch is een mooie daarbij welke bloem en wortel Mercurius de Ulysseus (zoals ettelijke menen) zou aangetoond hebben daarmee hij zich de toverij van de kwade Circe kwijtraakte. Zo men echter de rechte poet Homerus beziet in tiende boek Odyssee daar spreekt Ulyssues alzo; De wortel van de edele zalf, zo hem Mercurius aangewezen heeft, is zwart en de bloem melk kleurig, slecht te vinden, de Goden echter zo ze die kennen hebben het Moly genoemd’. Tot hier Homerus en of nu de alantwortel diezelfde is geef ik te beoordelen. Alantwortel is ongeveer de grootste en schoonste onder de stervormige bloemen en ofschoon andere meer gesternde gevonden worden willen we toch nu de lieflijke goed ruikende alantwortel gedenken welke zijn beste kracht (zoals ik denk) in de wortel heeft en dat daarom omdat kruid, stengel, bloemen en zaden zonder reuk zijn.

Deze wortel wanneer ze drie of vier jaar oud is vangt ze aan uitlopers te winnen en tenminste stoot ze jaarlijks een apart oog of [168] zijscheut welke zo ze van de moeder genomen en verder gezet groeien ze op gelijk de mierikswortel die ook alzo van de bovenste ogen of scheuten geplant wordt. De alantwortel heeft de aarden kleur, dan zoals de grond is alzo is ook de buitenste bast, dan roodbruin gekleurd, dan zwart gekleurd, maar inwendig altijd gans wit. Deze wortel doen in winter de muizen gedrang, hollen het uit of om de honger te stillen of andere hulp daarvan te begeren. In het eind van april stoten opgenoemde oogjes aan de hoofdwortel elke zijn spitse askleurige bladeren, welke bladeren zo ze goed opkomen vergelijken ze zich met grootte en gestalte het grote askleurige wolkruid. En als de echte hoofdwortel van de muizen en wormen niet bezeerd wordt stoot ze in mei een lange stengel, ongeveer een paar meter hoog met naast aanhangende bladeren, de eerste bij de aarde erg breed en lang, daarna hoe hoger aan stengel, hoe kleiner, smaller en spitser, ringsom de ronde stengel, gelijk of diezelfde door de bladeren getrokken was, dan de stengel met zijn bladeren is geschikt water te behouden zoals de kaarden of wever distel. Aan top van de stengels komen die grote mooie goudgele stervormige bloemen, groter dan de margrieten of strijkbloemen. Zo de bloemen uitgebloeid zijn staan de harige koppen met hun zaden (welke zich de kaarden zaden vergelijken) tot aan de herfst en daarvan mag men ook jonge alant stekjes zoals van opgenoemde zijoogjes telen welke ik aan beide zijden verzocht en waar gevonden heb. Mogen in allerhande aardrijk opgroeien, toch aan liefste in half lijmige tuinen en akkers. Op ongebouwde hoogtes, doornhagen en weiden vindt men ze zelf groeien, [169] in Elzas bij Kochersperg, in Westerich op de droge weiden en ooft tuinen, gewinnen zelden bloemen, oorzaak zoals aangezegd van ongedierte in hart gelet en uitgehold geworden.

Van de namen.

(Inula helenium) Ik hou de alantwortel voor de echte Elenion Dioscorides. Hoewel ik wat in argwaan stond met het gewas Panax, Chyronium, daartoe bewoog me Apuleius kapittel 96 die Ennulam ook alzo noemt. Maar waar men de schriften goed tegen elkaar houdt bevindt zich dat opgenoemde wortel met zijn ganse gestalte, goede reuk, scherpe smaak, kleur en deugd eigenlijk de echte Elenion Dioscorides is welke hij ook Symphyton, Persicam, Inulam campanam, Radicem medicam, Clegniam, Nectariam, Terminalium, Ideam Rubum, Verbascum, Ideum Orestion en Lenen noemt, libro 1 kapittel 27. Apuleius in gemelde kapittel noemt de wortel ook Centaurion, Helenam en Hinnulam. Wat kan men weer over de namen twisten, dat woord Enula of Hinnula is ook een gewone naam. Dan Apuleius in 5^de kapittel noemt zijn Viperinam Hinnulam en de grote Consolidam, Rusticam Enulam, kapittel 59, alzo hebben we er 3. Enulas in Apuleius kapittel 5, 59 en 96. Gelijk zoals met het woordje Centaurea waarvan boven in de akelei bloemen kapittel 42. Serapio noemt alant Jasim en Zinziber de Sem kapittel 328. Averrhois Alsaran. De nieuwen zoals L. Phrysius noemt het Elnan, Rasin, Rasan, Ilsaram, Hilia en Humileta. Met de namen van Dioscorides gaat het ook alzo toe, hij noemt Inulam ook Verbascum, hoewel hij een eigen kapittel van Verbascum schrijft, libro 4 kapittel 99, hij noemt het ook Persicam en gelijk daarna in 146^ste kapittel libro 1 noemt hij de walnoot Persicas.

Desgelijks spreekt hij, de Grieken noemen de boom Perseam ook Persicam, libro 1 kapittel 150. Alzo hebben we Persicam radicem, Persicas nuces en Persicam arborem. Alzo hebben we ook 4 Symphyta, de huidige wortel, dat zoethout, libro 3 kapittel 5 en die twee kruiden libro 4 kapittel 5 en 6. Item 3 Medicas, alantwortel, dat Medicam herbam libro 2 kapittel 136 en dat Medion, libro 4 kapittel 20. Item 3 Idea, deze wortel en later een bijzonder kapittel van de wortel Idea, libro 4 kapittel 42 welke Plinius herbam Ideam noemt en de Rubus Ideum, libro 4 kapittel 36. Dioscorides noemt alantwortel ook Nectaream welke van woordje Nectar komt en de alant wijn noemt hij zelf vinum Nectarium, libro 5 kapittel 40. Van wijn Nectarites schrijft Plinius libro 14 kapittel 16.

Van de kracht en werking.

Van dit gewas gebruikt men alleen de wortel, dat kruid zelden. En is deze wortel warme vochtige natuur zoals Serapio uit Galenus beweert. Mag in lijf en aan de buitenkant genuttigd worden.

Innerlijk.

Alant wortel is een kostelijke artsenij tot de astma en die een koude maag hebben. [170]

Een wijn in herfst over deze wortel laten verjaren en steeds gedronken is goed voor dat kuchen, voor het hoesten, voor bloed spuwen en zijde steken, voert uit de steen, aller hand gif en de vrouwen bloederigheid. Zulke deugd heeft ook dat gebrande water van alantwortel en is dat water een bijzondere versterking tot de blote magen die niet verteren kunnen.

Deze wortel als ze noch groen is mag ze ingeweekt worden zoals de kalmoes en gember.

Dat poeder van het gedroogde alant kruid met suiker of honing vermengt tot een lohoc of likkepot is een gebenedijde artsenij voor dat kuchen en taaie hoesten. Dan deze likkepot verdeelt de bitterheid en maakt uitwerpen, heelt (alzo gebruikt) innerlijke zweren van de longen, de baarmoeder en andere leden.

Uiterlijk.

Een pleister uit de groene alantwortel gemaakt en opgelegd heelt alle giftige beet van de hond en slangen. Legt ook neer de grote zwellingen aan heimelijke oorden, vrouwen en mannen.

De bladeren in wijn gekookt en over de ledenpijn geslagen mildert de smarten, vooral de voetenpijn, Ischias.

Von Entian. Cap. LVI.

Die aller gebτeüchlichst wurtzel in Germania, ist Entian, dann die wundartzet machen jre meyssel darauþ, die gestochene enge wunden darmit zů erweitteren. (1. Basilica.) So weiþ der gemein man kein bessern Tiriac oder magen artznei, als eben den Entian. Dann was sie jnnerlichs pτestens im leib und magen fŭlen, vertreiben sie mit Entian, Calmus, oder mit Jngwer. Unnd geraht etwan solche artznei baþ, dann hetten sie die gantz Apoteck mit jren Sophistischen und Arabischen pilulen eingeschlunden. Was wolt aber daran hindernuþ sein, so der Allmechtig schópffer und artzet, einen jeden land, was es bedarff, genůgsam und uberflüþig geschaffen hat? Jst nit die tugent der Entian fast vihe und menschen bekant? Seind nit etlich Triackers kremer, die nichts anders dann Entian und Loτbeeren, sampt andern etlichen wurtzeln, mit honig vermengt, für Triackers verkauffe? Dem sei nun wie jm wólle, so ist Entian kóstliche wurtzel für gifft, und für hunds biþ, wie dz auch Serapio bezeuget, das er kein besser stuck, für die gifftige rosende hunds biþ erfaren hab, als dem Entian. (Serapio. Hunden biþ.) So ist nun Entian auch nit so theür als Rhabarbara, man kan aber der Entian weniger dann Rhabarbara entrhaten. Darumb sie Gott der allmechtig auþ gnaden ins Teütschland auch gesetz hat, also das sie vast allenthalben auff den hohen lüfftigen bergen, sonderlich im Schwartzwald in der hóhe, deþgleichen inn etlichen dålern under dem farnkraut gefunden würt. Dise wurtzel würt vast lang, rund, wachþt undersich, auþwendige erden farb, jnnwendig gål, am geschmack bitter, als Dausentgulden kraut. Seine bletter, so er erstmals auff der erden auþgespτeit ligen, vergleichen sich den bτeitten Wegerich, oder den Nuþbaum blettern. Die runde hole stengel dτingen mit herauþ, mit knópffen, und kleinen zerkerfften bletlin, dise stengel werden zů zeiten mans hoch. Gegen dem Newmonat hab ich die gåle blůmen, als am Lyn [171] kraut doτren gesien. Unnd nach mals den kleinen dünnen und bτeiten samen, der gålen viol samen vast ånlich, in kleinen fåþlin oder håffelin verschlossen gefunden, und auffgehaben.

Weitter wachsen noch zwo Entian (2.) im hohe Schweitzer gebirg, seind beide kleiner dann die erst gemelte deren eine ist der grossen Entian fast inn allen dingen åhnlich, auþgescheiden die blůmen seind blofarb, am geschmack vil bitterer und on zweiffel an der Würckung krefftiger. (3.) Die ander diser zweien gewinnt ein seer lange gåle bittere wurtzel, darauþ folgen dünne runde stengelin, seind von unden an biþ oben auffen mit grŭnen glatten spitzigen schmalen blettern bekleidet, je zwei gegen einander gesetzt, am gipffel des stengels erscheinen liechtbloe lange schellen oder glócklin, etwas kleiner dann der Kuchen schellen, diþ gantz gewåchþ ist am geschmack bitter, solche kreütter hat mir Herτ Conradt Geþner von Zürich zůgeschickt. (Conradus Gesner.)

Die bitter wurtzel aber würt allein inn sehτ hohem gebirg funden, als im Bistumb Chur, daselbst hab ich sie nit weit von den Closter Pfeffers, da das warm bad ist gelernt kennen, an seinem bittern geschmack, dz kraut und blům an disem gewåchs vergleichen sich vast der Modelgeren, (4. Chur. Pfeffers.) Die bletter aber ligen auff der erden auþgespτeit, zwischen den selben dτingt als bald die blofarb blům von der wurtzel herfür, eins fingers lang, ist jnwendig vil farbig, gleich dem Jris oder regenbogen.

Von den Namen.

Der nam des Kónings Gentidis inn Jlliria, hat erstmals dise wurtzel in růff gebτacht, Das sie nach dem Kónig (spτechen Dios.und Plinius) Gentiana heisset, od Basilica, wie Serapio im ccliij.ca.schτeibt. (Pli.lib.25.cap.7. Dios.li.3.cap.3.) Sonst würt sie auch Centauria radix, Chironia radix, Narce, Aloe gallica, Aloitis, Cicendia, und Ciminalis herba genant. Doch was Centauria, Chironia und Narce für namen seind, ist auþgericht ein jedes an seinem oτt. Etliche nennen sie auch Bitterwurtz, wiewol dasselbig auch ein sonder gewåchs ist im Schweitzer gebirg, ein kleins dünnes harechts würtzelin, sonderlich im hohen gebirg, bei Einsidelen zůfinden, ein kóstlich würtzele für die faulen magen feber. (L iiij) [172]

Gemelte Bitter wurtzel, sampt den andern zweien kreüttern werden im Oberland auch Entian genennet, das erst under den selben zweien, soll dz recht Gentiana minoτ heissen, Die gemein groþ Entian nennen sie im Oberland Verlacham.

Von der Krafft und Würckung.

Die berŭmpte wurtzel Entian ist der Teütschen Tiriack, und ist warmer dτuckner qualitet, bede dem vihe und menschen, Jnnerlich und Eüsserlich nützlich zůbτauchen.

Innerlich.

Gedóτrte Entian wurtzel rein gestossen unnd durch geråden, davon eins quinten schwår, mit einem quinten Myrτha, unnd zweien quinten gebτanter bach krebs eschen, in wein gedτuncken, vier tag nach einander, ist die best und fürnembst hilff und arznei, denen so von den rasenden hunden seind gebissen. Man soll auch die wunden offen halten, schón weschen mit eþig oder saltz wasser auch kópflin darauff gesetzt, das gifft darmit herausser zůziehen. Ettlich lassen den schaden mit glŭenden eisen bτennen. (Rasende hunds biþ.)

Zwen quinten Entian pulver, mit ein wenig pfeffer und gedóτrter Rauten vermischt, in wein gedτuncken, ist ein fürsoτg und hilff aller biþ von giftigen thieren geschehen. (Gifftige biþ.)

Den Leber und magensüchtigen menschen, welche die speiþ nit mógen behalten, soll man gepulvert Entian mit wein zůtrincken geben, es hilfft. (Magen gebτesten.)

Ein quinten des auþgedτuckten saffts, von der grŭnen wurtzel gedτuncken, heilt seiten wehe, jnnerliche bτüch, zertheilt unnd fŭrt auþ das gerunnen blůt, denen so etwann hoch heraber weren gefallen. (Seiten weh. Gerunnen blůt.)

Ein zåpflin auþ der dürτen wurtzel gemacht, unnd in den leib gethon, zeücht auþ die todt geburt, und erfoτdert Secundinam. (Todte geburt. Secundina.)

Eüsserlich.

Der safft heilet alle tieffe verwürτte wunden, so durch einander gehackt seind, darmit gesalbet unnd gereinigt. Leschet, also mit dŭchlin uber die augen geschlagen, die bτennende hitz. Der safft dienet zů aller befleckung der haut, damit bestrichen, zů Latin Vitiligines genant. (Wunden. Augen hitz. Haut flecken.)

Dioscoτides lehτt den safft also machen. Man soll die grŭne wurtzel stossen und fünff tag in frischem wasser beissen, darnach mit einand recht wol sieden, und durchseihen, und das selbig durch gesiegen, von newen kochen und sieden, biþ es dick würt, als honig τc.das soll man in einem verbichten geschirτ verwaren. (Safft bereiten.)

Andere krafft und tugent der Entian, seind dτoben in der beschτeibung angezeigt.

Van gentiaan. Kapittel 56.

De aller gebruikelijkste wortel in Germanië is gentiaan, dan de wondartsen maken hun beitels daaruit om de gestoken enge wonden daarmee wijder te maken. Zo weet de gewone man geen betere teriakel of magen artsenij als even de gentiaan. Dan wat ze innerlijks gebreken in lijf en maag voelen verdrijven ze het met gentiaan, kalmoes of met gember. En komt zulke artsenij ze wat beter dan hebben ze de ganse apotheek met hun Sofistische en Arabische pillen ingeslikt. Wat wil echter daaraan hindernis zijn zo de Almachtige schepper en arts elk land wat het behoeft voldoende en overvloedig geschapen heeft? Is niet de deugd van de gentiaan vast vee en mensen bekend? Zijn niet ettelijke teriakels kramers die niets anders dan gentiaan en laurier, samen met andere ettelijken wortels met honing vermengt voor teriakels verkopen? Dat is nu zoals men wil, zo is gentiaan kostbare wortel voor gif en voor hondenbeet zoals ook Serapio betuigt dat hij geen beter stuk voor die giftige razende hondenbeet ervaren heeft als de gentiaan. Zo is nu gentiaan ook niet zo duur als rabarber, men kan echter de gentiaan minder dan rabarber ontraden. Daarom ze God de Almachtige uit genaden in Duitsland ook gezet heeft alzo dat het vast overal op de hoge luchtige bergen, vooral in het Zwarte woud in de hoogte, desgelijks in ettelijke dalen onder het varenkruid gevonden wordt. Deze wortel wordt vast lang, rond, groeit omlaag, uitwendig aardkleurig, inwendig geel, aan smaak bitter zoals duizend gulden kruid. Zijn bladeren zo ze de eerste keer op de aarde uitgespreid liggen vergelijken zich de brede weegbree of de walnoot bladeren. De ronde holle stengels dringen mee eruit met knoppen en kleine gekerfde blaadjes, deze stengels worden in sommige tijden manshoog. Tegen juli heb ik de gele bloemen zoals aan [171] lijnkruid droog gezien. En later de kleine dunne en brede zaden, de gele violen zaden erg gelijk, in kleinen vaatjes of potjes besloten gevonden en opgeheven.

Verder groeien noch twee gentianen in hoge Zwitserse bergen, zijn beide kleiner dan de eerst gemelde, de ene is de grote gentiaan vast in alle dingen gelijk, uitgezonderd de bloemen zijn blauw gekleurd, aan smaak veel bitterder en zonder twijfel aan de werking krachtiger. De andere van deze twee gewint een zeer lange gele bittere wortel, daaruit volgen dunne ronde stengeltjes, zijn van onderaan tot bovenop met groene gladde spitse smalle bladeren bekleed, elke twee tegen elkaar gezet, aan top van de stengels verschijnen lichtblauwe lange schellen of klokjes wat kleiner dan de keukenschellen, dit ganse gewas is aan smaak bitter, zulke kruiden heeft me heer Conradt Gessner van Zürich toegestuurd.

De bitter wortel echter wordt alleen in zeer hoge bergen gevonden zoals in bisdom Chur, daar zelf heb ik ze niet ver van het klooster Pepers, daar dat warme bad is, leren kennen aan zijn bittere smaak, dat kruid en bloemen aan dit gewas vergelijken zich vast de modelgeer. De bladeren echter liggen op de aarde uitgespreid, tussen dezelfde dringt even gauw die blauw gekleurde bloem van de wortel voort, een vinger lang, is inwendig veel kleurig gelijk de Iris of regenbogen.

Van de namen.

(Gentiana lutea) De naam van de koning Gentidis in Illyrië heeft de eerste keer deze wortel in roep gebracht. Dat het naar de koning (spreken Dioscorides en Plinius) Gentiana heet of Basilica, zoals Serapio in 253^ste kapittel schrijft. Anders wordt het ook Centauria radix, Chironia radix, Narce, Aloe gallica, Aloitis, Cicendia en Ciminalis herba genoemd. Doch wat Centauria, Chironia en Narce voor namen zijn is uitgericht elk in zijn plaats. Ettelijke noemen het ook bitterkruid, hoewel datzelfde ook een bijzonder gewas is in Zwitserse bergen, een klein dun behaard worteltje, vooral in hoge bergen bij Einsidelen te vinden, een kostbare wortel voor de vuile magen koorts. [172]

Gemelde bitterwortel, samen met de andere twee kruiden worden in Oberland ook gentiaan genoemd, de eerste onder dezelfde twee zal de echte Gentiana minor heten. De gewone grote gentiaan noemen ze in Oberland Verlacham.

Van de kracht en werking.

Die beroemde wortel gentiaan is de Duitse Teriakel en is warme drogende kwaliteit, beide de vee en mensen innerlijk en uiterlijk nuttig te gebruiken.

Innerlijk.

Gedroogde gentiaan wortel zuiver gestoten en doorgedaan en daarvan een quinten zwaar met een quinten mirre en twee quinten gebrande beek kreeft as in wijn gedronken, vier dagen na elkaar, is de beste en voornaamste hulp en artsenij diegenen zo van de razende honden zijn gebeten. Men zal ook de wonden openhouden, schoon wassen met azijn of zout water, ook koppen daarop zetten om dat gif daarmee eruit te trekken. Ettelijke laten de schaden met gloeiend ijzer branden.

Twee quinten gentiaan poeder met een weinig peper en gedroogde ruit vermengt en in wijn gedronken is een voorzorg en hulp alle beet van giftige dieren geschieden.

De lever en maagzieke mensen welke de spijs niet mogen behouden zal men gepoederd gentiaan met wijn te drinken geven, het helpt.

Een quinten van het uitgedrukte sap van de groene wortel gedronken heelt zijden pijn, innerlijke breuk, verdeelt en voert uit dat gestolde bloed van diegenen zo wat hoog naar beneden zijn gevallen.

Een zetpil uit de droge wortel gemaakt en in het lijf gedaan trekt uit de dode geboorte en bevordert secundina.

Uiterlijk.

Het sap heelt alle diepe verwarde wonden zo door elkaar gehakt zijn, daarmee gezalfd en gereinigd. Lest, alzo met doekjes over de ogen geslagen, de brandende hitte. Dat sap dient tot aller vlekken van de huid, daarmee bestreken, in Latijn Vitiligines genoemd.

Dioscorides leert het sap alzo te maken; Men zal de groene wortel stoten en vijf dagen in fris water weken, daarna met elkaar goed koken en doorzeven en datzelfde door gezeefde opnieuw koken en zieden totdat het dik wordt zoals honing etc., dat zal men in een verdicht vaatwerk bewaren.

Andere kracht en deugd van de gentiaan zijn boven in de beschrijving aangetekend.

Von Osterlucei. Cap. LVII.

Osterlucei hat fast den namen vom Gτiechischen wórtlin Αςιεολοία davon er jm erstmals on zweiffel kommen ist. Und ist eben das gewåchþ [173] welchs in Diosc.lib.iij.cap.iiij. Mascula oder Dactylitis heiþt. Wiewol sich die oτdnung der woτt Dios.auff das weiblin schicken. Es ist aber freilich die rechte oτdnung auch in disem cap.verτuckt. Derhalben will ich mein Dios.also lesen. Aristolichiæ genera sunt duo, longum & rotundum, quod fœminam vocant. Longa quæ & mascula & dactylitis dicitur, folia hederæ habet, cum acrimonia odorata, tenera & modice rotunda, pluribus abuna radice erumpentibus germinibus. Viticulæ illi longæ sunt flores in candido pallidi, pileolis similes, in quibus quod rubet, gravi odore sentitur. Alterum vero Aristolochiæ genus quod à figura mali Melocarpon, aliis Teuxion, fœmina est, hanc Romani herbam Aristolochiam vocant Mascula longiora habet folia, quam rotunda, ramulosþ tenues, dodrantali longitudine, flores fert candidos graviter odoratos, Pyro non dissimiles. Rotundæ Aristolochiæ radix in globum Rapirorundatur. Longa vero crassitudine digitali est, longitudine dodrantali, & aliquando maior. Buxeus utriþ intus color est, gustur amaræ sunt, & viroso odore, &c.

Das ist so vil gesagt. Der Osterlucei oder Holwurtz seind zwei geschlecht das lang und das scheübelecht rund, welchs man das weiblin nennet. (Biberwurtz.) Das lang hat Ephew bletter, eins starcken geruchs, zart unnd ein wenig runder, mit vilen zweiglin von einer wurtzeln entspτingende, gewint lange rŭtlin od zincklin, daran wachsen die bleich weissen blůmen, wie spitzige hŭtlin. Die frücht so darauþ wachsen, seind auch eins starcken geruchs, dise heisset Dactylilis unnd ist das månlin. Die ander so man umb der ópffel gestalt willen, Melocarpon, Teuxinen nent, ist das weiblin, das nennen die Rómer auch Aristolochiam. Das Månlin aber gewint lenger bletter dan die runde. Jre stenglin dünn, unnd werden zweier spannen hoch, tragen weisse blůmen den Byren ettwas gleich foτmiert, eins starcken geruchs. Dargegen ist der runden wurtzel fast sinwel, oder als die Růben scheübelecht. Herwiderumb ist der langen wurtzel fingers dick, spannen lang und etwann lenger. Die farb an beden wurtzlen ist jnwendig gål, als der Buchþbaum, am geschmack bitter und starck am geruch τc.

Wa man Dioscoτidem also lesen wolt, so móchten wir wol zůsamen kommen und sonst nit. Dann was dτoben von den langen gesagt ist, můþ allein [174] von der Osterlucei und nit von der gemeinen Holwurtz verstanden werden, uτsach Osterlucei ist jnwendig gål, reücht starck, fingers dick, spannen lang. Jtem so wachsen vil zweiglin von einer wurtzel. Die bletter zart, ein wenig sinwel, als am Ephewen, die blůmen weiþ, bleich geel und lang wie spitzige hŭtlin, oder als kleine lange byrlin, darauþ folgen dann runde kóτnlin τc. Unnd in summa, so reücht das gantz gewåchs mit einander starck, wie die wissen so Osterlucei kennen. Von der andern runden, und unser Holwurtz an seinem oτt, nemlich lib.ij.cap.lxxvij.

Von den Namen.

Die namen beder Aristolochie, seind vast dτoben angezeigt, doch das man merckt, das die lang die wir Dactylitin unnd Masculam genent haben, sei die Osterlucei, oder Biberwurtz, heissen ettlich auch Hynschkraut. Doch vom Hynschkraut im capitel je lenger je lieber.

Von der andern Holwurtz, so man Aristolochiam nennet. Deþgleichen auch von der gemeinen Holwurtz würt an seinem oτt weiter angeregt.

Von der Krafft und Würckung.

Osterlucei ist ein rechte frawen wurtzel, zů der verserten schwerende můter dienstlich, warmer, dτuckener eigenschafft, zů allen faulen fliessenden schåden, Jnnerlich und Eüsserlich zůbτauchen. (Schwårende můtter.)

Innerlich.

Osterlucei mit Myrτhen und Pfeffer in wein gesotten, unnd gedτuncken, reinigt die weiber nach der geburt, treibt auþ allen unrhat, und solt zwar ein jede kindtberterin zům wenigsten uber dise wurtzel dτincken, damit sie der reinigkeit desto gewisser were. (Weiber reinigung.)

Mit wein für sich selbs gesotten, und gedτuncken, heilet und seübert alle jnnerliche bτüch und wunden, der Lungen, der seytten, der Lebern und der můtter, fŭrt auþ alle flegmatische und Cholerische feüchtigkeit. (Jnnerliche bτuch, Wunden. Reinigung der glider.)

Eüsserlich.

Eyn zåpflin von Osterlucei gemacht fürdert der frawen zeit. (Frawen zeit.)

Der wein von Osterlucei gesotten, seübert und heilt alle faule wunden und schåden, sonderlich an heimlichen oτten, damit geweschen, unnd das pulver von der gedóτten wurtzel darinn gezettelt.

Gemelter wein mit wenig honing vermengt, und also warm in die oτen gethon, heilt das geschwår der selben, unnd stillet den schmertzen. (Oτen schmertzen.)

Osterlucei rein gepulvert, unnd mit so vil Viol wurtzel in honig temperiert, zů einem pflaster, unnd auffgelegt, macht fleisch wachsen, doch das die wunden zůvoτ geseübert seien, mit einer Decoction von Osterlucei gemacht. (Fleisch wachsen.)

Osterlucei wurtzel wann sie noch grŭn ist, zerknischt unnd ubergelegt, zeücht auþ doτn, spτeissen, pfeil, unnd anders, bτingt die wunden zům eiter und der heilung. (Doτn, Pfeil, Spτeissen. Fliessende schåden.)

Jn summa Osterlucei und Holwurtz, seind zů allen fliessenden schåden [175] dienstlich, vihe und leütten. Derhalben die Roþartzet, und schmid solcher wurtzel und kraut zů den verwundten pferden nit entperen kónnen.

Van oosterlucie. Kapittel 57.

Oosterlucie heeft vast de naam van Grieks woordje Αςιεολοία waarvan het hem de eerste keer zonder twijfel gekomen is. En is even dat gewas [173] welke in Dioscorides libro 3 kapittel 4 Mascula of Dactylitis heet. Hoewel zich de ordening van het woord Dioscorides op op dat vrouwtje schikt. Het is echter vrijwel zeker de rechte ordening ook in dit kapittel verdraaid. Derhalve wil ik mijn Dioscorides alzo lezen; Aristolichiæ genera sunt duo, longum & rotundum, quod fœminam vocant. Longa quæ & mascula & dactylitis dicitur, folia hederæ habet, cum acrimonia odorata, tenera & modice rotunda, pluribus abuna radice erumpentibus germinibus. Viticulæ illi longæ sunt flores in candido pallidi, pileolis similes, in quibus quod rubet, gravi odore sentitur. Alterum vero Aristolochiæ genus quod à figura mali Melocarpon, aliis Teuxion, fœmina est, hanc Romani herbam Aristolochiam vocant Mascula longiora habet folia, quam rotunda, ramulosþ tenues, dodrantali longitudine, flores fert candidos graviter odoratos, Pyro non dissimiles. Rotundæ Aristolochiæ radix in globum Rapirorundatur. Longa vero crassitudine digitali est, longitudine dodrantali, & aliquando maior. Buxeus utriþ intus color est, gustur amaræ sunt, & viroso odore, &c.

Dat is zo veel gezegd; De oosterlucie of holkruid zijn twee geslachten, de lange en dat schijfachtige ronde welke men dat vrouwtje noemt. De lange heeft klimopbladeren, een sterke reuk, zacht en een weinig rond, met vele twijgje die uit een wortel ontspringen, gewint lange twijgen of uitlopers, daaraan groeien de bleekwitte bloemen zoals spitse hoedjes. De vruchten zo daaruit groeien zijn ook een sterke reuk, deze heet Dactylilis en is dat mannetje. De andere zo men vanwege de appel gestalte Melocarpon en Teuxinen noemt is dat vrouwtje en dat noemen de Romeinen ook Aristolochiam. Dat mannetje echter gewint langere bladeren dan de ronde. Zijn stengeltje is dun en wordt 34 cm hoog, draagt witte bloemen de peren wat gelijk gevormd, een sterke reuk. Daartegen is de ronde wortel erg rond of zoals de rapen schijfachtig. Daar tegenover is de lange wortel vingers dik, zeventien cm lang en wat langer. De verf aan beide kruiden is inwendig geel zoals de Buxus, aan smaak bitter en sterk aan reuk etc.

Wanneer men Dioscorides alzo lezen wil zo mochten we goed tezamen komen en anders niet. Dan wat boven van de lange gezegd is moet alleen [174] van de oosterlucie en niet van het gewone holkruid verstaan worden, oorzaak, oosterlucie is inwendig geel, ruikt sterk, vingers dik en zeventien cm lang. Item zo groeien veel twijgjes van een wortel. De bladeren zacht, een weinig rond zoals aan klimop, de bloemen wit, bleekgeel en lang zoals spitse hoedjes of zoals kleine lange peertjes, daaruit volgen dan ronde korreltjes etc. En in summa, zo ruikt dat ganse gewas met elkaar sterk zoals die weten zo oosterlucie kennen. Van de andere ronde en ons holkruid aan zijn oord namelijk libro 2 kapittel 77.

Van de namen.

(Aristolochia rotunda) De namen van beide Aristolochia zijn vast boven aangezegd, toch dat men merkt dat de lange die we Dactylitin en Masculam genoemd hebben is de oosterlucie of beverkruid, heten ettelijke ook Hynschkruid. Doch van Hynschkruid in het kapittel zenegroen.

Van het andere holkruid, zo men Aristolochiam noemt. Desgelijks ook van het gewone holkruid wordt aan zijn oord verder aangehaald.

Van de kracht en werking.

Oosterlucie is een echte vrouwen wortel tot de bezeerde zwerende baarmoeder dienstig, warme, droge eigenschap tot alle vuile vloeiende schaden innerlijk en uiterlijk te gebruiken.

Innerlijk.

Oosterlucie met mirre en peper in wijn gekookt en gedronken reinigt de vrouwen na de geboorte, drijft uit alle onraad en zou wel elke vrouw in kraambed ten minste van deze wortel drinken daarmee ze de reinheid des te zeker is.

Met wijn op zich zelf gekookt en gedronken heelt en zuivert alle innerlijke breuken en wonden, de longen, de zijden, de lever en de baarmoeder, voert uit alle flegmatische en galachtige vochtigheid.

Uiterlijk.

Een zetpil van oosterlucie gemaakt bevordert de vrouwen tijd.

De wijn van oosterlucie gekookt zuivert en heelt alle vuile wonden en schaden, vooral aan heimelijke oorden, daarmee gewassen en dat poeder van de gedroogde wortel daarin geschud.

Gemelde wijn met weinig honing vermengt en alzo warm in de oren gedaan heelt de zweer er van en stilt de smarten.

Oosterlucie rein gepoederd en met zo veel viool wortel in honing getemperd tot een pleister en opgelegd maakt vlees groeien, doch dat de wonden tevoren gezuiverd zijn met een afkooksel van oosterlucie gemaakt.

Oosterlucie wortel als ze noch groen is gekneusd en opgelegd trekt uit doorn, spiesen, pijl en anders, brengt de wonden tot etter en de heling.

In summa, oosterlucie en holkruid zijn tot alle vloeiende schaden [175] dienstig, vee en mensen. Daarom de paardenartsen en smid zulke wortel en kruid tot de verwonde paarden niet ontberen kunnen.

Von Schwalbenwurtz. Cap. LVIII.

Die Schwalben wurtz mit jrem stengeln und blettern, ist der Osterlucei fast ånlich, sie hat aber jren geruch allein an der wurtzel. Wachþt in den rauhen, hohen, sandechten bergen und wålden, an ettlichen stein rechen, gemeinlich in wildnussen, als im Schwartzwald, auff der Mosel und im Waþgaw. Die wurtzel ist gantz waþecht durcheinander geflochten, mit vilen kleinen runden wurtzeln, verwicklet wie die Chτistwurtz, ettliche werden so groþ, das ein stock auff die zehen pfundt schwår wiget, wie ich sie selbs im Ydar bei Birckenfeldt gefunden hab, (Birckenfeldt.) Dise wurtzel verderben selten im Winter. Ein nützliche wurtzel den weibern, so jre natürliche blůmen nit haben, darüber gebadet. Dise wurtzel stoþt auch vil zweige, wie Osterlucei elen hoch, die bletter seind zart, und sat ein wenig rundiert, wie das laub am Ephew, so an den båumen wechþt, doch spitzer. (Tempus.) Jm Bτachmonat wachsen auff den giffeln der runden stengeln fast kleine bleich weisse blŭmlin, darauþ werden lange spitzige schotten oder scheffen, als ein Stoτckenschnabel, jnwendig gefüllt mit weisser wollen, und bτeitten såmlin, wie der Entian. So bald die schóttlin zeitig werden, thůn sie sich auff, und fleügt der gefidert wollecht samen dahin.

Von den Namen.

Schwalben wurtz hat freilich den namen darumb, das die spitzige, und auffgethone scheffen mit der weissen wollen den fliegenden vógeln nit ungleich seind, zů Latin Hirundinaria radix. Welcher nam dem Feigblattern Eppich zůsteht, davon dτoben im xxxv.capitel gemelt ist. (Hirundinaria radix quare.) Aber dise Hirundinaria stŭnde nit ubel, meins verstandt, under dem capitel Asclepias, darvon Plinius lib.xxv.cap.v.unnd Diosc.lib.iij.cap.xcvij.schτeiben. Welches gewåchþ, umb der Ephewen bletter willen, ettliche Cission (Asclepias.) [176] oder Hederulam, Cyssophyllon, Hedere folium, das ist Eppich blat nennen. Wiewol der namen Cissos, eigentlich des Eppichs ist, also mag man Cyssophyllon auch verstehen, davon besehe man das capitel Hedera Dios.lib.ij.cap.clxxj. Jst nun schwalbenwurtz das Asclepias (darfür ichs halt) laut beder scribenten beschτeibung, so hat sie ein seinen meister den Esculapium gehabt, welcher bei den alten (als Coτ. Celsus in pτologo und Plinius lib.xxvj.cap.iij.bezeügen) für ein Gott gehalten ist woτden. Dieweil er die leib artznei für ander Meister auff bτacht, unnd in fünff gemeine hilff veroτdnet. (Aesculapius.) Welcher wege der artznei ungevårlich bei denen, so gesund bleiben wóllen der nützlichst sein mag. Davon leiþ Coτnelium Celsum lib.j.ca.j. Jn Theophrasto heisset Asclepias auch Pelecinus, welches woτt dem Hedysaro, oder Securidace gebŭrt, davon Diosc.lib.iiij.cap.cxxxvij.deþgleichen dem Hippophae lib.iiij.cap.clvj. (Cornel. Celsus.)

Von der Krafft und Würckung.

Schwalben wurtz ist gleicher natur und art, wie Osterlucei, ein Herτliche wurtzel der frawen blódigkeit zů erfoτdern, mag in den leib und ausserhalb genützt werden. (Frawen zeit.)

Innerlich.

Schwalben wurtz in wein gesotten und gedτuncken, stillet das bauchgrimmen, wehτet dem gifft das es zům hertzen zeücht, so jemands von einem unreinen hund, oder anderm thier gebissen wer woτden. (Gτimmen. Gifft, Hunds biþ.)

Diser wurtzel auff ein halb pfund ubernacht in einer maþ weissen weins gebeiþt, darnach uber das dτitt theil eingesotten, und allen moτgen nŭchtern ein warmen dτunck im beth gethon, darauff geschwitzet, treibt auþ die Wassersucht wunderbarlich, also dz sie unden an den solen auþbτicht, und ist ein sondere erfarung. (Experiment von der Wassersucht.)

Eüsserlich.

Eyn dampff vom kraut unnd wurtzel gemacht, darüber gesessen, vertreibt das můtter weh, erfoτdert und erweicht die verhaltene zeit. Das kraut und blůmen zerstossen, und auff die geschwollenen bτüst gelegt, dτuckt sie nider. Das pulver von kraut und wurtzel, heilet alle faule schåden unnd wunden, gleich wie von der Osterlucei gemelt ist, mag also eine wurtzel für die ander genommen werden. (Mutter wee. Frawen zeit. Geschwulst. Faule schaden.)

Van zwaluwkruid. Kapittel 58.

Dat zwaluwkruid met zijn stengels en bladeren is de oosterlucie erg gelijk, ze heeft echter haar reuk alleen aan de wortel. Groeit in de ruwe, hoge, zanderige bergen en wouden, aan ettelijke steen rekken, gewoonlijk in wildernissen zoals in Zwarte woud, op de Moezel en in Wasgaw. De wortel is gans wasachtig en door elkaar gevlochten met vele kleine ronde wortels verwikkelt zoals dat kerstkruid, ettelijke worden zo groot dat een stek op de tien pond zwaar weegt wat ik zelf in Ydar bij Berkenfeldt gevonden heb. Deze wortels bederven zelden in winter. Een nuttige wortel voor de vrouwen die zo hun natuurlijke bloemen niet hebben, daarboven gebaad. Deze wortel stoot ook veel twijgen zoals oosterlucie 70 cm hoog, de bladeren zijn zacht en donker, een weinig rond zoals dat loof aan klimop zo aan de bomen groeit, doch spitser. In juni groeien op de gaffels van de ronde stengels erg kleine bleek witte bloempjes, daaruit worden lange spitse schotten of scheepjes als een ooievaarssnavel, inwendig gevuld met witte wol en brede zaadjes zoals de gentiaan. Zo gauw de schotjes rijp worden doen ze zich open en vliegt dat geveerde wollige zaad daarheen.

Van de namen.

(Vincetoxicum hirundinaria) Zwaluwkruid heeft vrijwel zeker de namen daarom dat de spitse en opengedane scheepjes met de witte wol de vliegenden vogels niet ongelijk zijn, in Latijn Hirundinaria radix. Welke naam het speenkruid toebehoort waarvan boven in 35^ste kapittel gemeld is. Maar deze Hirundinaria stond niet kwaad, mijn verstand, onder het kapittel Asclepias waarvan Plinius libro 25 kapittel 5 en Dioscorides libro 3 kapittel 97 schrijven. Welk gewas, vanwege de klimopbladeren, ettelijke Cission [176] of Hederulam, Cyssophyllon, Hedere folium, dat is klimop blad noemen. Hoewel de naam Cissos eigenlijk de klimop is alzo mag men Cyssophyllon ook verstaan, daarvan beziet men dat kapittel Hedera Dioscorides libro 2 kapittel 171. Is nu zwaluwkruid dat Asclepias (waarvoor ik het hou) naar beide scribenten beschrijving, zo heeft het zijn meester de Esculapius gehad welke bij de ouden (zoals Cornelius Celsus in prologo en Plinius libro 26^ste kapittel 3 betuigen) voor een God gehouden is geworden. Omdat er de lijf artsenij voor andere meester opgebracht en in vijf algemene hulpen verordende. Welke weg de artsenij ongeveer bij diegenen die zo gezond blijven willen de nuttigste zijn mag. Daarvan lees Cornelius Celsus libro 1 kapittel 1. In Theophrastus heet Asclepias ook Pelecinus welk woord de Hedysaro of Securidace behoort, daarvan Dioscorides libro 4 kapittel 137, desgelijks de Hippophae libro 4 kapittel 156.

Van de kracht en werking.

Zwaluwkruid is gelijke natuur en aard zoals oosterlucie, een heerlijke wortel de vrouwen bloederigheid te bevorderen, mag in het lijf en aan de buitenkant genuttigd worden.

Innerlijk.

Zwaluwkruid in wijn gekookt en gedronken stilt dat buikgrommen, weert het gif dat zich tot het hart trekt zo iemand van een onreine hond of ander dier gebeten is geworden.

Deze wortel op een half pond over nacht in een maat witte wijn geweekt en daarna over dat derde deel ingekookt en elke morgen nuchter een warme dronk in bed gedaan en daarop gezweet drijft uit de waterzucht wonderbaarlijk alzo dat ze onder aan de zolen uitbreekt en is een bijzondere ervaring.

Uiterlijk.

Een damp van kruid en wortel gemaakt, daarboven gezeten, verdrijft de baarmoeder pijn, bevordert en weekt de opgehouden tijd. Dat kruid en bloemen gestoten en op de gezwollen borst gelegd drukt ze neer. Dat poeder van kruid en wortel heelt alle vuile schaden en wonden, gelijk zoals van de oosterlucie gemeld is, mag alzo de ene wortel voor de andere genomen worden.

Von Weiderich. Cap. LIX.

Diser kreütter seind zwei geschlecht, eins mit goltgålen Violen, das ander mit pτesilgen bτaunen violen. Wachsen bede auff den wasser gestaden, zweier elen hoch. Die stengel rund. Die bletter mit den (1) gålen Violen seind gleich dem laub von der Schwalben wurtz, je zwei bletter gegen einander gesetzt. (Salicaria.) Die violen seind on allen geruch, wachsen am obersten gipffel des stengels, darauþ werden runde kóτnlin, als Coτiander, nach dem [177] Newmonat, am geschmack ein wenig bitter, rauch, und rümpffet die zungen, als die schlehen.

(2.) Das ander mit den bτaunen violen, wachþt etwan auch auff dem feüchten mauren. Des bletter seind schmåler, spitziger und schwårtzer, als weiden laub. Dτegt lange schotten, wie die gemeinen bτaunen violen. Wa dise kreütter die ungezempte wilde thier und menschen zam mechten, deþgleichen wa der geruch schlangen und mucken vertriebe, wer es hoch nützlich, dz sie widerumb in bτauch kemen.

Von den Namen.

Weiderich zů Latin Salicaria, hat auch ein kóniglichen namen, vom Kónig Lysimacho, weilant vom Erasistrato, ein berŭmet kraut. (Plin.lib.25.cap. 7.) Diosc.lib.iiij.ca.iij.nent Lytron Lysimachion, oder herbam Lysimachiam. Von disem kraut schτeibet Leonicenus in erroribus Plinij, und spτicht es heiþ Corneola, und die Ferber bτauchen es wann sie grŭn ferben, werde umb Feτraria bey dem wasser Pado funden. Ob aber sein Lysimachia mit dem unseren zůtrag, ist mir gantz nit zůwissen.

Von der Krafft und Würckung.

Weiderich ist ein blůtstillung, jnwendig und ausserhalb des leibs genützt. (Blůtstillung.)

Innerlich.

Das kraut in wein gesotten und gedτuncken, stillet das blůtspewen, und vertreibt den bauch schmertzen. (Blůt spewen. Bauchwehe.)

Eüsserlich.

Das kraut zerstossen und auff die schamm gelegt, oder zåpflin darauþ gemacht mit dem safft, und in den leib genommen, wehτet dem ubτigen blůtfluþ der weibern. Stillet auch das naþblůten darein gethon. Auff andere wunden gelegt, so nit auff hóτen wóllen blůten, werden mit disen kreüttern gestillet. (Blůtfluþ. Nasen blůten.) (M) [178]

Ein rauch gemacht von gedachten gedóτrten kreüttern, vertreibt alle gifftige würm und schlangen. Es mógen auch die fliegen in keinem gemach bleiben, wann ein rauch von disen kreüttern darein gemacht würt. Andere virtutes mógen auþ obernenten erfunden werden. (Würm. Schlangen. Fliegen.)

Van Wederik. Kapittel 59.

Deze kruiden zijn twee geslachten, ene met goudgele violen, de andere met Brazilië bruine violen. Groeien beide op de waterranden 140cm hoog. De stengel rond. De bladeren met de gele violen zijn gelijk het loof van het zwaluwkruid, elke twee bladeren tegen elkaar gezet. De violen zijn zonder alle reuk, groeien aan bovenste top van de stengels, daaruit worden ronde korreltjes zoals koriander na [177] juli, aan smaak een weinig bitter, ruig en trekt de tong zoals de slee.

De andere met de bruine violen groeit ongeveer ook op de vochtige muren. De bladeren zijn smaller, spitser en zwarter zoals wilgenloof. Draagt lange schotten zoals ge gewone bruine violen. Wanneer deze kruiden de ongetemde wilde dieren en mensen tam maken, desgelijks wanneer de reuk slangen en muggen verdrijven was het zeer nuttig dat ze wederom in gebruik komen.

Van de namen.

(Lysimachia vulgaris, Chamerion angustifolium) Wederik, in Latijn Salicaria, heeft ook een koninklijke naam van koning Lysimacho, heerser van Erasistrato, een beroemd kruid. Dioscorides libro 4 kapittel 3 noemt Lytron Lysimachion of herbam Lysimachiam. Van dit kruid schreef Leonicenus in erroribus Plinius en spreekt het heet Corneola en de ververs gebruiken het wanneer ze groen verven, werd rond Ferraria bij het water Pado gevonden. Of echter zijn Lysimachia met de onze toedraagt is me geheel niet bekend.

Van de kracht en werking.

Wederik is bloed stelpend, inwendig en aan de buitenkant van het lijf genuttigd.

Innerlijk.

Dat kruid in wijn gekookt en gedronken stilt dat bloed spuwen en verdrijft de buik smarten.

Uiterlijk.

Dat kruid gestoten en op de schaam gelegd of zetpil daaruit gemaakt met het sap en in het lijf genomen weer de overige bloedvloed der vrouwen. Stilt ook dat neusbloeden, daarin gedaan. Op andere wonden gelegd zo ze niet op houden willen te bloeden worden met dit kruid gestild. [178]

Een rook gemaakt van gedachte gedorde kruiden verdrijft alle giftige wormen en slangen. En mogen ook de vliegen in geen kamer blijven als een rook van deze kruiden daarin gemaakt wordt. Andere krachten mogen uit opgenoemde gevonden worden.

Von Bτaunwurtz. Cap. LX.

Der Bτaunwurtzelen seind zwo, und einand mit blettern, stengel, und geruch gleich. Doch ist die kleinst an bletteren gantz bτaun und starck am geruch. Dargegen ist die groþ grŭner am stengel und blettern. Dise wachþt etwann mans hohein in den wasser gråben, auff den awen und fisch weihern. Das ander gemein findt man an dτockenen und feüchten óτtern, hinder den zeünen, an altem gemeür, ungeverlich auff allerhandt erdtrich, gleich wie die Weidenstóck, welche auch auff nassen, dτnckenen stetten wachsen kónnen, wie Theoph.lib.j.selbs anzeigt. Die wurtzel an beden Bτaunwurtzelen seind weiþ, knópffecht, mit vilen zincken und knoden, als knaben kraut.

Die stengel, deren etwan iij.oder iiij.von einer wurtzel entspτingen, seind am kleinen gewåchs gantz bτaun am andn gar grŭn und ecket. Die bletter bed seind wie der Basilgen, zů rings umb mit kleinen scharten, als die sicheln oder als Nesselbletter zerkerffet. Die stengel tragen jre blůmen am gipffel, wie bτaune hole schnechen heüþlin, die werden zů runden gespitzten kópflin, voller samen, wie des gemeinem Bülsenkrauts. Dise gewåchs riechen bede starck und ubel, der geschmack fast bitter und unårtlich. Dise wurtzel stossen jårlichs gegen dem Lentzen newe stengel, blŭen im Newmonat und Bτachmonat.

Von den Namen.

Hieronymus Bτaunschweig vermeint Bτaunwurtz sei die mittel Scrophularia, das knaben kraut, die groþ Scrophularia und das Filipendula die klein. Wa nun dise knópffechte wurtzeln Scrophularie seind, so mógen der weiþ Steinbτech, der Feigblattern Eppich und andere mehτ, Scrophularia heissen. [179]

Meins verstands laþ ich Bτaunwurtz das Ocimastrum oder Ocimoides sein, davon Dioscorides lib.iiij cap.xxix.schreibt. (Ocimoides.) Welches wort und capitel Diosc.etliche auff dem wilden Basilgen deütten, wie solchs sampt den namen Ocimastri, dτoben im achten capitel gedacht ist. Es sol aber hie (wie sonst) zů glauben niemandts gedτungen sein.

Das ander groþ Braunwurtz mit den vierecketen dicken stengeln, so in wasser gråben wachþt, wolt ich gern Aquaticam Ocimum oder Erinon, Hydreon oder herbam aquaticam Diosc.nennen, davon auch lib.iiij.cap.xxx.geschriben steht. Eins aber in den worten Dio.will mich betriegen, als er spricht, Erinos hab kleiner bletter dann Ocimum, solte freilich für μιχξοτερα μαχμότεμα geschriben werden. Dann dise Bτaunwurtz hat grósser und bτeiter bletter dann kein Ocimum. Seind nun dise zwei kreütter Ocima, so ist das erst (wie gemelt) das Ocimastrum, ein wilder, stinckender Ocimum oder Basilgen. Das ander Erinos oder Aquaticum Ocimum, wasser Basilgen mócht wol das letst Alcibium Nicandτi seind. (Nicand.in The.)

Von den andern Ocimis ist dτoben gesagt, doch wil ich sie widerumb in einer ordnung erholen. Erstlich so ist das wolriechend Ocimum genant Garyophyllatum, zie zam Basilgen (Ocima. 3. Basilgen.) das wir under dz capitel Acino Dio.schτeiben, on angesehen, das der hoch gelert frumm man, der Mar. Vergilius lib.iij.ca.xlv.das Acinum und Epimeron, davon Theoph.lib.vij.cap.viij. schτeibt, für ein gewåchs achtet. Das ander Ocimum non Garyophyllatum, deütten etlich für ein Solanum. Das dτitt, Ocimum citratum genant, ist ein Melissa, bey Jacobo Manlio. Das vierdt Ocimum carmenum, soll Bτunnkreþ sein. Das fünfft Ocimum domesticum, darvon Serap.cap.clxxv.redet, mag wol das Ocimum Cathonis sein, unnd ist das ander Ocimum jetzund angezeigt, on angesehen das es etlich ein Solanum deuten, von wólchen fürter under den früchten gehandlet würt. Auff dis mal von Ocimis nit weiter, doch das wir die namen des fünfften auch auþ Serapione hieher schτeiben, thůn wir der Synonyma halben. Also heiþt diþ letst Ocimum in Serap.cap.clxxv. Hamechim, Amachim, Selichi Amram und Ozimum Nabiti. Bedarungi heiþt Ocimum aquaticum und würt genent Bedτabin and Alahijt. (2. 3. Solanum. 4. Melissa. 5. Bτunn kreþ. Heiden koτn.)

Von der Krafft und Würckung.

Bede Braunwurtz werden mehτ eüsserlich dann in den leib genützet.

Innerlich.

Der samen von der gemeinen Bτaunwurtzel, mit wein gedτuncken, ist nutz und gůt denen so von schlangen und von andern gifftigen thieren gebissen seind. (Schlangen biþ. Würm. Hüfftwee.)

Eins quinten schwer des samens zerstossen unnd eingenommen, dτeibt auþ die würm, gleich dem Wurm samen.

Der samen mit Pfeffer, Myrτhen und wein gedτuncken bekompt wol denen so hüfftwee haben. (M ij) [180]

Auþ Bτaunwurtz mach ein kóstlich unnd bewerte salb zů allerhand grind und reüdigkeit, also. Jm Meien nim das kraut mit den wurtzeln schon geweschen und geseübert, darnach gestossen, und den safft auþgedτuckt, den selben safft behalt uber jar in einem engen glaþ wol verstopfft, und so man ein salb darauþ will bereiten, soll man nemen des auþgedτuckten saffts, wachs, und baum óli, jedes gleich vil mit einander erwallet, auff kolen wol temperiert zů einer salben. Jch sage dir fürwar, das damit grosse bτesten, so man schier für aussatz halten wolt, geheilet seind woτden, damit gesalbet, auþ Chτistlicher liebe nit allein mógen behalten.

Ein wasser von Bτaunwurtz gebτant, und das rot angesicht darmit geweschen, vertreibt die róte, auch denen, so schier für aussetzig gehalten werden. (Rot angesicht.)

Das gemelt wasser, und ein pulver von Bτaunwurtz, heilen und dτückenen die Feigwartzen, ist ein experiment. (Feigwartzen.)

Der samen von der grossen Bτaunwurtz, so auff den wasser staden jhτe wonung hat, zerstossen, unnd mit honig vermischt, pflasters weiþ auff die stirn gelegt, stillet das trieffen der augen. Der safft vom kraut mit schwefel und Salpeter temperiert, und in die ohτen gethon, legt den schmertzen nider. (Augen dτieffen. Oτen schmertzen. Vihe bτesten.)

Die weiber binden die Bτaunwurtzel dem vihe an, vertreiben maden unnd würm darmit, treiben seltzame superstition mit gedachter Bτaunwurtz.

Van bruinkruid. Kapittel 60.

De bruinwortels zijn twee en elkaar met bladeren, stengels en reuk gelijk. Doch is de kleinste aan bladeren gans bruin en sterk aan reuk. Daartegen is de grote groener aan stengel en bladeren. Deze groeit wat mans hoog in de water grachten, op de bergweiden en vis vijvers. De andere algemene vindt men aan droge en vochtige oorden, achter de tuinen, aan oude muren, ongeveer op allerhande aardrijk gelijk zoals de wilgenstek welke ook op natte, droge plaatsen groeien kunnen zoals Theophrastus libro 1 zelf aanwijst. De wortel aan beide bruinwortels zijn wit, knoopachtig, met velen uitlopers en knopen zoals orchidee kruid.

De stengels waarvan er ongeveer 3 of 4 van een wortel ontspringen zijn aan klein gewas gans bruin en aan de andere erg groen en kantig. De bladeren beide zijn zoals het bazielkruid en ringsom met kleine schaarden zoals de sikkels of zoals netelbladeren gekerfd. De stengels dragen hun bloemen aan top als bruine holle slakkenhuisje, die worden tot ronde gespitste kopjes vol zaad zoals dat gewone bilzekruid. Deze gewassen ruiken beide sterk en kwaad, de smaak erg bitter en niet aangenaam. Deze wortels stoten jaarlijks tegen de lente nieuwe stengels, bloeien in juli en juni.

Van de namen.

(Scrophularia nodosa, Scrophularia auriculata) Hieronymus Braunschweig meent bruinkruid is de middelste Scrophularia, de orchidee de grote Scrophularia en de Filipendula de kleine. Als nu deze knoopachtige wortels Scrophularie zijn zo mag de witte steenbreek, het speenkruid en andere meer Scrophularia heten. [179]

Mijn verstand laat ik bruinkruid dat Ocimastrum of Ocimoides zijn waarvan Dioscorides libro 4 kapittel 29 schrijft. Welk woord en kapittel Dioscorides ettelijke op het wilde bazielkruid aanduiden zoals zulke samen de naam Ocimastri boven in achtste kapittel gedacht is. Er zal echter hier (zoals anders) te geloven niemand gedrongen zijn.

Dat andere grote bruinkruid met de vierkante dikken stengels dat zo in water grachten groeit wil ik graag Aquaticam Ocimum of Erinon, Hydreon of herbam aquaticam Dioscorides noemen waarvan ook libro 4 kapittel 30 geschreven staat. Een echter in de woorden Dioscorides wil me bedriegen als hij spreekt; Erinos heeft kleinere bladeren dan Ocimum’, zal vrijwel zeker voor μιχξοrερα μαχμόrεμα geschreven zijn. Dan dit bruinkruid heeft grotere en bredere bladeren dan geen Ocimum. Zijn nu deze twee kruiden Ocima dan is de eerste (zoals gemeld) dat Ocimastrum een wilde, stinkende Ocimum of bazielkruid. De andere Erinos of Aquaticum Ocimum, water bazielkruid mag wel dat laatste Alcibium Nicandri zijn.

Van de andere Ocimis is boven gezegd, toch wil ik ze wederom in een ordening herhalen. Eerst zo is dat goed ruikende Ocimum Garyophyllatum genoemd, zie tam bazielkruid dat we onder dat kapittel Acino Dioscorides beschrijven, zonder aan te zien dat de hoog geleerd vrome man, Marcus Vergilius libro 3 kapittel 45 dat Acinum en Epimeron waarvan Theophrastus libro 7 kapittel 8 schrijft voor een gewas acht. De andere Ocimum non Garyophyllatum duiden ettelijke aan voor een Solanum. De derde, Ocimum citratum genoemd, is een Melissa, bij Jacobus Manlius. De vierde Ocimum carmenum zou bronkres zijn. De vijfde Ocimum domesticum waarvan Serapio kapittel 175 spreekt mag wel dat Ocimum Cathonis zijn en zijn de andere Ocimum nu gezegd, zonder aan te zien dat ettelijke het een Solanum aanduiden waarvan verder onder de vruchten gehandeld wordt. Op deze keer van Ocimis niet verder, doch dat we de namen van de vijfde ook uit Serapio hier schrijven doen we vanwege de synoniemen. Alzo heet deze laatste Ocimum in Serapio kapittel 175 Hamechim, Amachim, Selichi Amram en Ozimum Nabiti. Bedarungi heet Ocimum aquaticum en wordt genoemd Bedrabin and Alahijt.

Van de kracht en werking.

Beide bruinkruiden worden meer uiterlijk dan in het lijf genuttigd.

Innerlijk.

De zaden van de gewone bruinwortel met wijn gedronken is nuttig en goed diegenen zo van slangen en van andere giftige dieren gebeten zijn.

Een quinten zwaar van de zaden gestoten en ingenomen drijft uit de wormen gelijk de wormzaden.

De zaden met peper, mirre en wijn gedronken bekomt goed diegenen zo voetenpijn hebben. [180]

Uit bruinkruid maak een kostbare en waardevolle zalf tot allerhande schurft en ruigheid alzo; In mei neem dat kruid met de wortels schoon gewassen en gezuiverd, daarna gestoten en de sappen uitgedrukt, dezelfde sappen behoudt over jaar in een eng glad goed gestopt en zo men een zalf daaruit wil bereiden zal men nemen het uitgedrukte sap, was en olijvenolie, elke gelijk veel met elkaar wellen op kolen en goed getemperd tot een zalf. Ik zeg u voor waar dat daarmee grote gebreken zo men schier voor uitslag houden wil geheeld zijn geworden, daarmee gezalfd en uit Christelijke liefde niet alleen mogen behouden.

Een water van bruinkruid gebrand en dat rode aangezicht daarmee gewassen verdrijft de roodheid en ook diegenen zo schier voor huiduitslag gehouden worden.

Dat gemelde water en een poeder van bruinkruid helen en drogen de aambeien, is een experiment.

De zaden van het grote bruinkruid dat zo op de waterranden zijn woning heeft gestoten en met honing vermengd, pleistervormig op de hersens gelegd stilt dat druppelen van de ogen. De sappen van kruid met zwavel en salpeter getemperd en in de oren gedaan legt de smarten neer.

De vrouwen binden het bruinwortel het vee aan, verdrijven maden en worm daarmee, drijven zeldzame superstitie met gedacht bruinkruid.

Von Bach Pungen. Cap. LXI.

(1 ) Bachpungen ist auch der kreütter eins mit vilen kleinen neben zincken, die stengelin rund, wa die selben den grund rŭren gewinnen sie kleine weisse zaþechte wurtzelen, nit anderst dann der Bolei, die bletter satgrŭn, dick, safftig und feiþt, als Bonen bletter, daher es ettlich Bach Bonen nennen. Die gantz kleine liechtbloe blŭmlin wachsen zů beder seitten der stengel, nit am gipffel, fast wie die Gamander blŭmlin. Diþ kraut wachþt in den warmen bτunnen flüssen, in den gråben, so im Winter nit uberfrieren, ein wenig bitter, fast wie Bτunnkreþ, daher ettliche diþ kraut under dem Bτunnkreþ, für ein Sallat bereiten. (Bach Bonen.)

Das ander und gantz klein geschlecht, findt man dergleichen in den quellenden bτunnen, bei den grossen wassern, gemeinlich in den brunnen, so auþ eim roten sandechten kyþ unnd erdtrich entspτingen. (2. Wasser gauchheil.) Jst mit dem kleinen Bolei bletlin, und vierecketen stengelin, dem Gauchheil so gleich, das mans kaum underscheiden kan, allein das es allenthalben vil kleiner, weisser zassechter wurtzelen gewinnet, wie Bolei. Bleibt uber Winter in den warmen bτunnenflüssen gantz grŭn, hat kein geruch, noch starcken geschmack, fast wie andere koch kreütter.

Von den Namen.

Dioscoτides lib.ij.cap.cxvj.malet sein Sion ab, und spτicht es heiþ Sion, und Anagallis Aquatica, das ver [181] stehe ich eigentlich vom kleinen so oben angezeigt. (Paul. Aeg.lib.2.cap.73. Pli.lib.26.ca.8.) Ettliche aber nennen Sion, Juncum aromaticum oder odoτatum das mich wundert, uτsach das Bachpungen kein Bintzen geschlecht, und darzů on allen geruch ist. So gehóτt diser namen, odoτatus juncus, dem Cypero zů, davon Diosc.lib. j.cap.iiij.schτeibt. Uber das nennen ettlich Bachpungen, Daren und Laver, wiewol Plinius Laver von Sio absündert, welchem ich zůfall, und halts mit jm. Dann Laver ist ein geschlecht des wasser Epffs, davon in seinem oτt weiter. Aber das gemein und groþ Bachpungen halt ich für ein Sion non odoτatum.

Von der Krafft und Würckung.

Wiewol beide Bachpungen feüchter natur, seind sie doch auch warmer eigenschafft, gleich dem Bτunkressen, mógen nützlich in der speiþ, unnd auch ausserhalb zů der artznei erwólet werden.

Innerlich.

Bachpungen so sie noch zart und jung seind, mag man sie bede, als bτunnen Creþ zům Salat bτauchen. Dann dise kreütter also in der speiþ genützt, zermalen den Blasen stein, treiben den harn, füren auþ die todte geburt, und andere frawen blódigkeit. (Blasen stein. Todte gebůrt.)

Eüsserlich.

Fur alle geschwulst unnd wild fewτ, mag man das kraut zůvoτ in eþig unnd butteren geróstet, warm aufflegen, und jeder weilen erneweren. (Geschwulst. Wild fewτ. Roþ artznei.)

Die pferdt artzet bτauchen die Bachpungen hefftig, zů aller geschwulst, und treiben vil wunder darmit. Seind zwar zů vil dingen gar nützliche kreütter.

Van beekpungen. Kapittel 61.

Beekpunge is een van de kruiden met vele kleine uitlopers, de stengeltjes rond en waar dezelfde de grond beroeren gewinnen ze kleine witte vezelige wortels, niet anders dan de polei, de bladeren donkergroen, dik, sappig en vet zoals bonen bladeren vandaar dat ettelijke het Bach Bonen beekbonen noemen. De gans kleine lichtblauwe bloempjes groeien aan beide zijden van de stengels, niet aan top, vast zoals de gamander bloempjes. Dit kruid groeit in de warme bronnen vloeden, in de grachten zo in winter niet bevriezen, een weinig bitter, vast zoals bronkres, vandaar ettelijke dit kruid onder de bronkres voor een salade bereiden.

Dat andere en gans kleine geslacht vindt men desgelijks in de kwellende bronnen, bij de grote wateren, gewoonlijk in de bronnen zo uit een rode zanderige kiezel en aardrijk ontspringen. Is met de kleine polei blaadjes en vierkante stengeltjes de guichelheil zo gelijk zodat men het nauwelijks onderscheiden kan, alleen dat het overal veel kleinere, wittere vezeliger wortels gewint dan polei. Blijft over winter in de warme bronnenvloeden gans groen, heeft geen reuk, noch sterke smaak, vast zoals andere kookkruiden.

Van de namen.

(Veronica beccabunga, Veronica anagallis-aquatica) Dioscorides libro 2 kapittel 116 tekent zijn Sion af en spreekt het heet Sion en Anagallis Aquatica, dat [181] versta ik eigenlijk van de kleine zo boven aangezegd. Ettelijke echter noemen het Sion, Juncum aromaticum of odoratum wat me verwondert, oorzaak, de beekpungen geen biezen geslacht is en daartoe zonder alle reuk is. Zo gehoort deze naam, odoratus juncus, de Cyperus toe waarvan Dioscorides libro 1 kapittel 4 schrijft. Boven dat noemen ettelijke beekpungen Daren en Laver, hoewel Plinius Laver van Sio afzondert die ik toeval en hou het met hem. Dan Laver is een geslacht van watereppe en daarvan in zijn oord verder. Maar dat algemene en grote beekpunge hou ik voor een Sion non odoratum.

Van de kracht en werking.

Hoewel beide beekpungen vochtige natuur zijn, zijn ze toch ook warme eigenschap, gelijk de bronkressen, mogen nuttig in de spijs en ook aan de buitenkant in de artsenij aanbevolen worden.

Innerlijk.

Beekpungen zo ze noch zacht en jong zijn mag men ze beide zoals bronkres als salade gebruiken. Dan deze kruiden alzo in de spijs genuttigd vermalen de blaassteen, drijven de plas, voeren uit de dode geboorte en andere vrouwen bloederigheid.

Uiterlijk.

Voor alle zwellingen en wild vuur mag men dat kruid tevoren in azijn en boter geroosterd warm opleggen en elke keer vernieuwen.

De paarden artsen gebruiken de beekpungen heftig tot alle zwellingen en drijven veel wonder daarmee. Zijn wel tot veel dingen erg nuttige kruiden.

Von Bengelkraut. Cap. LXII.

Die Bengelkreütter nent man im Woτmbþer gaw Wintergrŭn. Dessen findt man zwei geschlecht. Das ein unnd aller gemeinst wachþt in (Hunde kòl.) (M iij) [182] den weingarten. Das ander in dem wålden. (Forma.) Seind bede einander mit kraut, blŭet, unnd samen gleich, doch so würt das wald Bengelkraut nit vil uber spannen hoch, gewint an eim jeden stengelin nit uber iij.oder iiij.bletter, der Basilgen oder dem Parietaria kraut ånlich. Sein frucht würt im Meien zeittig, das seind je zwei und zwei runder kóτnlin, als zwei hódlin neben einander, in kleinen heütlin verschlossen. (Tempus.) So die zeittig werden, spτingt der rund blofarb samen herausser, der würt als des Rettichs samen groþ. Nach dem Meien, verwelckt das kraut mit einander, auþgenommen die wurtzel, fladert hin und wider, als die gemeinen weissen Quecken, schlagen jårlichs im Apτillen auþ. Diþ kraut findt man in ettlichen hohen steinechten bergen, und wålden. (Locus.)

(2) Das gemein so in den weingårten, als andere onkreütter funden würt, (ist nit wol, wa es ein mal hinkompt) zuvertilgen. Etlichs würt zů grossen stauden, gantz dτauschelecht, mit vilen åsten, wie tag und nacht. Jre blŭet ist weiþ, anzůsehen als kleine treüblin, felt etwan ab ohn samen wie der femel am hanff. Etlichs aber gewint auch seine såmlin in zweien hodern seck [183] lin verschlossen, d spτingt auch auþ, wie der erst gemelt, würt nit grósser dann der Senff samen, von farben liechtblo. (Theo.li.7.ca.2.) Diþ ist ein recht Summer kraut, verdirbt leichtlich von dem reiffen, můþ sich jårlichs vom auþgefallenen samen erjüngen, hat ein jeder stock sein eintzige schlechte wurtzel, ein wenig zassecht, wie der gemein Basilgen.

(3. Spτingkraut.) Noch wachþt ein wild Bengelkraut, in den feüchten schattechten wålden, und tieffen Dålern, auch mit gleycheten, knópffechten und runden, zarten, weichen stengeln, dem andern obgezeigten Bengelkraut gleich. Des blůmen aber seind dottergål, rumgebogen wie das eisen hŭtlin, oder Ritterspoτn, nach welchen kleine runde lange schóttlin folgen, ehe das die selbigen recht zeittig werden spτingen sie auff. Der samen wie das andern Bengelkrauts, doch ein wenig lenger, fehτt dahin. Die scheffen aber rümpffen sich eilends, als die spτingende kåþ maden, dermassen das der so es nit weiþ und erfaren, erschτecken mócht. Jst auch wie das ander Bengelkraut ein Summerkraut, der Reiffen und Frost unleidlich.

Von den Namen.

(1.2.) Die zwei ersten Bengel kreütter nent man billich des samens willen, so in zweien hódlin verschlossen ist, Masculas unnd testiculatas, wie Apuleius cap.lxxxiij.schτeibt. Das gemein Bengelkraut in den gårten und weingårten, heiþt Linozostis grece, welcher nam dem Apio oder wilden Rettich auch geben würt, in Dios.lib.iiij.cap.lxx.dazů hat es den schónen namen Parthenion, von welchem dτoben in der Chamillen und Metter gesagt ist. Zů dem allem nents Diosc. Chτysitin, welcher namen eigentlich der Hauþwurtz Aizoo maioτi, und dem Chτysocome, oder knaben kraut zůstehet, Darvon Dios.lib.iiij.cap.liij.unnd lxxxv.schτeibet, ja auch dem gålen Goltschaum. Diosc.lib.v.cap.lvj. Bengelkraut heiþt in Diosc.lib.iiij.cap.clxxxiij.auch mit seim rechten namen, Herba Mercurij, oder Mercurialis, Argyros, Arithτillis, Aphlopho, unnd Asumes. (Mercurialis.) Apul.cap.lxxxij.spτicht es heiþ Linozostis Arτen, Clibadion, Arguminos, Hermu Basilion. Dise namen wie frembd die seind, soll uns am disem wolbekanten gewåchs nit jrτen. Es heiþ oder werd hinfürter genent, wie es eim jeden gefelt, so ists doch bekant, und für langest den alten bekant geweþt, sonderlich dem Catoni, damit er sein hauþgesind zů purgieren, oder den bauch zů weichen befalhen cap.clxiij. (Catonis.) Averτhois nent Mercurialem Alibleb. Jn Oribasij medicine compendio, stehet Lineum costeum, id est, Mercurialis, solt freilich Linozostis heissen. (Cato.ca.p.158.)

Das erst von uns angezeigt in den wålden, oder inn den steinechten rechen, ist μυνία, χυνοχςάμδή, oder Canina, Canina Bτaþica, Hundstkraut, Hundskóle, (1. Braþica canina.) Mascula Mercurialis sylvestris, wild Bengelkraut, Asumes labon, Harmas, davon Dios.lib.iiij.cap.clxxxiiij.scτeibt. Es würt aber Apocynon auch in Dios.lib.iiij.cap.lxxix.χυνοςχμζα oder Hundskól genent. Mercurialem hat Mercurius, sagt Plinius lib.xxv.ca.v.erfunden, und spτicht es heissen ettliche Hermupoan, Hermubotanen, oder wie Manlius sagt, Hermipoτona, Paternius, Mercoτela, et Linosostria, super Elect.de Sebesten, et Elect, Lenitivo. (Apocynon.)

Das dτitt in den feüchten dunckeln dålern, nennen etliche Spτingkraut, (4.) (M iiij) [184] von welchem geschlecht und namen, fürter im capitel der Wolffsmilch, anzeigt würt, under dem namen Platyphyllos.

Von der Krafft und Würckung.

Bede Garten Bengelkreütter Mercuriales, dienen in den leib, das wasser und Gallen auþzůfŭren, also habens auch die alten gebτaucht. (Wasser gallen.)

Innerlich.

Die zwei erst gesetzte Bengelkreütter, in wasser gesotten, und dz selbig warm gedτuncken, purgiert und reinigt den leib, fürt auþ gallen und wasser. So man aber dise artznei wolt lieblich machen, soll man zucker darein erwallen, wenig oder vil nach eins jeden gefallen. Dise kreütter sollen fürnemlich zů den Clystierungen genommen werden, unnd seind zwar dise kreütter in leib zůbτauchen, so gůt als folia Sene in jre acht. (Purgation. Clystierung.)

Das dτitt ist ein kotzkraut, treibt und begert mehτ uber, dann undersich, gehóτt under die Esulas. (Kotzkraut.)

Eüsserlich.

Bengelkreütter werden gelobt, und zů allen hitzigen knollen unnd geschwåren auffgelegt, grŭn für sich selber, oder mit anderer fettigkeit gesotten, gleich den Bachpungen. (Heisse knollen.) Ettliche fabulieren, wann man das weiblin Bengelkraut zerstosse, unnd den weibern nach jhrer reinigung inn die Macht lege, sollen sie meidlin gewinnen, unnd herwiderumb das månnlin Bengelkraut dahin gelegt, sollen sie knåblin geberen, doch das sie auch ståts uber die kreütter dτincken. Wer da will mags glauben, Dioscoτides ist der Lehτer.

Van bingelkruid. Kapittel 62.

De bingelkruiden noemt men in Wormser gaw wintergroen. Hiervan vindt men twee geslachten. De ene en allergemeenste groeit in [182] de wijntuin. De andere in de wouden. Zijn beide elkaar met kruid, bloei en zaden gelijk, doch zo wordt dat woud bingelkruid niet veel over zeventien cm hoog, gewint aan elk stengeltjes niet over 3 of 4 bladeren, het bazielkruid of het Parietaria kruid gelijk. Zijn vrucht wordt in mei rijp, dat zijn elk twee en twee ronde korreltjes als twee balletjes naast elkaar in kleine hoedjes besloten. Zo die rijp worden springt het ronde blauwkleurige zaad eruit en dat wordt zoals de radijszaden groot. Na mei verwelkt dat kruid met elkaar, uitgezonderd de wortel, fladdert heen en weer zoals de gewone witte kweek, slaan jaarlijks in april uit. Dit kruid vindt men in ettelijke hoge steenachtige bergen en wouden.

De gewone zo in de wijntuinen zoals andere onkruiden gevonden wordt, (is niet goed waar het eenmaal heen komt) te verdelgen. Ettelijke worden tot grote struiken, gans bossig met vele takken zoals glaskruid. Zijn bloei is wit en aan te zien als kleine trosjes valt wat af zonder zaden zoals het vrouwtje aan hennep. Ettelijke echter gewinnen ook zijn zaadjes in twee ballenzakjes [183] besloten, dat springt er ook uit zoals de eerst gemelde, wordt niet groter dan het mosterdzaad, van kleur lichtblauw. Dit is een echt zomerkruid verderft licht van de rijp, moet zich jaarlijks van uitgevallen zaden verjongen, heeft elke stek zijn enkele rechte wortel, een weinig vezelig zoals het gewone bazielkruid.

Noch groeit een wild bingelkruid in de vochtige beschaduwde wouden en diepe dalen, ook met leden, knoopachtige en ronde zachte weke stengels, het andere opgenoemde bingelkruid gelijk. De bloemen echter zijn dooiergeel, omgebogen zoals de Aconitum of ridderspoor na welke kleine ronde lange schotjes volgen en eer dat diezelfden echt rijp worden springen ze open. De zaden zoals dat andere bingelkruid, doch een weinig langer en vaart weg. De scheepjes echter buigen zich snel zoals de springende kaasmaden, dermate dat die het zo niet weet en ervaren verschrikken mogen. Is ook zoals het andere bingelkruid een zomerkruid, kan de rijp en vorst niet lijden.

Van de namen.

(Mercurialis perennis en Mercurialis annua en Impatiens noli-tangere) De twee eerste bingelkruiden noemt men billijk vanwege de zaden zo in twee zakjes besloten zijn Masculas en testiculatas zoals Apuleius kapittel 83 schrijft. Dat gewone bingelkruid in de tuinen en wijntuinen heet Linozostis grece, welke naam de Apio of wilde radijs ook gegeven wordt, in Dioscorides libro 4 kapittel 70, daartoe heeft het de mooie naam Parthenion waarvan boven in de kamille en mater gezegd is. Boven die alle noemt Dioscorides het Chrysitin welke naam eigenlijk het huiskruid, Aizoo maiori, en de Chrysocome of knapenkruid toestaat waarvan Dioscorides libro 4 kapittel 54 en 75 schreef, ja ook het gele goudschuim. Dioscorides libro5 kapittel 56. Bingelkruid heet in Dioscorides libro 4 kapittel 183 ook met zijn echte naam Herba Mercurij of Mercurialis, Argyros, Arithrillis, Aphlopho en Asumes. Apuleius kapittel 82 spreekt het heet Linozostis Arren, Clibadion, Arguminos en Hermu Basilion. Deze namen hoe vreemd die zijn zal ons aam dit goed bekende gewas niet ergeren. Het heet of wordt verder genoemd zoals het iedereen bevalt zo is het toch bekend en al lang de ouden bekend geweest vooral Cato waarmee hij zijn huisgezin te purgeren of de buik te weken aanbeval, kapittel 163. Averrhois noemt Mercurialem Alibleb. In Oribasius medicine compendio staat Lineum costeum, dat is, Mercurialis, zal vrijwel zeker Linozostis heten.

De eerst van ons aangezegde in de wouden of in de steenachtige rekken is μυνία, χυνοχςάμδή of Canina, Canina Brassica, hondskruid, hondskool, Mascula Mercurialis sylvestris, wild bingelkruid, Asumes labon en Harmas waarvan Dioscorides libro 4 kapittel 184.schrijft. Er wordt echter Apocynon ook in Dioscorides libro 4 kapittel 79 χυνοςχμζα of hondskool genoemd. Mercurialem heeft Mercurius, zegt Plinius libro 25 kapittel 5, gevonden en spreekt ettelijke noemen het Hermupoan, Hermubotanen of zoals Manlius zegt Hermiporona, Paternius, Mercorela en Linosostria, super Elect.de Sebesten en Elect. Lenitivo.

De derde in de vochtige donkere dalen noemen ettelijke springkruid van welk geslacht en namen verder in kapittel van wolfsmelk aangewezen wordt onder de naam Platyphyllos.

Van de kracht en werking.

Beide tuin bingelkruiden, Mercuriales, dienen in het lijf om dat water en gal uit te voeren, alzo hebben ook de ouden het gebruikt.

Innerlijk.

De twee eerst gezette bingelkruiden in water gekookt en datzelfde warm gedronken purgeert en reinigt het lijf, voert uit gal en water. Zo men echter deze artsenij lieflijk wil maken zal men suiker daarin wellen, weinig of veel naar elk zijn welgevallen. Deze kruiden zullen voornamelijk tot de klysma ‘s genomen worden en zijn wel deze kruiden in lijf te gebruiken zo goed als folia senna in zijn achting.

De derde is een kotskruid, drijft en begeert meer omhoog dan omlaag, gehoord onder de Esula’s.

Uiterlijk.

Bingelkruiden worden geliefd en tot hete knollen en zweren opgelegd, groen voor zichzelf of met andere vetheid gekookt gelijk de beekpungen. Ettelijke fabelen als men dat vrouwelijke bingelkruid stoot en de vrouwen na hun reiniging in het geslacht legt zullen ze meisjes gewinnen en daar tegenover dat mannelijke bingelkruid daarheen gelegd zullen ze knaapjes baren, toch dat ze ook steeds van die kruiden drinken. Wie dat wil mag het geloven, Dioscorides is de leraar.

Von Tag und Nacht. Cap. LXIII.

Des krauts findt man kleinn unnd groþ, welches der gróst underscheid ist, doch so findt man sie selten bei einander. Dann das klein mit den bτaunen linden stengeln findt man auff dem Rhein, zwischen Bingen und der statt Coblentz, an den mauren wachsen. (S. Peters kraut. 1. Coblentz. Tempus.) Die bletter seind der Basilgen gleich, schweitzergrůn, rauch, also das sie an den kleidern bleiben hangen. Blŭet in Newmonat, vast mit sehτ kleinen blŭmlin, als die Mistmilten, zwischen den blettern am stengel. Diser samen würt schwartz, gantz kleiner dann das Burtzels, bleibt etwan im winter in den mauren voτ frost onversehτt.

(2) Das groþ ist dem kleinen in allen dingen gleich, aber vil hóher, bτeiter, dicker, und zarter, wachþt in schattechten oτten im Elsaþ, ein gemein kraut zů Straþburg.

(3.) Das dτitt schón kreüttlin mit den vilen farben unnd blůmen, so die zů Leiptzig für Parietaria halten, dient nit hieher. [185]

Von den Namen.

Oribasius ein Hochgelerter man, einer auþ dem zwen und sibentzig årtzen, des zwentzigsten Keiser Juliani schreibt im zweiten Euporisto de simplicibus, under denen so mittel måsig kŭlen, sei Elxine, oder Vitrago gezólet. Also schreibt auch Cornelius Celsus libro.ij.cap.xxxij.und nent Perdicium, Muralen herbam, Maurkraut, oder Parthenion. Mit welchem namen die Hochgelerten månner Leonicenus, Collinutius, und Rudolphus Agricola hefftig sich bekümmeren ob diþ kraut so man auch im Elsaþ S. Peters kraut nent, ein Parthenion sei oder nit. Und ob sie vil und treffenlich darüber sich bemŭhen, so nents doch Galenus libro.vj.deþ gleichen Aegineta libro vij. Parthenion. (Galenus.) Es můþ aber drumb nit Metter alhie bei Parthenio verstanden werden, sonder das Wantkraut Parietaria oder Paritaria, das etliche Victorialem, Vitriolarem, Perdicariam, Muralium, Herbam venti maioτem, Herbam vitri, Urceolarem, unnd Veraghium nennen. Dann wie dτoben gehórt, so ist Parthenium vilen kreütern zůgelegt, als nemlich dem Maieron, dem Beifůþ, dem Metter, der Chamillen, dem Cotula oder krotten Dyll, dem Mercuriali, und dem jetzigen glaþ kraut. Also seind vij. Parthenia under in allen, so ist doch die erst und wolriechende Chamill dτoben im xlvij.cap.beschτiben das recht Parthenion, welches Serap. Matricariam nennt, und vermeinen etliche es mŭþ das Metterkraut dardurch verstanden werden, welches auch dτoben verantwortet ist im l.cap. (Man.in sanådis vulneribus. Parthenia septem sunt.)

Das aber Parietaria auch Parthenium heiþt, ist die ursach. Als die Minerva dem Pericli eim Hertzogen von Athen, im schlaff angezeigt, wie dz es auch gůt sei für fallen τc.dannenher etliche diþ kraut, nach der jungfrawen Parthenium genent haben, gleich wie Perdicium, dτumb das die feldhŭner jhr kurtzweil mit treiben. (Minerva.) Ein alter Gτecus Absyrtus genant, hat das kraut zŭm vihe für den hůsten gebτaucht. (Vihe hůsten.)

Von der Krafft und Würckung.

Sant Peters kreüter, oder tag und nacht, seind einer mittelmåþigen [186] complexion, weder zů warm noch zů kalt, mógen bederseits jnnen unnd aussen genommen werden.

Innerlich.

Dise kreütter gesotten inn wein oder wasser, mit honig oder zucker abbereit, gesotten und gedτuncken, stillet und legt den alten dτuckenen hůsten. Solches thůt auch das wasser davon gebτant, umb des willen haben die alten dem Rind vihe das kraut gepulvert, für den hůsten unnd keichen auch eingeben. (Dτuckenen hůsten. Rind vihe.)

Sant Peters kraut gesotten, oder das wasser darauþ distilliert, eróffnet die Leber, das Miltz unnd die Nieren, reinigt die jnnerliche geng, sonderlich die unreine verschleimpte můtter. Stillet also gesotten und gedτuncken, das Gτimmen der Beermůttern, seübert und treibt auþ den harn, die menses, und allen unrath.

Ein gargarismus von dem kraut gemacht, unnd honig darzů genommen, heilet und leschet den hitzigen verwundten halþ. (Leber, Miltz, Nieren, můter Grimmen. Harn. Zeyt. Verwunter halþ.)

Eüsserlich.

Der safft vom kraut gedτuckt, unnd in die ohτen gethon, benimpt die schüþ und stechen der selben. Gemelter safft oder das gebτant wasser, leschet das wild fewτ, alle hitzige geschwår, geschwulst oder bτandt, dŭchlin darinn genetzt und ubergelegt. (Oτen schmertz. Geschwer. Geschwulst.)

Der safft mit bleiweiþ temperiert, ist ein kóstliche salb, zů gemelten pτesten, heilt auch allen fliessenden grind, als Zittermåler, Flechten unnd Fressende schåden. Umb des willen soll man die junge grindige kindlin, welche die Megerei haben, in disem kraut baden. (Zittermåler, Flechten, Megerei der kinder. Harn.)

Das kraut mit so vil bτunnen Cressen in wein gesotten, unnd gantz warm uber die blasen gelegt, treibt den harn on zweiffel. Auff den bauch gelegt, stillet das grimmen, so fern kein verstopffung voτhanden ist.

Tag und nacht mit Bonen mål, Pappelkraut, unnd weyssen kleien in óli und wein geróst, pflasters weiþ auffgelegt, heilet die zerknitschte Lacerten, die Spannadern, und die zerstossenen Meüþlin, Musculi zů Latin genant. (Spannadern.)

Van glaskruid. Kapittel 63.

Dat kruid vindt men klein en groot welke het grootste onderscheid is, toch zo vindt men ze zelden bij elkaar. Dan de kleine met de bruine zachte stengels vindt men op de Rijn tussen Bingen en de stad Koblentz aan de muren groeien. De bladeren zijn het bazielkruid gelijk, Zwitsers groen, ruig, alzo dat ze aan de klederen blijven hangen. Bloeit in juli vast met zeer kleine bloempjes zoals de mestmelde tussen de bladeren aan stengel. Deze zaden worden zwart, gans kleiner dan de postelein, blijft wat in winter in de muren en voor vorst onbezeerd.

De grote is de kleine in alle dingen gelijk, maar veel hoger, breder, dikker en zachter, groeit in beschaduwde oorden in Elzas, een algemeen kruid te Straatsburg.

De derde een schoon kruidje met de vele kleuren en bloemen zo die te Leipzig voor Parietaria houden dient niet hier. [185]

Van de namen.

(Parietaria officinalis) Oribasius, een zeer geleerde man en een uit de 72 artsen van de twintigste keizer Julianus, schrijft in tweede Euporisto de simplicibus onder diegenen zo middelmatig koelen is Elxine of Vitrago geteld. Alzo schrijft ook Cornelius Celsus libro 2 kapittel 32 en noemt Perdicium Muralen herbam, muurkruid of Parthenion. Met welke namen de zeer geleerde mannen Leonicenus, Collinutius en Rudolphus Agricola zich heftig bekommeren of dit kruid zo men ook in Elzas St. Peters kruid noemt een Parthenion is of niet. En of ze veel en voortreffelijke daarover zich bemoeien zo noemt toch Galenus libro 6 en desgelijks Aegineta libro 7 het Parthenion. En moet echter daarom niet mater alhier bij Parthenio verstaan worden, maar dat wandkruid Parietaria of Paritaria dat ettelijke Victorialem, Vitriolarem, Perdicariam, Muralium, Herbam venti maiorem, Herbam vitri, Urceolarem en Veraghium noemen. Dan zoals boven gehoord zo is Parthenium vele kruiden toegelegd zoals namelijk de majoraan, de bijvoet, de mater, de kamille, de Cotula of padden dille, de Mercuriali en het tegenwoordige glas kruid. Alzo zijn er 7 Parthenia onder hen allen en zo is doch de eerst en welriekende kamille boven in 47^ste kapittel beschreven de echte Parthenion welke Serapio Matricariam noemt en menen ettelijke dat materkruid moet daarvoor verstaan worden welke ook boven verantwoord is in 50^ste kapittel .

Dat echter Parietaria ook Parthenium heet is die oorzaak; Toen Minerva de Pericli, een hertog van Athene, in slaap aanzegde hoe dat het ook goed is voor vallen etc., vandaar dat ettelijke dit kruid naar de jonkvrouw Parthenium genoemd hebben gelijk zoals Perdicium, daarom dat de veldhoenders hun tijdverdrijf ermee drijven. Een oude Griek, Absyrtus genoemd, heeft dat kruid tot vee voor het hoesten gebruikt.

Van de kracht en werking.

Sint Peters kruiden of glaskruiden zijn een middelmatige [186] samengesteldheid, nog te warm en nog te koud, mogen aan beide zijden van binnen en buiten genomen worden.

Innerlijk.

Deze kruiden gekookt in wijn of water en met honing of suiker af bereidt, gekookt en gedronken stilt en legt de oude droge hoest. Zulks doet ook dat water daarvan gebrand, daarom hebben de ouden het rundvee dat kruid verpoedert voor het hoesten en kuchen ook ingegeven.

Sint Peters kruid gekookt of dat water daaruit gedistilleerd opent de lever, de milt en de nieren, reinigt de innerlijke gang en vooral de onreine verslijmde baarmoeder. Stilt alzo gekookt en gedronken dat grommen van de baarmoeder, zuivert en drijft uit de plas, de menstruatie en alle onraad.

Een gorgelwater van het kruid gemaakt en honing daartoe genomen heelt en lest de hete verwonde hals.

Uiterlijk.

Het sap van kruid gedrukt en in de oren gedaan beneemt de scheuten en steken ervan. Gemelde sap of dat gebrande water lest het wild vuur, alle hete zweren, zwellingen of brandt, doekjes daarin genat en opgelegd.

Het sap met loodwit getemperd is een kostbare zalf tot gemelde gebreken, heelt ook alle vloeiende schurft zoals liktekens, huiduitslag en vretende schaden. Daarom zal men de jonge schurftige kinderen welke de mazelen hebben in dit kruid baden.

Dat kruid met zo veel bronkressen in wijn gekookt en gans warm over de blaas gelegd drijft de plas zonder twijfel. Op de buik gelegd stilt dat grommen, zo ver geen verstopping voorhanden is.

Glaskruid met bonenmeel, Malva kruid en tarwe deeg in olie en wijn geroosterd en pleistervormig opgelegd heelt de gekneusde spieren, de zenuwen en de gestoten (muisjes) spieren, Musculi in Latijn genoemd.

Von Kletten kraut. Cap. LXIIII.

Das Woτmþer gaw gegen der statt Altzei, auff den åckern so frücht tragen wachþt ein steüdlin mit vilen åstlin, gantz dτauschelecht, wie die Creützwurtz, des blettlin seind nit gantz rund, kleiner dann des obernenten kleinen Parthenij, rauch, harecht, eschenfarb grŭn, als das Meerhirþen kraut. (Locus. Forma.) Die kleine blŭmlin gantz liechtblo werden zů anhangenden kleinen kletlin, das ist der samen in der grósse des Coτianders samen, hencken sich alle zeit an die kleider. Dergleichen thůn auch die rauhen harechten bletlin. (Tempus.) Gegen Herbst findt man dz gewåchs gemeinlich in den růben åckern. Die wurtzel schlecht als der Basilgen und des Bengelkrauts. [187]

Von den Namen.

Das steüdlin nent man im gaw bei Dalþheim nicht anderst dann Kletten kraut, darumb das sich das kraut und samen anhengt. (Dalþheim.) Es haben auch die jnwoners des ends ein superstition, also, wann jemands das essen im mund hat, welchen pτesten die Gτiechen Aphthas nennen, und das Klettenkraut nur bei jm trag, dem soll geholffen werden, on alle andere mittel der artznei, bezeügen sich der erfarung τc. (Essen im mundt.) So man diþ kraut, und die schτifft der alten gegen einander helt, erfindt es sich gantz klar, das diþ gewåchs das zweit Helxine Galeni und Aeginete ist, das sie Cissampelon nennen, und ist eben das Elatine Diosc.lib.iiij.cap.xxxviij.ein recht Aparine. (Helxine. Elatine. Gal.lib.6.Sim. Aegin.lib.7.)

Von der Krafft und Würckung.

Das kreütlin kŭlet, dτücknet unnd heilet, fast nützlich den zarten glideren, Jnnerlich unnd Eüsserlich gebτaucht.

Innerlich.

Das kraut mit rotem wein gesotten, und gedτuncken, heilet die verseerte dårm, in der Roten růr, stillet den bauchfluþ, unnd benimpt den schmertzen ettliche tag gedτuncken. (Bauchfluþ. Rote růr. Mund feüle.)

Das kraut mit wein gesotten, gibt ein gůten gargarisinum zů der feüle und essen in dem mundt und halþ.

Eüsserlich.

Kletten kraut so es noch grůn ist, gestossen, auff die hitzige stirn und augen geschlagen, wehτet der hitz, stillet das rinnen und fliessen der augen.

Andere würckung mógen auþ der obgesetzten puncten tåglich colligiert und funden werden. (Augen rinnen.)

Van klissen kruid. Kapittel 64.

De Wormser gaw tegen der stad Altzei op de akkers zo vrucht dragen groeit een kruidje met vele takjes, gans bossig zoals dat kruiskruid, de blaadjes zijn niet gans rond en kleiner dan de boven genoemde Parthenium, ruig en behaard, askleurig groen zoals dat gierst kruid. De kleine bloempjes gans lichtblauw en worden tot aanhangende kleine klitjes, dat is het zaad in de grootte van het koriander zaad, hangen zich altijd aan de klederen. Dergelijks doen ook de ruwe harige blaadjes. Tegen herfst vindt man dat gewas gewoonlijk in de rapen akkers. De wortel recht als het bazielkruid en bingelkruid. [187]

Van de namen.

(Xanthium strumarium) Dat kruidje noemt men in de gaw bij Dalsheim niet anders dan klissen kruid, daarom dat het kruid en zaden aanhangt. En hebben ook de inwoners van dat eind een superstitie alzo, als iemand dat eten in mond heeft, welk gebrek de Grieken Aphthas noemen, en dat klissenkruid nu bij zich draagt die zal geholpen worden zonder alle andere middelen van de artsenij, beroepen zich de ervaring etc. Zo men dit kruid en de schrift van de ouden tegen elkaar houdt bevindt het zich gans klaar dat dit gewas de tweede Helxine Galenus en Aegineta is dat ze Cissampelon noemen en is even dat Elatijne Dioscorides libro 4 kapittel 38 een echte Aparine.

Van de kracht en werking.

Dat kruidje koelt, droogt en heelt, erg nuttig de zachte leden innerlijk en uiterlijk gebruikt.

Innerlijk.

Dat kruid met rode wijn gekookt en gedronken heelt de bezeerde darm in de rodeloop, stilt de buikvloed en beneemt de smarten, ettelijke dagen gedronken.

Dat kruid met wijn gekookt geeft een goed gorgelwater tot de vuilheid en eten in de mond en hals

Uiterlijk.

Klissen kruid zo het noch groen is gestoten en op de hete hersens en ogen geslagen weert de hitte, stilt dat lopen en vloeiende van de ogen.

Andere werking mogen uit de opgezette punten dagelijks verzameld en gevonden worden.

Bathonien kraut. Cap. LXV.

Es seind der Bathonien kreütter zwei inn Teütschen landen, nemlich die bτaun, und die gantz weiþ. Jrer beder wurtzeln seind zaþecht, als [188] des Wegerichs. Die ersten bletter beder Bathonien seind auff der erden auþgespτeit, schwartzgrŭn, rauch unnd bτeit, zů rings umb als eichen laub zerkerfft, aber kleiner auff der einen seitten, vil riplin und åderlin, eins sŭssen lieblichen geruchs. Jm Bτachmonat stossen die Bethonien jre lange, viereckete, rauhe stengel, etwann uber elen lang, es werden auch zů zeiten die stengel mit blettern, je zwei gegen einander gesetzt, bekleidet, sondlich in der hóhe gegen den blůmen welche blůmen sich d edlen wolriechenden Stecadi vergleichen. Die volkomliche blŭet d Bathonien, ist gemeinlich im Newmonat, ettlichs gantz bτaun, als die bτaunen Klee blůmen, der ander gantz schneeweiþ, nach der blŭet findt man den schwartzen langen ecketen samen, in den lócherechten ahern, oder blůmen, wie ein Andoτn. Dise edle Bathonien kreütter wachsen bede in den finstern dicken büschen, in den dålern, zů zeiten auff den wisen und andern graþechten óτtern.

Die Bathoni mit den gantzen weissen blůmen ist seltzam zůfinden, acht auch es habens jhr nit vil inn Teütschen landen gesehen. Daher ich sie in meinen garten gepflantzt, und die selbig mit jren schneweissen blůmen, vil leüten gezeigt, da sie in der besten blŭet war im Newmonat. Also ist an obgeschτibenen Bathonien kein ander underscheid, mit wurtzel, blettern, stengeln, åhren, blůmen und samen, dann allein die bτaunrot und schneeweiþ farb an den blůmen.

(3.) Zwischen Straþburg und Speier findt man auff den rechen unnd wegscheiden, an den strassen ein kraut, dem Bathonien aller ding gleich, doch mit den blettern und stengeln etwas kleiner und kürtzer, eins mit bτaunen und eins mit weissen blůmen. Es seind aber die stengel von unden an biþ oben auþ mit kleinern und doch auch zerkerfften rauhen blettern bekleidet, eins seinen gůten geruchs, und ein wenig bitter. Das aller kleinst Bathengel mit den Eichen bletlin, ist im Gamander beschτiben.

Von den Namen.

Ob wol Dioscoτides lib.iiij.cap.j. Bathonien auff fleiþigste mit den namen, dem stengel, groþ und kleinen zerkerfften blettern, rippen, unnd [189] dem gůten geruch, sampt dem samen unnd wurtzelen abmalet. So hat er doch der blŭet ob sie weiþ oder schwartz sei, verschwigen. Villeicht darumb das es sie mit der blŭet, was farben sie sei, nie gesehen, oder vermeint, man soll die farb der blůmen im wóτtlin Satureia verstehen (als er dann spτicht) Bathonien trag ein åher als zwybel Ysop, Satureia genant. Doch ligt an disem nit hoch, ob die blům weiþ oder bτaun sei, sonder das wir gewiþ seien, das dise Bathonien, darvon dτoben angezeigt, die rechte Bathonien seind unnd bleiben, ohn angesehen das Paulus Agineta libτo viij,fürstellet, die ein mit Bolei bletter, ich acht er hab auch nit alle ding, davon er schτeibet, gesehen.

Zům andern, hat mir unser Herτ Gott die weiþ Bathonien auþ eim wilden wald im Westerich zůgeschickt, auff das ich mit augen sehe was weiþ Bathonica sei. (Westerich.) Dann biþher wolten mich die gelehτten auþ dem todten bůchstaben bereden, Schlüsselblůmen weren weisse Bathonien, davon an seim oτt. (Error magnus.) Unser Dios.und mit jm Galenus, und Aegineta, nennen Vetonicam Ψνχότςοφογ oder psychτotrophon, darumb das sie in kŭlen óτtern und dålern wachþt, die Gτeci nennen sie Κίεςογ oder Cestron. Antonius Musa nent sie Bτitannicam, Pτioniten, Pyrinen, Adianthon, Thyarizan, Seropodion, Pandiona, Hierabotane, Serτatam und Rusmarinam. Under welchem namen, Bτitannica unnd Adianthos, eigen gewåchs seind, von den selben hernach an seim oτt gehóτt würt. Das wóτtlin Cestron, gibt Diosc.auch Lonchitidi zů, lib.iij.cap.clij. So nent Plinius Trixaginem auch Serτatam, umb der seg zån willen. Bathonien kraut heiþt inn Sera.cap.cccxij. Rastata, Jn Averτhoe, Alchison unnd Beragnes. Jn Manlio, lingua Bubali et lingua Equi.

Die andern zwei kreütter dem Bathonien etwas gleich, schicken sich nit ubel under das Oτminum sylvestre Diosc.lib.iij.cap.cxxxvj.wem das nit gefelt der kochs besser. (Orminum campestre.)

Von der Krafft und Würckung.

Bathonien kreütter seind warmer complexion, nützlich beinahe zů allen pτesten, jnwendig des leibs und auch ausserhalb zů geniessen.

Innerlich.

Welche ein stetigs auff stossen und ein blóden magen haben, oder so die speiþ im magen nit mógen behalten und denen so der Soot geferd ist, sollen stets Bethonien bτauchen, entweder das kraut und blůmen in wein gesotten und gedτuncken, oder dz gebτant wasser davon genossen, oder auþ den blůmen ein zucker conserva machen und das selbig wie ander conservas bτauchen, (Blóder magen, Soot.)

Wa man conservas, oder dz wasser nit mócht haben, mag man ein pulver von den gedóτrten blettern bereiten, das selbig pulver für sich selbs oder mit honig vermengt einnemen, hat gleiche Würckung.

Die weiber, welchen die můtter stets leidts thůt und auffsteigt, sollen für andern dingen Bethonien erwólen, und diþ kraut nit verschmahen. (Auffsteigende můtter.)

Jn summa Bethonien blůmen, bletter unnd wurtzel gesotten, darab ge (N) [190] dτuncken, oder wie mans mag zů Latwergen, conservas, syrupen, dτencken pulver und anders machen und bereiten, ist alles nutz und gůt zů allen Jnnerlichen pτesten des magens, der lebern, des miltz, der nieren, der blasen, die můtter zů eróffnen und alle schådliche feüchtigkeit auþ zůfüren. Umb des willen, soll man eins quinten schwer Bethonien pulver mit wein zůtrincken geben, denen so in foτcht stehen das sie gifft bei sich hetten, das selbig můþ durch den harn und stůlgang auþgefürt werden. (Alle innerliche pτesten, Gifft.)

Die gålsüchigen sollen Bethonien ståts bτauchen, es sei inn Latwergen, dτencken oder pulver. (Geelsucht.)

Den unsinnigen und hinfallenden menschen, soll man Bethonien in wasser kochen und das selbig zů dτincken geben, deþgleichen den glidsüchtigen, und so mit den hüfftwee bekümmert seind. (Fallend sucht. Glider wehe.)

Den abnemenden Lungensüchtigen menschen und die da ståts hůsten und keichen, auch denen so zůr wassersucht geneigt seind, oder ståtige faule magen Febτes haben, soll man Bethonien blůmen und bletter, mit wasser und honig kochen, und dasselbig den krancken ein zeit lang zů dτincken geben, abents unnd moτgens, alle mal ein zinnlichen dτunck, zůvoτ warm gemacht, die werden von diser artznei, besserung und treffenliche hilff befinden. (Abnemen, Lungensucht. Hüsten. Keichen, Magen feber.)

Eüsserlich.

Leinen dŭchlin in Bethonien wasser genetzt unnd uber das haupt geschlagen, stillet den schmertzen. Jn die augen gethon, thůt dergleichen.

Gτŭne Bethonien bletter zerstossen oder gesotten unnd auff die hauptwunden gelegt, ist nit allein heilsam, sonder hefftet auch die selben in kurtzen tagen, zeücht auch auþ (also auffgelegt) die spτeissen der hirn schalen. (Haupt und augen schmertzen. Verwundt haupt.)

Den dampff in die oτen gelassen, durch ein dτechter, stillet den schmertzen.

Bethonien bletter in halber wein unnd halber eþig gesotten, uber das dτittheil, gibt ein gůten Gargarismum zů den faulen schmertzlichen zenen. (Hirn schalen. Oτen schmertzen. Faule zeen.)

Bethonien bletter mit schwartzem wein zerstossen oder gesotten, damit die wunden geweschen unnd pflasters weiþ auffgelegt, heilet die vergiffte biþ aller schlangen, würmen, und auch der unsinnigen hund. Also gebτaucht und warm ubergelegt, miltert den schmertzen Podagre, der füþ und anderer glider.

Weiter von Bethonien zůwissen, mag man die bŭcher der alten besehen. Wir haben die fürnembsten puncten und Würckung der edlen Bethonien auffs kürtzest wóllen beschτeiben. (Gifftige thier und Hunds biþ, Podagra.)

Betonie kruid. Kapittel 65.

Er zijn van betonie kruiden twee in Duitse landen, namelijk de bruine en de gans witte. Hun beide wortels zijn vezelig zoals [188] de weegbree. De eerste bladeren van beide betonie zijn op de aarde uitgespreid, zwartgroen, ruig en breed en ringsom als eikenloof gekerfd, maar kleiner en aan de ene zijde veel ribben en adertjes, een zoete lieflijke reuk. In juni stoten de betonie hun lange, vierkante, ruwe stengels wat hoger dan 70cm en worden ook sommige tijden de stengels met bladeren elke twee tegen elkaar gezet bekleedt en vooral in de hoogte tegen de bloemen welke bloemen zich de edele goed ruikende stoechas vergelijken. De volkomen bloei van de betonie is gewoonlijk in juli, ettelijke gans bruin zoals de bruine klaverbloemen, de andere gans sneeuwwit, na de bloei vindt men de zwarte lange hoekige zaden in de losse aren of bloemen zoals een andoorn. Deze edele betonie kruiden groeien beide in de duistere dikke bosjes, in de dalen en sommige tijden op de weiden en andere grasachtige oorden.

De betonie met de gans witte bloemen is zeldzaam te vinden, acht ook er hebben het niet veel in Duitse landen gezien. Vandaar ik het in mijn tuin geplant heb en die met zijn sneeuwwitte bloemen veel mensen getoond daar ze in de beste bloei was in juli. Alzo is aan opgeschreven betonie’s geen ander onderscheidt met wortel, bladeren, stengels, aren, bloemen en zaden dan alleen de bruinrode en sneeuwwitte kleur aan de bloemen.

Tussen Straatsburg en Speier vindt men op de rekken en wegscheidingen aan de straten een kruid de betonie aller ding gelijk, doch met de bladeren en stengels wat kleiner en korter, een met bruine en een met witte bloemen. Het zijn echter de stengels van onder aan tot boven aan toe met kleinere en toch ook gekerfde ruwe bladeren bekleed, en zijn goede reuk en een weinig bitter. De aller kleinste bathengel met de eikenblaadjes is in gamander beschreven.

Van de namen.

(Stachys officinalis) Ofschoon Dioscorides libro 4 kapittel 1 betonie op zijn vlijtigste met de namen, de stengel, grootte en kleine gekerfde bladeren, ribben en [189] de goede reuk, samen met de zaden en wortels aftekent. Zo heeft hij toch de bloei of ze wit of zwart is verzwegen. Mogelijk daarom dat hij met de bloei, welke kleur het is, niet gezien of meende men zal de verf der bloemen in woordje Satureja verstaan (zoals hij dan spreekt). Betonie draagt een aar zoals ui hysop, Satureja genoemd. Doch licht aan deze niet hoog of de bloem wit of bruin is maar dat we gewis zijn dat deze betonie, daarvan boven aangezegd, de echte betonie is en blijven zonder aan te zien dat Paulus Aegineta libro 8 de ene met polei bladeren voorstelt, ik acht hij heeft ook niet alle dingen, waarvan hij schrijft, gezien.

Boven andere heeft meer onze Heer God de witte betonie uit een wild woud in Westerich toegestuurd zodat ik het met ogen zie wat witte betonie is. Dan tot nu wilden me de geleerden uit de dode boekletters bepraten sleutelbloemen zijn een witte betonie, daarvan aan zijn oord. Onze Dioscorides en met hem Galenus en Aegineta noemen Vetonicam Ψνχόrςοφογ of psychrotrophon, daarom dat het in koele oorden en dalen groeit, de Grieken noemen het Κίεςογ of Cestron. Antonius Musa noemt het Britannicam, Prioniten, Pyrinen, Adianthon, Thyarizan, Seropodion, Pandiona, Hierabotane, Serratam en Rusmarinam. Onder welke namen Britannica en Adianthos eigen gewassen zijn, van dezelfde hierna aan zijn oord gehoord wordt. Dat woordje Cestron geeft Dioscorides ook Lonchitidi toe, libro 3 kapittel 152. Zo noemt Plinius Trixaginem ook Serratam vanwege de gezaagde tanden. Betonie kruid heet in Serapio kapittel 312 Rastata, in Averrhoe Alchison en Beragnes. In Manlius lingua Bubali en lingua Equi.

De andere twee kruiden de betonie wat gelijk schikken zich niet kwaad onder de Orminum sylvestre Dioscorides libro 3 kapittel 136 en wie dat niet bevalt die kookt het beter.

Van de kracht en werking.

Betonie kruiden zijn warme samengesteldheid, nuttig bijna tot alle gebreken, inwendig het lijf en ook aan de buitenkant te genieten.

Innerlijk.

Welke een steeds uitstoten en een zwakke maag hebben of zo de spijs in de maag niet mogen behouden en diegenen zo het kooksel gevaarlijk is zullen steeds betonie gebruiken en of dat kruid en bloemen in wijn gekookt en gedronken of dat gebrande water daarvan genoten of uit de bloemen een suiker conserva maken en datzelfde zoals andere conservas gebruiken,

Wanneer men conservas of dat water niet mag hebben mag men een poeder van de gedorde bladeren bereiden en datzelfde poeder voor zichzelf of met honing vermengt innemen, heeft gelijke werking.

De vrouwen welke de baarmoeder steeds pijn doet en opstijgt zullen voor andere dingen betonie aanbevelen en dit kruid niet versmaden.

In summa, betonie bloemen, bladeren en wortel gekookt en daarvan [190] gedronken of zoals men mag tot likkepotten, conservas, siropen, dranken, poeders en anders maken en bereiden is alles nuttig en goed tot alle innerlijke gebreken van de maag, de lever, de milt, de nieren, de blaas, de baarmoeder te openen en alle schadelijke vochtigheid uit te voeren. Daarom zal men een quinten zwaar betonie poeder met wijn te drinken geven diegenen zo in zorg staan dat ze gif bij zich hebben, datzelfde moet door de plas en stoelgang uitgevoerd worden.

De geelzuchtige zullen betonie steeds gebruiken, hetzij in likkepotten, dranken of poeder.

De onzinnige en omvallende mensen zal men betonie in water koken en datzelfde te drinken geven, desgelijks de leden zieken en zo met de voetenpijn bekommerd zijn.

De afnemende longzieke mensen en die er steeds hoesten en kuchen en ook diegenen zo tot waterzucht geneigd zijn of steeds vuile maag koortsen hebben zal men betonie bloemen en bladeren met water en honing koken en datzelfde de zieke een tijd lang te drinken geven, ‘s avonds en ’s morgens en elke keer een tamelijke dronk, tevoren warm gemaakt, die zullen van deze artsenij verbetering en voortreffelijke hulp bevinden.

Uiterlijk.

Linnen doekjes in betonie water genat en over dat hoofd geslagen stilt de smarten. In de ogen gedaan doet dergelijke.

Groene betonie bladeren gestoten of gekookt en op de hoofdwonden gelegd is niet alleen heilzaam, maar hecht ook dezelfde in korte dagen, trekt ook uit (alzo opgelegd) de (spruiten) spiesen van de hersenschalen.

De damp in de oren gelaten door een trechter stilt de smarten.

Betonie bladeren in halve wijn en halve azijn gekookt en over dat derde deel ingekookt geeft een goed gorgelwater tot de vuile smartelijke tanden.

Betonie bladeren met zwarte wijn gestoten of gekookt en daarmee de wonden gewassen en pleistervormig opgelegd heelt de vergiftige beet van alle slangen, wormen en ook de dolle hond. Alzo gebruikt en warm opgelegd milt de smarten Podagra, de voeten en andere leden.

Verder van betonie te weten mag men de boeken van de ouden bezien. We hebben die voornaamste punten en werking van de edele betonie op het kortst willen beschrijven.

Von Schlüsselblůmen. Cap. LXVI.

Der Himmelschlüsselblůmen kraut findt man auch im winter auff den wisen auþgespτeit, als Wegerich kraut, mit weiþfårbigen geruntzelten blettern, den bτaunen Bethonien blettern nit ungleich, daher es ettlich weiþ Bathonien deütten. (S. Peters schlüssel. Weiþ Bathonien.) So man aber die Schlüsselblůmen mit der gestalt, geschmack und geruch examiniert, erfindt sich nichts das mit der edlen bτaunen Bathonien zůtregt, auþgenommen die bletter, doch das wa mans war will nemen, so haben die Schlüsselblůmen kraut, das sich vil mehτ mit der grósse und gestalt, der spitzen Mengelwurtz zůtregt, zů Latin Lapa [191] thum acutum genant, dann zů der Bathonien. So seind dise bletter der Schlüsselblůmen nit zerkerfft, haben kein sonderlichen geruch, am geschmack etwas sŭsse. Die Schlüsselblůmen haben runde glatte stiel, spannen hoch, am gipffel eins jeden stiel, hangen dotter gåle lange runde oder sinwele Cymbalen, auþ weiþfarben holen secklin, nit anderst dann kleine glócklin der Schlüssel róτlin, etwan xij.auff einem stengelin ein jedes róτlin oder blŭmlin sonderlich in seinem secklin. (Forma.) So die auþfallen werden kleine Magsamen kópflin darauþ, mit schwartzen kleinen samen. Die wurtzel dises krauts, ist dem Wegerich wurtzlen gleich. (Tempus.) Gegen dem Apτillen erstrecken sich die weisse bletter ubersich, mit denen kommen die blůmen herfür, gemeinlich auff den dτuckenen matten oder wisen, und in den graþ gårten. Dise blŭmlin seind süþ und eins honig geruchs, daher sie ettliche samlen, machen zucker und conservas darauþ.

(2.) Die ander so in den wålden wachþt, hat vil bτeitter unnd grósser kraut, dann die obgemelt, deren blůmen seind gantz bleichgål, schier weiþfarb. Seind vil ehe auff der ban zůblŭen dann die obersten, haben kein sonderlichen geruch.

Von den Namen.

Himmelschlüssel oder Sant Peters schlüssel, werden auff dem Necker, als umb Hailbτunn, weiþ Bathonien genent, darumb das die bletter der Bethonien sich etwas vergleichen. (Necker. Hailbτunn.) Bei den Apoteckern unnd jren Meistern, heiþt dit gewåchs Herba paralysis. Der hochgelehτt Herτ Otho Bτunfels, vermeinet die Schlüsselblům sie Margarita Hermol. (Herba paralysis. Otho Brunfelsius.) (N ij) [192] Barbari, das Bellis, Bellius, sol in Plinio heissen. Aber wa diþ kraut im dem Dioscoτide sei beschriben, hab ich noch kein sonderlichen bericht, es were dann Britannica Plinij lib.xxv.capite iij. Dann in den alten Gτiechischen exemplaren Diosc.würt kein Britannica funden, soll darzů (wie anders mehr) gesetzt sein worden, wie solchs mit mir M. Vergilius bezeüget. (M. Vergilius.) Wie wol Apuleius capite.xxix.auch von Britannica schτeibt, on angesehen das Betonica auch Britannica heissen sol, schτeibt darbei es heisse bei den Griechen Damasonios, Beta plantagininis und Bibo. Ob diþ kτaut das Britannica Plinij oder Avicenne Bertanich sei, davon er libro ij.cap.cvj.schτeibt, gib ich zů ermessen, will mich hie allenthalben gern weisen lassen. (Bertanich.) Jn Phrisio heiþt Schlüssel blůmen primula veris, welches in seim ort gemelt ist was pτimula sei. Sonst nent er sie Chelidin, Taxifilon, Opipera, Chelidium, und Fasten blůmen.

Von der Krafft und Würckung.

Das Schlüsselblůmen kraut ist warm und etwas dτuckner substantz, die gåle auþgerupffte blŭmlin seind zart, und in den leib am bequemsten zůnemen.

Innerlich.

Schlüsselblůmen conserva, oder zucker, und auch das gebτant wasser davon, gibt man den schwachen onmechtigen menschen, so gar kein krafft haben, und durch lange siechtagen verfallen seind, deþgleichen denen so der schlag gerŭrt hat, und sol ein experiment sein. (Onmacht, Krafftloþ. Schlag.) Mag auch wol zů andern jnnerlichen presten genützt werden, dann es ist Schlüsselblůmen ein sonderlich confortativum, und sterckung zům hertzen. (Hertz sterckung.)

Eüsserlich.

Die blŭmlin unnd auch die bletter seind heilsam, drucken nider die geschwulst von gifftigen thieren entstanden, heilen auch andere wunden, mit dem gebτanten wasser geweschen, und die bletter darüber gelegt. (Geschwulst. Wunden.)

Schlüsselblůmen wasser ist ein experiment für hauptwee, das von hitzen kompt. (Hitzig haupt wehe. )

Die stoltzen weiber lassen jnen allein die auþgerupffte blŭmlin distillieren zůvor mit wein bespτengt, mit solchem wasser weschen sie jere angesichter, der hoffnung es sollen alle flecken, rysame, masen, und anders, dardurch mit tåglichem nützen auþ getilgt und vertriben werden. (Rysen. Masen.)

Van sleutelbloemen. Kapittel 66.

Het hemel sleutelbloemen kruid vindt men ook in de winter op de weiden uitgespreid zoals weegbree kruid met witkleurige gefrommelde bladeren, de bruine betonie bladeren niet ongelijk vandaar dat ettelijke het als witte betonie aanduiden. Zo men echter de sleutelbloemen met de gestalte, smaak en reuk onderzoekt vindt zich niets dat met de edele bruine betonie toedraagt, uitgezonderd de bladeren, toch als men ze waar wil nemen zo heeft het sleutelbloemen kruid dat zich veel meer met de grootte en gestalte de spitse zuringkruid toedraagt, in Latijn [191] Lapathum acutum genoemd, dan tot de betonie. Zo zijn deze bladeren van de sleutelbloemen niet gekerfd, hebben geen bijzondere reuk, aan smaak wat zoet. De sleutelbloemen hebben ronde gladde stelen van zeventien cm hoog, aan de top van elke steel hangen dooier gele lange ronde of rond gevormde cimbalen uit wit gekleurde holle zakje, niet anders dan kleine klokjes van de sleutel pijpjes en ongeveer 12 op een stengeltjes, elk pijpje of bloempje apart in zijn zakje. Zo die uitvallen worden kleine papaverzaden kopjes daaruit met zwarte kleine zaden. De wortel van dit kruid is het weegbree kruid gelijk. Tegen april strekken zich de witte bladeren omhoog en met die komen de bloemen tevoren, gewoonlijk op de droge alpenweiden of weiden en in de gras tuinen. Deze bloempjes zijn zoet en een honing reuk, vandaar ettelijke ze verzamelen en maken suiker en conservas daaruit.

De andere zo in de wouden groeit heeft veel breder en groter kruid dan de opgenoemde, die zijn bloemen zijn gans bleekgeel, schier witkleurig. Zijn veel eerder op de baan te bloeien dan de bovenste, hebben geen bijzondere reuk.

Van de namen.

(Primula acaulis, Primula elatior) Hemelsleutel of Sint Peters sleutels worden op de Necker zoals om Hailbrunn witte betonie genoemd daarom dat de bladeren de betonie zich wat vergelijken. Bij de apotheken en hun meesters heet dit gewas Herba paralysis. De zeer geleerde heer Otho Brunfels meent de Schlüsselbloem is Margarita Hermolaus [192] Barbari, dat Bellis of Bellius in Plinius zou heten. Maar waar dit kruid in Dioscorides is beschreven heb ik noch geen bijzondere berichten, het moet dan Britannica Plinius libro 25 kapittel 3. Dan in de oude Griekse voorbeelden van Dioscorides wordt geen Britannica gevonden, zal daartoe (zoals andere meer) gezet zijn geworden zoals zulks met me M. Vergilius betuigt. Hoewel Apuleius kapittel 29 ook van Britannica schrijft, zonder aan te zien dat Betonica ook Britannica heten zou, schrijft darbij het heet bij de Grieken Damasonios, Beta plantagininis en Bibo. Of dit kruid dat Britannica Plinius of Avicenna’s Bertanich is waarvan hij libro 2 kapittel 106 schrijft geef ik te vermoeden, wil me hier overal graag wijzen laten. In Phrisio heet sleutelbloemen Pmula veris en wat in zijn oord gemeld is wat primula is. Anders noemt hij het Chelidin, Taxifilon, Opipera, Chelidium en vasten bloemen.

Van de kracht en werking.

Dat sleutelbloemen kruid is warm en wat drogende substantie, die gele uitgetrokken bloempjes zijn zacht en in het lijf aan beste te nemen.

Innerlijk.

Sleutelbloemen conserva of suiker en ook dat gebrande water daarvan geeft men de zwakke onmachtige mensen die zo geheel geen kracht hebben en door lange ziekdagen vervallen zijn, desgelijks diegenen zo de slag geroerd heeft en zou een experiment zijn. Mag ook wel tot andere innerlijke gebreken genuttigd worden, dan is sleutelbloemen een bijzondere confortativum en versterking tot het hart.

Uiterlijk.

De bloempjes en ook de bladeren zijn heilzaam, droogt neer de zwellingen van giftige dieren ontstaan, helen ook andere wonden, met het gebrande water gewassen en de bladeren daarboven gelegd. Sleutelbloemen water is een experiment voor hoofdpijn dat van hitte komt.

De trotse vrouwen laten hen alleen de uitgetrokken bloempjes distilleren, tevoren met wijn gesprengd, met zulk water wassen ze hun aangezicht in de hoop het zal alle vlekken, rimpels, spikkels en anders daardoor met dagelijkse nuttigen uitgedelgd en verdreven worden.

Bathenig der kleinen und Gamander. Cap. LXVII.

Es haben on zweiffel inn Germania nit vil Apotecker das recht unnd Edel Chamedτys oder Gamander wie sie es nennen, davon die alten geschτiben haben, gesehen, wie wolten sie es dann inn Recepten wissen zů bτauchen, wer kein wunder, es würden vil leüt ab den Apotecken ein scheü [193] hens gewinnen. Dz recht edel Chamedτys, davon die alten schτeiben, wachsset auff den bergen, under den weckholter stauden, im Moþ, etwan an den steinechten rechen, in starcken weissem leimen grundt, das würt nit uber spannen hoch, dessen wurtzel thůn sich hin und her im grundt verkriechen unnd zů fladern. Dise dünne kleine weisse würtzele stossen gegen dem Meien vil dünner zincklin mit jren kleinen bletlin gezieret, je zwei gegen einander zerkerfft, dem eichen laub so åhnlich als kein ey dem andern. Jn Bτachmonat wachsen die kleine bτaunen blŭmlin, wie an den bτaunen Bathonien, daher es klein Bathonien genent mócht werden. Dise blŭmlin mit dem kraut, riechen auch seer lieblich, am geschmack ein weinig bitter.

(2.) Die ander zwei Gamanderlin seind einand mit aller gestalt gantz gleich, doch ist das gróst, welches nit allenthalben funden würt, ein lieblichs gewåchs, würt auch an rauhen steinechten bergen funden. Des wurtzeln seind zaþecht, holtzecht und dünn. Die runde stengelin mit jren geåherten bloen blůmen werden spannen lang. Die blettlin am stengel zerkerfft, wie an der (N iij) [194] Segen, seind sonst des spitzen Balsams bletter mit der gestalt gleich. Das kraut gewint gantz bloe holdselig blŭmlin, nit im obersten theil der stengel, sonder zů den seiten, als wer dz recht hertz und oberst gipffelin abgebissen. Die blŭmlin seind auch wie die Bethonien, mit jren åhern geformiert, dise blŭen im anfang des Meiens.

(3) Das dτitt und aller gemeinst, welchs die Apotecker bτauchen, findt man schier allenthalben gegen dem Meien, in den graþ gårten, auch mit liechtbloen blŭmlin, als an dem Gauchheil. Aller ding dem zweiten dτoben angezeigten, mit wurtzeln, stengeln und blŭmlin gleich, doch ein wenig kleiner, auch mit wenigern und kleinern blŭmlin. (Vergiþ man nit.) Darumb ist diþ der underscheid under in beden, das gróst ligt allzeit uff der erden auþgespτeit, streckt nur das åher blŭmlin ubersich. Aber das aller gemeinst steht gantz ubersich wie ein båumlin, flecht nit so weit in der erden als das ander, werden selten anden geåherten blŭmlin uber zwei bloer violen zůmal gesehen, so bald die zwei abfallen, kommen zwei andere violen, als in einer ordnung nach ein ander biþ zům ende der åher.

Von den Namen.

Das erst mit den bτaunen blŭmlin, würt nit onbillich umb seiner gestalt willen klein Bathonien, oder Bathengel genennt, und ist das recht Trissago oder Chamedτys, Quercula minor, Humilis quercus, der alten, davon Dioscoτides libτo iij.cap.ciij.schτeibt, und das selbig under andern namen Linodτyn und Teucrion nent. Mag auch wol wie M. Vergilius lehrt, Chameropis oder Camerops heissen, die weil dises kreütlins dünne würtzelin in der erden sich verkriechen. Es würt aber in etlichen exemplaribus χαμάοηςαχ gelesen. Plinius nents umb der kerffen willen Serratam libτo xxiiij.capite xv. Theoph.libτo ix.de plantarum Hyst.cap.x.malet diþ kreütlin recht ab, welchs Manl. Calamandτinam nent. Dios.spricht man nenne Scordium oder palustrem trixaginem auch Chamedτyn, ca.cxvj.lib.iij.also haben wir schon dτei Trissagines, nemlich das Teucrion, das obgemelt und das Scoτdion. Jn Apul.cap.xxiiij. würt Trissago simpliciter auch Dτys und Dτysites genent. Barbari und Aτabes schτeiben Camedreos, Camedτios unnd Damedτios, vide Serap.cap.clxxx.et Aver.quinto coll. Lav. Phrisus nents Kamel und Trizaoga. (Trissagines tres.)

Die zwei andern mit den bloen blŭmlin můþ ich umb der Apotecker willen auch Trixagines oder Querculas lassen bleiben, wie wol sie nur dz letzt haben und kennen, nemlich das aller gemeinst, welches Blomenderlin, Gamander, Vergiþ mein nit, getaufft würt, und im Westerich nennens die weiber Helfft, und Frawen biþ, darumb das diþ kreütlin in der mitten seins hertzen beraubt ist, blŭet auff beden seitten mit bloen blŭmlin, wie Gauchheil. Heiþt nun diþ kraut auch Teucrion, so wer es wol das mens probiert zů dem miltz, wie Teücer gethon hat, doch von Teucrio hernach. Plinius libro xxv.cap.v.will das Hemonion auch Teucrion nennen, wie billich weiþich nit, mag wol mit der würckung sich dem selben vergleichen, wer billich das ein jedes gewåchs sein tauff namen behielt.

Von der Krafft und Würckung.

Alle dτei Gamander kreütlin, seind warmer druckener art, mógen jn [195] nerlich und Eüsserlich, gleich dem Bethonien kraut, zů der artznei genommen werden, fürtreffenlich aber das erst mit den purpur bτaunen blŭmlin, welches wir der gestalt und tugent halben, klein Bethonien nennen.

Innerlich.

Es wer hie unnot die tugent unnd krafft diser kreütter zůbeschτeiben, dieweil sie zůvoτ dτoben under den Bathonien angezeigt seind, doch wóllen wir ettliche widerholen, und mit wenig woτten beschτeiben.

Die klein Bethonien und die bloen Gamander blŭmlin, mit jren kreütlin, in wein oder wasser gesotten, durch gesigen, unnd mit honig oder zucker abbereit, als andere decoctiones, ist fürtreffenlich nütz fůr den hůsten, für die newe wassersucht, für das hart miltz, für die harnwinde, unnd denen so der harn abzůschlagen sawτ würt. (Hůsten, Wassersucht, miltz, Harnwinde.)

Mit wein diþ kreütlin gesotten, und abbereit, wie voτsteht, und gedτuncken, treibt auþ gifft, der frawen blódigkeit, sonderlich nutz und gůt den kalten weibern, so mit dem weissen fluþ bekümmert seind, andere virtutes diser gewåchs, seind wie der bτaunen Bethonien. (Gifft. Frawen zeit. Weisser fluþ.)

Eüsserlich.

Obgesetzte kreütlin gedóτrt, unnd in wasser gesotten, und fomenta darauþ gemacht, unnd so warm mans leiden kan darüber gesessen, auch såcklin darauþ gemacht, unnd auff die macht gelegt, zertheilt die weisse kranckheit den weibern, heilet (also gebτaucht) die verserte můtter. (Weisser fluþ, Verserte můtter.)

Obgemelte kreütlin mit saltz wasser und eþig gesotten, darnach mit saurteig durch einander gestossen, darauþ ein pflaster gemacht, unnd auff den kalten magen gelegt, stillet das unwillen, bτechen und auff stossen, von kalte uτsach entstanden. (Bτechen. Kotzen, Auffstossen.)

Dise kreütter zů pulver gestossen, und mit so vil Nigella samen vermischt in ein secklin gethon, warm gemacht, und auff das haupt gelegt, resolvieret und zertheilt die flüþ, und wehτet dem schnupffen. (Schupffen. Wunden.)

Jetz gedachte gewåchs seind nützlich unnd heilsame wundkreütter, mit eþig, wein, honig, oder ól gebτaucht, je nach gelegenheit der sachen.

Gamander kreüter mit Feigbonen mål, in eþig unnd halber saltzwasser gesotten, durch gesigen, darmit geweschen und gezwagen, vertreibt die Milben im har, die schŭppen auff dem haupt und augbτawen. (Milben im har. Schŭppen.)

Jn summa, gerŭrte kreütter, unnd das hernach folgt, mógen Jnnerlich und Eüsserlich bereit genommen werden, wie von der edlen Bethonien geschτiben stehet, es sei mit kochen, dτencken, latwergen, ól, pulver, pflasters, dempff und båder, wie es jeden für gůt ansicht.

Bathenig de kleine en gamander. Kapittel 67.

Er zijn zonder twijfel in Germanië niet veel apothekers die dat echte en edele Chamedrys of gamander, zoals ze het noemen en waarvan de ouden geschreven hebben, gezien en hoe willen ze het dan in recepten weten te gebruiken, zodat het dan geen wonder is dat er veel mensen van de apotheken een schuwen [193] gewinnen. Dat echte edele Chamedrys, waarvan de ouden schrijven, groeit op de bergen onder de jeneverbesstruiken in het mos, wat aan de steenachtige rekken, in sterke witte lemen grond, dat wordt niet over zeventien cm hoog, diens wortel laat zich heen en weer in grond kruipen en te fladderen. Deze dunne kleine witte worteltjes stoten tegen mei veel dunne uitlopers met hun kleine blaadjes versiert, elke twee tegen elkaar en gekerfd, het eiken loof zo gelijk zoals geen ei de andere. In juni groeien die kleine bruine bloempjes zoals aan de bruine betonie, vandaar het klein betonie genoemd mocht worden. Deze bloempjes met het kruid ruiken ook zeer lieflijk, aan smaak een weinig bitter.

De andere twee gamanders zijn elkaar met alle gestalte gans gelijk, toch is de grootste, welke niet overal gevonden wordt, een lieflijk gewas en wordt ook aan ruwe steenachtige bergen gevonden. De wortels zijn vezelig, houtachtig en dun. De ronde stengeltjes met hun aarachtige blauwe bloemen worden zeventien cm lang. De blaadjes aan stengel gekerfd zoals aan de [194] zaag, zijn anders de spitse balsem bladeren met de gestalte gelijk. Dat kruid gewint gans blauwe liefelijke bloempjes, niet in bovenste deel van de stengel, maar aan de zijde als was dat echte hart en bovenste topje afgebeten. De bloempjes zijn ook zoals de betonie met hun aren gevormd, deze bloeien in aanvang van mei.

De derde en aller gewoonste welke de apothekers gebruiken vindt man schier overal tegen mei in de gras tuinen, ook met lichtblauwe bloempjes zoals aan de guichelheil. Alle ding de tweede boven aangezegde met wortels, stengels en bloempjes gelijk, doch een weinig kleiner en ook met minder en kleinere bloempjes. Daarom is dit het onderscheidt onder hen beiden, de grootste ligt altijd op de aarde uitgespreid en strekt alleen dat aar bloempje omhoog. Maar de aller gewoonste staat gans omhoog zoals een boompje, vlecht niet zo wijdt in de aarde zoals de andere, worden zelden aan de aarachtige bloempjes meer dan twee blauwe violen in een keer gezien, zo gauw die twee afvallen komen twee andere violen als in een ordening na elkaar tot het einde der aar.

Van de namen.

(Veronica teucrium, Veronica chamaedrys) Dat eerste met de bruine bloempjes wordt niet onbillijk vanwege zijn gestalte klein betonie of Bathengel genoemd en is de echte Trissago of Chamedrys, Quercula minor, Humilis quercus van de ouden waarvan Dioscorides libro 3 kapittel 103 schrijft en diezelfde onder andere namen Linodryn en Teucrion noemt. Mag ook wel zoals M. Vergilius leert Chameropis of Camerops heten omdat deze kruidjes dunne worteltjes in de aarde zich verkruipen. En wordt echter in ettelijke exemplaren χαμάοηςαχ gelezen. Plinius noemt het vanwege de kerven Serratam libro 24 kapittel 15. Theophrastus libro 9 de plantarum Hystoria kapittel 10 tekent dit kruidje recht af welke Manlius Calamandrinam noemt. Dioscorides spreekt men noemt Scordium of palustrem trixaginem ook Chamedryn, kapittel 116 libro 3. Alzo hebben we reeds drie Trissagines, namelijk de Teucrion, de opgenoemde en Scordion. In Apuleius kapittel 24 wordt Trissago simpliciter ook Drys en Drysites genoemd. Barbarus en Arabieren schrijven Camedreos, Camedrios en Damedrios, zie Serapio kapittel 180 en Averrhoe quinto coll. Lav. Phrisus noemt Kamel en Trizaoga.

De twee anderen met de blauwe bloempjes moet ik vanwege de apothekers ook Trixagines of Querculas laten blijven, hoewel ze nu de laatste hebben en kennen, namelijk de aller gewoonste welke Blomenderlin, gamander en vergeet me niet gedoopt wordt en in Westerich noemen de vrouwen het hulp en vrouwen beet daarom dat dit kruidje in het midden van zijn hart beroofd is, bloeit aan beide zijden met blauwe bloempjes zoals guichelheil. Heet nu dit kruid ook Teucrion, dan is het goed dat men het probeert tot de milt zoals Teucer gedaan heeft, doch van Teucrio hierna. Plinius libro 25 kapittel 5 wil dat Hemonion ook Teucrion noemen, hoe billijk weet ik niet, mag zich wel met de werking dezelfde vergelijken, het is billijk dat elk gewas zijn doopnaam behield.

Van de kracht en werking.

Alle drie Gamander kruidjes zijn warme en droge aard, mogen [195] innerlijk en uiterlijk gelijk het betonie kruid tot de artsenij genomen worden, voortreffelijk echter de eerste met de purper bruine bloempjes welke we vanwege de gestalte en deugd kleine betonie noemen.

Innerlijk.

Het is hier niet nodig om de deugd en kracht van deze kruiden te beschrijven omdat ze tevoren boven onder de betonie aangezegd zijn, toch willen we ettelijke herhalen en met weinig woorden beschrijven.

De kleine betonie en de blauwe gamander bloempjes met hun kruidje in wijn of water gekookt, door gezeefd en met honing of suiker afbereidt zoals andere afkooksels is voortreffelijke nuttig voor het hoesten, voor de nieuwe waterzucht, voor de harde milt, voor de plaswind en diegenen zo de plas af te slaan zuur wordt.

Met wijn dit kruidje gekookt en af bereidt, zoals voor staat, en gedronken drijft uit gif, de vrouwen bloederigheid en vooral nuttig en goed de koude vrouwen zo met de witte vloed bekommerd zijn, andere krachten van dit gewas zijn zoals de bruine betonie.

Uiterlijk.

Opgenoemd kruidje gedroogd en in water gekookt en warme omslagen daaruit gemaakt en zo warm men het leiden kan daarboven gezeten, ook zakjes daaruit gemaakt en op het geslacht gelegd verdeelt de witte ziektes van de vrouwen, heelt (alzo gebruikt) de bezeerde baarmoeder.

Opgenoemd kruidje met zout water en azijn gekookt, daarna met zuurdeeg door elkaar gestoten en daaruit een pleister gemaakt en op de koude magen gelegd stilt de onwil, braken en uitstoten, van koude oorzaak ontstaan.

Deze kruiden tot poeder gestoten en met zo veel Nigella zaden vermengt in een zakje gedaan, warm gemaakt en op dat hoofd gelegd lost op en verdeelt de vloed en weert het snuffen.

Net gedacht gewas is nuttig en heilzaam wondkruid met azijn, wijn, honing of olie gebruikt, elk naar gelegenheid van de zaken.

Gamander kruiden met Lupinen meel in azijn en half zout water gekookt, door gezeefd en daarmee gewassen en gedweild verdrijft de mijt in haar, de schilfers op het hoofd en wenkbrauwen.

In summa, aangeroerde kruiden en wat hierna volgt mogen innerlijk en uiterlijk bereidt genomen worden zoals van de edele betonie geschreven staat, hetzij met koken, dranken, likkepotten, olie, poeder, pleisters, damp en baden zoals iedereen het voor goed aanziet.

Von Erenbτeisz. Cap. LXVIII.

Ich solt den Erenbτeiþ umb seiner anhangende kleinen wurtzeln under die Hederas zólen, als nach der Gundelråben und Egelkraut. (Teucrion.) Dieweil aber dem obgemelten gemeinen Gamander, mit seim runden dünnen rütlin, blŭmlin und samen so ånlich ist, hab ichs dem Ga (N iiij) [195] mander gleich nach wóllen setzen. Dann der Erenbτeiþ fladert hin und wider, wie dz pfennig od schlangen kraut, doch seind dise bletlin lenger am Erenbτeiþ ettwas rauher, und mit reinen zarten kerfflin zerschnitten, beinahe wie das laub an den Schlehen hecken anzůsehen. Die blŭmlin seind auch kleiner an den åhern, blo milchfarb, ein wenig mit purpur vermengt. So die blŭet vergeht, findt man den sehτ kleinen samen, im Bτachmonat, wie des gemeinen Gamanders in kleinen teschlin verschlossen, wie des Seckelkrauts, die rŭtlin mit jren geåherten blŭmlin, wachsen auch neben herausser, mehτ dann zům rechten hertzen des stócklins, sein gantze substantz ist bitter. (Tempus.)

Das ander geschlecht ist gleich ein zwickdoτn, ein halb Erenbτeiþ und ein half pfennig kraut, doch so ist es dem Erenbτeiþ am ånlichsten von farben aber grŭner, linder und weicher, des bletlin nit zerkerfft, gefoτmiert beinahe wie die bletlin am Burgel, daher es villeicht auch Sedum Agreste heissen móchte. (Agreste Sedum.) Sonst aber mit dem blŭmlin und såmlin, inn den Teschlin dem Erenbτeiþ so gleich, dz etwan einer im såmlin betrogen würt. Würt under dem Erenbτeiþ in wålden gefunden, gemeinlich under den Eichbeumen und dürτen sandechten oder leimechten rechen und bergen.

Von den Namen.

Erenbτeiþ ist nit unbillich ein Chamedτys, darumb das es mit der gestalt nit gar fålet, so ist sein wonung am liebsten under den Eichbeumen. So weiþ ich auch seine tugent wunderbarlicher und krefftiger zů den bósen lüfften, warhafftiger dann viler kreütter, und in sonderheit das gebτant wasser davon, zůvoτ in gůten wein gebeiþt, ein tag unnd ein nacht, darnach gebτant, mit welchem wasser, ich vil schneller gifftiger Febτes gewant, bede an den alten und jungen. (Bóser lufft. Schnelle und gifftige Febτes.) Will derhalben diþ kraut, für mein Teucrion Dios.lib.iij.cap.cij.halten unnd bτauchen, es hab es gleich der bτůder Aiacis Teucer genant, oder sonst einer funden. Wer nun diþ kraut zů bτauchen weiþ, der würt es zů dem miltz wunderbarlich befinden, wie solche erfarung für zeitten Hieronymus von Bτaunschweig, in seinem Distillier bůch (Miltz.) [197] hat angezeigt und schτeibt es heiþt Veronica von einem Kónig auþ Franckreich etc.solt freilich wol Vetonica heissen. Unsere Doctoτes bτauchen das kraut auch, wiewol sie nichts in der geschτifft davon wissen, lernen tåglich von den Empirischen weibern die der Circes künst kónnen. Doch geben sie dem Erenbτeiþ auch ein sondern namen, und spτechen es heiþ Herba tunici. (Herba Tunici. Vihe hůsten.) Die hirten spτechen im vihe wurtz, ein sonderlich experiment zům hůsten des vihes, mit saltz gepulvert und eingeben. Die alten weiber nennen es Serpentin, darumb das es hin unnd wider kreücht und fladert, ettlich Gτüntheil. (Gτiudtheil. Teucrion.) Ist nůn das Erenbτeiþ Teucrion, darfür ichs halt, und freilich keiner besser deütten würt, so nents Dioscoτ.auch Chamedτyn, Trissagenen und Teucrida. Damit aber sich niemands im wóτtlin Teucrion und Teuthτion jrτe, soll man wissen das Teucrion ist Erenbτeiþ, unnd Teuthτion mit dem Th ist polium Plinij und Rubila Diosc.lib.iij.

Das ander kraut so dem Erenbτeiþ so gleich ist, mit den Burgel blettern, acht ich haben ettlich der alten Agreste Sedum genent, darumb das es dem Sedo so gleich ist, und in den wålden auch funden würt. (Agreste Sedum.) Mit dem namen Tunici ist auch also, jetzund můþ der nam Tunica bei unsern Doctoτn Erenbτeiþ, dann graþblŭmen, oder negelin blůmen heissen, was ist doch bestendigs oder warhafftigs von jenen zůlernen. (Tunica.)

Von der Krafft und Würckung.

Erenbτeiþ ist eben der art unnd tugent, wie groþ und klein Bathonien soll in leib unnd ausserhalb genützt werden, wie von Bathonien gelernet ist.

Innerlich.

Erenbτeiþ mit wein gebeiþt und distilliert, ist ein fürtreffenliche bewerte artznei, für alle gifftige pestilentzische feber, dτei oder vier lot mit ein wenig Tyriack vermischt und gedτuncken, zůgedeckt und still gelegen, darvon můþ das gifft vom hertzen raumen, und mit schwitzen auþfaren. (Pestilentzische feber.)

Ein decoction mit dem kraut gemacht in wein, thůt dergleichen, unnd ist ein recht gůt kraut, zů dem boþhafftigen miltz, welches mit disem kraut gedempfft unnd geringert würt, ettlich tag nach einander davon gedτuncken. (Miltz.)

Erenbτeiþ wasser gedτuncken ettlich tag, jedes mal iij.oder iiij.loth, vertreibt den schwindel, bτingt gůt gedechtnuþ, zertheilt die zåhen feüchtigkeit, reinigt das geblŭt, erwóτmt den magen, eróffnet die Leber, dempfft die Lung und Miltz, reinigt die Nieren, můtter und blasen, treibt auþ den schweiþ, das gifft, die gålsucht, den lenden stein, und allen gifftigen unraht, im gantzen leib. (Schwindel. Reinigung des geblŭts, und aller glider, Schweiþ.)

Erenbτeiþ wasser auff iiij.oder v.loth, darunder vermischt ein quintlin des pulvers vom kraut Erenbτeiþ, unnd so vil der mitteln rinden, von Hynschkraut Amara dulcis, das ettlich tag gedτuncken, zertheilt den zåhen lungen koder, macht auþwerffen, raumpt die bτust, stillet den hůsten, das keichen, unnd heilt die versehτte lung. Solches wissen ettliche hirten die bτauchen Erenbτeiþ pulver zů dem Rind vihe, mit saltz vermengt. (Lungen koder. ) [198]

Eüsserlich.

Erenbτeiþ kraut mit eþig zerknischt, oder darinn gesotten, und ettlich tag auff das hart miltz gelegt, zertheilt die hårtigkeit, und machts kleiner. (Hart miltz.)

Ein loth vitriolum zů pulver gemacht, und in Erenbτeiþ wasser zerlassen, darmit geweschen, heilt unnd seübert alle faule wunden, die Zittermåler, Flechten, unnd andere schebigkeit. Das thůt auch der safft von Erenbτeiþ für sich selbs oder mit Alaun gebτaucht. (Faule wunden. Zittermåler. Gτindt.)

Diþ edel kraut ist nit allein den menschen, sonder anderm vihe zů vilen pτesten Eüsserlich und Jnnerlich sehτ dienstlich.

Van ereprijs. Kapittel 68.

Ik zou de ereprijs om zijn aanhangende kleine wortels onder de Hedera tellen zoals na de hondsdraf en kleine boterbloem. Omdat echter de opgenoemde gewone gamander met zijn ronde dunne roede, bloempjes en zaden zo gelijk is heb ik het na de [195] gamander gelijk na willen zetten. Dan de ereprijs fladdert heen en weer zoals het penning of slangekruid, doch zijn deze blaadjes langer aan ereprijs en wat ruwer en met reine zachte kerfjes gesneden, bijna zoals dat loof aan de slee hagen aan te zien. De bloempjes zijn ook kleiner aan de aren, blauw melkkleurig en een weinig met purper vermengt. Zo die bloei vergaat vindt men de zeer kleine zaden in juni zoals de gewone gamander in kleine tasjes besloten zoals tasjeskruid, de roeden met hun aarachtige bloempjes groeien ook ernaast uit, meer dan tot het rechte hart van de stekjes, zijn ganse substantie is bitter.

Dat andere geslacht is gelijk een tussendoorn, een halve ereprijs en een half penningkruid, doch zo is het de ereprijs het gelijkst van kleur, maar groener, zachter en weker, de blaadjes niet gekerfd, gevormd bijna zoals de blaadjes aan postelein, vandaar het mogelijk ook Sedum Agreste heten mocht. Anders echter met de bloempjes en zaadjes in de tasjes de ereprijs zo gelijk zodat wat iemand in de zaadjes bedrogen wordt. Wordt onder de ereprijs in wouden gevonden, gewoonlijk onder de eikenbomen en droge zandachtige of leemachtige rekken en bergen.

Van de namen.

(Veronica officinalis, Veronica serpyllifolia) Ereprijs is niet onbillijk een Chamedrys, daarom dat het met de gestalte niet erg faalt, zo is zijn woning aan liefste onder de eikenbomen. Zo weet ik ook zijn deugd wonderbaarlijker en krachtiger tot de kwade luchten beter dan vele kruiden en vooral dat gebrande water daarvan, tevoren in goede wijn geweekt een dag en een nacht en daarna gebrand, met welk water ik veel sneller giftige koortsen overwon, beide aan de ouden en jongen. Wil daarom dit kruid voor mijn Teucrion Dioscorides libro 3 kapittel 102 houden en gebruiken, het heeft zo gelijk de broeder van Ajax, Teucer genoemd, of een andere gevonden. Wie nu dit kruid te gebruiken weet die zal het tot de milt wonderbaarlijk bevinden hoe zulke ervaring voor tijden Hieronymus von Braunschweig in zijn distilleer boek [197] heeft aangezegd en schrijft het heet Veronica van een koning uit Frankrijk etc., zal vrijwel zeker wel Vetonica heten. Onze doctors gebruiken dat kruid ook, hoewel ze niets in de schriften daarvan weten, leren dagelijks van de empirische vrouwen die de Circes kunst kennen. Doch geven ze de ereprijs ook een bijzondere naam en spreken het heet Herba tunici. De herders noemen het vee kruid, een bijzonder experiment tot het hoesten van het vee, met zout verpoedert en ingegeven. De oude vrouwen noemen het Serpentin, daarom dat het heen en weer kruipt en fladdert, ettelijke Grüntheil. (Griudtheil. Teucrion.) Is nu de ereprijs Teucrion, waarvoor ik het hou en vrijwel zeker geen betere aangeduid wordt, zo noemt Dioscorides het ook Chamedryn, Trissagenen en Teucrida. Daarmee echter zich niemand in woordje Teucrion en Teuthrion verwart zal men weten dat Teucrion is ereprijs en Teuthrion met de Th is polium Plinius en Rubila Dioscorides libro 3.

Dar andere kruid zo de ereprijs zo gelijk is met de postelein bladeren acht ik hebben ettelijke van de ouden Agreste Sedum genoemd, daarom omdat het de Sedo zo gelijk is en in de wouden ook gevonden wordt. Met de naam Tunici is het ook alzo, nu moet de naam Tunica bij onze doctors ereprijs, dan grasbloemen of anjer bloem heten, wat is het er toch wat bestendigs of waarachtigs van hen te leren.

Van de kracht en werking.

Ereprijs is even de aard en deugd zoals grote en kleine betonie, zal in lijf en aan de buitenkant genuttigd worden zoals van betonie geleerd is.

Innerlijk.

Ereprijs met wijn geweekt en gedistilleerd is een voortreffelijke beweerde artsenij voor alle giftige pestachtige koortsen, drie of vier lot met een weinig teriakel vermengt en gedronken, toegedekt en stilgelegen, daarvan moet dat gif van hart ruimen en met zweten uitvoeren.

Een afkooksel met het kruid gemaakt in wijn doet dergelijke en is een echt goed kruid tot de kwade milt welke met dit kruid gedempt en verminderd wordt, ettelijke dagen na elkaar daarvan gedronken.

Ereprijs water gedronken ettelijke dagen en elke keer 3 of 4 lot verdrijft de duizeligheid, brengt goede gedachtenis, verdeelt de taaie vochtigheid, reinigt dat bloed, verwarmt de maag, opent de lever, dempt de longen en milt, reinigt de nieren, baarmoeder en blaas, drijft uit het zweet, dat gif, de geelziekte, de lenden steen en allen giftige onraad in ganse lijf.

Ereprijs water op 4 of 5 lot en daaronder vermengd een quinten van het poeder van kruid ereprijs en zo veel van de midden bast van bitterzoet, Amara dulcis, dat ettelijke dagen gedronken verdeelt de taaie longen slijm, maakt uitwerpen, ruimt de borst, stilt het hoesten, dat kuchen en heelt de bezeerde long. Zulks weten ettelijke herders en die gebruiken ereprijs poeder tot het rundvee, met zout vermengt. [198]

Uiterlijk.

Ereprijs kruid met azijn gekneusd of daarin gekookt en ettelijke dagen op de harde milt gelegd verdeelt de hardheid en maakt het kleiner.

Een lot vitriool tot poeder gemaakt en in ereprijs water opgelost en daarmee gewassen heelt en zuivert alle vuile wonden, de liktekens, huiduitslag en andere scheefheid. Dat doet ook het sap van ereprijs op zichzelf of met aluin gebruikt.

Dit edele kruid is niet alleen de mensen, maar ander vee tot vele gebreken uiterlijk en innerlijk zeer dienstig.

Von Verbena, Ysenkraut. Cap. LXIX.

Das kraut Verbena ist ein gemein gewåchs, würt allenthalben funden, inn dóτffern, hinden den zeünen, an den mauren, und auff den kirchhófen, sonderlich an ungebawten óτtern, würt etwan einer elen hoch mit vilen neben dünnen reiþlin, einem båumlin gleich. Die wurtzel zaþecht, nit sehτ lang, der stengel dünn unnd vierecket, die bletter zerspalten, mit dτeien under scheiden, auff der einen seitten der bletter weiþfarb, ein jedes blat anzůsehen als ein Hanen kamp. Darumb es ettlich Cristam Gallinaceam nennen. Die stengel tragen sehτ kleine purpur weisse leibfarbe blŭmlin an den gipffeln, werden selten iij.oder iiij.blŭmlin gesehen, so bald die auþfallen, gehn die nechsten knópflin oben an den auþgefallenen herfür. Der samen würt lang, als des roten Wegerichs. Diþ gewåchs so es grŭn ist reücht es zimlich wol, am geschmack bitter.

(2.) Das ander Verbena mit dem gålen blŭmlin, das die Teütschen für das weiblin halten, ist dτoben im xxxij.capitel under den Senffen beschτiben, als es dann auch ein Senff geschlecht ist, mit gestalt unnd geschmack.

(3.) Das Verbenam supinam Diosco.kenne ich nit eigentlich. Es wåchþt [199] aber ein kraut an den feüchten wasserechten stetten, als auff den gråben, unnd an den pfützen, gemeinlich ein jeder stock mit einem bτaunen runden stengel, von der zaþechten wurtzel, etwan ander halb elen lang, würt der selbig eintzig stengel, mit gewerben oder gleychen. (Fotzen ygel.) Des bletter seind dem voτdτigen Verbene mit den kerffen etwas gleich, dann ein jedes bτaun blat ist underscheiden, und in dτei theil zerschnitten, wie am Eisenkraut. (Tempus.) Das gewåchs dτegt im Augstmonat schwartzgåle runde, ungestirnte, und doch gefüllte blůmen, wie das Dürτwurtz. Ein jede blům aber ist in ein grŭn rundes rådlin gesetzt, anzůsehen als ein aug, mit bτaunen augbτawem das auþ ein grŭnen gestirnten rådlin leüchtet. Der samen fleügt dahin, wie an der Creützwurtz, eins ubelen geruchs, und henckt sich an die kleider mit zweien spitzlin.

Von den Namen.

Der namen Verbena ist so gemein, das jnh die weiber wissen, dann sie mit dem kraut auch narτheit treiben, in jhren Verbenis, oder wurtzwüschen. Die uτsach ist vast deren, so solche Teüffeliche aberglauben in der Chτistenheit solten wehτen, so seind sie die ersten. So heisset nun Verbena bei uns Eisenkraut, Eiserich, darumb das man das eisen damit herten thůt. (Verbena.) Darumb nit unbillich Agricola feria in Dioscoτide ferτariam zůlesen vermeint. Sonst heiþt gemeinlich Herba sacra, Sagminalis, Hierobotane, Verbenaca, Peristerion. Dio.lib.iiij.ca.lviij.gibt jm noch vil mehτ namen, unnd spτicht, man nens auch Bunion, Philtrodotem, Junonis lachτymam, Mustele sanguinem, Mercurij sanguinem, Cristam gallinaceam, Trixalim, Exuperam, Feriam, oder Ferτariam, Pempsempte. Plinius nent Blattariam. Hermol. Barbarus nents Columbarem, Luciniam, Lustraginem, Militariam, Petonomom Panchτomon, Verminacam, Jm Pandectario heiþt es Centrum Galli. (Centrum Galli.)

Das and, so auff den wasserechten óτtern wachþt, hab ich nit zů Teütsch hóτen nennen, mócht wol Hanen kamp heissen, umb der zerkerfften bletter willen, dieweil sie wie der Hanen kreiden oder kåmp gestalt sein. Sonst nent mans Fotzen ygel. Jst es nun das Verbenaca supina, so ist es auch sacra herba genant, deþgleichen Peristerion, Erigenion, Chamelycon, Sideritin, Curitin, Persephonion, Jovis colus, Dichτomon, Callesis, Hipparissos, Demetrias, Erysceptrum, herba Cincinalis, Vertipedium, Militaria, Crista gallinacea, Pemphthenphtham. Jn Apul.cap.lxvj. Oτthos, Trigonon, Thiophenges, Perasdacryon, Hema gales, Hema hermu, Zimicum, Matricalis, Herculania, Azirgozol, Jtem cap.iij.Apu.nennets Diosatim pecoτobon collectis, Aristeron, Camelicon, Phersephonion.

Von der Krafft und Würckung.

Das kraut Verbena, würt noch heütigs tags mehτ zů der Zauberei dann zů der artznei gesamlet und auffgehaben, mag aber in leib und ausserhalb genommen werden.

Innerlich.

Die newen kreütter meister geben dem Eisekraut zů, dz es nützlich sei [200] beinahe zů allen jnnerliche pτesten, als zů der verstopfften lebern, miltz und nieren, in wein gesotten und gedτuncken. (Verstopffte leber, Miltz, Nieren.)

Das wasser von Eisenkraut gebτant, soll gleiche Würckung haben, die verschlossene leber unnd lungen róτlin zů eróffnen, die gålsucht auþ zůtreiben, das gifft zůverjagen, und schier alle tugent, wie dτoben vom Gamander gemelt ist. (Gålsucht, Gifft.)

Eüsserlich.

Eisenkraut mit eþig zerstossen, unnd auff das wild fewτ gelegt, stillet und lescht den bτandt. (Wild fewτ).

Eisenkraut mit honig vermengt, und auffgelegt, hefftet die wunden zů samen. Das kraut mit altem schweinem schmaltz zerstossen, und ubergelegt, benimpt den schmertzen, und legt nider die geschwulst den weibern an heimlichen enden. (Wunden hefften, Schmertzen unnd geschwulst an heimlichen orten.)

Verbena wasser soll ein experiment sein für das grauwsam hauptwee, an die stirnen unnd schlåff gestrichen. Ein nützlich wasser für das Essen im mund, deþgleichen zů aller verserung der heimlichen glider, für feigwartzen, und dergleichen, darmit geseübert und geweschen. (Haupt wehe, Mundwehe. Verseerung. Feigwartzen.)

Das ander Eisenkraut mit den gålen Senff blŭmlin, ist und den Senffkreüttern beschτiben.

Das dτitt, das wir Hanen kamp teütschen, hat die Würckung und krafft, schlangen und ander gewürm zůvertreiben, aller massen wie von der Dürwurtz Conyza gemelt ist woτden. Mag auch zů alten schåden (die da ståts umb sich fressen) genützt werden.

Van Verbena, ijzerkruid. Kapittel 69.

Dat kruid Verbena is een gewoon gewas en wordt overal gevonden, in dorpen, achter de tuinen, aan de muren en op de kerkhoven, vooral aan ongebouwde oorden, wordt ongeveer een 70cm hoog met vele dunne zijtwijgjes, een boompje gelijk. De wortel is vezelig, niet zeer lang, de stengel dun en vierkant, de bladeren gespleten en met drie onderscheiden, aan de ene zijde van de bladeren witkleurig elk blad aan te zien als een hanenkam. Daarom het ettelijke Cristam Gallinaceam noemen. De stengels dragen zeer kleine purperwitte vleeskleurige bloempjes aan de top, worden zelden 3 of 4 bloempjes gezien en zo gauw die afvallen gaan de naaste knopjes boven aan de afgevallen voort. De zaden worden lang zoals de rode weegbree. Dit gewas zo het groen is ruikt het matig goed, aan smaak bitter.

De andere Verbena met de gele bloempjes dat de Duitsers voor dat vrouwtje houden is boven in 32^ste kapittel onder de mosterd beschreven zoals het dan ook een mosterd geslacht is met gestalte en smaak.

Dat Verbenam supinam Dioscorides ken ik eigenlijk niet. Er groeit [199] echter een kruid aan de vochtige waterige plaatsen zoals op de grachten en aan de putten, gewoonlijk elke stek met een bruine ronde stengel van de vezelige wortel ongeveer een 35cm lang en wordt diezelfde enkele stengel met wervels of leden. De bladeren zijn de vorige Verbena met de kerven wat gelijk, dan elk bruin blad is onderscheiden en in drie delen gesneden zoals aan ijzerkruid. Dat gewas draagt in augustus zwartgele ronde, ongesterde en toch gevulde bloemen zoals dat dorkruid. Elke bloem echter is in een groen rond radje gezet, aan te zien als een oog met bruine wenkbrauwen wat uit een groen gesterd radje oplicht. De zaden vliegen er vandaan zoals aan kruiskruid, een kwade reuk en hangt zich aan de klederen met twee spitsjes.

Van de namen.

(Verbena officinalis, Bidens tripartia) De naam Verbena is zo algemeen dat de vrouwen het weten, dan ze met het kruid ook gekkigheid bedrijven in hun verbenis of kruidbossen. De oorzaak is vast die zo zulke duivelachtige bijgeloven in de Christenheid zouden weren zo zijn ze de eersten. Zo heet nu Verbena bij ons ijzerkruid, Eiserich, daarom dat men dat ijzer daarmee harden laat. Daarom niet onbillijk Agricola feria in Dioscorides ferrariam te lezen meent. Anders heet het gewoonlijk Herba sacra, Sagminalis, Hierobotane, Verbenaca, Peristerion. Dioscorides libro 4 kapittel 58 geeft het noch veel meer namen en spreekt men noemt het ook Bunion, Philtrodotem, Junonis lachrymam, Mustele sanguinem, Mercurij sanguinem, Cristam gallinaceam, Trixalim, Exuperam, Feriam of Ferrariam en Pempsempte. Plinius noemt Blattariam. Hermolaus Barbarus noemt Columbarem, Luciniam, Lustraginem, Militariam, Petonomom Panchromon en Verminacam. In Pandectario heet het Centrum Galli.

De andere zo op de waterige oorden groeit heb ik niet in Duits horen noemen, mag wel hanenkamp heten vanwege de gekerfde bladeren, omdat het zoals de hanen strijden of in kamp gestalte zijn. Anders noemt men het Fotzen egel. Is het nu de Verbenaca supina dan is het ook sacra herba genoemd, desgelijks Peristerion, Erigenion, Chamelycon, Sideritin, Curitin, Persephonion, Jovis colus, Dichromon, Callesis, Hipparissos, Demetrias, Erysceptrum, herba Cincinalis, Vertipedium, Militaria, Crista gallinacea en Pemphthenphtham. In Apuleius kapittel 66 Orthos, Trigonon, Thiophenges, Perasdacryon, Hema gales, Hema hermu, Zimicum, Matricalis, Herculania en Azirgozol. Item kapittel 3. Apuleius noemt het Diosatim pecorobon collectis, Aristeron, Camelicon en Phersephonion.

Van de kracht en werking.

Dat kruid Verbena wordt noch tegenwoordig meer tot de toverij dan tot de artsenij verzameld en opgeheven, mag echter in lijf en aan de buitenkant genomen worden.

Innerlijk.

De nieuwe kruidmeesters geven het ijzerkruid toe dat het nuttig is [200] bijna tot alle innerlijke gebreken zoals tot de verstopte lever, milt en nieren, in wijn gekookt en gedronken.

Dat water van ijzerkruid gebrand zou gelijke werking hebben, de besloten lever en longenroertjes te openen, de geelziekte uit te drijven, dat gift te verjagen en schier alle deugd zoals boven van gamander gemeld is.

Uiterlijk.

IJzerkruid met azijn gestoten en op het wild vuur gelegd stilt en lest de brandt.

IJzerkruid met honing vermengt en opgelegd hecht de wonden tezamen. Dat kruid met oude zwijnenvet gestoten en opgelegd beneemt de smarten en legt neer die zwellingen van de vrouwen aan heimelijke einden.

Verbena water zou een experiment zijn voor dat gruwzaam hoofdpijn, aan de hersens en slaap gestreken. Een nuttig water voor dat eten in mond, desgelijks tot alle bezeren van de heimelijke leden, voor aambeien en dergelijke, daarmee gezuiverd en gewassen.

Dat andere ijzerkruid met de gele mosterd bloempjes is onder den mosterdkruiden beschreven.

De derde wat we hanenkamp verduitsen heeft de werking en kracht slangen en ander wormen te verdrijven, alle maat zoals van het dorkruid Conyza gemeld is geworden. Mag ook tot oude schaden (die er steeds om zich vreten) genuttigd worden.

Von Stecade. Cap. LXX.

Ich solt dise wolriechende wurtz dem Rosmarein oder dem Lavander nachgezetzt haben, so was sie noch nit genůgsam in meim garten auffgewachsen. Und wiewol ich in seiner plantzung allen fleiþ fürwant, mocht sie doch voτ des Winters frost nit zůr blůmen kommen. Es ist aber (so es grŭn ist) ein fast edel wolriechends gewåchs, mit wurtzel, stengel, bletlin oder kraut nit anderst dann der Lavander anzůsehen, auff der einen seiten gegen der erden werden seine spitze bletlin, groeschenfarb. Die blůmen mit der gestalt vergleichen sich schier den bτaunen Bathonien blůmen, dan also kaufft man sie dürτ zů Franckfurt inn der Meþ, dann grŭn mocht ich sie (auþ angerechter uτsach) nit haben. (Franckfurt.) Die stócklin hab ich aber auþ den gekauften dürτen blůmen auffgezielet, darinn findt man gantz kleine såmlin wie des Melissen krauts, so der selbig gegen dem Meien in grund gewoτffen, thůt er sich auff wie das Basilgen kraut mit zweien blettlin, diþ kraut und blům ist am geschmack ein wenig bitter.

Von der Krafft und Würckung.

Die edle blům mit jrem wolriechenden kraut Stecas genant, ist etwas dτuckener und warmer complexion. Soll den kindtbetterin nach der geburt nützlich sein, nit allein das man decoctions darauþ mach, sonder [201] auch das man sie daτmit bereüche, wie dann der bτauch noch in vil landen ist, das die kindbetterin mit dürτe wolriechenden kreüttern oder wurtzwüschen bereücht werden. Und wer zwar nit so hoch gesündigt so fern die kreüter in jrer würde und acht bliben, das sich niemands vermesse die selbige besser zůmachen, dann sie von Gott beschaffen seind woτden. Man gebe Got die ehτe und laþ seine gůte creatur unbeschworen.

Innerlich und Eüsserlich.

Der stechas mit seinen blůmen, hat eben die krafft den gantzen leib zů stercken, die brust und lungen zů reinigen vom koder, wie von dem Hysop geschriben ist, mag je eins für das ander genommen werden, und ist ein nützliche wolriechende blůmen zů dem blóden schwindelichten hirn daran gerochen, auff gelegt und dτesenie darauþ gemacht, wie es einem jeden am anmŭtigsten sein will. (Virtutes Hyssop habet. Schwindel, blóde hirn.)

Van Stoechas. Kapittel 70.

(Lavandula stoechas) Ik zou dit welriekende kruid de rozemarijn of de lavendel nagezet hebben, zo was ze noch niet voldoende in mijn tuin opgegroeid. En hoewel ik in zijn planting alle vlijt voorwendde mocht ze toch voor de wintervorst niet tot bloei komen. Het is echter (zo het groen is) een erg edel goed ruikend gewas en met wortel, stengel, blaadjes of kruid niet anders dan de lavendel aan te zien, op de ene zijde tegen de aarde worden zijn spitse blaadjes grauw askleurig. De bloemen met de gestalte vergelijken zich schier de bruine betonie bloemen, dan alzo koopt men zie dor te Franckfurt in de markt, dan groen mocht ik ze (vanuit aangehaalde oorzaak) niet hebben. De stekjes heb ik echter uit de gekochte droge bloemen opgeteeld en daarin vindt men gans kleine zaadjes zoals dat melissen kruid, zo diezelfde tegen mei in grond geworpen laat het zich aanzien zoals dat bazielkruid kruid met twee blaadjes, dit kruid en bloemen is aan smaak een weinig bitter.

Van de kracht en werking.

Die edele bloem met het goed ruikende kruid Stecas genoemd is wat droge en warme samengesteldheid. Zou de vrouwen in kraam na de geboorte nuttig zijn, niet alleen dat men afkooksels daaruit maakt, maar [201] ook dat men zie daarmee berookt zoals dan het gebruik noch in veel landen is dat de vrouwen in kraam met droge goed ruikende kruiden of kruidbossen berookt worden. En het is wel niet zo hoog gezondigd zo ver die kruiden in hun waarde en achting blijven zodat zich niemand vermetel diezelfde beter te maken dan ze van God geschapen zijn geworden. Men geeft God de eer en laat zijn goede creaturen onbezworen.

Innerlijk en Uiterlijk.

De stoechas met zijn bloemen heeft even de kracht het ganse lijf te versterken, de borst en longen te reinigen van slijm zoals van hysop geschreven is, mag de ene voor de andere genomen worden en is een nuttige welriekende bloem tot de zwakke duizelige hersens, daaraan geroken, opgelegd en confectie daaruit gemaakt zoals iedereen het beste voor hem is.

Von Seckel oder Teschel kraut. Cap. LXXI.

Fünff oder sechs kreütter mócht man also nennen, (Pera pastoris. 1.) zům ersten das groþ mit den breiten teschen, oder wie der Milten samen, von welchen im Thlaspi gemelt ist, gehórt aber nit hieher. (2. 3.) Darnach zwei andere gewåchs tragen bede kleinen gålen samen inn teschlin, seind am geschmack wie der Kressen und der Senff, die seind under die Kressen gezelt. Wie wol noch eins der geschlecht ist, das würt nit allenthalben funden, aber auff dem gaw umb Woτmbþ findt man sein uberflüssig uff den strassen und rechen, zwischen den Weingarten, mit vilen langen, zarten und dünnen zincken,(O) [202] wie bircken reiþlin, (4.) die seind mit sehτ wenig und mit gantz kleinen bletlin bekleidet, schmåler dann des Weggraþ. Die gestalt des kleinen gålen såmlins, sampt dem geruch und geschmack, zeigt an den gemeinen garten Kressen, etwas hanniger, am samen kleiner, würt von den weibern Besemkraut getaufft, darumb es darzů dienstlich und als Besem gebτaucht würt. (Besemkraut.)

Aber die andern zween gemeine Seckel, so allenthalben wachsen, seind einander gleich. Der gróst und gemeinst, so hin und wider in den gårten, auff den strassen, auff den mauren, an gebawtem erdtrich finden würt, ist gemeinlich nur ein eintziger runder stengel, spannen lang. Des bletter seind erstmals, eh es ubersich steigt, zerkerfft wie Verbena oder Cardo benedicten bletter. Das würtzelin schlecht dünn und weiþ. Der stengel ist wenig mit blettern bekleidet, der selbig theilt sich in der hóhe in vil neben zincken, welche alle sampt an dem gipflen weissen blŭmlin tragen, kleiner dann Verbena, darauþ werden kleine secklin oder teschlin mit kleinen såmlin. Diþ kraut findt man uber jar wie die Creützwurtz, der geschmack ist wie an de gemeinen koch kreüttern, on allen geruch.

(6.) Das ander ist dem jetzgemelten mit Teschlin und weissen blŭmlin gleich, die blettlin aber spτeiten sich erstmals auff die erden, wie ein sternlin, vergleichen sich dem gemeinen Meüþóτlin kraut. Die stengelin seind nacket, ohn bletter, spannen lang, etwan kürtzer, dünn als gezwirnter gemeiner netz, ein jedes sacklin darinn der samen ist vergleicht sich eim Melonen kern. Blüet in Glentzen, gegen dem Meien, fŭrnemlich auff sandechtem dürτem erdtrich, ohn geruch und geschmack.

Von den Namen.

Das Seckel oder Teschelkraut heiþt Bursa und Pera Pastoτis, von etlichen Herba cancri, Crispula unnd Sanguinaria oder Sanguinalis, darumb das es zům blůtgang, den selben zůstillen nutz soll sein. (Bursa. Sagminalis.) Mich will hie beduncken, es solt nit sanguinalis, sonder sagminalis heissen, das wer dann nit fern vom Hieropotane oder Verbena, nemlich das erst inn [203] Dioscoτide. Jch wil aber nichts schliessen, es sei und bleib ein Seckelkraut.

Von der Krafft und Würckung.

Die gτossen Seckelkreüter mit dem gålen samen, seind under den hitzigen Cressen kτeüttern beschτiben. Aber dz aller gemeinst Seckelkraut, můþ etwas kalter und dτuckener substantz sein, dann es zů stillen das blůt gemeinlich jnnerlich und eüsserlich gebτaucht würt.

Innerlich.

Teschelkraut gedóτrt, und in rotem wein, oder geståheltem regen wasser gesotten und gedτuncken, stilt den roten und weissen bauchfluþ, dz blůt harnen, blůt spewen, den ubτigen fluþ der weibeτn, und heilt alle jnnerlich verseτung. Solch thůt auch das gebτant wasser etlich tag an eindand gedτuncken, jedes mal iiij.oder v.lóffel voll. (Blůt fluþ. Blůt spewen. Blůt harnen. Verserung.)

Eüsserlich.

Eyn leinen zåpflin in des krauts safft genetzt, und in die nasen gethon, stillt das blůten. Gemelter safft oder gebτant wasser ist nutz die frische wunden darmit zůweschen.

Etlich meinen so diþ kraut bei jemandts warm werde, můþ das blůten der nasen und anderer wunden auff hóτen, und nit mehr schweissen. (Nasen blůten. Wunden.)

Van zak of tasjeskruid. Kapittel 71.

Vijf of zes kruiden mocht man alzo noemen en als eerste de grove met de brede tasjes of zoals de melde zaden waarvan in Thlaspi gemeld is, gehoord echter niet hier. Daarna twee andere gewassen dragen beide kleine gele zaden in tasjes en zijn aan smaak zoals de kressen en de mosterd en die zijn onder de kressen geteld. Hoewel er nog een van dat geslacht is en dat wordt niet overal gevonden, maar op de gaw om Wormb vindt men het overvloedig op de straten en rekken, tussen de wijntuinen met vele lange, zachte en dunne uitlopers [202] zoals berken twijgen en die zijn met zeer weinig en met gans kleine blaadjes bekleed, smaller dan dat weggras. De gestalte van de kleine gele zaadjes, samen met de reuk en smaak toont aan de gewone tuinkres, wat haniger, aan zaden kleiner en wordt van de vrouwen bezemkruid gedoopt, daarom het daartoe dienstig en als bezem gebruikt wordt.

Maar de andere twee gewone zakjes zo overal groeien zijn elkaar gelijk. De grootste en algemeenste zo hier en daar in de tuinen, op de straten, op de muren en aan gebouwd aardrijk gevonden wordt is gewoonlijk maar een enkele ronde stengel, zeventien cm lang. De bladeren zijn de eerste keer eer het omhoog stijgt gekerfd zoals Verbena of Cnicus benedictus bladeren. Dat worteltje recht, dun en wit. De stengel is weinig met bladeren bekleed, diezelfde verdeelt zich in de hoogte in veel zijtakjes welke alle samen aan de top witte bloempjes dragen, kleiner dan Verbena en daaruit worden kleine zakje of tasjes met kleine zaadjes. Dit kruid vindt men door het jaar zoals kruiskruid, de smaak is zoals aan de algemene kook kruiden en zonder alle reuk.

De andere is de net genoemde met tasjes en witte bloempjes gelijk, de blaadjes echter spreiden zich de eerste keer op de aarde zoals een sterretje, vergelijken zich het gewone muisoor kruid. De stengeltjes zijn naakt, zonder bladeren en zeventien cm lang en soms wat korter, dun als gedraaid gewoon net, elk zakje waarin het zaad is vergelijkt zich een meloenen kern. Bloeit in lente tegen mei voornamelijk op zandachtige dor aardrijk, zonder reuk en smaak.

Van de namen.

(Capsella bursa-pastoris, Teesdalia nudicaulis, Lepidium ruderale als bezemkruid) Dat zakje of tasjeskruid heet Bursa en Pera Pastoris, van ettelijke Herba cancri, Crispula en Sanguinaria of Sanguinalis, daarom dat het tot bloedgang om dezelfde te stillen nuttig zou zijn. Ik wil hier bedenken, het zal niet sanguinalis, maar sagminalis heten en dat is dan niet ver van Hieropotane of Verbena, namelijk de eerste in [203] Dioscorides. Ik wil echter niets uitsluiten, het is en blijft een Seckelkruid.

Van de kracht en werking.

Dat grote zakjeskruid met de gele zaden zijn onder de hete kres kruiden beschreven. Maar dat allergewoonste zakjeskruid moet wat koude en droge substantie zijn, dan het tot stillen van dat bloed gewoonlijk innerlijk en uiterlijk gebruikt wordt.

Innerlijk.

Tasjeskruid gedroogd en in rode wijn of gestaald regenwater gekookt en gedronken stilt de rode en witte buikvloed, dat bloed plassen, bloedspuwen, de overige vloed der vrouwen en heelt alle innerlijke verzering. Zulks doet ook dat gebrande water ettelijke dag achter elkaar gedronken en elke keer 4 of 5 lepels vol.

Uiterlijk.

Een linnen zetpil in het kruid zijn sap genat en in de neus gedaan stilt dat bloeden. Gemeld sap of gebrand water is nuttig de frisse wonden daarmee te wassen.

Ettelijke menen zo dit kruid bij iemand warm wordt moet dat bloeden van de neus en andere wonden ophouden en niet meer zweten.

Von Wullkraut. Cap. LXXII.

Drei gewissen und gemeine Wullkreüter werden hin und wider gefunden, als auff ungebawten sandichten åckern, auff den strassen, an den rechen unnd hinder den zeünen. (Kónings hertz. 1. Forma.) Das aller gróst und bekantest Wullkτaut, gewint lange schlechte holtzechte runde wurtzeln. Die erste bletter so uff der erden sich auþspτeiten, werden sehr breit und lang, weiþ, eschen farb grŭn, wollicht, lind, weicher dann der Alant wurtzel bletter. Jm andern jar bringt es seine stengel, jnwendig mit weissem marck, als der Holder, etlich stengel werden mans hoch von unden an biþ oben auffen, ein blat an dem andern, doch je kleiner und schmåler. Darnach erscheinen die gålen wollichte, wolriechende blůmen, zů rings umb den stengel, biþ zům end, ein jede blům mit fünff bletlin underscheiden, wann die auþ fallen, werden runde harichte bollen oder knópflin darauþ, die seind vol samens, nit anderst dann Magsamen, doch kleiner. Und ist in summa der lange stengel, mit seinen blůmen anzůsehen wie ein schóne kertz.

Die ander Wull ist der erstgesetzten gleich, aber in allen dingen kleiner. (2. Schwartz wull.) An diser werden die bletter schwartzgrŭn, eins ubelen starcken geruchs. Die blůmen an der kertzen oder stengel vergleichen sich den Violen, seind bleichgål, mit fünff bτaunen oder purpur farben düpfflin gemalet, mit so vil harechter zåpflin, durch ein jede Violen kriechen, eins sŭssen geruchs wie die ersten Wullblůmen.

(3.) Das dritt ist den schwartzen jetzgemelten, mit wurtzel, unnd stengel (O ij) [204] gantz gleich. Die bletter seind weiþfarbig, ein wenig wollecht, die Violen gantz weiþ, reücht auch ubel, auþgenommen die weissen Violen, riechen wol, wie der ersten Wull. Der samen ist auch in knópffechten bollen verboτgen. Dise würt gemeinlich in den wålden, als im Waþgaw gefunden. (Waldtwull.)

Hie sicht man die widerwertigkeit an disen kreüttern, als am Coτiander, gleich wie das selbig gantz gewåchs ubel reücht, dargegen der samen fast wol, also in desen zweien Wullkreüttern, die stincken bede, auþgenommen jre blůmen, seind eins süssen lieblichen geruchs.

(4.) Sonst findt man in ettlichen hohen wålden, als im Ydar, ein kraut, hat weiþgrawe linde bletter, kleiner dann alle Wullkreütter, mitten auþ den selben, dτingt ein schóne blofarbe blům, inn aller foτm unnd gestalt wie ein blowe Koτnblům, doch grósser und vollkomlicher, der stiel darauff sie steht ist nit spannen hoch. Des weychen linden krauts halben hab ich sie geargwonet für ein Verbasculum, sonst nenn ich sie Walt koτn blůmen, biþ ich jren namen besser erfar. (Ydar.) [205]

Von den Namen.

Das Wullkraut, oder kónigs hertz, das ettlich Bτenkraut nennen, heiþt in Diosc.lib.iiij.cap.xcix. φλίμος, zů Latin Verbascum, Lucernare, Lychnitis, Pheminalis, Bei ettlichen Lanaria, Candelaria, Tapsus barbatus, Regis candela. (φλίμος, Verbascum.)

So halt ich nun die gróst Wull sei Leucophyllon, Albifolium, und Verbascum arboτescens, wiewol sich die woτt Dioscoτ.anderst ansehen lassen, und ist das månnlin. Dz ander mit den schwartzen blettern nenn ich schwartz wull. Das dτitt mit den weissen blůmen, nenne ich waldt wull, oder weiþ wull, und seind die zwei letsten einerlei art, dann sie haben bede ein stinckende geruch am kraut, τc. Zů solcher erfarung berŭff ich die, so kreütter kennen, und den Plinium lib.xxv.cap.ix. Das klein Verbasculum nent Dioscoτi. Lychnitin, Lucernare, und Tryallida. Ein jeder der dise und andere kreütter kent, der examiniere die schτifft, und kreütter mit einander, auff das nit gefålt werd.

Also haben wir zwei weisser und ein schwartz Verbascum, nach laut der schτifft angezeigt, ein anderer bτing die kleinen auch (wa sie niet dτoffen seind) ans liecht.

Mit disen namen ist wol naher zůkommen, allein das man den underscheid under phlemos und plomos wissen, uτsach phlemon oder phlemos ist Viperina Apul.cap.v.so ist phlomos Verbascum Diosc. (Phlemos. Phlomos.) Also auch Taxus ist der gifftig baum, davon in Aeglogis Vergilij stehet, aber barbatus Taxus ist phlomos. Das aber ettliche Verbascum lanariam herbam nennen, ist nit on uτsach, umb der wollechten bletter willen, die rauch seind, und an sich allen staub ziehen, wie der Salbei bletter, derhalben Wull wol Blattaria heissen mócht, wie Plinius von Verbena meldt lib.xxv.cap.ix. Sonst weiþ jederman, das Lanaria ein sonder gewåchs ist, in Diosco.lib.ij.cap.lij. (Blattaria.) Die Barbari nennen die kertzen Caudam lupinam, Aspatalum, Ponplilogos, Abedonei, Busuri, Flominos, ettliche Teütschens Himmelbτant, Unholden kertz. Manlius schτeibt sie heiþ in seim land Avidon, und Avion. Etlich meinen es sie Busuri Avicenna lib.ij.cap.cij. (Manlius.) Ettlich wóllen Schlüsselblůmen under die Verbascula setzen, auþ was grund, weiþ ich nit. (O iij) [206]

Von der Krafft und Würckung.

Alle Wullkreütter unnd blůmen haben die eigenschafft und krafft, das sie schmertzen stillen, jnwendig und auþwendig dem leib.

Innerlich.

Die wurtzel von den grossen Wullkreüttern in roten wein, oder (wann feber zůgegen) in wasser gesotten und gedτuncken, stillet das tåglich auþlauffen des bauchs, Diarτhoeam. Solchs thůt auch das gebτant wasser von den blůmen, ettliche tag gedτuncken, alle mal iiij.oderr v.lóffel voll. Also genützt, legt es bauch grimmen und schmertzen. (Auþlauffen, Diarrhœa.)

Obgemelte decoction oder gebτant wasser, bekompt wol den gebτochenen menschen, oder den etwas im leib zerτissen oder zerstossen ist. Jtem den Lungensuchtigen, hůstenden, unnd alle jnnerlichen hitzigen schmertzen und geschwåren fast dienstlich zůbτauchen.

Eüsserlich.

Wullkraut, oder des gewåchs blůmen in wasser gesotten, ist ein pτincipal für alle hitzige geschwår der augen, des Affterns, aller heimlichen glider, unnd dem hitzigen Podagra, darüber warm geschlagen, darüber gesessen, unnd auffgelegt. Bemelte tugent haben das gedistilliert wasser, fürnemlich aber das ól so von den blůmen in der heissen Sonnen gemacht würt inn glesen kolben verschlossen. Also (unnd auff die weiþ) mag man Rosmarein ól auþ den blůmen bτingen, und zů grossem nutz behalten. (Hitzige augen. Afftern. Podagra.)

Das gebτant wasser in die trieffende augen gethon, stillet den fluþ. Jtem das rot angesicht, ettliche tag damit geweschen vertreibt die róte on zweiffel, dient wol zůr schóne, zům heiligen fewτ, und zů allerhand bτandschaden. (Augen fluþ, Rot angesicht. Heilig fewτ. Bτandt, Gτindt.)

Doppel leinen dŭchlin darein genetzt unnd ubergeschlagen, heilt auch allen hitzige fliessende beissende grind.

Dioscoτides schτeibt wann man feigen uber jar unversert behalten wólle, sollen die feigen in die grossen Wullkreütter gelegt wurden, je ein stratum auff das ander τc.biþ das der koτb oder gefeþ gefüllet werde. (Feigen behalten.)

Van wolkruid. Kapittel 72.

Drie bekende en gewone wolkruiden worden hier en daar gevonden zoals op ongebouwde zanderige akkers, op de straten, aan de rekken en achter de tuinen. Het allergrootste en bekendste wolkruid gewint lange rechte houtachtige ronde wortel. De eerste bladeren zo op de aarde zich uitspreiden worden zeer breed en lang, wit, askleurig groen, wolachtig, zacht en weker dan de alant wortelbladeren. Het volgende jaar brengt het zijn stengels, inwendig met wit merg zoals de vlier, ettelijke stengels worden manshoog en van onder aan tot boven toe een blad aan de andere, doch steeds kleiner en smaller. Daarna verschijnen de gele wolachtige, welriekende bloemen ringsom de stengel tot het einde en elke bloem met vijf blaadjes onderscheiden en als die afvallen worden ronde harige bollen of knopjes daaruit, die zijn vol zaden, niet anders dan papaverzaden, doch kleiner. En is in summa de lange stengel met zijn bloemen aan te zien zoals een mooie kaars.

Dat andere wol is het eerst gezette gelijk, maar in alle dingen kleiner. Aan deze worden de bladeren zwartgroen, een kwade sterke reuk. De bloemen aan de kaarsen of stengel vergelijken zich de violen, zijn bleekgeel met vijf bruine of purperkleurige druppeltjes getekend en met zo veel harige stokjes die door elke viool kruipen, een zoete reuk zoals de eerste wolbloem.

De derde is de zwarte net genoemde met wortel en stengel [204] gans gelijk. De bladeren zijn witkleurig en een weinig wollig, de violen gans wit, ruikt ook kwaad, uitgezonderd de witte violen die ruiken goed zoals de eerste wol. Het zaad is ook in knoopachtige bollen verborgen. Deze wordt gewoonlijk in de wouden zoals in Wasgaw gevonden.

Hier ziet men de tegenstrijdigheid aan deze kruiden zoals aan koriander, gelijk zoals datzelfde ganse gewas kwaad ruikt daartegen het zaad erg goed en alzo in deze twee wolkruiden, die stinken beide, uitgezonderd hun bloemen zijn een zoete lieflijke reuk.

Anders vindt men in ettelijke hoge wouden zoals in Ydar een kruid dat heeft witgrauwe zachte bladeren, kleiner dan alle wolkruiden, midden uit dezelfde dringt een mooie blauwkleurige bloem, in alle vorm en gestalte zoals een blauwe korenbloem, doch groter en meer volkomen, de steel daarop ze staat is niet zeventien cm hoog. Vanwege het weke zachte kruid heb ik een argwaan voor een Verbasculum, anders noem ik het woud korenbloemen tot ik zijn naam beter ervaar. (Centaurea montana) 205]

Van de namen.

(Verbascum densiflorum, Verbascum nigrum, Verbascum thapsus) Dat wolkruid of konings hart dat ettelijke brandkruid noemen heet in Dioscorides libro 4 kapittel 99 φλίμος, in Latijn Verbascum, Lucernare, Lychnitis, Pheminalis en bij ettelijke Lanaria, Candelaria, Tapsus barbatus, Regis candela.

Zo houd ik nu de grootste wol is Leucophyllon, Albifolium en Verbascum arborescens, hoewel zich het woord Dioscorides anders aanzien laat en is dat mannetje. De andere met de zwarte bladeren noem ik zwarte wol. De derde met de witte bloemen noem ik woud wol of witte wol en zijn de twee laatste een en dezelfde aard, dan ze hebben beide een stinkende reuk aan kruid etc. Tot zulke ervaring beroep ik die zo de kruiden kennen en Plinius libro 30 kapittel 9. De kleine Verbasculum noemt Dioscorides Lychnitin, Lucernare en Tryallida. Iedereen die deze en andere kruiden kent die onderzoekt de schrift en kruiden met elkaar zodat het niet vervalst wordt.

Alzo hebben we twee witte en een zwarte Verbascum, naar zoals het luidt uit de schrift aangezegd, een andere brengt de kleine ook (als ze niet getroffen zijn) aan het licht.

Met deze namen is wel nader te komen, alleen dat men het onderscheidt onder phlemos en plomos weten zal, oorzaak phlemon of phlemos is Viperina Apuleius kapittel 5, zo is phlomos Verbascum Dioscorides. Alzo ook Taxus is de giftige boom waarvan in Aeglogis Virgilius staat, maar barbatus Taxus is phlomos. Dat echter ettelijke Verbascum lanariam herbam noemen is niet zonder oorzaak, vanwege de wollige bladeren die ruig zijn en aan zich alle stof trekken zoals de salie bladeren, daarom wol goed Blattaria heten mocht zoals Plinius van Verbena meldt libro 25 kapittel 9. Anders weet iedereen dat Lanaria een bijzonder gewas is in Dioscorides libro 2 kapittel 52. Barbarus noemt de kaarsen Caudam lupinam, Aspatalum, Ponplilogos, Abedonei, Busuri en Flominos, ettelijke Duitsers hemelbrand, onholden kaars. Manlius schrijft ze heet in zijn land Avidon en Avion. Ettelijke menen het is Busuri Avicenna libro 2 kapittel 102. Ettelijke willen sleutelbloemen onder de Verbascula zetten, uit welke grond weet ik niet. [206]

Van de kracht en werking.

Alle wolkruiden en bloemen hebben de eigenschap en kracht dat ze smarten stillen, inwendig en uitwendig het lijf.

Innerlijk.

De wortel van het grote wolkruid in rode wijn of (wanneer koortsen toekomen) in water gekookt en gedronken stilt de dagelijkse oplopen van de buik en diarree. Zulks doet ook dat gebrande water van de bloemen ettelijke dagen gedronken en elke keer 4 of 5 lepels vol. Alzo genuttigd legt het buik grommen en smarten.

Opgenoemde afkooksel of gebrand water bekomt goed de gebroken mensen of die wat in lijf vertrokken of gestoten zijn. Item, de longzieken, hoestenden en alle innerlijke hete smarten en zweren erg dienstig te gebruiken.

Uiterlijk.

Wolkruid of dat gewas zijn bloemen in water gekookt is een principale voor alle hete zweren van de ogen, de achterste en alle heimelijke leden en de hete podagra, daarboven warm geslagen, daarboven gezeten en opgelegd. Gemelde deugd heeft dat gedistilleerde water, voornamelijk echter de olie zo van de bloemen in de hete zon gemaakt wordt en in glazen kolven besloten. Alzo (en op die wijze) mag man rozemarijn olie uit de bloemen brengen en tot grote nut behouden.

Dat gebrande water in de druppelende ogen gedaan stilt de vloed. Item dat rode aangezicht, ettelijke dagen daarmee gewassen verdrijft de roodheid zonder twijfel, dient goed tot de mooie, tot heilig vuur en tot allerhande brandschaden.

Dubbele linnen doekjes daarin genat en omgeslagen heelt ook allen hete vloeiende bijtende schurft.

Dioscorides schrijft als men vijgen over jaar onbeschadigd behouden wil zullen die vijgen in de grote wolkruiden gelegd worden, elke laag op de andere etc., totdat de korf of vat gevuld is.

Von Heiden Ysop. Cap. LXXIII.

Auff den ungebawten willerichen, in den bergen, wachþt under andern wilden kreütern, ein staud mit holtzechten wurtzelen, gewinnt vil neben zincken, oder gertlin, auþ einer wurtzeln, spannen lang, ligen auff der erden auþgespτeit, die seind mit kleinen schmalen bletlin bekleidet, wie Pfrymmen, oder wie die bletlin am Ysop. (Forma. Tempus.) Gegen dem Bτachmonat unnd Newmonat, dτagen sie gåle blůmen, nit anderst dann der Gτensing, oder als der gemein Hanenfůþ, doch bleicher von farben. Auþ den blůmen werden kleine runde bollen, vol gåles samens, wie Magsamen. Diþ gewåchs ist ohn allen geruch, der safft darvon ist glat, schlüpfferig und zåhe, als der Wallwurtz.[207]

Von den Namen.

Ich hab nie kónnen erfaren, wie diþ gewechs bei den Teütschen hieþ, darumb ich jhm den namen feldt Ysop oder Heyden Ysop geben had, biþ ich bessers erfare, darumb das die bletter und rŭtlin, dem Ysop so åhnlich seind, Andere namen in der schτifft, mógen mit der zeit funden werden.

Von der Krafft und Würckung.

Kein besondere erfarung weiþ ich noch zůr zeit an disem kraut, allein das die weiber solchs in jre sagmina oder wurtzwüsche samlen, und auff heben, halten gåntzlich darfür, es soll nutz und gůt sein für geschwulst und låme, darüber gebadet, und auff den schaden gantz warm gelegt. Diþ kraut mócht villeicht Eüsserlich unnd auch Jnnerlich versucht und gebτaucht werden. (Sagmina.)

Van heide hysop. Kapittel 73.

Op de ongebouwde weelderige, in den bergen, groeit onder andere wilde kruiden een vaste plant met houtachtige wortels en gewint veel uitlopers of twijgjes uit een wortel van zeventien cm lang, liggen op de aarde uitgespreid en die zijn met kleine smalle blaadjes bekleed zoals de brem of zoals de blaadjes aan hysop. Tegen juni en juli dragen ze gele bloemen, niet anders dan zilverschoon of als de gewone hanenvoet, doch bleker van kleur. Uit de bloemen worden kleine ronde bollen vol gele zaden zoals papaverzaden. Dit gewas is zonder alle reuk, het sap daarvan is glad, slijmerig en taai zoals het muurkruid. [207]

Van de namen.

(Helianthemum chamaecistus) Ik heb niet kunnen ervaren hoe dit gewas bij de Duitsers heet, daarom ik het de namen veld hysop of heide hysop gegeven heb tot ik beter ervaar, daarom dat de bladeren en twijgjes de hysop zo gelijk zijn. Andere namen in de schrift mogen met de tijd gevonden worden.

Van de kracht en werking.

Geen bijzondere ervaring weet ik tot nog toe aan dit kruid, alleen dat de vrouwen zulks in hun sagmina of kruidbossen verzamelen en opheffen, houden het gans daarvoor het zal nuttig en goed zijn voor zwellingen en verlammingen, daarboven gebaad en op de schaden gans warm gelegd. Dit kruid mag mogelijk uiterlijk en ook innerlijk onderzocht en gebruikt worden.

Von Spargen. Cap. LXXIIII.

Spargen wachsen gern an steinechten, zåhen unnd leimechten rechen, da die Sonn stehts hin mag, etwan auch in den feüchten gründen, inn ebenen lendern, als im Woτmser gaw, und sonst. (Woτmþer gaw.) Thůt sich im Meyen erstmals von einer grossen wurtzeln, mit vilen zincken herfür, wie ein langer schlechter dolden, fingers dick, rund, feiþt, safftig, on alle bletter, gleich wie die hopffen dolden, die werden gegen dem Bτachmonat zů langen stenglen mit sehτ kleinem zinnelechten Fenchelkraut, oder wie das aller zinnelechst schaffthew, so in feüchten finstern dålern wachþt. Jm Sommer dτagen dise Spargenstengel rote kóτner, als rote coτallen, ein gemeiner Sallat bei den Walen und Hispaniern, ist nun mehτ auch (wie ander lecker biþlin) ins Teütsch landt kommen. (Asparagus caret folijs. Theop.lib.i.cap.16. Tempus. Usus.) Wie man die soll auffzielen, von wurtzel und samen, schreibt Pallad. Mense Martio titulo ix. Jm Rinckgaw zů Weinheim, auff den wisen samlen die wurtzler der Spargen wurtzel, tragen sie uber ruck biþ gohn Antoτff. (O iiij) [208]

Von den Namen.

So bald die hohen Spargen stengel, die roten coτallen zwischen den zerknisten Fenchel blettern gewinnen, nent man sie in gaw Teüffels dτauben. Sonst ist der nam Asparagus, oder wie die Athener schτeiben Aspharagus ein gemeiner name aller kreütter die da erstmals jre junge dolden oder bletter herfür stossen, davon leþ man selbs Paul. Aegine.lib.j.cap.lxxv.de Asparagis holerum. Diosc.lib.ij.cap.xiiij.schτeibt von eim Spargen geschlecht, das nent er Asparagon, Petreon, Myacantham, unnd Oτminion, wiewol das woτt Asparagus, dem Smilaci Hoτtensi zůgelegt würt, Diosc.lib.ij.cap.cxxxv. Also auch mit dem namen Oτminion, ist der Aloe in Diosc.lib.iij.cap.xxij.getaufft. Ferner nent Dios. Asparagum Myacantham, id est, spinam muriam, welcher nam dem Rusco, oder dem sylvestri Myrto zůsteht, Dios.lib.iiij.ca.cxlj. Jn Theopτa.heiþt Spargen Coτruda lib.vj.cap.iij.oder Coτrudago. Jn Serap.cap.iiij. Halion. Jn Plinio lib.xx.cap.x.liþt man Libycum und Hoτminium, bei ettlichen Nalion Assursung. Jn Apul.cap.lxxxv. Aspharagos, Acanthillis, Asparagus rusticus et noster. Averτohis sagt ettlich nennen Coτrutham Alhasce wiewol Alhasce von andern Thymus geteütschet ist.

Von der Krafft und Würckung.

Die jungen Spargen dolden gehóτen dem Koch in die kuchen, der samen und wurtzelen dem Apotecker und artzet, Jnnerlich und Eüsserlich zůgeniessen, Jst einer abtreibenden Würckung, mittelmåþig, nit zů marm noch zů kalt, treibt den harn, sagt Simon Junanensis. (Kóchen. Apotecker.)

Innerlich.

Junge Sparken dolden in wein gesotten, mit buttern und eþig abbereit, als die Hopffen, erweichen den bauch, raumen die bτust, und treiben den harn, ein liebliche speiþ für die leckmeüler, doch ståtigs genossen, (Weichen, bauch, Bτust. Harn. ) [209] schwecht die gebårende natur. (Natur.)

Die wurtzel inn wein gesotten unnd gedτuncken, eróffnet die leber, treibt auþ die gålsucht, reinig die nieren, die blasen, und bekompt wol denen, so mit dem hüfft wee beladen seind.

Das kraut und samen gesotten in wein, oder ein wasser darauþ distillieret hat gleiche würckung. (Leber, Gålsucht, Blasen.)

Zů der gålsucht soll man Spargen wurtzel mit feigen und zysern erweissen sieden und dτincken, das soll die gålsucht auþtrieben. (Gålsucht.)

Spargen wurtzel gedóτrt, unnd in wein gesotten und gedτuncken, stillet die rot růr, und die harn winde. (Rote růr. Harnwinde.)

Eüsserlich.

Spargen wurtzel zerschnitten, zerstossen unnd in wein gesotten, warm auffgelegt, stillet den schmertzen der verτenckten glider. Das kraut also bereit und ubergelegt, vertreibt den schmertzen der nieren. Das safft von Spargen kraut im mund gehalten, benimpt das zan weethumb. (Verτenckte glider, Nieren. Zanwehe.)

Van asperges. Kapittel 74.

Asperges groeien graag aan steenachtige, taaie en leemachtige rekken daar de zon steeds heen mag, wat ook in de vochtige gronden in vlakke landen zoals in Wormser gaw en anders. Doet zich in mei de eerste keer van een grote wortel met vele uitlopers voort zoals een lange rechte spruit, vingers dik, rond, vet en sappig zonder alle bladeren, gelijk zoals de hop spruiten, die worden tegen juni tot lange stengels met zeer klein gedrongen venkelkruid of zoals dat meer gedrongen schaafstro zo in vochtige duistere dalen groeit. In zomer dragen deze aspergestengels rode korrels zoals rode koralen, een gewone salade bij de Walen en Spanjaarden, is nu meer ook (zoals andere lekkere beetjes) in Duitse land gekomen. Hoe men die zal opkweken, van wortel en zaden, schrijft Palladius Mense Martio titulo 9. In Rinckgaw bij Wijnheim op de weiden verzamelen de kruidzoekers de asperge wortel en dragen ze op de rug naar Antorff. [208]

Van de namen.

(Asparagus officinalis) Zo gauw de hoge asperge stengels de rode koralen tussen de gekneusde venkel bladeren gewinnen noemt men ze in gaw duivelsdruiven. Anders is de naam Asparagus of zoals de Atheners schrijven Aspharagus, een gewone naam van alle kruiden die er de eerste keer hun jonge spruiten of bladeren voort stoten, daarvan leest men zelf Paulus Aegineta libro 1 kapittel 75, de Asparagis holerum. Dioscorides libro 2 kapittel 14 schrijft van een asperge geslacht en dat noemt hij Asparagon, Petreon, Myacantham en Orminion, hoewel dat woord Asparagus de Smilaci Hortensi toegelegd wordt, Dioscorides libro 2 kapittel 135. Alzo ook met de naam Orminion is de Aloë in Dioscorides libro 3 kapittel 22 gedoopt. Verder noemt Dioscorides Asparagum Myacantham, dat is, spinam muriam, welke naam de Rusco of de sylvestri Myrto behoort, Dioscorides libro 4 kapittel 141. In Theoprastus heet asperge Corruda libro 6 kapittel 3 of Corrudago. In Serapio kapittel 4 Halion. In Plinius libro 20 kapittel 10 leest men Libycum en Horminium, bij ettelijke Nalion Assursung. In Apuleius kapittel 85 Aspharagos, Acanthillis, Asparagus rusticus en noster. Averhois zegt ettelijke noemen Corrutham Alhasce, hoewel Alhasce van andere Thymus verduitst is.

Van de kracht en werking.

De jonge asperge spruiten behoren de kok in de keuken, de zaden en wortels de apothekers en artsen, innerlijk en uiterlijk te genieten, is een afdrijvende werking, middelmatig, niet te warm noch te koud, drijft de plas zegt Simon Junanensis.

Innerlijk.

Jonge asperge spruiten in wijn gekookt met boter en azijn af bereidt zoals de hoppen weken de buik, ruimen de borst en drijven de plas, een lieflijke spijs voor die lekkerbekken, doch steeds genoten [209] verzwakt de barende natuur.

De wortel in wijn gekookt en gedronken opent de lever, drijft uit de geelziekte, reinigt de nieren, de blaas en bekomt goed diegenen zo met de voetenpijn beladen zijn.

Dat kruid en zaden gekookt in wijn of een water daaruit gedistilleerd heeft gelijke werking.

Tot de geelziekte zal men aspergewortel met vijgen en keker erwten zieden en drinken, dat zal de geelziekte uitdrijven.

Asperge wortel gedroogd en in wijn gekookt en gedronken stilt de rode loop en de plaswind.

Uiterlijk.

Aspergewortel gesneden, gestoten en in wijn gekookt, warm opgelegd, stilt de smarten der verrekte leden. Dat kruid alzo bereidt en opgelegd verdrijft de smarten der nieren. Dat sap van aspergekruid in mond gehouden beneemt de tandpijn.

Von Wegerich. Cap. LXXV.

Kein wunder ist das Chτysippus vom Wegerich ein besonder bůch zů gericht und geschτiben hat, dieweil Wegerich also zů mancher hand pτesten dienstlich ist. (Chrysippus.) Dann es mógen die wundartzet des Wegerichs gar ubel entrahten, zů dem wóllen die Phisici und jre kóch, die Apotecker, Wegerich auch nit emperen, ich geschweig, das beinahe kaum ein mensch ist, der da nit wisse warzů Wegerich gůt sei, das sicht man in tåglicher ŭbung und erfarung. Jst also gemein woτden, das ettliche Wegerich kraut in der kost, wie andere můþ kreütter bereitten lassen, sonderlich aber in bauchflüssen. (Bauchflüþ.) Und seind des Wegerichs dτei geschlecht, die groþ, das mittelst, und dz spitzig Plantago. Das aller gróst hat bletter wie Entian oder Mangolt, auff der erden auþgespτeit, ein jedes blat auþwendig mit siben rippen, die sich alle am ende des blats gegen der wurtzel zůsamen tragen. (1. Gτosser Wegerich.) Diser Wegerich gewint runde glatte stengel, spannen lang, oben mit vollkomlichen åheren, des kleinen samens in zarten hŭtlin verschlossen. Die wurtzel an disem Wegerich ist zaþechter dann keins andern Wegerichs.

Das mittelst würt in der gantzen substantz ein wenig kleiner. (2. Mittel Wegerich.) Bleibt mit seinen blettern die auff dem grundt als ein stern auþgespreit ligen, uber Winter grŭn, doch zů eschenfarb geschickt, rauch unnd harecht, mit siben gefalten rippen, ein jedes blat so es vollkomlich ist, einer zungen gleich. Die glatten nacketen unnd kurtzen helmer wachsen spannen hoch, dτagen zů oberst weisse geåherte blůmen, wie der andern frucht åhern anzůsehen. Der samen zimlich lang, grósser dan des ersten, aller ding dem Basilgen samen ånlich. Die Wegerich wachsen alle gern in feůchten oτten, als wisen und gårten.

(3. Spitzer Wegerich.) Der dτitt Wegerich ist der aller schmålest an den blettern, hat auch seine rippen wie die andern, von farben schwartzgrŭn. Die glatten stengel seind nit rund, sonder ecket, als weren die siben rippen zůsamen kommen, und eins darauþ gewachsen. Dise eckete und glatte helmer des Wegerichs, haben auch jre geåherte blůmen, von farben schwartz, die blŭet weiþfarb, wie des [210] mittelsten Wegerichs, das ist, wie weisse hórlin mit kleinen düpfflin bekleidet. Der samen würt grósser dann der andern, also was diser mit wurtzel, blettern, stielen und blůmen geringer, schmåler, dünner und kürtzer ist, das ist er herwiderumb mit seinem samen grósser, vollkomlicher, unnd gebτeüchlicher. Dise kreütter blŭen alle sampt gegen dem Meien, und Bτachmonat. (Tempus.)

(4. Wasser Wegerich.) Sonst findt man noch ein schón kraut, mit feiþten grŭnen blettern, den Wegerichen nit fast ungleich, inn den Sümpffen, Lachen, oder gråben wachsen, das gewint lange stengel, mit vil neben zincken inn der hóhe, die dτagen kleine weisse blŭmlin, gantz dτauselecht, wie Limonium, oder wasser Mangolt.τc.

Von den Namen.

Dise kreütter weil sie den zungen gleich seind, werden sie mit den namen Αςνόλοοεοε, oder Arnoglossa, Lingua agni, Arnion, (Arnoglossa Plantago.) Herba agni [211] na, πςοβάτειογ, Ovilla herba, und πολΰνενςομ, Multinervis, επτάπλενςομ, Septinervia, umb der ripp willen genant. Deþgleichen Cynoglossa, dieweil hundszung und das Wegerich kraut einander åhnlich seind. Sonst heiþt sie auch Coturnix, Gelapyros, Stelaphuros, Eurechnomonon, Asonth, Thesarica, Atijrcon. Der gemein Latinisch namen ist Plantago, das verstehn die gelehτten allein auff den grossen, den man roten Wegerich nent, uτsach das seine åher mit dem samen gemeinlich ein wenig bτaun würt, oder darumb das man das selb kraut und samen, aller meist für die rote růr (Coturnix, Plantago. Rote růr.) bτaucht. Das ander und spitz Wegerich heiþt Lanceolata oder Plantago minoτ. Das dτitt ist Plantago media vel alba, ist ein wunder das Diosco.lib.ij.cap.cxv, deþgleichen Plinius lib.xxv.cap.viij.nit mehτ dann von zweien schτeiben, so doch jederman dτei Wegerich kreütter kennet, sie mŭssen entweders den dτitten und weissen Wegerich nit gekennet haben, oder haben den roten und den mit den weissen blettern und blůmen für einen gerechnet. Apul.cap.j.schτeibt auch nur von zweien, und spτicht man nenn jn Thyrsion, Uτanichneumonos, Asthat, Thesarica, Simpeax, Arτiercon, [212] und Plantaginem maioτem.τc. Den vierden nent man zů Teütsch wasser Wegerich unnd Fróschlóffel kraut, darumb das die bletter wie lóffel foτmiert werden, so haben auch die frósch allzeit jr wonung in disem gewåchs, es ist aber kein art des Wegerichs. Serap.cap.ccxiij.nent Wegerich, Lisen alhamel. Jn Avicenna cap.ccccxxxic. Lingua arietis. Manlius Bletam sylvestrum, in siru.de psyllo, unnd die klein nent er Quinquenerviam, umb der fünff ripplin willen, wiewol sie ettwan auch siben hat, vide siru.de Planta et Gilbertum. Phτysius nent den grossen Ascher, den kleinen nent er Herlatum Megoboτam, Herbam Martis, Spiþkraut. Also sicht man das die aller gemeinste kreütter allzeit vil namen haben. Weitter sagt Dio. Plantago sei Pτobation, das ist Herba ovilla, so haben wir nun auch zwei Schaff kreütter, das Wegerich unnd das Ocimastrum, davon er lib.iiij.cap.xxix.schτeibt. Der klein Wegerich heiþt Lanceola, oder Lanceolata, was aber sonderlich Lanceolata sei, besihe das ca. Lonchitis, lib.iij.ca.cliij. Was Cynoglossa sei, würt ferner angezeigt.

Von der Krafft und Würckung.

Under vilen kreüttern ist der Wegerich mit seinen geschlechten in der artznei am bτeüchlichsten, in den leib unnd ausserhalb zůbτauchen, einer zimlichen kŭlen, dτuckenen substantz, umb des willen Wegerich zů aller hand wunden dienen, beide vihe und menschen. (Wunden.)

Innerlich.

Grŭn Wegerich kraut gekocht, und in der speiþ genossen, deþgleichen der samen, oder das pulver von jn beden eingenommen, heilt alle verserung des leibs, unnd stopffet alle bauchflüþ, dienet wol denen, so das abnemen besoτgen Phthisis genant. ( Versehrung. Bauchflüþ, Phithisis.)

Das gebτant wasser ist in disem pτesten lieblicher zůbτauchen, dient auch für blůt harnen, für blůt spewen, und für das abnemen. (Abnemen, Blůt spewen.)

Dτei Wegerich wurtzel inn wein gesotten unnd gedτuncken, vom selben wein, soll man dz feber tertianam vertreiben. Vier wurtzeln also bereit und gebτaucht, soll hin nemen febτes quartanas. Jch halt mehτ zům gebτanten wasser, das man des selbigen (wann das feber fürhanden) ein gůten lóffel voll eindτincke. (Tertiana. Quartana.)

Gemelt Wegerich wasser, oder der auþgedτuckt safft darvon, stopfft den weibischen uberfluþ Menses, ettliche tag nach einander gedτuncken. Der safft und wasser heilen allerlei jnnerliche verserung, ettliche tag genützt, und ist erfaren. (Weiber fluþ. Verserung im leib.)

Eüsserlich.

Der Wegerich safft und wasser benemen das grausam hauptwee, leine dŭchlin darinn genetzt und uber geschlagen, ist ein experiment. (Hauptwehe.)

Wegerich safft inn die augen gethon, reiniget sie unnd leschet die hitz, in die oτen gethon, heilet das verseret ist, und bτingt wider das gehóτ. (Oτen schmertz. Essen im mund.)

Den mund mit Wegerich wasser offtermals zům tag geweschen, und den halþ damit gegurgelt, heilt das Essen, die feüle, und alle verserung im halþ, [213]

Wegerich wurtzel mit so vil Bertram gepulvert, und auff den holen zan gelegt, stillet den schmertzen. (Zan schmertzen.)

Die wunden von schlangen unnd rosenden hunden gebissen, mit Wegerich safft geweschen und die bletter darüber gelegt, heilet on schaden. (Hunds biþ.)

Alle fliessende schåden der Malatzei und flechten, deþgleichen andere schåden, als fistel, krebs, carbunckel, wolff und alle ungeschickte verserung, heilet Wegerich safft, kraut und wasser, ståts damit geseübert und ubergelegt. (Fliessende schaden. Wolff. Krebs, τc.)

Wegerich safft oder wasser mit Hauþwurtz temperiert, unnd uber das wild fewτ gelegt, lescht dasselbig, deþgleichen alle hitzige schaden. (Wild fewτ.)

Ettlich hencken Wegerich wurtzel an den halþ, vermeinen die krópff darmit zůvertheilen.

Allerlei hitz zů leschen unnd geschwulst nider zůlegen, würt frósch lóffel kraut oder wasser Wegerich, für andere kreütter gelobt und herfür gezogen. (Geschwulst und hitz.)

Jn summa, alle Wegerich seind wund kreütter zů allen schåden, alt und new, dienstlich. (Wund kreutter.)

Erasmus schτeibt, wann ein krot von einer Spinnen gestochen werde, eil sie zům Wegerich, darmit würt jr geholffen. (Spinnen stich. In Dial. Amicitiæ colloq.Eras.)

Van weegbree. Kapittel 75.

Geen wonder is het dat Chrysippus van weegbree een bijzonder boek ingericht en geschreven heeft omdat weegbree alzo tot vele soorten gebreken dienstig is. Dan de wondartsen mogen de weegbree erg slecht ontraden, boven dat willen de geneesheren en kun koks, de apothekers, weegbree ook niet ontberen, ik zwijg dat bijna nauwelijks een mens is die er niet weet waartoe weegbree goed is, dat ziet men in dagelijkse gebruik en ervaring. Is alzo algemeen geworden dat ettelijke weegbree kruid in de kost, zoals andere moeskruiden, bereiden laten en vooral echter in buikvloeden. En zijn van de weegbree drie geslachten, de grote, de middelste en de spitse Plantago. De allergrootste heeft bladeren zoals gentiaan of biet op de aarde uitgespreid, elke blad uitwendig met zeven ribben die zich alle aan eind van het blad tegen de wortel tezamen voegen. Deze weegbree gewint ronde gladde stengels van zeventien cm lang, boven met volkomen aren, de kleine zaden in zachte hoedjes besloten. De wortel aan deze weegbree is vezeliger dan geen andere weegbree.

De middelste wordt in de ganse substantie een weinig kleiner. Blijft met zijn bladeren die op de grond als een ster uitgespreid liggen over wintergroen, doch tot askleurig geschikt, ruig en behaard en met zeven gevouwen ribben, elk blad zo het volkomen is een tong gelijk. De gladde naakte en korte helmen groeien zeventien cm hoog, dragen in het bovenste witte geaarde bloemen zoals de andere vruchtaren aan te zien. De zaden tamelijk lang, groter dan de eerste en aller ding het bazielkruid zaad gelijk. De weegbree’s groeien alle graag in vochtige oorden zoals weiden en tuinen.

De derde weegbree is de aller smalste aan de bladeren, heeft ook zijn ribben zoals de anderen, van kleur zwartgroen. De gladde stengels zijn niet rond, maar hoekig als waren de zeven ribben tezamen gekomen en een daaruit gegroeid. Deze hoekige en gladde helmen van de weegbree hebben ook hun geaarde bloemen, van kleur zwart, de bloei witkleurig zoals de [210] middelste weegbree, dat is, zoals witte hoorntjes met klein stippeltjes bekleedt. Het zaad wordt groter dan de anderen alzo wat deze met wortel, bladeren, stelen en bloemen geringer, smaller, dunner en korter is dat is het daar tegenover met zijn zaden groter, meer volkomen en gebruikelijker. Deze kruiden bloeien alle samen tegen mei en juni.

Anders vindt men noch een schoon kruid met vette groene bladeren de weegbree niet erg ongelijk in de moerassen, poelen of grachten groeien, dat gewint lange stengels met veel zijuitlopers in de hoogte die dragen kleine witte bloempjes, gans bossig zoals Limonium of water biet etc.

Van de namen.

(Plantago major, Plantago media, Plantago lanceolata, Alisma platago-aquatica) Deze kruiden omdat ze tong gelijk zijn worden ze met de namen Αςνόλοοεοε of Arnoglossa, Lingua agni, Arnion, Herba agnina, [211] πςοβάrειογ, Ovilla herba en πολΰνενςομ, Multinervis, επrάπλενςομ, Septinervia vanwege de ribben genoemd. Desgelijks Cynoglossa omdat hondstong en dat weegbree kruid elkaar gelijk zijn. Anders heet ze ook Coturnix, Gelapyros, Stelaphuros, Eurechnomonon, Asonth, Thesarica en Atijrcon. De gewone Latijnse naam is Plantago, dat verstaan de geleerden alleen op de grote die men rode weegbree noemt, oorzaak dat zijn aar met de zaden gewoonlijk een weinig bruin wordt of daarom dat men datzelfde kruid en zaden allermeest voor de rodeloop gebruikt. De andere en spitse weegbree heet Lanceolata of Plantago minor. De derde is Plantago media vel alba. Het is een wonder dat Dioscorides libro 2 kapittel 115, desgelijks Plinius libro 25 kapittel 8 niet meer dan van twee schrijven zo toch iedereen drie weegbree kruiden kent, ze moeten of de derde en witte weegbree niet gekend hebben of hebben de rode en die met de witte bladeren en bloemen voor een gerekend. Apuleius kapittel 1 schrijft ook maar van twee en spreekt men noemt het Thyrsion, Uranichneumonos, Asthat, Thesarica, Simpeax, Arriercon, [212] en Plantaginem maiorem etc. De vierde noemt men in Duits waterweegbree en kikkerlepel kruid, daarom dat de bladeren zoals lepels gevormd zijn en zo hebben ook de kikkers altijd hun woning in dit gewas, het is echter geen aard van de weegbree. Serapio kapittel 203 noemt weegbree Lisen alhamel. In Avicenna kapittel 439 Lingua arietis. Manlius Bletam sylvestrum, in sirupus de psyllo en de kleine noemt hij Quinquenerviam vanwege de vijf ribben, hoewel ze wat ook zeven heeft, vide sirupus de Planta et Gilbertum. Phrysius noemt de grote Ascher, de kleine noemt hij Herlatum Megoboram, Herbam Martis, spitskruid. Alzo ziet men dat de allergewoonste kruiden altijd veel namen hebben. Verder zegt Dioscorides Plantago is Probation, dat is Herba ovilla, zo hebben we nu ook twee schaapskruiden, de weegbree en dat Ocimastrum waarvan hij libro 4 kapittel 29 schrijft. De kleine weegbree heet Lanceola of Lanceolata, wat echter vooral Lanceolata is bezie dat kapittel Lonchitis, libro 3 kapittel 153. Wat Cynoglossa is wordt verder aangezegd.

Van de kracht en werking.

Onder vele kruiden is de weegbree met zijn geslachten in de artsenij aan gebruikelijkste in het lijf en aan de buitenkant te gebruiken, een matig koele, droge substantie, daarom weegbree tot allerhande wonden dienen, beide, vee en mensen.

Innerlijk.

Groen weegbree kruid gekookt en in de spijs genoten, desgelijks de zaden of dat poeder van hen beiden ingenomen heelt alle verzering van het lijf en stopt alle buikvloed, dient goed diegenen zo dat afnemen bezorgen, Phthisis genoemd.

Dat gebrande water is in deze gebreken lieflijker te gebruiken, dient ook voor bloed plassen, voor bloed spuwen en voor dat afnemen.

Drie weegbree wortels in wijn gekookt en gedronken, van dezelfde wijn zal men de derdedaagse malariakoorts verdrijven. Vier wortels alzo bereidt en gebruikt zal wegnemen de vierdaagse malariakoorts. Ik hou meer van het gebrande water dat men dezelfde (als de koorts voorhanden) een goede lepel vol indrinkt.

Gemelde weegbreewater of het uitgedrukt sap daarvan stopt de vrouwelijke overvloed menstruatie, ettelijke dagen na elkaar gedronken. Het sap en water helen allerlei innerlijke verzering, ettelijke dagen genuttigd en is ervaren.

Uiterlijk.

Het weegbree sap en water benemen dat gruwzaam hoofdpijn, linnen doekjes daarin genat en overgeslagen, is een experiment.

Weegbree sap in de ogen gedaan reinigt ze en lest de hitte, in de oren gedaan heelt dat bezeerd is en brengt weer dat gehoor.

De mond met weegbree water vaak per dag gewassen en de hals daarmee gegorgeld heelt dat eten, de vuilheid en alle verzering in hals. [213]

Weegbree wortel met zo veel bertram verpoedert en op de holle tand gelegd stilt de smarten.

De wonden van slangen en razende honden gebeten met weegbree sap gewassen en de bladeren daarboven gelegd heelt zonder schaden.

Alle vloeiende schaden van de huidplekken en huiduitslag, desgelijks andere schaden zoals lopende gaten, kanker, karbonkel, huidsmet en alle ongeschikte verzering heelt weegbree sap, kruid en water, steeds daarmee gezuiverd en opgelegd.

Weegbreesap of water met huislook getemperd en over het wild vuur gelegd lest datzelfde, desgelijks alle hete schaden.

Ettelijke hangen weegbreewortel aan de hals en menen dat kropgezwel daarmee te verdelen.

Allerlei hitte te lessen en zwellingen neer te legen wordt kikkerlepel kruid of waterweegbree voor andere kruiden geliefd en naar voren getrokken.

In summa, alle weegbree zijn wondkruiden tot alle schaden, oud en nieuw, dienstig.

Erasmus schrijft als een pad van een spin gestoken wordt haast ze zich naar weegbree, daarmee wordt ze geholpen.

Von Hundszungen. Cap. LXXVI.

Dioscoτides d alt kreüter beschτeiber, zeigt an im iiij.bůch, des cxxiiij capitels, wie das Hundszung kein stengel gewinn, darzů stimpt der hochgelehτt interpτes M. Vergilius (M. Vergilius.) unnd andere mehτ, das mich hoch befrembdt, seintemal alle die so unsere Teütsche Hundszungen kennen, eigentlich wissen das die recht Hundszung im andern jar grossen lange stengel bτingt, mit vilen schmalen blettern bekleidet, ettliche stengel auff dτitthalb elen hoch. Die bletter seind gantz lind und weych, tregt seine purper bτaune blŭmlin an den zweiglin, deren vil an dem haupt stengel wachsen. Die blŭmlin seind inn eine oτdenung gesetzt wie die bτaunen blŭmlin an der Buglossa, so vom Hamm kompt. So bald die blŭmlin auþfallen, werden kleine bτeite klettlin darauþ, an zůsehen wie zecken oder wantleüþ, je zwei oder dτei neben einander gesetzt, als ein Kleeblettlin foτmiert. (Forma.) So die Kletten im Bτachmonat zeittig werden, hencken sie sich an die kleider, wie die kletten von dem Odermeng, oder andere kletten. Die wurtzel an diser zungen würt etwann fingers dick, als ein kleines rŭblin, auþwendig schwartz erdenfarb. Diþ gewåchþ mit stengel, kraut und blůmen, stincken und gruntzen, wie die hund stincken, daher es wol des geruchs halben, Hundskraut oder Hunds wurtzel heissen mag. (Hunds zungen Quare?) Würt gemeinlich hinder den mauren und hinder den zeünen funden, da sonst aller unraht unnd mist hin kompt, auff ungebawten und sandechten erdtrich. Jst ein wunderbarlich heilsam kraut, zů alten wunden und in sonder für die Feigwartzen. (Locus. Feigwartzen und wunden.)

Von den Namen.

Haben Dioscoτides und andere dise Hundszungen verstanden, so ist es gewiþ, das dise zung oder Hunds wurtzel von jnnen im ersten jar jrer wachsung gesehen ist woτden, und sonst nit. Dann im ersten jar, fladert diþ kraut, mit seinen langen kraut blettern auff dem boden, nit anderst dann der groþ Wegerich, bleibt im ersten jar uber winter unversehτt, als dann (P) [214] gegen dem Brachmonat stoþt sie jre wol geschmuckte stengel, die werden rauch und horicht, wie der Ochsen zungen stengel. (Tempus.) Wil man diþ gewåchs für Diosc. Hundszungen halten, will ichs auch bleiben lassen, würt Cynoglosson genant, das ist Lingua canina. Disen namen haben etlich dem Wegerich zůgelegt. Freilich daτumb, das Dioscor.schreibt man nenne Wegerich auch χυνογλοσσογ. Weiters nent er Hundszung Phyton, Caballation, Splineion, und Scolymon, doch von disen zweien namen in der Hirtzzungen unnd Steinbrech. Etlich nennen sie Raliber, Cenesten, Alchzaaber Cabcachar, Alcarcachar, vide Manl.supra pill. Reumat, Mesue. (Apuleius.) Apu.cap.xcvij.nent sie Phτygiam, Hemionion, Acolymbos, Pyτgis, Leucrion, Zenis, Sublabium, Linguam Macedonicam, Jm lv.capitel nennt er Narcissum auch Cynoglossam.

Von der Krafft und Würckung.

Das kraut Hundszungen, ist druckener, kŭler qualitet, würt nit onbillich zů hitzigen schåden und Feigblattern genommen, in leib unnd ausserhalb genützt.

Innerlich.

Die wurtzel von disem kraut in wein gesotten und gedruncken, abends und morgens, erweicht und laxiert den harten bauch. (Harten bauch.)

Hundszungen wurtzel mit teyg uberzogen unnd also sittiglichen teyg und wurtzel mit einander in der heissen eschen gebachen und gebraten, darnach den gebachen teig darvon gethon, und die gebτaten wurtzel in den leib gestossen, benimpt die hitz unnd schmertzen der jnnerlichen Feigwartzen, bringt sie bald wider zů der heilung, solchs ist ein secret und bewert stücklin zů den hitzigen jnnerlichen Feigwartzen. (Hitzige Feigwartzen.)

Eüsserlich.

Das gebrant wasser und safft, sampt dem pulver, dienen uberauþ wol [215] zů den Feigblattern, darmit geweschen, darauff besået ubergelegt. (Feigblattern.)

Yetz gemelt wasser heilet auch andere wunden, dŭchlin darinn genetzt, und daruber gelegt, sonderlich an heimlichen enden. (Wunden an heimlichen enden.)

Hundszungen kraut zerstossen, unnd mit schweinem schmaltz in einer pfannen geróstet, dienet wol zů den gebissenen wunden der tobenden Hund.

Also gebτaucht, und ubergelegt, zeücht auþ den bτand, und heilet den selben. (Hunds biþ. Bτandt, Har wachsen.)

Mit diser artznei das kal haupt gesalbet, unnd ubergelegt, macht von newem har wachsen.

Auþ dem safft der Hundszungen mag man ein edel unguentum oder sålblin bereiten, welches vast nutz unnd gůt ist, zů alten schåden der bósen blatern, zů den fistelen, unnd andern beülechten geschwåren, darmit bestchrichen, τc.die salb macht man also. Hundszungen safft mit so vil Rosen honig senfftiglich gesotten, biþ der safft ettlicher massen verzert ist, darnach Terpentin darunder gerŭret, solchs lassen erkalten, und dann (wie ob laut) genützt, ist fast heilsam und gůt. (Bóse blatern, Fisteln.)

Van hondstong. Kapittel 76.

Dioscorides de oude kruidbeschrijver toont aan in het 4^de boek het 124^ste kapittel hoe dat hondstong geen stengel gewint, daartoe stemt de zeergeleerde vertaler M. Virgilius en andere meer dat me hoog bevreemdt omdat alle die zo onze Duitse hondentong kennen eigenlijk weten dat de echte hondentong in het volgende jaar grote lange stengels brengt met vele smalle bladeren bekleedt, ettelijke stengel op 25 cm hoog. De bladeren zijn gans zacht en week, draagt zijn purper bruine bloempjes aan het twijgje waarvan er veel aan de hoofdstengel groeien. De bloempjes zijn in een ordening gezet zoals de bruine bloempjes aan de buglosse zo van Hamm komt. Zo gauw die bloempjes uitvallen worden kleine brede klitjes daaruit, aan te zien zoals teken of wandluis, elke twee of drie naast elkaar gezet zoals een klaverblaadje gevormd. Zo die klissen in juni rijp worden hangen ze zich aan de klederen zoals de klissen van de Agrimonia of andere klissen. De wortel aan deze tong wordt wat vingers dik als een klein raapje, uitwendig zwart aardkleurig. Dit gewas met stengel, kruid en bloemen stinkt en ruikt zoals de honden stinken, vandaar het wel vanwege de reuk honden kruid of honden wortel heten mag. Wordt gewoonlijk achter de muren en achter de tuinen gevonden daar anders alle onraad en mest heen komt, op ongebouwde en zanderig aardrijk. Is een wonderbaarlijk heilzaam kruid tot oude wonden en vooral voor de aambeien.

Van de namen.

(Cynoglossum officinale) Hebben Dioscorides en andere deze hondstong verstaan dat is het gewis dat deze tong of hondswortel van hen in eerste jaar van hun groei gezien is geworden en anders niet. Dan in eerste jaar fladdert dit kruid met zijn lange kruid bladeren op de boden niet anders dan de grote weegbree, blijft in eerste jaar over winter onbezeerd en dan [214] tegen juni stoot ze haar goed gesmukte stengel, die worden ruig en harig zoals de ossentong stengel. Wil men dit gewas voor Dioscorides hondstong houden wil ik het ook blijven laten, wordt Cynoglosson genoemd, dat is Lingua canina. Deze naam hebben ettelijke de weegbree toegelegd. Vrijwel zeker daarom dat Dioscorides schrijft; men noemt weegbree ook χυνογλοσσογ. Verder noemt hij Hundszung Phyton, Caballation, Splineion en Scolymon, doch van deze twee namen in de hertstong en steenbreek. Ettelijke noemen het Raliber, Cenesten, Alchzaaber Cabcachar, Alcarcachar, zie Manlius supra pill. Reumat, Mesue. Apuleius kapittel 97 noemt het Phrygiam, Hemionion, Acolymbos, Pyrgis, Leucrion, Zenis, Sublabium en Linguam Macedonicam. In 60ste kapittel noemt hij Narcissum ook Cynoglossam.

Van de kracht en werking.

Dat kruid hondstong is droge, koele kwaliteit, wordt niet onbillijk tot hete schaden en aambeien genomen, in lijf en aan de buitenkant genuttigd.

Innerlijk.

De wortel van dit kruid in wijn gekookt en gedronken, ’s avonds en ‘s morgens, weekt en laxeert de harde buik.

Hondstong wortel met deeg overtrokken en alzo gebruikelijk deeg en wortel met elkaar in de hete as gebakken en gebraden, daarna het gebakken deeg daarvan gedaan en de gebraden wortel in het lijf gestoten beneemt de hitte en smarten van de innerlijke aambeien, brengt ze gauw weer tot de heling, zulks is een geheim en beweerd stuk tot de hete innerlijke aambeien.

Uiterlijk.

Dat gebrande water en sap, samen met het poeder, dienen zeer goed [215] tot de aambeien, daarmee gewassen, daarop gezaaid en opgelegd.

Net gemeld water heelt ook andere wonden, doekjes daarin genat en daarover gelegd, vooral aan heimelijke einden.

Hondstong kruid gestoten en met zwijnenvet in een pan geroosterd dient goed tot de gebeten wonden van de dolle honden.

Alzo gebruikt en opgelegd trekt uit de brand en heelt dezelfde.

Met deze artsenij dat kale hoofd gezalfd en opgelegd maakt opnieuw haar groeien.

Uit het sap van de hondstong mag men een edele unguentum of zalfje bereiden welke erg nuttig en goed is tot oude schaden van de kwade blaartjes, tot de lopende gaten en andere builachtige zweren, daarmee besteken etc., die zalf maakt men alzo; Hondstong sap met zo veel rozen honing zachtjes gekookt tot het sap ettelijke mate verteerd is en daarna terpentijn daaronder geroerd, zulks laten koelen en dan (zoals boven luidt) genuttigd is erg heilzaam en goed.

Von Ochsenzung zam unnd wild. Cap. LXXVI.

Der Oschen zungen seind vil geschlecht, nemlich zwo zamer und zwo wilder, welche widerumb mógen getheilt werden, also, groþ und klein. (1.) Die groþ zam Ochsenzung wachþt in ettlichen lendern auff den besten åckern, als in Lothτingen, bei Dusa, Sant Niclaus pfoτt, und umb Nancea, in der selben revier und art hab ich sie funden, würt sonst in den gårten gezielet. (Lothτingen. Dusa. S. Niclaus pfoτt, Nancea. Forma. Tempus.) Die wurtzel an disem gewåchs würt etwann arms lang, schlecht und auþwendig groschwartz. Die langen rauhen, schwartzgrŭne harechte und stachelechte bletter thůn sich im Apτillen herfür, ligen zů rings umb auff d erden auþgespτeit, der rippen seind gegen der wurtzel etwan bτaunfarb, beinahe an zůsehen wie die bletter an der hunds zungen. Jm Meien dτingen etwan dτei oder vier langer rauher stengel herfür, mit vilen neben åstlin in der hóhe. Dise stengel seind von unden an biþ oben auffen, je mit kleinern bletlin bekleidet, zům theil nit gleychs lang, welche bletter an den stengeln groþ und klein, seind wie spitzige zungen formiert. Auff den stengeln wachsen vil schóner violen, ein jede mit fünff runder gestirnter bletlin, als ein rådlin anzůsehen, ettlich von farben schneeweiþ, die andern schón purpurfarb, inn der ersten ehe das die Sonn darauff scheinet, darnach werden sie lieblich Himmelblo. (2.) So die blŭmlin auþfallen, find man in den gestirnten harechten heüþlin, iij.oder iiij.grawer kóτner neben einander gesetzt, seind gantz runtzelecht und lang, wie der samen an der Wallwurtz, doch grósser, ein jedes koτn einem schlangen kópflin gleich, der geschmack süþ als der mandeln, davon zielt man andere stóck, und gewinnen die selbige stóck im ersten jar der pflantzung, gar selten blůmen und frucht, sonder im andern jar, wie Hunds zungen und Wullkraut.

(3. Ochsen zung vom Zam.) Die ander zam edel Ochsenzung ist der grossen etwas mit wurtzel, stengel, kraut und blŭmlin gleich, aber vil kürtzer, schmåler, spitziger unnd kleiner. Jre blŭmlin seind auch den Violen gleich, ettliche schón Himmelblo, die andern bleiben gantz purpur bτaun, bede anzůsehen wie kleine sternlin, der (4.) (P ij) [216] samen diser ist auch kleiner unnd schwertzer, dann der grossen.

(5. Schaffzung.) Die wild Ochsenzung findt man allenthalben auff den åckern, an den rechen, sonderlich bei den strassen, mit sehτ langen stengeln, und voller purpurfarben blůmen, ein wenig mit blo vermengt, von unden an biþ oben aussen bekleidet. Ettlich stóck dτagen auch gantze schneeweisse blůmen, dise blůmen bede, werden mit der gestalt den zamen nit gleich, sonderlich wie der grossen Binsaugen blůmen anzůsehen. Sonst ist die wurtzel, kraut, stengel, farb, der zamen Ochsenzung aller ånlich, doch rauher und mit den blettern spitziger.

Von den Namen.

An disem oτt werden vil wider mich sein, inn dem das ich mit den aller gelehτsten in disem gewåchs nit zůhalt, als Nicol. Leonicenus, M. Vergilius, Fuchsius und andere, welche alle vermeinen, Ochsenzungen sie dz Cirsion oder Criþion, Dioscoτidis lib.iiij.cap.cxiiij. So bitt ich nun sie alle, das sie mein verstandt zům besten wóllen auþleggen, dann ich solchs niemands zů nachtheil oder kleinerung seiner ehτ darthů, und ist diþ unser verstandt von obgeschτibenen Ochsenzungen. Nemlich bede Ochsenzungen, zam und wild, mit jren geschlechten, gehóτen eigentlich under das Capitel Echion, Dios.lib.iiij.ca.xxviij. (Echion Nicandri.) Darzů will ich den alten Nicandτum in Theriacis, zům zeügen, mit Dios, erfoτdern, welche bede zůsamen stimmen, unnd das kraut gar fein auþstreichen mit wurtzel, samen, kraut, blůmen, und farben. Wer nun angeregte Ochsenzung kent, der halte sie gegen disen scribenten, conferier also schτifft und gewåchs mit einander, uτtheil als dann unsere [217] meinung. Das ist von mir zů wolfart der medicin entdeckt woτden.

So nent nun der Nicander das Echion auch Alcibion, und andere Alcibiacum. Alcubiacum. (Alcibion.) Also ist Echion nichts anderst, dann ein schlangenkraut, uτsach das es für gifftige schlangen biþ nutz ist, zů dem ist der samen den schlangen kópflin gantz änlich. Das es aber auch Alcibion genent würt, ist die uτsach, Als der Alcibius vom schlangen an seinem knew gestochen ward, nam er den safft von disem kraut, treib darmit das gifft herausser, und heilet also sein verwundt knew darmit, von disem kraut schτeibt auch Plinius lib.xxv.das nent Dios.under andern namen auch Aridam, und Aegineta nents Doτiada lib.vij. (Alcibius.)

Nun seind ettliche die theilen Echion in zwei geschlecht, dz erst darvon dτoben gesagt, das ander soll sein Ocimastrum, oder Ocimoides, oder Echion alterum Diosc.im gemeltem bůch des xxix.cap.das lassen wir den Leser iudicieren. Was wir vom Ocimastro halten, ist dτoben in der Bτaunwurtz angezeigte capite lx. Es mag aber gedachte Bτaunwurtz für gifft (P iij) [218] dienstlich sein, so seind seine blŭmlin oder kópflin den schlangen kópflin nit ungleich, geben hiemit alle ding zů bedencken. Das aber die deütschen diþ kτaut Ochsenzung od Buglossam nennen, ist nit so gar unrecht, dann die bletter seind einer Rinds zungen fast gleich, sonderlich mit den rauhen stacheln. (Ochsenzungen quare dicta.)

Die wild Ochsenzung nent man bei uns Schaffzung, ist zwar kein sonderlicher underscheid, zwischen der zamen grossen und der wilden, auþgenommen die blůmen, wie dτoben gesagt ist.

Die klein zam Ochsenzung ist uns zů Tübingen im Würtemberger land für gestanden, als ein frembd besonder gewåchs, wie es dann auch ist, und nennen sie die einwoner diþ klein spitzig Buglossam, ein Ochsenzung vom Ham, daher es erstmals jnen zůkommen ist, und ist das edel klein Echion Nicandτi. (Tübingen. Echion.)

Mich wil beduncken es hab d Apul.cap.v. Echion nit wol erkant, dann er macht nit vil wort, schτeibt nur von einem, das soll uff dem wasser wachsen τc, das verstehe ich alles von der Bτaunwurtz und nents Viperinam Elenion, Echidnion, Theoriorizon, Hinnulam, Serpentariam und Radicem Macedonicam. (Apuleius.)

Eins wil ich sagen zům beschluþ, móchten nit etlich diser Ochsenzungen Anchuse sein, welche Diosc.alle sampt auch Alcibiadia nennet. Hie conferier man das capitel Lycopsis mit der wilden Ochsenzungen cap.xxvij.libro.iiij.und das ander Alcibium so der Jåger hat funden, mit dem Ocimastro oder Bτaunwurtz. (Nican. In Ther.22 medic. Lycopsis.)

Von der Krafft und Würckung.

Dise kτeüter unnd jre blůmen seind warmer feüchter Complexion, haben den růff uber kommen, das sie zů aller krafft artznei dz hertz zů stercken, genommen werden sollen. Dann auþ Ochsenzungen distilliert man wasser, auþ den blŭmlin macht man edele conservas mit zucker, zů stercken das hertz, mógen bede, das wasser und die blŭmlin mit zucker bereit, in allen gifftigen pestilentzischen febern, den krancken menschen geτeicht werden. (Pestilentzische feber.)

Innerlich.

Das kraut, wurtzel, und samen, jedes für sich selber, oder mit einander in wein gesotten und gedτuncken, lasset das gifft nit zům hertzen steigen. (Gifft.)

Man gibt dem gebranten wasser, und dem zucker von den bloen blŭmlin gemacht aller ding zů, das sie stercken und das hertz krefftigen, die schwacheit und onmacht wenden, die verzagten traurige Melancholichse menschen zů fróligkeit erwecken, das geblŭt reinigen. Jn summa zů allen schwacheyten d hitzigen febern mag Ochsenzungen zucker, und das gebτant wasser on alle schew erwelet werden. Der gestossen samen mit wein gedτuncken bringt den weibern die versigene milch wider. (Onmacht. Melancoley, Blůt reinigung. Versigen milch.)

Eüsserlich.

So jemands von eim schlangen oder andern gifftigen wurm gebissen oder gestochen were, der drincke Ochsenzungen wasser, und wesch die (Schlangen stich) [219] wunden oder stich damit, und leg die bletter darüber, er geneüþt on schaden.

Leinen dŭchlin in Ochsenzungen wasser, von den blŭmlin gebτant, genetzt und auff die roten hitzigen augen gelegt, stillet den schmertzen, und leschet die grosse hitz. (Hitzige augen.)

Das kraut, wurtzel unnd samen mit einander, oder welches man haben kan, gestossen und in wein gesotten, und warm auffgelegt, benimpt dz lenden wee. (Lenden wee.)

Die wild schaff zung von ons Lycopsis genant, hat Würckung frische wunden zůheilen, gebissen oder geschlagen. (Wunden heilen.)

Die wurtzel mit ól gekocht, unnd ubergelegt, zůvoτ mit Gerstenmål zerstossen, als ein pflaster, leschet den kalten bτand und wild fewτ. (Kalten bτandt. Wild fewτ.)

Van ossentong, tam en wild. Kapittel 77.

Van de ossentong zijn veel geslachten, namelijk twee tamme en twee wilde welke wederom verdeeld mogen worden, alzo, groot en klein. De grote tamme ossentong groeit in ettelijke landen op de besten akkers zoals in Lotharingen, bij Dusa, Sant Niclaus poort en om Nancy, in dezelfde rivier en aard heb ik het gevonden, wordt anders in de tuinen geteeld. De wortel aan dit gewas wordt ongeveer arm lang, recht en uitwendig grauwzwart. De lange ruwe, zwartgroene harige en stekelige bladeren doen zich in april voor, liggen ringsom op de aarde uitgespreid, de ribben zijn tegen de wortel wat bruinkleurig bijna aan te zien zoals de bladeren aan de hondstong. In mei dringen wat drie of vier lange ruwe stengels voort met vele zijtakjes in de hoogte. Deze stengels zijn van onderaan tot boven aan toe met kleine blaadjes bekleed, voor een deel niet gelijk lang, welke bladeren aan de stengels, groot en klein, zijn en zoals een spitse tong gevormd. Op de stengels groeien veel mooie violen, elke met vijf ronde gesterde blaadjes zoals een radje aan te zien, ettelijke van kleur sneeuwwit, de anderen schoon purperkleurig en in het begin eer dat de zon daarop schijnt, daarna worden ze lieflijk hemelsblauw. Zo de bloempjes uitvallen vindt men in de gesterde harige huisjes 3 of 4 grauwe korrels naast elkaar gezet, zijn gans rondachtig en lang zoals het zaad aan het waalkruid, doch groter, elke korrel een slangen kopje gelijk, de smaak zoet zoals de amandelen, daarvan teelt men andere stekken en gewinnen diezelfde stekken in eerste jaar van de planting erg zelden bloemen en vrucht, maar in het andere jaar zoals de hondstong en wolkruid.

De andere tamme edele ossentong is de grote wat met wortel, stengel, kruid en bloempjes gelijk, maar veel korter, smaller, spitser en kleiner. Zijn bloempjes zijn ook de violen gelijk, ettelijke schoon hemelsblauw, de anderen blijven gans purper bruin, beide aan te zien zoals kleine sterretjes, het [216] zaad van deze is ook kleiner en zwarter dan de grote.

De wilde ossentong vindt men overal op de akkers, aan de rekken en vooral bij de straten met zeer lange stengels en vol purperkleurige bloemen, een weinig met blauw vermengt, van onder aan tot boven toe bekleedt. Ettelijke stek dragen ook ganse sneeuwwitte bloemen, deze bloemen beide worden met de gestalte de tamme niet gelijk, vooral zoals de grote dovenetel bloemen aan te zien. Ander is de wortel, kruid, stengels verf de tamme ossentong geheel gelijk, doch ruwer en met de bladeren spitser.

Van de namen.

(Echium vulgare) Aan deze plaats zullen veel tegen met zijn in dat ik het met de aller geleerdste in dit gewas niet toe hou zoals Nicol. Leonicenus, M. Vergilius, Fuchsius en andere welke alle menen ossentong is dat Cirsion of Criþion Dioscorides libro 4 kapittel 114. Zo bid ik nu ze allen dat ze mijn verstand ten beste willen uitleggen, dan ik zulks niemand tot nadeel of kleinering van zijn eer dat doe en is dit ons verstand van opgeschreven ossentong. Namelijk beide ossentong, tam en wild met hun geslachten, behoren eigenlijk onder dat kapittel Echion, Dioscorides libro 4 kapittel 28. Daartoe wil ik de oude Nicander in Theriaca tot getuige met Dioscorides bevorderen welke beide tezamen stemmen en dat kruid erg fijn uitstrijken met wortel, zaden, kruid, bloemen en kleur. Wie nu aangehaalde ossentong kent die houdt ze tegen deze scribenten en vergelijkt alzo schrift en gewas met elkaar, oordeel als dan onze [217] mening. Dat is van mij tot welvaart van de medicijnen ontdekt geworden.

Zo noemt nu de Nicander dat Echion ook Alcibion en andere Alcibiacum, Alcubiacum. Alzo is Echion niets anders dan een slangekruid, oorzaak dat het voor giftige slangen beet nuttig is, boven dat is het zaad de slangenkopjes gans gelijk. Dat het echter ook Alcibion genoemd wordt is die oorzaak; Toen Alcibius van slangen aan zijn knie gestoken werd nam hij het sap van dit kruid en dreef daarmee dat gif eruit en heelde alzo zijn verwonde knie daarmee, van dit kruid schrijft ook Plinius libro 25, dat noemt Dioscorides onder andere namen ook Aridam en Aegineta noemt het Doriada libro 7.

Nu zijn er ettelijke die delen Echion in twee geslachten, de eerste daarvan boven gezegd en de andere zal zijn Ocimastrum of Ocimoides of Echion alterum Dioscorides in gemelde boek van het 29^ste kapittel, dat laten we de lezer beoordelen. Wat we van Ocimastro houden is boven in het bruinkruid aangezegd, kapittel 60. Het mag echter gedacht bruinkruid voor gif [218] dienstig zijn, zo zijn zijn bloempjes of kopjes de slangen kopjes niet ongelijk, geven hiermee alle ding te bedenken. Dat echter de Duitsers dit kruid ossentong of Buglossam noemen is niet zo erg onterecht, dan de bladeren zijn een runderen tong erg gelijk, vooral met de ruwe stekels.

(Anchusa officinalis, Anchusa arvensis) De wilde ossentong noemt men bij ons schaapstong, is wel geen bijzonder onderscheidt tussen de tamme grote en de wilde, uitgezonderd de bloemen zoals boven gezegd is.

De kleine tamme ossentong is ons te Tubingen in Wurtemberger land voorgestaan als een vreemd bijzonder gewas zoals het dan ook is en noemen de inwoner dit kleine spitse Buglossam een ossentong van Ham, vandaar het de eerste keer hen toegekomen is en is dat edele kleine Echion Nicandri.

Ik bedenk me Apuleius kapittel 5 heeft het de Echion niet goed herkent, dan hij maakt niet veel woorden en schrijft maar van een, dat zal op het water groeien etc., dat versta ik alles van het bruinkruid en noemt het Viperinam Elenion, Echidnion, Theoriorizon, Hinnulam, Serpentariam en Radicem Macedonicam.

Een wil ik zeggen tot besluit, mochten niet ettelijke van deze ossentongen Anchusa zijn welke Dioscorides alle samen ook Alcibiadia noemt. Hier overlegt men dat kapittel Lycopsis met de wilde ossentong kapittel 27 libro 4 en de andere Alcibium zo de jager heeft gevonden met de Ocimastro of bruinkruid.

Van de kracht en werking.

Deze kruiden en hun bloemen zijn warme vochtige samengesteldheid, hebben de roep overkomen dat ze tot alle kracht artsenij dat hart te versterken genomen worden zullen. Dan uit ossentong distilleert men water, uit de bloempjes maakt man edele conservas met suiker om te sterken dat hart, mogen beide, dat water en de bloempjes met suiker bereidt, in allen giftige pestachtige koortsen de zieke mensen gereikt worden.

Innerlijk.

Dat kruid, wortel en zaden, elk op zichzelf of met elkaar in wijn gekookt en gedronken, laat dat gif niet tot hart stijgen.

Men geeft het gebrande water en het suiker van de blauwe bloempjes gemaakt alle ding toe dat ze versterken en dat hart krachtige, de zwakheid en onmacht wenden, de verzaagde treurige melancholische mensen tot vrolijkheid opwekken en dat bloed reinigen. In summa, tot alle zwakheden van de hete koortsen mag ossentong suiker en dat gebrande water zonder alle schuw aanbevolen worden. De gestoten zaden met wijn gedronken brengt de vrouwen de opgehouden melk weer.

Uiterlijk.

Zo iemand van een slang of ander giftige worm gebeten of gestoken is die drinkt ossentong water en wast de [219] wonden of steek daarmee en legt de bladeren daarboven, hij geneest zonder schaden.

Linnen doekjes in ossentong water, van de bloempjes gebrand, genat en op de rode hete ogen gelegd stilt de smarten en lest de grote hitte.

Dat kruid, wortel en zaden met elkaar of welke men hebben kan gestoten en in wijn gekookt en warm opgelegd beneemt de lendenpijn.

De wilde schapentong, van ons Lycopsis genoemd, heeft werking frisse wonden te helen, gebeten of geslagen.

De wortel met olie gekookt en overgelegd, tevoren met gerstemeel gestoten, als een pleister lest de koude brand en wild vuur.

Von Burτes. Cap. LXXVIII.

So rauch der Burτes an stengeln unnd blettern, zo zart und glat ist er auch an seinen sŭssen runden růben wurtzeln, deþgleichen seind auch seine gestirnte blůmen oder violen, welche wann sie in wein gelegt werden, sehτ bald jhre farb, (sonderlich die Himmelblo seind) zů roter purpurfarb verendern. (Qualitas.) Gleich als ein zart glid, das kein scherpffe des weins, Eþigs, oder saltz leidt, sonder darvon auff laufft und geschwillet, also geschicht auch den zarten blŭmlin des Burres, der Ochsenzungen, den Violen blŭmlin, unnd den bloen Wegwarten, unnd beinahe allen bloen blůmen. (Tempus. Forma.) So ist nun der Burres (wie rauch unnd harecht er ist) ein recht weich zart Summer kraut, das des Winters kelte nit wol dulden mag, er sei dann wol verwart oder bedeckt, zů dem allen mŭssen es gantze junge stócklin sein, die nie kein blůmen haben getragen, sonst die da stengel haben, mógen (P iiij) [220] zů mal nicht harτen, τc. (Forma.) Diþ gewåchs gewint gantz rauhe, stachelechte, bτeite, runtzelechte, gefalten bletter, ein wenig rund, kleiner dann Wullkraut, etwan mit einem holen stachelechten stengel, etwan zwen, dann dτei, oben aussen in vil zweig oder åstlin zertheilet. Gegen dem Bτachmonat tragen die zweiglin oben aussen die liebliche gestirnte violen, etlich gantz Himmelblo, die andern schneeweiþ, die dτitten leibfarb und bleich.(1.2.3.) So die selben auþfallen, wachsen schwartze kóτnlin darnach, etwan ij.der iij.neben einander, wie in obgemelten Ochsenzungen kreüttern, doch vil kleiner und schwertzer. Fallen auþ, pflantzen sich stets selber, dermassen, wa Burτes ein mal hin kompt, ist er nit bald zůverjagen, unnd mag der samen uber winter wol im grund unverseert bleiben, er werden dann der meüsen zů theil, die jnen gern versŭchen, umb seins sŭssen geschmacks willen.

Das wild geschlecht Burτes ist ein unkraut, findt man in den krautgårten, ist dem zamen mit stengeln, rauhen stacheln, unnd blettern gleich, es seind aber die bloen blŭmlin vil kleiner, dann des zamen, hab solch gewåchs etwan zů notturfft für Burτes gebτaucht.

Von den Namen.

Niemands zweifelt an Burτes, den man Boτaginem, oder Poτraginem oder (wie Leonicenus) Coτaginem nent, es sei die recht Buglossa, Lingua Bubula, oder die Ochsenzung, davon die alten schτeiben, bei dem Dio.lib.iiij.cap.cxxiij.heiþt sie Genitura felis, Zanuchi, Antucoτinbesoτ, Ansanaphi, Libanion, Lingua bovis unnd Bubula. Jn Plinio lib.xxv.cap.viij. Euphτosynon. (Buglossa.)

Es wer auch uτsach gnůg das Burτes der alten Buglossa heiþt, in dem das Burτes also sein sich under das capitel Buglossam reimet, wie dann die fürnemlich leüt solchs darfür halten, nemlich der hoch berŭmpt Manardus lib.v. Epist.der Marcellus Vergilius, Otho Bτunfelsius, unnd der Leonar. Fuchsius erτoτe vj.das einhelliglich beweisen. (Manradus. M. Vergilius. Ot. Brunfelsius. L. Fuchsius. Catho. Avicenna.) Zů welcher meynung stimmen die alten, der M. Catho de re rustica cap.xl.des gleichen der Arabs Avicenna, lib.ij.cap.ccccxxxviij.

Von der Krafft und Würckung.

Burτetsch blŭmlin unnd kraut haben jetzundt aller ding mit der Ochsenzungen gemeinschafft, würt je eins für das ander angenommen, und ist auch warmer feüchter complexion, wie Serapio bezeügt cap.lxxxiij.mag in der speiþ und dτanck frólich genützt werden. (Serapio.)

Innerlich.

Burτich kraut mit Binetsch bereit, ist ein treffenlich gesunde speiþ den blóden und swachen menschen, die soll man mit gedachten mŭþlin speisen, unnd jn uber die holdseligen blůmen zůdτincken befelhen, auff das die schwachen traurigen menschen jres leyds vergessen mógen. (Kochkraut. Melancoley.)

Der Burτetsch staud so dτei stengel oder zweiglin bτingt, soll gůt sein zů dem dτittagigen feber, mit seiner gantzen substantz in wein gesotten, und (Febres.) [221] gedτuncken, welcher stock vier zweiglin hat, soll zům feber quartan dienen, in voτiger maþ bereit und genützt. Mir aber gefelt das gebτant wasser und der zucker von den blŭmlin baþ, habs auch nützlicher befunden, inn aller schwachheit der feber.

Eüsserlich.

Das Burτetschkraut zů eschen gebτant, unnd mit honig wasser temperiert gibt ein heilsam mund wasser, für das essen, für die bτeün, und alle andere verserung des halþ, der zungen und zanfleisch, stets darmit geweschen. (Mundwasser. Lavament. Zanfleysch.)

Andere tugent des Buτetsch seind wie dτoben von der Ochsenzung geschτiben ist.

Van bernagie. Kapittel 78.

Zo ruig de bernagie aan stengels en bladeren, zo zacht en glad is het ook aan zijn zoete ronde raapachtige wortels, desgelijks zijn ook zijn gesterde bloemen of violen welke als ze in wijn gelegd worden zeer gauw hun verf, (vooral die hemelblauw zijn) tot rood purperkleurig veranderen. Gelijk als een zacht gelid dat geen scherpte van de wijn, azijn of zout lijdt, maar daarvan oploopt en zwelt alzo geschiedt ook de zachte bloempjes van bernagie, de ossentong, de violen bloempjes en de blauwe cichorei en bijna alle blauwe bloemen. Zo is nu de bernagie (hoe ruig en behaard het is) een echt week zacht zomerkruid dat de winterse koude niet goed dulden mag, het is dan goed bewaard en toegedekt en bovendien moeten het ganse jonge stekjes zijn die nog geen bloemen hebben gedragen, anders die er stengels hebben mogen [220] het deze maal niet harden etc. Dit gewas gewint gans ruwe, stekelige, brede, rondachtige gevouwen bladeren, een weinig rond en kleiner dan wolkruid, wat met een holle stekelige stengel en ongeveer twee, dan drie die van bovenuit in veel twijgen of takjes verdeeld zijn. Tegen juni dragen die twijgjes van bovenuit die lieflijke gesternde violen, ettelijke gans hemelblauw en de anderen sneeuwwit, de derde vleeskleurig en bleek. Zo dezelfde uitvallen groeien zwarte korreltjes daarna, wat 2 of 3 naast elkaar zoals in opgenoemde ossentong kruiden, doch veel kleiner en zwarter. Vallen uit en planten zich steeds zelf en dermate waar bernagie eenmaal heen komt is het niet gauw te verjagen en mag het zaad over winter goed in grond onbezeerd blijven en wordt dan de muizen tot deel die het graag verzoeken vanwege zijn zoete smaak.

Dat wilde geslacht van bernagie is een onkruid en vindt men in de kruidentuinen en is de tamme met stengels, ruwe stekels en bladeren gelijk, er zijn echter de blauwe bloempjes veel kleiner dan de tamme, heb zulk gewas wat tot nooddruft voor bernagie gebruikt.

Van de namen.

(Borago officinalis) Niemand twijfelt aan bernagie die men Boraginem of Porraginem of (zoals Leonicenus) Coraginem noemt, het is de echte Buglossa, Lingua Bubula of de ossentong daarvan de ouden schrijven, bij Dioscorides libro 4 kapittel 123 heet ze Genitura felis, Zanuchi, Antucorinbesor, Ansanaphi, Libanion, Lingua bovis en Bubula. In Plinius libro 25 kapittel 8 Euphrosynon.

Het is ook oorzaak genoeg dat bernagie van de ouden Buglossa heet, in dat bernagie alzo sinds het zich onder dat kapittel Buglossam rijmt, zoals dan de voorname mensen zulks daarvoor houden, namelijk de zeer beroemde Manardus libro 5 Epistel, Marcellus Vergilius, Otho Brunfelsius en Leonardus Fuchsius errore 6 dat eenstemmig bewijzen. (Manradus. Tot welke mening stemmen de ouden, M. Catho de re rustica kapittel 40, desgelijks de Arabier Avicenna libro 2 kapittel 338.

Van de kracht en werking.

Bernagie bloempjes en kruid hebben nu aller ding met de ossentong gemeenschap, wordt de ene voor de andere aangenomen en is ook warme vochtige samengesteldheid zoals Serapio betuigt kapittel 83, mag in de spijs en drank vrolijk genuttigd worden.

Innerlijk.

Bernagie kruid met spinazie bereidt is een voortreffelijke gezonde spijs de magere en zwakke mensen die zal men met gedachten moes spijzen en hen over die liefelijke bloemen te drinken bevelen zodat de zwakke treurige mensen hun leed vergeten mogen.

De bernagie plant zo drie stengels of twijgje brengt zal goed zijn tot de derdedaagse malariakoorts, met zijn ganse substantie in wijn gekookt en [221] gedronken, welke stek vier twijgjes heeft zal tot de vierdaagse malariakoorts dienen, in vorige maat bereidt en genuttigd. Mij echter bevalt dat gebrande water en de suiker van de bloempjes beter, heb het ook nuttiger bevonden in alle zwakheid van de koorts.

Uiterlijk.

Dat bernagie kruid tot as gebrand en met honingwater getemperd geeft een heilzaam mondwater voor dat eten, voor de mondblaartjes en alle andere bezering van de hals, de tong en tandvlees, steeds daarmee gewassen.

Andere deugd van de bernagie zijn zoals boven van de ossentong geschreven is.

Walwurtz. Cap. LXXIX.

Die gemeine Walwurtzel findet man ettwan zweier elen lang im grund stecken, ist jnwendig gantz weiþ, glat, leimecht oder schlüpfferig, auþwendig kolschwartz. Gewint bτeite und lange rauhe bletter, beinahe wie Alantwurtzel. Jm andern jar dτegt sie jhre stengel und frucht, die stengel werden elen hoch, vast harecht unnd rauch, jnnwendig hol, mit vilen neben fettichen oder zweiglin, die selbigen fůgen oder gewerblin seind mit gebogenen bletlin geschmuckt, unnd bekleidet, wie die Ochsenzungen. Die blŭmlin werden rund, hole schellen, wie der Schlüsselblůmen, zům theil bleich weiþgålfarbig, die andern bτaun liechtblo. (1.2.) Nach welchen blůmen findet man den samen in grŭnen heüþlin, wie am Burτes kraut, blŭet im Bτachmonat, unnd Newmonat. Sein gewonliche statt ist [222] auff den feüchten awen, unnd graþgårten, an wasser gestaden, und almůten. Wa dise wurtzel ein mal hin kompt, ist sie nit wol zůvertilgen, dann wa nur ein klein stücklin im grund bleibt, thůt es sich auff unnd bekleibt widerumb.

(3.) Das walt geschlecht ist den gemelten gleich, aber mit der gantzen substantz kleiner, zåher, und schlüpfferiger, die wurtzel gegen dem stengel würt bτaunfarb, und nit spannen lang, eins sŭssen geschmacks, würt gemeinlich in den wålden funden.

Von den Namen.

Grosþ Wallwurtz nent man Beinwellen, Schmerzwurtz und Schantzwurtz, Latine Unctuosa, darumb das sie glat ist wie ein schmaltz. (Unctuosa. Consolida.) Die newen nennen sie Consolidam maioτem, umb der heilung willen, dann also behelt sie die wunden (auffgelegt in pflasters weiþ) zůsamen, τc.und so man dise wurtzel stoþt, unnd uber nacht im wasser ligen laþt, gesteht dz wasser davon, gleich wie Theoph.von der Ybisch wurtzel bezeügt, heiþt nit unbillich in Diosc.lib.iiij.cap.xj. Soldago oder Solidago, auff Gτiechisch Symphyton alterum, unnd pectos, vom wóτtlin πήγουξαι, das heiþt gestehen, oder gefrieren, wie Gallrei oder das eiþ, τc. Sonst haben die Medici noch mehτ consolidas, als Sanickel, das soll klein Consolida, unnd die Ritterspoτen, Consolida regalis heissen, die Bτaunnellen und Maþlieben nennen ettliche auch Solidagines. (Symphyton. Sanickel. Ritterspoτen. Bτaunellen, Maþlieben.) Apul.cap.lix.nent Symphyton Consolidam maioτem, Jnulam rusticam, Xilophyton, Alum, Gallicum, Anazetis, Hemmostasis, und meint das erst geschlecht Diosc.das in den felsen soll wachsen.

Das klein Symphyton, so inn den wålden wachþt, nent man klein Wallwurtz, ob aber solchs das erst Symphyton petreum sei, darvon Dioscoτides schτeibt, kan ich nit wissen, dann die beschτeibung und unser klein Beinwellen dτagen sich nit wol zůsamen, der wurtzel und geruchs halben, uτsach unser klein Wallwurtz hat kein sonderlichen geruch, so ist die wurtzel nit uber fingers lang, welche ding sich mit Diosco. Symphyto nit zů tragen, aber was Symphyton petreum sei, haben wir im clxxiij.capitel diþ bůchs angezeigt. (Petreum Symphyton.)

Von der Krafft und Würckung.

Die schwartz glat würtzel würt mehτ gebτaucht dann das kraut, unnd ist warmer feüchter natur, ein gesunde heilsame wurtzel zů allen wunden, bτüchen und rissen, Jnnerlich und Eüsserlich zůbτauchen. (Wunden. Riþ, Bτüch.)

Innerlich.

Die wurtzel geseübert, in wein gesotten und gedτuncken, heilet die verserte lung, raumpt die bτust, fŭrt auþ den koder, bekompt wol denen so blůt spewen, dienstlich zů allen Jnnerliche bτüchen. Derhalben soll solche Wallwurtz zů allen jnnern bτüchen und wunden, für andere kreütter erwólt werden. Ettliche bτennen wasser von diser wurtzel, bτauchens zů obgemelte pτesten. {223]

Eüsserlich.

Dieweil gedachte wurtzel also heilsam ist, macht man pflaster darauþ, uber die frischen wunden gelegt, die hefft sie zůsamen. Daher ettlich sagen und behalten, wann sie bei fleisch gesotten werde, sollen die stuck zůsamen wachsen. (Wunden hefften. Fleisch hefften.)

Diser wurtzel mit Creützwurtz zerstossen, unnd pflasters weiþ auffgelegt, leschet nit allein die hitz, sonder heilt auch alle zerknitschte glider. (Hitz und zerknitschte glider.)

Alle die so wunden heilen kónnen, und mit der wund artznei umbgehn, sollen die Walwurtz in gårten zůr notturfft pflantzen und in ehτen halten, dieweil gedachte wurtzel zů allerlei wunden und bein bτüchen nutz und gůt ist, wie solchs die erfarung tåglich beweiþt. (Bein bτüch.)

Waalkruid. Kapittel 79.

De gewone waalwortel vindt men ongeveer 140cm lang in grond steken, is inwendig gans wit, glad, leemachtig of slijmerig, uitwendig koolzwart. Gewint brede en lange ruwe bladeren, bijna zoals alantwortel. In het volgende jaar draagt het zijn stengel en vrucht, de stengels worden 70cm hoog, erg behaard en ruig, inwendig hol en met vele vorken of twijgje, diezelfden voegen of wervels zijn met gebogen blaadjes gesmukt en bekleed zoals de ossentong. De bloempjes worden runde holle schellen zoals de sleutelbloemen, voor een deel bleek witgeel gekleurd, de anderen bruin lichtblauw. Na welke bloemen vindt men de zaden in groene huisje zoals aan bernagie kruid, bloeit in juni en juli. Zijn gewone plaats is [222] op de vochtige bergweiden en grastuinen, aan waterranden en bergweiden. Waar deze wortel eenmaal heen komt is ze niet goed te verdelgen, dan waar maar een klein stukje in grond blijft doet het zich op en groeit wederom.

Dat woud geslacht is de gemelde gelijk, echter met de ganse substantie kleiner, taaier en slijmeriger, de wortel tegen de stengel wordt bruinkleurig en geen zeventien cm lang, een zoete smaak en wordt gewoonlijk in de wouden gevonden.

Van de namen.

(Symphytum officinale) Groot waalkruid noemt men beenwel, smeerkruid en Schantzwurtz, Latijn Unctuosa, daarom dat ze glad is zoals een vet. De nieuwen noemen het Consolidam maiorem vanwege de heling, dan alzo houdt ze de wonden (opgelegd pleistervormig) tezamen etc., en zo men deze wortel stoot en over nacht in water liggen laat stijft dat water daarvan gelijk zoals Theophrastus van de heemst wortel betuigt, heet niet onbillijk in Dioscorides libro 4 kapittel 11 Soldago of Solidago, op Grieks Symphyton alterum en pectos, van woordje πήγουξαι, dat heet stijven of bevriezen zoals gelei of dat ijs etc. Anders hebben de medici noch meer consolidas zoals sanikel, wat de kleine Consolida is, en de riddersporen, Consolida regalis, de Prunella en madelieven noemen ettelijke ook Solidagines. Apuleius kapittel 60 noemt Symphyton Consolidam maiorem, Inulam rusticam, Xilophyton, Alum, Gallicum, Anazetis en Hemmostasis en bedoeld dat eerste geslacht Dioscorides dat in de rotsen zou groeien.

De kleine Symphyton zo in de wouden groeit noemt men klein waalkruid en of echter zulks de eerste Symphyton petreum is waarvan Dioscorides schrijft kan ik niet weten, dan de beschrijving en onze kleine beenwel dragen zich niet goed tezamen vanwege de wortel en reuk, oorzaak onze kleine waalkruid heeft geen bijzondere reuk en zo is de wortel niet over vingers lang welke dingen zich met Dioscorides Symphyto niet toedragen, maar wat Symphyton petreum is hebben we in 173^ste kapittel van dit boek aangezegd.

Van de kracht en werking.

De zwarte gladde wortel wordt meer gebruikt dan dat kruid en is warme vochtige natuur, een gezonde heilzame wortel tot alle wonden, breuken en scheuren, innerlijk en uiterlijk te gebruiken.

Innerlijk.

De wortel gezuiverd, in wijn gekookt en gedronken heelt de bezeerde long, ruimt de borst, voert uit de taaie slijm, bekomt goed diegenen zo bloedspuwen, dienstig tot alle innerlijke breuken. Daarom zal zulk waalkruid tot alle innerlijke breuken en wonden voor andere kruiden aanbevolen worden. Ettelijke branden water van deze wortel en gebruiken het tot opgenoemde gebreken. {223]

Uiterlijk.

Omdat gedachte wortel alzo heilzaam is maakt men pleisters daaruit, over de frisse wonden gelegd die hecht ze tezamen. Vandaar ettelijke zeggen en houden wanneer ze bij vlees gekookt wordt zullen de stukken tezamen groeien.

Deze wortel met kruiskruid gestoten en pleistervormig opgelegd lest niet alleen de hitte, maar heelt ook alle gekneusde leden.

Alle die zo wonden helen kunnen en met de wond artsenij omgaan zullen dat waalkruid in tuinen voor nooddruft planten en in eren houden omdat gedachte wortel tot allerlei wonden en beenbreuken nuttig en goed is zoals zulks de ervaring dagelijks bewijst.

Von Pestemen kraut. Cap. LXXX.

Alle Pestemen kreütter seind rauch, wie Ochsenzung oder Burτes, von farben grŭnschwartz, ettlichs eschenfarb. Das erts unnd fürnembest wachþt gemeinlich in allen früchten, die inn weissem grund wachsen. Sein wurtzel ist weiþ, lang und schlecht, wie des Fenchels. Die ersten bletter so daran gesehen werden, seind wie spitzige zungen ohn kerffen, aber die nach folgende kommen mit grossen kerffen, wie Baldτian, den wir Marien Magdalen wurtz genent haben. Die foτdersten spitzen an dem blettern seind wie die spieþ eisen gefoτmiert. Die stengel komen im Bτachmonat, werden rund, als das Rocken stro, zweier elen hoch, am obersten der selben seind die bτeiten scheibelechten blůmen gesetzt, wie ein bτeits hŭtlin, ein jedes anzůsehen, under denen seind ettliche blo pur (Tempus.) [224] purfarb, etliche gantz presilgen bτaun. Es ist aber ein jede blům an disem gewåchs mit vil kleinen blómlin zůsamen gepackt, gleich wie die Bienen jre heüþlin machen.

(2.) Das zweit geschlecht ist der gemelten mit wurtzel und stengel nit ungleich, das kraut aber ist kleiner und mit manigfaltigen kerffen zerschnitten, von art krauser, rauher, harechter unnd schertzer, die bτaunen blůmen seind zůvoτ gantz runde kópflin ehe das sie aussgehn, wie die kleinen Würten oder wie das gemeine koτnblůmen, doch grósser, wann die blŭet vergeht, so fleügt der zeittig samen darvon.

(3.) Ein gantz eschenfarb gro geschlecht von diser pestemen findt man inn den wisen under andern graþ wachsen, dτegt auch seine bτaune kópffechte blůmen, deren eschenfarb kraut ist schmal, wenig zerspalten, gemeinlich mit einem dünnen spinnenweblin uberzogen, nit anderst dann Roþhůb, auff der understen seitten gegen der erden. Der samen fert davon, wie von der andern, vergleicht sich der bloen koτnblůmen samen.

(4.) Das letst so auff dürτen heiden funden würt, sicht man im Bτachmonat blůmen dτagen, auff runden Bintzen helmern, gleich wie die erst von uns gesetzt. Die bletter seind sehτ zerschnitten, schier wie der Coτiander, ligen auff der erden auþgespτeit, von farben schwartzgrŭn, lind und weich. Die blůmen werden zům theil purpurblo, die andern gantz weiþ, aller ding mit dem ersten geschlecht befreünder.

Von den Namen.

Die zwei ersten geschlecht seind hefftig im bτauch, unnd hoch von würden. Unsere gelehτten nennen sie auþ den alten kreütterbŭchern Scabiosas, haben ettliche verþ darvon, sollen von sant Uτban geschτiben sein woτden. (Scabiosa.) Aber in summa, weren noch so vil geschickter leüt, will doch niemands an dise nützliche arbeit, der doch hilff thet, auff das die kreütter jhre alte angeboτne namen uberkemen, ich will das mein thůn, ein anderer thů auch sein bestes. Scabiosa ist zů teütsch nichts anderst dann Gτindtkraut, wie es dan eigentlich für grind und malatzei gebτaucht würt. Jst nun diþ kraut Psoτa so bleibs Psoτa. (Psora.)

Die andern zwei als nemlich das groþ und klein mit den bτaunen blůmen, in den rauhen schwartzen kópflin, welcher bede blůmen zů letst hinfliegen, als der Pfaffen róτlin blůmen, hab ich under das Cirsio Diosc.lib.iiij.cap.cxiiij.geschτiben. darumb das sich dise kreütter recht und wol dahin schicken, (Cirsion.) So lauten die namen auch nit ubel darzů, dann Dioscoτides nents Buglossum grandem und Mollem spinam. Das gemein Pestemen kraut mit den hŭtlin, will ich den hůt noch ein weil auffen lassen.

Von der Krafft und Würckung.

Alle geschlechten der pestemen kreütter seind warmer dτuckener complexion, werden bei den alten nit weitter dan Eüsserlich zů den geschwollnen und gerumpfften adern gebτaucht, die wurtzel zerstossen unnd pflasters weiþ auffgelegt. (Gerumpffte adern.) Unsere meister aber rhŭmen und pτeisem dise kreütter hoch, habens auþ den alten Herbarijs gelernet, und ist zwar nit unrecht, [225] dann wer kan oder vermag alle tugent eins eintzige krauts, war zů das selbig in leib und ausserhalb zů bτauchen genůgsam erzelen und beschreiben.

Innerlich.

Scabiosen kraut jn wein gesotten und gedτuncken, ist gůt für das stechen in den seiten. Zů sollchem pτesten brennen die weiber im Meien auþ disen kreütern Pestemen wasser, dz geben sie den krancken zů trincken, jedes mal iiij.oder v.lóffel vol, für dz brust geschwer, Apostemen, seiten stechen, für den hůsten, und allerhand leib schmertzen. (Seiten stechen. Bτust geschwer. Apostem, Hüsten.)

Andere so geschickt sein wóllen, wissen dz kraut in vil wegen zů brauchen, nemlich zů der Apostemen, darzů nemen sie ein handvol Scabiosenkraut gedóτrt, zerschnitten sŭþholtz zwei loth, zwólff feigen, zwei loth fenchel samen, zwei loth åniþ, samen, viol wurtz zů latin Jris ein halb loth, dise stück alle sampt uber nacht jnn einer maaþ wassers geweicht, darnach am andern tag uber das drittheil eingesotten, mit zucker oder rosen honig sŭþ gemacht und allen morgen und abents jedes mal ein zimlichen dτunck warm gethon, sol die Apostem zeittigen, erweichen und auþ fŭren durch den hůsten. (Pestemen dτanck.)

Ein jeder hat alhie sein eigen composition zů dem Apostemen, was einen jeden für gůt und gewiþ ansicht, mag er folgen, wil handlen allein von den einfachen artzneien, wiþten auch wol vil stuck zůsamen zůbringen, wer nun mit d warheit einfaltig handelt und wandelt, d würt nit leichtlich jτren.

Eüsserlich.

Scabiosen safft ist nutz und gůt für allerhand grind båder darauþ gemacht thůt der gleichen, tódtet auch die milben im haar, darmit gezwagen. Ein jeder würt auþ obgesetzten stücken selbers mógen colligieren und abnemen, war zů dise kreütter weiters reichen. (Grind. Milben im har.)

Van gezwellen kruid. Kapittel 80.

Alle gezwellen kruiden zijn ruig zoals ossentong of bernagie, van kleur groenzwart, ettelijke askleurig. De eerste en voornaamste groeit gewoonlijk in alle vruchten die in witte grond groeien. Zijn wortel is wit, lang en recht zoals de venkel. De eerste bladeren zo daaraan gezien worden zijn zoals spitse tongen zonder kerven, echter die na volgende komen met grote kerven zoals de valeriaan die we Maria Magdalena kruid genoemd hebben. De voorste spitsen aan de bladeren zijn zoals de spies ijzers gevormd. De stengels komen in juni en worden rond zoals dat roggestro en 140cm hoog, aan bovenste er van zijn de brede scheefachtige bloemen gezet zoals een breed hoedje elke aan te zien, onder die zijn ettelijke blauw purperkleurig, [224] ettelijke gans Brazilië bruin. En is echter elke bloem aan dit gewas met veel kleine bloempjes tezamen gepakt zoals de bijen hun huisjes maken.

Dat tweede geslacht is de gemelde met wortels en stengel niet ongelijk, dat kruid echter is kleiner en met menigvuldige kerven gesneden, van aard gekroesd, ruwer, hariger en zwarter, de bruine bloemen zijn tevoren gans ronde kopjes eer dat ze opengaan zoals de kleine kruiden (?) of zoals de gewone korenbloemen, doch groter en wanneer de bloei vergaat zo vliegt het rijpe zaad daarvan.

Een gans askleurig grauw geslacht van deze gezwel vindt men in de weiden onder anderen grassen groeien, draagt ook zijn bruine kopachtige bloemen dat askleurige kruid is smal, weinig gespleten, gewoonlijk met een dun spinnenweb overtrokken, niet anders dan hoefblad, op de onderste zijde tegen de aarde. Het zaad vaart daarvan zoals van de andere en vergelijkt zich de blauwe korenbloemen zaden.

De laatste zo op droge heiden gevonden wordt ziet men in juni bloemen dragen op ronde biezen helmen gelijk zoals de eerst van ons gezet. De bladeren zijn zeer gesneden schier zoals de koriander en liggen op de aarde uitgespreid, van kleur zwartgroen, zacht en week. De bloemen worden voor een deel purperblauw, de anderen gans wit, aller ding met het eerste geslacht bevriend.

Van de namen.

(Knautia arvensis, Globularia punctata, de derde Jasione montana) De twee eerste geslachten zijn heftig in gebruik en hoog van waarde. Onze geleerden geleerde noemen ze uit de oude kruidenboeken Scabiosa, hebben ettelijke vers daarvan en zou van Sint Urbanus geschreven zijn geworden. Maar in summa, waren er noch zo veel geschikte mensen wil toch niemand aan deze nuttige arbeid dat toch hulp doet, zodat de kruiden hun oude aangeboren namen krijgen, ik wil de mijne doen en een andere doet ook zijn best. Scabiosa is in Duits niets anders dan schurftkruid zoals het dan eigenlijk voor schurft en huiduitslag gebruikt wordt. Is nu dit kruid Psora zo blijft het Psora.

De andere twee zoals namelijk de grote en kleine met de bruine bloemen in de ruwe zwarte kopjes welke beide bloemen tenslotte heen vliegen zoals paardebloem heb ik onder de Cirsio Dioscorides libro 4 kapittel 114 geschreven, daarom dat zich deze kruiden recht en goed daarheen schikken. Zo luiden de namen ook niet kwaad daartoe, dan Dioscorides noemt Buglossum grandem en Mollem spinam. Dat gewone gezwellen kruid met de hoedjes wil ik de hoed noch een tijd openlaten.

Van de kracht en werking.

Alle geslachten van de gezwellen kruiden zijn warme droge samengesteldheid, worden bij de ouden niet verder dan uiterlijk tot de gezwollen en vertrokken aderen gebruikt, de wortel gestoten en pleistervormig opgelegd. Onze meesters echter roemen en prijzen deze kruiden hoog, hebben uit de oude Herbarijs geleerd en is wel niet onterecht, [225] dan wie kan of vermag alle deugd van een enkel kruid waartoe datzelfde in lijf en aan de buitenkant te gebruiken voldoende verhalen en beschrijven.

Innerlijk.

Scabiosa kruid in wijn gekookt en gedronken is goed voor de steken in de zijden. Tot zulke gebreken branden de vrouwen in mei uit deze kruiden gezwellen water en dat geven ze de zieke te drinken, elke keer 4 of 5 lepels vol voor de borstzweren, etterende gezwellen, zijde steken, voor het hoesten en allerhande lijf smarten.

Andere zo geschikt zijn willen weten dat kruid in veel wegen te gebruiken, namelijk tot de etterende gezwellen en daartoe nemen ze een handvol Scabiosa kruid gedord, gesneden zoethout twee lot, twaalf vijgen, twee lot venkel zaden, twee lot anijs zaden, viool kruid, in Latijn Iris, een half lot, deze stukken alle samen over nacht in een maat waters geweekt, daarna de volgende dag over dat derde deel ingekookt en met suiker of rozen honing zoet gemaakt en elke morgens en avond elke keer een matige dronk warm gedaan zal de etterende gezwellen rijpen, weken en uitvoeren door het hoesten.

Iedereen heeft alhier zijn eigen compositie tot de etterende gezwellen en wat iedereen voor goed en zeker aanziet mag hij volgen, wil handelen alleen van de enkelvoudige artsenijen, weet ook wel veel stukken tezamen te brengen, wie nu met de waarheid eenvoudig handelt en wandelt die zal niet gemakkelijk verdwalen.

Uiterlijk.

Scabiosa sap is nuttig en goed voor allerhande schurft, baden daaruit gemaakt doet dergelijks, doodt ook de mijt in haar, daarmee gedweild. Iedereen zal uit opgezette op gezette stukken zelf mogen verzamelen en afnemen waartoe deze kruiden verder rijken.

Von Abbisz. Cap. LXXXI.

Teüffels Abbiþ vergleicht sich aller ding dem ersten Pestemen kraut. Die bletter seind aber nit zerschnitten, sonder gantz formiert wie Wegerich kraut, doch lenger, einer zungen nit ungleich. Seind auch wenig rauch, schwertz grŭn. Jm Newmonat gewint das kraut seine runde nackete stengel, darauff bτaun purpur blůmen, ein jede blům als ein hŭtlin anzůsehen, (Forma. Tempus.) Dann die blŭmlin seind hart zůsamen, als ein rundes redlin od hŭtlin gesetzt, nit anderst dann wie die Bienen jre rosen zůsamen hencken, also stehn die kleine blŭmlin hart neben einander in einer ordnung rundiert, auff einen kópflin. So die kleine blŭmlin auþ fallen im Augstmonat, fleügt d samen darvon, wie von den pestemen kreüttern. Under disen geschlecht findt man die tragen gantz schneeweise blůmen od kópflin, seltzam zů finden, hab erstmals im Ydar bei Birckenfeldt also weiþ funden. Die wurtzel an jn bede ist zasicht wie des Wegerichs, od des Baldrians, und ist dz hertz von einer jeglichen wurtzel in grund, entweders von natur alle jar abgefault, od von würmen abgebissen, welches dem Baldτian und andeτn wuτtzeln mehr geschicht.

Dz kleine Abbiþ ist ein milch geschlecht, gehóτt nit hieher, gewint harechte zerkerffte und zersegte schmale bletter wie das Pfaffen blat. Bringt im (M) [226] Newmonat gåle dotter blůmen, gefüllet, auff zarten glatten bintzen stengeln. Nach der blŭet fleügt der harechtgro samen hinweg, dise wurtzel ist im grund auch abgebissen. (Locus.)

Das erst obgescτiben kraut, findt man in den hecken unnd büschen, auff dürτen wisen, auff den awen und almůten. Die mit der geelen blůmen hat jre wonung auff alten mauren, wegstrassen unnd sandechtem erdtrich.

Von den Namen.

Wann Abbiþ mit den bloen und weissen hŭtlin nit Pestemen geschlecht seind, weiþ ich nit eigentlich wa sie hin gehóτen, werden Morsus diaboli genant, umb der abgebissenen wurtzel willen. Hieronymus Bτaunschweig nent sie Jaceam nigram. (Morsus diaboli.)

Die andern mit dem milch safft unn gålen gefüllten blůmen, hab ich von den Zygeunern Abbiþ hóren deütten, und ist ein art Hieracei, davon weiters an seinem oτt, gehóτt nit hieher, ist umb seins namens willen hieher kommen. (Hieraceum.)

Von der Krafft und Würckung.

Blo und weiþ Abbiþ kreütter werden under die Pestemen gewåchs gezólet, darumb das sie auch der selben art unnd eigenschafft seind, dann Pestemen kτaut mag für Abbiþ und herwiderumb Abbis mag für Pestemen in leib od auuserhalb je eins für das ander erwólet werden. Dz dτitt mit den gålen blůmen würt under den milch kreüttern beschτiben.

Innerlich.

Blo Abbiþ kreütter mit blůmen und wurtzeln in wein gesotten, oder auþ dem kraut wasser distilliert, würt angenommen und genützt zů allen dingen, wie das pestemen kraut, sonderlich aber für gerunnen blůt im leib und für die pestilentz. (Gerunnen blůt. Pestilentz.)

Eüsserlich.

Das gebτant wasser unnd safft diser kreütter, mit vitriol vermischt, [227] dóτret und heilet alle zitter måler, und allen bósen fliessende gτind am leib darmit gesalbt. Andere würckung mógen auþ ernenten colligiert werden.

Van afbeet. Kapittel 81.

Duivelsbeet vergelijkt zich aller ding het eerste gezwellen kruid. De bladeren zijn echter niet gesneden, maar gans gevormd zoals het weegbree kruid, doch langer, een tong niet ongelijk. Zijn ook weinig ruig, zwartgroen. In juli gewint dat kruid zijn ronde naakte stengels waarop bruin purperen bloemen, elke bloem als een hoedje aan te zien. Dan de bloempjes zijn hard tezamen zoals een rond radje of hoedje gezet, niet anders dan zoals de bijen hun raten tezamen hangen, alzo staan die kleine bloempjes hard naast elkaar in een ordening rondgevormd op een kopje. Zo die kleine bloempjes uitvallen in augustus vliegt het zaad daarvan zoals van het gezwel kruid. Onder dit geslacht vindt men die dragen gans sneeuwwitte bloemen of kopjes, zeldzaam te vinden, heb de eerste keer in Ydar bij Birckenfeldt alzo witte gevonden. De wortel aan hen beide is vezelig zoals de weegbree of de valeriaan en is dat hart van elke wortel in grond of van natuur alle jaar afgevallen of van wormen afgebeten welke de valeriaan en andere wortels meer geschiedt.

De kleine afbeet is een melk geslacht, gehoord niet hier, gewint harige gekerfde en gezaagd smalle bladeren zoals dat paardebloem blad. Brengt in [226] juli gele dooier bloemen, gevuld op zachte gladde biezen stengels. Na de bloei vliegt het behaard grauwe zaad weg, deze wortel is in grond ook afgebeten.

Dat eerst opgeschreven kruid vindt men in de hagen en bosjes, op droge weiden, op de bergweiden en berghoogtes. Die met de gele bloemen heeft zijn woning op oude muren, wegstraten en zandachtig aardrijk.

Van de namen.

(Succisa pratensis) Als afbijt met de blauwe en witte hoedjes geen gezwellen geslacht is weet ik eigenlijk niet waar ze heen behoren, worden Morsus diaboli genoemd vanwege de afgebeten wortel. Hieronymus Braunschweig noemt het Jaceam nigram.

(Crepis praemorsa) De andere met het melksap en gele gevulde bloemen heb ik van de Zigeuners afbijt horen aanduiden en is een aard Hieracei, daarvan verder aan zijn oord, gehoord niet hier en is vanwege zijn naam hier gekomen.

Van de kracht en werking.

Blauwe en witte afbijt kruiden worden onder dat gezwellen gewas geteld, daarom dat ze ook dezelfde aard en eigenschap zijn, dan gezwellen kruid mag voor afbijt en daar tegenover afbijt mag voor gezwellen kruid in lijf of aan de buitenkant de ene voor de andere aanbevolen worden. De derde met de gele bloemen wordt onder de melkkruiden beschreven.

Innerlijk.

Blauwe afbijt kruiden met bloemen en wortels in wijn gekookt of uit het kruid water gedistilleerd wordt aangenomen en genuttigd tot alle dingen zoals dat gezwel kruid, vooral echter voor gestold bloed in lijf en voor de pestilent.

Uiterlijk.

Dat gebrande water en sappen van deze kruiden met vitriool vermengt, [227] gedroogd heelt alle liktekens en allen kwade vloeiende schurft aan lijf, daarmee gezalfd. Andere werking mogen uit genoemde verzameld worden.

Von Wolffswurtz und Ysenhŭtlin. Cap. LXXXII.

Wolffswurtz und Ysenhŭtlin seind auch jn jren blattern zerschnitten, ein jedes blat mit fünff underscheiden, als der Sanickel, oder wie der gefüllet Hanenfůþ von farben schwartzgrŭn. Die wurtzel ist schwartz mit vilen zincken, als Spargen, oder als Christwurtz, eins zimlichen feinen geruchs. Die stengel, deren etwan vier oder fünff von einer alten wurtzel kommen, wachsen zweier elen hoch, die selbigen dragen im Meien bleich gåle spitzige hŭtlin, wie die blůmen an Lynkraut, darauþ würt schwartzer ecketer samen, dem schwartzen Nigella oder dem zwibel samen gleich, in under schiedlichen schotten verschlossen, die schotten vergleichen sich der Agleien scheffen, doch kleiner. So jemands den samen kewet, der würt zů auþspewen bewegt, dann er erfordert die speichel mit gewalt, ist sunst hitzig als bertram. (Gustus.) Dise wurtzel würt in wilden tieffen dålern, in wålden gefunden, (Q ij) [228] nemlich im Schwartzwald, Spessart, Waþgaw, und Ydar.

(2. Straþburg, Leon) Das ander groþ geschlecht zielen die zů Straþburg inn der gårten, für ein lustkraut, soll erstmals von leon auþ Franckreich kommen sein, ist mit der gestalt und geschmack dem voτdersten gleich, doch hóher, und aller ding grósser. Die blůmen stehn auch nach einander an dem stengel offen, von farben blo, und ist ein jede hole blůmen anzůsehen nit anderst dan ein Eisenhŭt. Zů Nŭrenberg hat man noch ein kleiner geschlecht, dz gewint auch blo hŭtlin, und abermals ein geschlecht des selbigen, blŭet gantz leibfarb. (3. Nŭrenberg.)

Von den Namen.

Es seind die Gτiechen mit einsetzung der namen die klŭgsten und geschicksten, dann einem jeden ding geben sie seinen artlichen namen, dz sicht man auch hie, und spτechen diþ gewåchs nent man Cynococtonon, Lycocotonon, Cyamon, Leucon, Aconiton, zů Latin Luparia, dz ist, Wolffwurtz, von den andern hernach. (Luparia.)

Von der Krafft und Würckung.

Wolffwurtz und der blo Ysenhůt, seind bede einer bτennenden qualitet und eigenschafft, seind Eüsserlich, und gar nit in dem leib zůbτauchen, das hat man wol zů Antoτff befunden, an denen, so dise wurtzel für ein Sallat haben gessen, und dτüber gestoτben. (Antdoτff.)

Eüsserlich.

Das kraut, samen, oder wurtzel, grŭn zerstossen oder gedóτrt, gepülvert, und mit ól temperiert zů einer salben, vertreibt unnd tódtet die Leüse und Nissen allenthalben. Die wurtzel inn wasser oder laugen gesotten, damit geweschen, hat gleiche Würckung. Dise artznei wer nutz gewesen dem stoltzen Sylla zü Rom, der die burger vertribe, ward von leůsen fressen. Plin.lib.xxij.cap.vj. (Leüþ und Niþ. Sylla.)

Van wolfskruid en ijzerhoedje. Kapittel 82.

Wolfskruid en akoniet zijn ook in hun bladeren gesneden en elk blad met vijf onderscheiden zoals de sanikel of zoals de gevulde hanenvoet, van kleur zwartgroen. De wortel is zwart met vele uitlopers zoals asperge of als kerstkruid, een matig fijne reuk. De stengel, waarvan er ongeveer vier of vijf van een oude wortel komen, groeien 140cm hoog, diezelfde dragen in mei bleekgele spitse hoedjes zoals de bloemen aan lijnkruid, daaruit worden zwarte hoekige zaden, de zwarte Nigella of de uien zaden gelijk, in aparte schotten besloten, die schotten vergelijken zich de akelei scheepjes, doch kleiner. Zo iemand de zaden kauwt die wordt tot uitspuwen bewogen, dan het bevordert het speeksel met geweld, is verder zo heet zoals bertram. Deze wortel wordt in wilde diepe dalen en in wouden gevonden, [228] namelijk in Zwarte woud, Spessart, Wasgaw en Ydar.

Dat andere grote geslacht telen die te Straatsburg in de tuinen voor een lustkruid, zou de eerste keer van Lyon uit Frankrijk gekomen zijn en is met de gestalte en smaak het voorste gelijk, doch hoger en aller ding groter. De bloemen staan ook na elkaar aan de stengel open, van kleur blauw en is elke holle bloem aan te zien niet anders dan een ijzeren hoed. Te Nurenberg heeft men noch een kleiner geslacht en dat gewint ook blauwe hoedjes en later een geslacht ervan, bloei gans vleeskleurig.

Van de namen.

(Aconitum lycoctonum, Aconitum napellus) Het zijn de Grieken met inzetten van de namen die beste en geschiktst, dan elk ding geven ze zijn kunstige naam en dat ziet men ook hier en spreken dit gewas noemt men Cynococtonon, Lycocotonon, Cyamon, Leucon en Aconiton, in Latijn Luparia, dat is wolfkruid, van de anderen hierna.

Van de kracht en werking.

Wolfkruid en de blauwe akoniet zijn beide een brandende kwaliteit en eigenschap, zijn uiterlijk en geheel niet in het lijf te gebruiken, dat heeft men wel te Antorff bevonden aan diegenen zo deze wortel voor een salade hebben gegeten en daarvan gestorven.

Uiterlijk.

Dat kruid, zaden of wortel, groen gestoten of gedroogd, verpoedert en met olie getemperd tot een zalf verdrijft en doodt de luizen en neten overal. De wortel in water of loog gekookt en daarmee gewassen heeft gelijke werking. Deze artsenij was nuttig geweest de trotse Sylla te Rome die de burgers verdreef en werd van luizen opgevreten. Plinius libro 22 kapittel 6.

Von Leüszkraut oder Rodel. Cap. LXXXIII.

Nach dem Eisenhůt felt mit das wysen Leüþkraut in sinn, welches im anfang des Meiens in den feüchten nassen wysen gefunden würt, gewint bτaunrote blůmen auþ heüþlin, wie der Bynsaug. (1. Tempus.) So die auþfallen, ist der bτaun rund samen inn bτeiten teschen verwaret. Das kraut ist gantz zinnelecht zerspalten, kleiner dann der zerkerfft stoτcken schnabel. Der schlecht eintzig stengel mit seim kraut würt spannen lang, etwann lenger, mit einem dünnen kurtzen würtzelin, darumb es desto leichter auþ den wisen gejeten mag werden, sonst wa es stehn bleibt, und under das fůtter kompt, wachsen dem Rind vihe, so von solche kraut essen, die Leüþ, welche mit schaden des vihes etwan kaum vertriben werden. (Leüþ wachsen.)

Das ander gewint gåle blůmen, auch auþbreitten secken oder teschen, wie das erst, des bletter werden nit so sehτ zerspalten, wachþt auch in den wysen, dem vihe unschådlich. [229]

Das dτitt Leüþkraut findet man in den steinechten rauhen rechen und bergen, gemeingklich neben den strassen, ist mit seiner gantzen substantz der Chτistwurtz so gleich das etlich solch kraut darfür ansehen, stinckt ubel, die weiber bτauchen solch kraut für die Leüþ zům vihe, gewinnet ein kurtze wurtzel.

Von den Namen.

Das erst mit den bτaunen blůmen, nent man Rodelkraut, und im Westrich Leüþkraut. Das ander mit den gålen blůmen, unnd runden teschen nennen ettliche Matten oder Wisen teschen. Das dτitt stinckend Leüþkraut, halten ettliche für ein wilde Chτistwurtzel, umb der gestalt willen. Herτ Conrad Geþner aber will es sei Consiligo Plin.lib.xxv.cap.viij.bewert das auþ Ruellio lib.ij.capite cxxxiiij.welcher diþ kraut gantz artlich beschτeibet, und nent Pomeleam, Pulmonariam, Leonis patam, Marsilicam herban und Diapycon. (Conradus Gesner.) Ob obgemelt Ruellij Consiligo auch Plinij Consiligo sei, bin ich nit gewiþ, uτsach, der Pli.meldt nit wie Consiligo wachþ oder wie sein gestalt sei. (Plinius. Gifft.) Andere nennen es Schlangen wurtzel, soll für alle vergifft sein, dann ich hab vom einem Münch gehóτt, der sagt mir, wann jemands dise wurtzel hab angehangen, und gifft esse oder eingenommen hette, dem mócht dz selb gifft nit schaden, Wa aber jemands, es sei vihe oder leüt, dise wurtzel eineme, oder zů essen geben würt, der můþ sterben, und das hab er an einem hund versůcht, also, er hab dem hund die wurtzel angehenckt, und dem hund gifft geben, das sei dem hund unschådlich gewesen, dieweil er die wurtzel hab angehangen gehabt, folgens hab er der Münch die wurtzel pulverifiert, und dem hund auch geben, als bald sei der hund gestoτben, darauþ har er judiciert, und mit gemelter wurtzel den wólffen und füchsen (Wólff und Füchþ fangen) (Q iij) [230] ein aaþ gemacht, deren er ettlich also zům todt bτacht. Da ich diser geschicht nach gedacht, fiel mir ein, was Columella von Consiligine schτeibt, lib.vj.cap.v.und spτicht, es ist ein wurtzel die heiþt bei dem hirten Consiligo, die ist allem vihe heilsam, man gråbt sie auþ vor der Sonnen auffgang mit der lincken handt, dann soll sie krefftiger sein, die bτaucht man also. Man nimpt ein ehτine feül, unnd reiþt ein kreiþ darmit auff das ohτ, da es am bτeittesten ist, also daþ das blůt herauþ gehe, und so man das inwendig und auþwendig des oτen gethon hat, so sticht man mit d selben feül ein loch mitten durch den kreiþ, unnd steckt der genanten wurtzeln ein darein, und so die frisch wund die selb wurtzel ergreifft, so helt sie es also, das sie nit wider herauþ falt, (Vihe artznei.) So zeügt dann alles gifft der kranckheit inn das oτ, biþ das theil dz mit der feülen umbgerissen ist, herauþ felt wie ein todt stuck fleisch, also hilfft man (sagt Columella) dem gantzen haupt mit schaden eins kleinen glids, Dise bede geschicht bτingen mich dahin, das ich glaub das kraut sei Consiligo.

Von der Krafft und Würckung.

Braun und gål Rodel oder Leüþkreütter wachsen auff den feüchten, faulen wysen gründen, schådliche gewåchs dem rind vihe, dann wa dise kreütter under das fůter kommen, und das vihe gemelte kreütter mit andern fŭtter niessen můþ, werden sie voller leüþ, daher (bei uns) disen kreüttern der namen Leüþkraut enstanden, Doch mógen sie auch zůr artznei Eüsserlich genützt werden, sonderlich was dürτe dτuckne hitzige schaden seind. Gerŭrte kreütter seind warmer feüchter qualitet, daher tåglich erfarung und versuchung geschehen mógen.

Das dτitt Leüþkraut der Chτistwurtzel ånlich, soll allein zů den wólffen und füchsen, als ein bóþ gifftig gewåchs gebτaucht werden, unnd sonst nit in leib, wie dann solchs dτoben under den namen angezeigt ist. ( Wolffs. Fuchsen.)

Van luiskruid of rodel. Kapittel 83.

Na dat akoniet valt me dat weiden luiskruid in de zin welke in aanvang van de mei in de vochtige natte weiden gevonden wordt, gewint bruinrode bloemen uit huisjes zoals de dovenetel. Zo die uitvallen, is het bruine ronde zaad in brede tasjes bewaard. Dat kruid is gans gedrongen gespleten, kleiner dan de gekerfde ooievaars snavel. De rechte enkele stengel met zijn kruid wordt zeventien cm lang, wat langer en met een dun kort worteltje, daarom het des te lichter uit de weiden getrokken mag worden, anders waar het staan blijft en onder dat voer komt groeit bij het rundvee, zo van zulk kruid eten, de luizen welke met schaden van het vee wat nauwelijks verdreven worden.

De andere gewint gele bloemen, ook uit brede zakken of tasjes zoals de eerste, de bladeren worden niet zo zeer gespleten, groeit ook in de weiden en het vee onschadelijk. [229]

Dat derde luiskruid vindt men in de steenachtige ruwe rekken en bergen, gewoonlijk naast de straten en is met zijn ganse substantie het kerstkruid zo gelijk dat ettelijke zulk kruid daarvoor aanzien, stinkt kwaad, de vrouwen gebruiken zulk kruid voor de luizen tot vee, gewint een korte wortel.

Van de namen.

(Pedicularis palustris, Rhinanthus alectorolophus, Helleborus foetidus ) De eerste met de bruine bloemen noemt men Rodelkruid en in Westrich luiskruid. De andere met de gele bloemen en ronde tasjes noemen ettelijke weiden of weiden tasjes. De derde stinkende kuiskruid houden ettelijke voor een wilde kerstwortel vanwege de gestalte. Heer Conrad Gessner echter wil het is Consiligo Plinius libro 25 kapittel 8 en beweert dat uit Ruellius libro 2 kapittel 134 welke dit kruid gans kunstig beschrijft en noemt Pomeleam, Pulmonariam, Leonis patam, Marsilicam herban en Diapycon. Of opgenoemde Ruellius Consiligo ook Plinius Consiligo is ben ik niet gewis, oorzaak, Plinius meldt niet hoe Consiligo groeit of hoe zijn gestalte is. Andere noemen het slangewortel, zal voor alle vergif zijn, dan ik heb van een monnik gehoord en die zei me als iemand deze wortel heeft aangehangen en gift eet of ingenomen heeft die mag datzelfde gif niet schaden. Wanner echter iemand, hetzij vee of mensen, deze wortel inneemt of te eten gegeven wordt die moet sterven en dat heeft hij aan een hond verzocht, alzo, hij heeft de hond de wortel aangehangen en de hond gif gegeven, dat is de hond onschadelijk geweest omdat hij de wortel heeft aangehangen gehad, vervolgens heeft de monnik die wortel verpoedert en de hond ook gegeven en gauw is de hond gestorven, daaruit heeft hij geoordeeld en met gemelde wortel de wolven en vossen [230] een aas gemaakt waarvan hij ettelijke alzo ter dood bracht. Daar ik deze geschiedenis nadacht viel me in wat Columnella van Consiligine schrijft, libro 6 kapittel 6, en spreekt het is een wortel die heet bij de herders Consiligo en die is alle vee heilzaam, men graaft het uit voor de zonsopgang met de linkerhand, dan zou ze krachtiger zijn, die gebruikt men alzo; Men neemt een ezels veulen en wrijft een kruis daarmee op zijn oor, daar het aan breedste is alzo dat het bloed eruit gaat, en zo men dat inwendig en uitwendig van het oor gedaan heeft zo steekt men hetzelfde veulen een gat midden door het kruis en steekt de genoemde wortel daarin en zo de frisse wond diezelfde wortel grijpt zo houdt het zich alzo dat het er niet weer eruit valt. Zo trekt dan alle gift van de ziekte in dat oor totdat deel dat met het veulen omgeven is eruit valt zoals een dood stuk vlees, alzo helpt men (zegt Columnella) het ganse hoofd met schade van een klein lid. Deze beide geschiedenissen brengen me daarheen dat ik geloof dat kruid is Consiligo.

Van de kracht en werking.

Bruine en gele rodel of luiskruid groeien op de vochtige, vuile weidegronden, schadelijke gewas het rundvee, dan waar deze kruiden onder dat voer komen en dat vee gemelde kruiden met ander voer genieten moet worden ze vol luizen, vandaar (bij ons) deze kruiden de namen luiskruid ontstaan. Doch mogen ze ook tot artsenij uiterlijk genuttigd worden, vooral wat droge hete schaden zijn. Aangeroerde kruiden zijn warme vochtige kwaliteit, vandaar dagelijks ervaring en onderzoeking geschieden mogen.

Dat derde luiskruid de kerstwortel gelijk zal alleen tot de wolven en vossen als een boos giftig gewas gebruikt worden en anders niet in lijf, hoe dan zulks boven onder den namen aangezegd is.

Von Modelgeer. Cap. LXXXIIII.

Modelgeer das man auff ungebawten åckern, rechen, neben den stras [231] sen, unnd auff den almůten findet, nennen ettlich auch Creützwurtz, Cruciata, darumb das die wurtzel in der mitten creützweiþ durch stochen ist, wirt lang, rund unnd weiþ gewint etwan zween oder dτei zincken, wie Peterlin wurtzel. (Heil allen schaden. Chiliodynamis.) Stoþt in Bτachmonat etwan iij.od iiij.stengel, nit uber spannen lang, die seind mit schmalen, dicken blettern bekleidet, welche bletter sich der kleinen Margen dτehen vergleichen, doch kleiner und dicker, all zeit ein weinig rumgebogen gegen der erden. Am giffel der stengel wachsen etwan vj.oder vij.bloer blůmen, wie lange hole schellen, auþ grŭnen hülsen herausser gekrochen, so die im Augstmonat auþfallen, findt man golt farben kleinen samen inn der langen secklin, nit anderst dann der gål Wullsamen, den man auch Wurmkraut nent.

Von den Namen.

Die alten weiber sagen Modelgeer sei aller wurtzel ein Eer, und ist ein recht Stergethτon, dann sie würt zů seltzamen künsten gebτaucht, inn fascinationibus Amorum. (Stergethτon.) Sie ist wie ein weiblich glid, zerspalten in der mitten, darumb die Circeischen weiber jren handel mit treiben, sagen darbei, es sei ein wunderbarlich kraut zů offenen wunden, nennens derhalben Heil allen schaden. Anderen nennen es unbillich Saponariam, Jsatin Agrian, das ist Seiffen kraut und wild Weidkraut. Am Rhein nent mans S. Peters kraut. Andere nennen die wurtzel umb der wunden willen Speren stich. Hierony. Bτaunschweig meint es sei herba Boτith. (Speren stich.) Jch binn der meinung gewesen, dise wurtzel sei Radicula od Lanaria herba, dz Dio.li.ij.ca.clij. Struthion das ist Spargen wurtzel, und Cedτen, und Catharsin, und Struthocammelon, und Chamerτiton, und humi sparsam nent, welches andere Challirτiton, Aeno, und Sirin nennen, will aber hiemit niemands zů unser meinung dτingen. Sonst hett sich dz Phyteuma nit ubel darzů geschickt, li.iiij.ca.cxxv.dz mich besser dahin dunckt reimen, gebs zůbedencken. Herτ Conrad Geþner vermeint gentzlich es sei ein Entian geschlecht, es móg auch nit andst gedeüt werden. (Phyteuma. Conradus Gesner.)

Die hirten im Westerich treiben jhre superstition mit dem kraut unnd wurtzel, dann so bald ein Saw sterbent einher felt, nemen sie das kraut und wurtzel zerhackt, mit andm pulver darzů bereit, gebens den schweinen ein in (Q iiij_ [232] dem aaþ, mit ettlichen gebettlin, soll die schwein behŭten, das der Schelm nit under sie kum. Es můþ aber in allen oτten zauberei sein, niemands ist der solchs mit ernst widerfechtet.

Von der Krafft und Würckung.

Wa diþ lieblich schón kraut Dios. Phyteuma ist, darfür ichs noch halte, findt man nit vil besondere tugent von jm beschτiben, villeicht nit unbillich, dieweil ettliche das gedacht kraut zůr bůlschafft bτauchen. Die unsere nützen das kraut und sein gebτant wasser Jnnerlich und Eüsserlich.

Innerlich.

Wasser von dem kraut und wurtzel gebτant unnd gedτuncken, raumet die bτust, zertheilt alles gifft, derhalben bτaucht man diþ wasser nit unbillich für die Pestilentz. (Bτust. Pestilentz. Gifft.)

Das gedóτt pulver von dem gewåchs eingenommen, soll gleiche Würckung haben.

Die hirten gebens also dem schweinen, halten darfür es sollen die schwein in einem gemeinen Sew sterben dardurch sicher und behŭt bleiben, welche darvon essen. (Sew artznei.)

Eüsserlich.

Die weiber so etwan jre tag vil seltzamer künst gelernt und erfaren haben, halten diþ gewåchs für ein treffenlich wundkraut zů den pferden, dann darmit heilen sie alle bτüch und schåden der pferd, das kraut und wurtzel in wein gesotten, darmit geweschen, und das rein gesotten pulver in die wunden gespτeitet, nennen auch gerŭrt gewåchs umb seiner krafft willen, Heil allen schaden. (Wundkraut zů den rossen.)

Van madelgeer. Kapittel 84.

Madelgeer dat men op ongebouwde akkers, rekken, naast den straten [231] en op de bergweiden vindt noemen ettelijke ook kruiskruid, Cruciata, daarom dat de wortel in het midden kruisvormig doorstoken is, wordt lang, rond en wit en gewint ongeveer twee of drie uitlopers zoals de peterseliewortel. Stoot in juni ongeveer 3 of 4 stengels niet over zeventien cm lang en die zijn met smalle, dikke bladeren bekleed, welke bladeren zich de kleine orchidee vergelijken, doch kleiner en dikker, altijd een weinig omgebogen tegen de aarde. Aan top van de stengel groeien ongeveer 6 of 7 blauwe bloemen zoals lange holle schellen uit groene hulzen uitgekropen en zo die in augustus uitvallen vindt men goudkleurige kleine zaden in de lange zakje, niet anders dan de gele wolzaden die men ook wormkruid noemt.

Van de namen.

(Gentiana cruciata) De oude vrouwen zeggen madelgeer is aller wortels een eer en is een echte Stergethron, dan ze wordt tot zeldzame kunsten gebruikt, in sfascinationibus Amorum. Ze is zoals een vrouwelijk gelid, gespleten in het midden, daarom de Circe’s vrouwen hun handel mee drijven en zeggen daarbij het is een wonderbaarlijk kruid te openen wonden en noemen het daarom heil alle schaden. Anderen noemen het onbillijk Saponariam, Isatin Agrian, dat is zeepkruid en wild weide kruid. Aan Rijn noemt men het St. Peters kruid. Andere noemen de wortel vanwege de wonden speren steek. Hieronymus Braunschweig meent het is herba Borith. Ik ben de mening geweest deze wortel is Radicula of Lanaria herba dat Dioscorides libro 2 kapittel 152 Struthion, dat is asperge wortel, en Cedren en Catharsin en Struthocammelon en Chamerriton, en humi sparsam noemt welke andere Challirriton, Aeno en Sirin noemen, wil echter hiermee niemand tot onze mening dringen. Anders heeft zich dat Phyteuma niet kwaad daartoe geschikt, libro 4 kapittel 125 dat me beter daarheen lijkt te rijmen en geef het te bedenken. Heer Conrad Gessner meent gans het is een gentiaan geslacht, het mag ook niet anders aangeduid worden.

De herders in Westerich drijven hun superstitie met het kruid en wortel, dan zo gauw een zeug stervend een wegvalt nemen ze dat kruid en wortel gehakt met andere poeders daartoe bereidt en geven het de zwijnen in [232] het aas met ettelijke gebedjes, zou de zwijnen behoeden dat de schelm niet onder ze komt. Het moet echter in alle oorden tovenarij zijn, niemand is die zulks met ernst bevecht.

Van de kracht en werking.

Als dit lieflijk schoon kruid Dioscorides Phyteuma is, waarvoor ik het noch houdt, vindt men niet veel bijzondere deugd van hem beschreven, mogelijk niet onbillijk omdat ettelijke dat gedachte kruid tot gemeenschap gebruiken. De onze nuttigen dat kruid en zijn gebrande water innerlijk en uiterlijk.

Innerlijk.

Water van het kruid en wortel gebrand en gedronken ruimt de borst, verdeelt alle gif, daarom gebruikt men dit water niet onbillijk voor de pest.

Dat gedroogde poeder van het gewas ingenomen, zou gelijke werking hebben.

De herders geven het alzo de zwijnen, houden het daarvoor zullen de zwijnen in een algemene zeug sterven daardoor zeker en behoed blijven welke daarvan eten.

Uiterlijk.

De vrouwen zowat in hun dagen veel zeldzame kunsten geleerd en ervaren hebben houden dit gewas voor een voortreffelijke wondkruid tot de paarden, dan daarmee helen ze alle breuk en schaden van de paarden, dat kruid en wortel in wijn gekookt, daarmee gewassen en dat rein gekookte poeder in de wonden verspreidt, noemen ook aangeroerd gewas vanwege zijn kracht heil alle schaden.

Von Waidt. Cap. LXXXV.

Die besten frücht åcker zwischen der statt Ach und Thewτen, tragen diser zeit mehτ Waidt dann andere frücht, also genŭþig ist menschliche natur, das sie für allen dingen des nutz unnd gewinns am hóchsten warnimpt, τc. (Ach, Thewτen.) Zů solchen kraut haben sie eigne mŭlen erfunden, auff welchen diþ kraut gemartert, und zerkrecht würt, darauþ machen sie küglin oder ballen, machen sie dürτ auff hurten im heissen Sommer, zů letst bereitten sie die selbige zů bloer farb. Diþ kraut beschτeibt der Seapio gar eigentlich cap.xlvij.deþgleichen Dioscoτides lib.ij.cap.clxxvij.und wachþt mit zimlichen bτeitten, feiþten, schwartgrŭnen blettern, beinahe auff der erden auþgespτeit, als Wegerich. (Serapio.) Die stengel so am andern jar von dem kraut auff schiessen, werden zweier elen hoch, und hóher. Die wurtzel weiþ, schlecht, mit wenig zaseln. Der geschmack wiltz und grŭntzt, wie an andern wilden kreüttern.

(2.) Das wild geschlecht ist eben das heymsch, allein das es nit allenthalben gepflantzt würt, darumb das es unkundtbar ist, und in ettlichen oτten für [233] sich selbs wachþt, sonderlich umb Creützenacht und Meysenheim, da ich den samen gesamlet hab, das kraut, bletter und stengel seind wie des ersten. (Creützenach, Meysenheim.) Gegen dem Apτillen stoþt es seinelange stengel von einer schlechte weissen wurtzel. Die stengel thůn sich in der hóhe auff, mit vilen åsten und zincken, mit kleinen spitzigen blettlin geziert. Am gipffel der stengel wachþt die blŭet das seind sehτ kleine gåle blŭmlin, gantz dτauselecht, vil neben einander, wie am Attich, auþ welchen werden schwartze lange und doch bτeite hangende flügelin, anzŭsehen wie kleine zünglin, das ist der samen. So der abfellet, erjüngt er sich widerumb, in stócklin, dann kein stock lenger bleibt, so er ein mal den uberflüþigen samen bτacht hat.

Von den Namen.

In Dios.lib.ij.ca.clxxvij.liþt man Jsatis satvia, Egne, Jene, das etliche (spτicht er) Augion, Arusion und Rutam nennen.τc.

Von der Krafft und Würckung.

Zam und wilde Waidtkreütter seind dτuckener und warmer complexion, mógen zimlich in den leib und auch ausserhalb genommen werden.

Innerlich.

Jetz gemelte kreütter in wein gesotten und gedτuncken, seind gůt den miltzsuchtigen, doch das man die gesotten kreütter auch Eüsserlich, als ein fomentum oder als ein pflaster darüber lege. (Miltz süchtige.)

Eüsserlich.

Der safft oder das gebτant wasser von gedachten gewåchsen heilen und hefften alle hitzige wunden, stillen auch das blůten, unnd leschen das wild fewτ. (Hitzige wunden. Wild fewτ.)

Pulver von den gedóτrten kreüttern gemacht, unnd rein durch geseiet, dτuckenen und heilen allerhand feüchte schåden, als Zittersche, Flechten, und jres gleichen. (Blůt stillung, Rinnende schaden. Flechten.) [234]

Van wede. Kapittel 85.

De beste vruchtakkers tussen de stad Ach en Thewren dragen in deze tijd meer wede dan andere vrucht, alzo genoeglijk is de menselijke natuur dat ze voor alle dingen de nut en gewin aan hoogste waarneemt etc. Tot zulk kruid hebben ze eigen molens uitgevonden waarop dit kruid gemarteld en gekraakt wordt, daaruit maken ze kogels of ballen, maken ze droog op horden in hete zomer, tenslotte bereiden ze diezelfde tot blauwe verf. Dit kruid beschrijft de Serapio geheel eigelijk kapittel 47, desgelijks Dioscorides libro 2 kapittel 17 en groeit met matige brede, vette, zwartgroene bladeren bijna op de aarde uitgespreid zoals weegbree. De stengels zo in het andere jaar van het kruid opschieten worden 140cm hoog en hoger. De wortel wit, recht en met weinig vezels. De smaak wild en grondig zoals aan andere wilde kruiden.

Dat wilde geslacht is even de geteeld, alleen dat het niet overal geplant wordt, daarom dat het onbekend es en in ettelijke oorden op [233] zichzelf groeit, vooral om Creützenacht en Meysenheim daar ik de zaden verzameld heb, dat kruid, bladeren en stengels zijn zoals de eerste. Tegen april stoot het zijn lange stengels van een rechte witte wortel. De stengels doen zich in de hoogte op met vele takken en uitlopers en met kleine spitse blaadjes versiert. Aan top van de stengel groeit de bloei, dat zijn zeer kleine gele bloempjes, gans bossig en veel naast elkaar zoals aan kruidvlier waaruit worden zwarte lange en doch brede hangende vleugeltjes aan te zien zoals kleine tongetjes, dat is het zaad. Zo dat afvalt verjongt het zich wederom in stekjes, dan geen stek langer blijft zo het eenmaal de overvloedige zaden gebracht heeft.

Van de namen.

(Isatis tinctoria) In Dioscorides libro 2 kapittel 147 leest men Isatis satvia, Egne, Iene dat ettelijke (spreekt hij) Augion, Arusion en Rutam noemen etc.

Van de kracht en werking.

Tamme en wilde wede kruiden zijn droge en warme samengesteldheid, mogen matig in het lijf en ook aan de buitenkant genomen worden.

Innerlijk.

Net gemelde kruiden in wijn gekookt en gedronken zijn goed de miltzieke, doch dat men de gekookt kruiden ook uiterlijk als een warme omslag of als een pleister daarboven legt.

Uiterlijk.

Het sap of dat gebrande water van gedachte gewassen helen en hechten alle hete wonden, stillen ook dat bloeden en lessen het wild vuur.

Poeder van de gedroogde kruiden gemaakt en rein door gezeefd drogen en helen allerhande vochtige schaden zoals vlekken, huiduitslag en hun gelijke. [234]

Von Lattich. Cap. LXXXVI.

Plinius der hochgelobt Man, macht mit seinen wilden Lattischen, in xx.bůch im vij.cap.das ich des heimischen oder zamen Lattichs auch můþ gedencken, des findt man bei unsern gartnern zům wenigsten dτei zamer geschlecht, seind alle dτei milch kreütter, von art lind und weich, gewinnen aber alle sampt an den stengeln rauhe dóτnlin, deþgleichen an den blettern, auff den rippen, auþwendig gegen der erden, vil kleiner unnd zarter stacheln, sonderlich so sie alt werden, das auch der alt Theophτastus lib.j.cap.xvj.hat wart genommen. Es seind auch alle Lattich kreütter zam und wild, ettwas bitter, wiewol der zam unnd jung Lattisch gemeinlich fŭþ ist, darumb Theoph.lehτt li.vij.ca.ij.wann der Lattisch besnitten werde, můþ er von not wegen sŭþ bleiben, das acht ich umb seiner jugent willen, τc. So wissen nun alle kóch je elter der Lattich ist, je bitterer er würt, derhalben die selbige mŭser bei uns nit mehτ in haffen kommen, wann sie anfahen in die [235] stengel zů dτetten, dz geschicht auch der Endivien, der Genþzungen, dem Kólkraut und ander.τc.

(1.) Der erst zam und groþ Lattich gewint bτeite bletter, mit schwartzgrŭnen farben vermischt, gleich wie der groþ grŭn Mangolt, thůt sich gegen dem hertzen zůsamen, als die kleine weisse Cappes heüptlin, gewint weisse runde wurtzeln, ettlichs auch mit weiþfarben blettern, gewint auch heuptlin.

(2.) Das ander geschlecht mit den blettern wie Eichen laub, oder Summer doτn, auþgeschnitten, von farben schweitzergrŭn, die bletter werden zimlich lang.

(3.) Krauþ Lattich ist der dτitt unnd schónst, würt schweitzer grŭn, oder weiþ grŭn, aller ding in den blettern gefalten, runtzelecht, zůsammen gedτungen, und auch zerkerfft, anzůsehen als ein Kalbs króþ. Dise Lattich gewinnen alle dτei hohe runde stengel, etwan mans hoch. Am óbersten der gipffel, dτagen alle zincken oder åstlin, jhre kleine gefüllte blŭmlin, als die sternlin. Nach der zeittigung fleügt der harecht samen dahin, wie an der Creützwurtz.

Der gróst Lattich aber hat ein weiþfarben samen, die ander alle bede schwartzgrawe samen, grósser dann kein Endivia. Dise Lattich můþ man jårlich vom samen erneweren, unnd mógen durchs jar gepflantz werden in der gårten. Der bτauch jrer såat ist im Mertzen, Apτillen, unnd Meien, wie das Columella und Palladius leren, ettlicher wurtzel werden bτaunfarb.

(4.) Es würt noch ein Lattich ausserhalb den gårten, neben den zeünen und mauren gefunden, der zielt sich selbs vom zamen zweiten geschlecht, ist gróber, mit seinen stacheln rauher dann der obgemelte, am geschmack vast bitter, würt nit gebτaucht, er sei dann fast jung und zart.

(5.) Jn den finsteren und feüchten wålden wachþt ein Lattich, mit stengeln, stacheln, und blettern dem gemeinen Endivia gleich, des blŭmlin werden bτaunrot, der samen klein, gantz wie Endivien, fleügt auch mit seim groen haar darvon.

Von den Namen.

Theophτastus lib.vij.ca.iiij.sagt von dτeien Lattichen, eins heiþt Rotundicaulis, das ander Laticaulis, dz dτitt Laconicum. Dergleichen thůt Columella lib.vj.cap.iij.de hoτtoτum cultoτibus, und spτicht der rot Lattich den wir für den grósten achten, nent er Cypτiam lactucam, den andern nent er Lactucam Cappadocam, mit den bleichen blettern halten wir für den aller gemeinsten, unnd den dτitten nent er Cecilianam, das ist der sŭssest mit den kópflin, darnach der kraus Lattich. (Cypria. Cappadoca. Ceciliana. Crispa. )

So seind nun alle zame Lattich fast nütse und gesunden kreüter, wiewol sie auch nicht bei den årtzen vil gebτaucht werden, jr ding můþ als frembd sein. Hie mercke aber ein jeder wie Serapio vom Lattich schτeibt, nemlich das er jm vast wol darmit geholffen hab, und die hitzige Choleram vertriben. (Hitzige Cholera. Augustus.) Zů dem bezeügt Plinius, es hab der artzet Musa dem groþmechtigen Keiser Augusto in seiner kranckheit mit Lattich geholffen. Deþgleichen [236} Galenus lib.ij. Alimentoτum de Lactuca, schτeibt vil und lobt den Lattich für alle eþkreütter, sagt er hab jm in seiner jugent und alter wol bekommen, die hitzige magen gallen vertriben, und von der unrůw zům schlaff gefoτder. (Galenus. Magen gallen.) Das hab ich auch darumb mit kurtzen woτten wóllen auff decken, ob villeicht diþ gesund kraut, sampt andern widerumb móchten inn bτauch kommen. Platina lehτt Lattich bereitten lib.iiij. Lattich heiþt in Galeno Thτidacine, und der wild Chondτila. Bei dem Avicenna Alchace.

Von der Krafft und Würckung.

Alle zame und auch die wilde Lattich kreütter seind feüchter kalter substantz, mógen in den speisen und artznei jnnerlich und Eüsserlich genommen werden, darumb das sie gůte narung und rein geblŭt bτingen, für andern koch kreütter. (Rein geblŭt.)

Innerlich.

Der zam Lattich, sonderlich der zart und krauþ, bekompt wol dem hitzigen magen, in der speiþ genossen, wie solchs Serap.ca.ccxxxix.von jm selber bezeügt. Mŭþlin von Lattich gemacht, bτingen gůte narung dem verfallenen leib, berŭffen den schlaff, erweichen den bauch, foτderen und mehτen die versigen milch, stillen den schmertzen, doch Lattich kreütter stets in der kost gebτaucht, macht dunckel augen, vertreibt geilheit, und schampare treume, alle die so keüschheit zůhalten gelobt haben, solten nichts dann Rauten und Lattich kreütter essen und bτauchen, was hie von dem Lattich kraut gesagt ist, soll auch von samen und dem gebτanten wasser verstanden werden. (Lattich mŭser. Gůte narung. Schlaaf. Bauch, milch, Schmertzen. Kloster artznei.)

Lattich ist ein besonder gůt kraut den alten leüten, dann er behelt die gůte feüchtigkeit bei jnen, umb des willen hat on zweiffel Galenus da er alt war stets Lattich mit wurtz genossen, sagt Antonius Gaizo de somno, capite ij. Wer nit wurtz hat mag den lattich mit Müntzen und Petersilgen kreütter bτauchen, schτeibt Constantinus lib.v.cap.xvj. (Gůte feüchte. Constantinus.)

Der wild Lattich hat fast gleiche Würckung, doch in der qualitet kalter, beinahe wie die Magsamen kreütter, denen so nit schlaaffen mógen dienstlich in der kost genossen, oder Eüsserlich auffgelegt, gemelte Würckung haben der samen und gebτante wasser und safft.

Eüsserlich.

Alle hitzige pτesten des haupts, der lebern und magen, mógen mit Lattich kreüter, oder der selbigen gebτantem wasser hinderschlagen und gedempfft werden, grŭn auffgelegt, oder leine dŭchlin im wasser oder safft genetzt und in voτiger weiþ erwólt werden. (Hitzige glider. Repercuþiva.)

Van sla. Kapittel 86.

Plinius de zeer geprezen man maakt met zijn wilde sla in 20^ste boek in 7^de kapittel dat ik de geteelde of tamme sla ook moet gedenken, dat vindt men bij onze tuinmannen ten minste drie tamme geslachten, zijn alle drie melkkruiden, van aard zacht en week gewinnen echter alle samen aan de stengels ruwe doorntjes, desgelijks aan de bladeren, op de ribben uitwendig tegen de aarde veel kleine en zachte stekels vooral zo ze oud worden wat ook de oude Theophrastus libro 1 kapittel 16 heeft waar genomen. Het zijn ook alle sla kruiden, tam en wild, wat bitter, hoewel de tamme en jonge sla gewoonlijk zoet is daarom Theophrastus leert libro 7 kapittel 2 wanneer de sla besneden wordt moet er van nood wegen zoet blijven, dat acht ik vanwege zijn jeugd etc. Zo weten nu alle koks hoe ouder sla is, hoe bitterder het wordt, daarom diezelfde moes bij ons niet meer in potten komen wanneer ze aanvangen in de [235] stengel te dragen, dat geschiedt ook de andijvie, de ganstong, het koolkruid en andere etc.

De eerste tamme en grote sla gewint brede bladeren met zwartgroene kleur vermengt gelijk zoals de grote groene biet, doet zich tegen het hart tezamen zoals die kleine witte koolhoofdjes, gewint witte ronde wortels, ettelijke ook met witkleurige bladeren, gewint ook hoofdjes.

Dat andere geslacht met de bladeren zoals eikenloof of zomerdoorn, uitgesneden en van kleur Zwitsers groen, de bladeren worden matig lang.

Gekroesde sla is de derde en schoonste, wordt Zwitsers groen of witgroen, aller ding in de bladeren gevouwen, rimpelig, tezamen gedrongen en ook gekerfd, aan te zien zoals een kalfkrop. Deze sla gewinnen alle drie hoge ronde stengels wat manshoog. Aan bovenste van de top dragen alle uitlopers of takjes hun kleine gevulde bloempjes zoals de sterretjes. Na de rijping vliegt het behaarde zaad daarheen zoals aan het kruiskruid.

De grootste sla echter heeft een witkleurig zaad, de andere alle beide zwartgrauwe zaden, groter dan geen andijvie. Deze sla moet men jaarlijks van zaden vernieuwen en mogen door het jaar geplant worden in de tuinen. Het gebruik van hun zaad is in maart, april en mei zoals dat Columnella en Palladius leren, ettelijke wortels worden bruikleurig.

Er wordt noch een sla aan de buitenkant van de tuinen, naast de tuinen en muren gevonden die teelt zichzelf van het tamme tweede geslacht, is grover en met zijn stekels ruwer dan de opgenoemde, aan smaak erg bitter, wordt niet gebruikt, het is dan erg jong en zacht.

In de donkere en vochtige wouden groeit een sla met stengels, stekels en bladeren de gewone andijvie gelijk, de bloempjes worden bruinrood, de zaden klein, gans zoals andijvie, vliegt ook met zijn grauw haar daarvan.

Van de namen.

(Lactuca sativa) Theophrastus libro 7 kapittel 4 zegt van drie sla, een heet Rotundicaulis, de ander Laticaulis, de derde Laconicum. Dergelijke doet Columnella libro 6 kapittel 3 de hortorum cultoribus, en spreekt de rode sla die we voor de grootste achten noemt hij Cypriam lactucam, de andere noemt hij Lactucam Cappadocam, met de bleke bladeren houden we voor de aller gewoonste en de derde noemt hij Cecilianam, dat is de zoetste met de kopjes, daarna de gekrulde sla.

Zo zijn nu alle tamme sla erg nuttige en gezonde kruiden, hoewel ze ook bij de artsen niet veel gebruikt worden, hun ding moet als vreemd zijn. Hier merkt echter iedereen zoals Serapio van sla schrijft, namelijk dat het hem erg goed daarmee geholpen heeft en de hete gal verdreven. Boven dat betuigt Plinius heeft de arts Musa de zeer machtige keizer Augustus in zijn ziektes met sla geholpen. Desgelijks [236} Galenus libro 2 Alimentorum de Lactuca schrijft veel en looft de sla voor alle eetkruiden en zegt hij heeft hem in zijn jeugd en oudheid goed bekomen, de hete maag gallen verdreven en van de onrust tot slaap bevordert. Dat heb ik ook daarom met korte woorden willen opdekken of mogelijk dit gezonde kruid samen met andere wederom mochten in gebruik komen. Platina leert sla bereiden libro 4. Sla heet in Galenus Thridacine en de wilde Chondrila. Bij Avicenna Alchace.

Van de kracht en werking.

Alle tamme en ook de wilde sla kruiden zijn vochtige koude substantie, mogen in de spijzen en artsenij innerlijk en uiterlijk genomen worden daarom dat ze goede voeding en rein bloed brengen, voor andere kook kruiden.

Innerlijk.

De tamme sla en vooral de zachte en gekrulde bekomt goed de hete magen, in de spijs genoten zoals zulks Serapio kapittel 239 van hem zelf betuigt. Moes van sla gemaakt brengt goede voeding het vervallen lijf, beroept de slaap, weekt de buik, bevordert en vermeerdert de opgehouden melk, stilt de smarten, doch sla kruiden steeds in de kost gebruikt maakt donkere ogen, verdrijft geilheid en beschaamde dromen, alle die zo kuisheid te houden beloofd hebben zouden niets anders dan ruit en sla kruiden eten en gebruiken, wat hier van sla kruid gezegd is zal ook van zaden en het gebrande water verstaan worden.

Sla is een bijzonder goed kruid de oude mensen, dan het behoudt de goede vochtigheid bei hen, daarom heeft zonder twijfel Galenus toen hij oud was steeds sla met kruid genoten zegt Antonius Gaizo de somno, kapittel 2. Wie geen kruiden heeft mag de sla met munt en peterselie kruiden gebruiken schrijft Constantinus libro 5 kapittel 16.

De wilde sla heeft vast gelijke werking, doch in de kwaliteit kouder, bijna zoals de papaver zaden kruiden, diegenen zo niet slapen mogen dienstig in de kost genoten of uiterlijk opgelegd, gemelde werking hebben de zaden en gebrand water en sap.

Uiterlijk.

Alle hete gebreken van het hoofd, de lever en maag mogen met sla kruiden of datzelfde gebrande water neergeslagen en gedempt worden, groen opgelegd of linnen doekjes in water of sap genat en in vorige wijze gebruikt worden.

Von Pfaffen róτlin. Cap. LXXXVII.

Wir seind wider an die milch kreütter kommen, deren auch vil seind, als Lattich, die Magsamen, die Schólwurtz, die Spτingwurtz, Wolffs [237] milch, Endivia, Dudistel, Meüþoτ und die Pfaffen róτlin, groþ und klein. Das gróst ist auff der erden Circkels weiþ auþgespτeit, die bletter zů beiden seitten zerspalten, wie der jung Wegwart, doch feiþter und linder als Lattich. Seine zerkerfften zehn vergleichen sich den grossen segen zehnen. Die Rippen so durch die bletter gehen, seind gegen der wurtzel leibfarb rot. Die wurtzel weiþ und schlecht mit wenig fåseln. Mitten auþ dem stock des gewächs dτingen im anfang des Apτillen, hole, lange glatte róτlin, als stro hålmer on knópff, an obersten der róτlin grŭne gestirnte kópflin, wie Oliven anzůsehen, so die selben auffgehn, werden sie zů schónen geelen dotter farben gefüllten blůmen, als gemalte schóne Sonnen. Als bald aber dise blůmen zeittigen, werden harechte, runde unnd wollechte kópff darauþ, die fliehen sehτ bald (wann sie vom lufft bewegt werden) darvon, das ist der samen, als dann stehn die róτlin mit den weissen beschoτnen runden blatten ledig, wie die nackete Münchs kópff. Das gantz gewåchs gibt bittere milch. Jm meyen verwelcken die róτlin sampt den beschoτnen Münchs platten, doch ist das kraut uber jar zů finden in den graþgårten, auff den Kirchhófen, gemein hinder den zeünen, unnd verwandelt sich das kraut nicht in Wegwart, wie ettlich treumen.

Das klein ist dem grossen in allen dingen ånlich, doch kleiner und schwartzgrŭner. Die wurtzel ist im grund abgebissen, ist under dem Abbiþ beschτiben, gibt vast bittere milch.

Von den Namen.

Mit uτlaub des wolgeboτnen Herτn von newen Ar, spτech ich das dise kreütter seien nit Hasenfůþ oder λαγώποντ. Also auch mit uτlaub des hochgelehτten Hermolai Barbari, sag ich das Benedict wurtzel nit sei λαγώποντ uτsach das kein gestalt oder natur des Hasenfůþ an der Benedicten gespŭrt würt, will derhalben Benedicten wurtz ein Nardum Garyophyllatam bleiben lassen, wie gemelt is. Was aber Hasenfůþ sei, wóllen wir hernach hóτen, sagen jetzund von disem kraut Rostropoτcino, od Lewen zan, und spτechen unverholen es seien die Hieracia, oder die wysen und weg Lat {Hieracia.) (R ) [238] tich. Dioscoτides im dτitten bůch cap.lxv.und lxvj.spτicht also. Das groþ nent man Hieracium maius, Sinchiten, Lactucam erτaticam und Sitheleas. Es mag aber wol diþ kraut wie Herτ Herman von Newen Ar sagt, Apostematica heissen, dann es fast nützlich darzů ist, am meisten das wasser davon gebτant in hitzigen bτennenden febern und Pestemen. (Apostematica.)

Zů Teütsch nent mans umb der Sonnen willen, Sonnen wirbel, Mertzen blůmen, der zeit halben. Dotter oder Eyerblůmen, umb der gålen farben willen. Pfaffenblat und Mûnchs kópff, der blatten halben. Pestemen róτlin umb der Würckung willen. Dens Leonis, Lewen zan, der bletter halben mit den spitzigen zenen. Weg oder wisen lattich, der gestalt unnd milch halben, dann es der wilden lattich art ist, als Jntibi und Endivie. (Sonnen würbel, Mertzen blůmen, Eier blůmen, Pfaffen blat, Pestement róτlin. Dens Leonis. Wisen lattich. Augen wurtzel, Augen flecken.) Móchte auch wol augen wurtzel heissen, uτsach wann dise wurtzel im Summer, so die Sonn in Virginem gehet gegraben würt, das ist umb Bartholomei, unnd dann einem menschen oder andern vihe die flecken in augen haben, an den halþ gehenckt würt, verschwinden die flecken wunderbarlich, darzů ist auch dienstlich das gebτant wasser, welches mir vil leüten erstmals verkündigt habe, derhalben im der name nit unbillich Hieracium oder wie Apul.ca.l.sagt Hieraciscon woτden ist, das ist Habbich kraut. (Habbich kraut.) Apul.ca.xxx.sagt es werd auch Thridax agria, Aspidelon oder Aspideion, Picris, Jobonsos und Lactuca sylvatica genent. Das klein heiþt in Dio.ca.lxvj.li.iiij. Hieracium minus, und nennen es ettlich auch Sonchiten, Lactucam minoτem, Agreste Jntibum und Styhessade. Die Zygeuner nennen sie klein Abbiþ, umb der wurtzel willen wie gemelt ist. Jm lant zů Hessen hab ich sie Summerdoτn hóτen nennen, umb der kleinen stacheln willen. (Summer doτn.)

Von der Krafft und Würckung.

Groþ und klein Pfaffen róτlin seind kŭler natur, mógen in hitzige pτesten der feber, der pestemen, unnd dergleichen, nützlich in den leib und Eüsserlich erwólt werden.

Jnnerlich.

In den hitzigen Pestemen unnd bτennenden Febern, weiþ ich kaum ein edeler wasser als eben das wasser von den Pfaffen róτlin gebτant, jederweilen iij.oder iiij.lóffel voll gedτuncken, solch wasser miltert das stechen, bτingt růwe, stillet den hůsten, unnd leschet die hitz. Der safft vom grossen Pfaffen róτlin gedτuncken, ist dem erhitzigen magen bequemlich. Aber dz gebτante wasser ist aller ding anmŭtiger zůbτauche. (Hitzige feber. Stechen. Hůsten.

Eüsserlich.

Das best augen wasser zů den flecken, soll auþ Pfaffen róτlin kraut und wurtzel gebτant werden, jedoch thůt solchs auch der safft, und ist in seiner Würckung, in die dunckelen augen gethon, vil krefftiger. (Augen flecken.)

Das grŭn kraut Eüsserlich auffgelegt, oder tŭchlin im wasser genetzt und genützt, leschet alle hitz der schwartzen bτennenden blatern, an den beine, bτüsten und gemechten, bekumpt auch wol dem hitzigen glider wee, dz wasser mit tŭchlin ubergschlagen. (Schwartz blatern.) [239]

Die weiber pflegen sich auch under den augen mit disem wasser zůweschen, verhoffen dardurch ein lauter angesicht zů erlangen, unnd die rote purpur oder blåterlin darmit zůvertreiben. (Lauter angesicht.)

Van paardenbloem. Kapittel 87.

We zijn weer aan de melk kruiden gekomen waarvan er ook veel zijn zoals sla, papaverzaden, stinkende gouwe, springkruid, wolfsmelk, [237] andijvie, dauwdistel, muizenoor en paardebloem, groot en klein. De grootste is op de aarde cirkels wijs uitgespreid, de bladeren aan beide zijden gespleten zoals de jonge cichorei, doch vetter en zachter zoals sla. Zijn gekerfde tanden vergelijken zich de grote zaag tanden. De ribben zo door de bladeren gaan zijn tegen de wortel vleeskleurig rood. De wortel wit en recht met weinig vezels. Midden uit de stek van het gewas dringen in aanvang van april holle, lange gladde roertjes zoals strohalmen zonder knoppen, aan bovenste van het roertje groen gesternde kopjes zoals olijven aan te zien en zo dezelfde opengaan worden ze tot mooie gele dooier kleurige gevulde bloemen zoals getekende mooie zon. Zou gauw echter deze bloemen rijpen worden harige, ronde en wollige koppen daaruit en die vliegen zeer gauw (als ze van de lucht bewogen worden) daarvan, dat is het zaad en dan staan de roertjes met de witte geschoren ronde blaartjes leeg zoals de naakte monnik koppen. Dat ganse gewas geeft bittere melk. In mei verwelken de roertjes samen met de geschoren monnik koppen, toch is dat kruid het hele jaar te vinden in de grastuinen, op de kerkhoven, algemeen achter de tuinen en verandert zich dat kruid niet in cichorei zoals ettelijke dromen.

De kleine is de grote in alle dingen gelijk, doch kleiner en zwartgroener. De wortel is in grond afgebeten, is onder de afbijt beschreven en geeft erg bittere melk.

Van de namen.

(Taraxacum officinale, Chondrilla juncea,) Met verlof van de weledel geboren heer van Nieuwe Ar spreek ik dat deze kruiden geen hazenvoet of λαγώπονr zijn. Alzo ook met verlof van de zeer geleerde Hermolaus Barbarus zeg ik dat Cnicus benedictus wortel niet is λαγώπονr, oorzaak dat geen gestalte of natuur van de hazenvoet aan de benedicten gespoord wordt, wil daarom benedicten kruid een Nardum Garyophyllatam blijven laten zoals gemeld is. Wat echter hazenvoet is willen we hierna horen en zeggen nu van dit kruid Rostro porcino of leeuwentand en spreken onverholen het is dat Hieracia of de weiden en wegsla. [238] Dioscorides in derde boek kapittel 65 en 66 spreekt alzo; De grote noemt men Hieracium maius, Sinchiten, Lactucam erraticam en Sitheleas. Het mag echter wel dit kruid zoals heer Herman van Newen Ar zegt, Apostematica heten, dan het erg nuttig daartoe is en aan meeste dat water daarvan gebrand in hete brandende koortsen en etterende gezwellen.

In Duits noemt men het vanwege de zon zonnen wervel, (Sonnen wirbel, Mertzen blůmen) maart bloemen vanwege de tijd. Dooier of eibloemen vanwege de gele kleur. Paterblad en monnikkop (Pfaffenblat und Mûnchs kópff) vanwege de blaartjes. Gezwellen roertjes vanwege de werking. Dens Leonis, leeuwentand vanwege de bladeren met de spitse tanden. Weg of weide sla, vanwege de gestalte en melk, dan het een wilde sla aard is zoals Intibi en Andijvie. Mag ook wel ogen wortel (augen wurtzel) heten, oorzaak als deze wortel in zomer zo de zon in Maagd gaat gegraven worden, dat is om Bartholomeus, en dan een mens of ander vee die vlekken in ogen hebben aan de hals gehangen wordt verdwijnen die vlekken wonderbaarlijk, daartoe is ook dienstig dat gebrande water welke me veel mensen de eerste keer verkondigd verkondigt hebben, daarom het de naam niet onbillijk Hieracium of zoals Apuleius kapittel 50 zegt Hieraciscon geworden is, dat is havikskruid. Apuleius kapittel 30 zegt het wordt ook Thridax agria, Aspidelon of Aspideion, Picris, Jobonsos en Lactuca sylvatica genoemd. De kleine heet in Dioscorides kapittel 66 libro 4 Hieracium minus en noemen ettelijke het ook Sonchiten, Lactucam minorem, Agreste Intibum en Styhessade. De Zigeuners noemen het kleine afbeet vanwege de wortel zoals gemeld is. In land te Hessen heb ik het zomerdoorn horen noemen vanwege de kleine stekels.

Van de kracht en werking.

Grote en kleine paardebloem zijn koele natuur, mogen in hete gebreken van de koorts, de gezwellen en dergelijke nuttig in het lijf en uiterlijk aanbevolen worden.

Innerlijk.

In de hete gezwellen en brandende koortsen weet ik nauwelijks een edeler water als even dat water van de paardebloem gebrand, elke keer 3 of 4 lepels vol gedronken, zulk water milt dat steken, brengt rust, stilt de hoest en lest de hitte. Het sap van grote paardebloem gedronken is de verhitte maag bekwaam. Maar dat gebrande water is aller ding aanmoedigend te gebruiken.

Uiterlijk.

Dat beste ogen water tot de vlekken zou uit paardebloem kruid en wortel gebrand worden, tot doet zulke ook het sap en is in zijn werking, in de donkere ogen gedaan, veel krachtiger.

Dat groen kruid uiterlijk opgelegd of doekjes in water genat en genuttigd lest alle hitte van de zwarte brandende blaartjes, aan de benen, borsten en geslacht, bekomt ook goed de hete ledenpijn, dat water met doekjes overgeslagen. [239]

De vrouwen plegen zich ook onder de ogen met dit water te wassen en hopen daardoor een zuiver aangezicht te verkrijgen en de rode purperen of blaartjes daarmee te verdrijven.

Hasenfůsz zweierlei. Von Hasenstrauch, und Hasen Lattich. Cap. LXXXVIII.

Pfaffen blatten machen das ich des Hasen strauchs und Hasen Lattichs gedencke můþ, uτsach, das ettlich vermeinen Hasenfůþ sei das Rostrum poτcinum, so wir aber nun wissen das Rostrum poτcinum Hieracium ist, mŭssen wir den Hasenfůþ sonst suchen, nemlich under seinem capitel, davon Dios.lib.iiij.xix.schτeibt. Wiewol Dios.und nach jhm Galenus, Aegineta und Plinius, alle des gewåchs gedencken, doch mit wenig woτten, sagen sie doch nit wie es gestalt sei, sonder allein, das man es bτauch für den bauchfluþ, doch kan man auþ seiner Etymologi mercken, wie dann auch Apuleius cap.xvj.azeigt, das diþ kraut einem Hasenfůþ můþ gleich sein wie dann sein nam λαγώποτ mit sich bτingt. So weiþ ich nun kein kraut das einem Hasenfůþ åhnlich sehe, sonder ettliche blůmen, fürnemlich ein Klee geschlecht, (Hasenklee.) von den Lotis, das selbig wachþt auff dürτen feldern, auff ungebawten und gebawten åckern, das kraut ist ein Klee, kleiner dann des stein Klees, mit einer langen holtzechten wurtzel.Gegen dem Bτachmonat gewint es vil schóner dotter gåler blŭmlin, wie die Pfrymmen, etwan zehen oder zwólff auff einem stengel, etwann fünff oder sechs neben einandern, und zů rings umb, das also ein jedes stengelin mit seinen blůmen einem fůþ ånlich ist. So die blŭmlin auþfallen, werden fünff oder etwann sechs schóttlin neben einander darauþ, anzůsehen wie ein hŭnerfůþ oder als ein taubenfůþ, darinn findt man kleinen samen als Wicken, von disem Hasenfůþ weiters an seim oτt.

Abermals in dürτen heiden findt man blŭmlin von vilerlei farben, weiþ, rot, bτaun, und gespτengt, gefoτmiert wie Reinblůmen, blŭen im Apτillen.

Deren kraut ist wie ein kleine Meüþóτlin, gantz eschenfarb. Dise blŭmlin (R ij) [240] nent man umb der blůmen willen Hasen pfótlin, oder dópflin, umb d bletter willen heissen sie auch Meüþóτlin, von disem auch an eim anderen ort.

(3. Hasen lattich.) Wóllen nůn von Hasenstrauch of Hasen lattich sagen, welches ist ein kleines streüchlin, des bletter seind auff d erden, als ein redlin auþgespτeit, die bletter auþ geschnitten mit keτffen, als dz kleinst Hieτacium, doch kleiner, gewinnt sehr dünne glatte helmer, oder stengelin, mit gålen blůmen, würt gemeinlich jnn den früchten funden, etwan auch auff ungebawten åckern und willerichen, etwan auch auff den dürren rechen.

Von den Namen.

Das mit den gålen dτauschelichten blůmen, nent man uff dem Gaw allenthalben Hasenpfótlin, dz halt ich für das recht λαγώπτ d alten, welches Dios.lib.iiij.cap.xix. Leporis Cyminum, und Leporinum pedem nent.

Das ander nent man auch Hasenpfótlin im Westerich, dann die blŭmlin seind auch einem Hasenfŭþlin gleich, darumb sie umd den Rheinstrom auch Meüþ órlin genent werden.

Vom Hasenlattich hab ichs nichts gefunden, auþ genommen in dem Apuleio cap.cxiij.nent es Lactucam leporinam, darumb wann die Hasen im summer von hitzen schwach werden, erkŭlen sie sich mit disem Lattich und ist fast das kleinst lattich kraut, under allen milch kreüttern. (Hasen artznei.)

Von der Krafft und Würckung.

Diser lattich hat ein widerwertige natur den leib zů eróffnen, unnd auch zůschliessen, würt innerlich und eüsserlich genützt.

Innerlich.

Hasenfůþ oder lattich in wein gesotten und gedτuncken, stillet und stopffet die bauchflüþ. Das gedóτrt pulver mit wein gedruncken weicht den harten bauch, ist ein feber darbei, sol man des krauts pulver mit wasser einnemen, oder das kraut in wasser sieden. (Bauch fluþ. Apul.cap.61. Harten bauch.)

Eüsserlich.

Hasenfůþ zerstossen, und uff die geschwollene hufftbelg gelegt, druckt nider die geschwulst. (Geschwulst.)

Hasen lattich den febricanten unwissend under das küssen gelegt, soll ein bůþ sein für das feber.

Die augbroen mit den safft bestrichen, vertreibt und macht auþ fallen die hårlin. (Feber abthŭn. Apul.cap.113. Har vertreiben.)

Hazenvoet tweevormig. Van hazenstruik en hazen sla. Kapittel 88.

Paardebloem maakt dat ik de hazestruik en hazensla gedenken moet, oorzaak dat ettelijke menen hazenvoet is dat Rostrum porcinum, zo we echter nu weten dat Rostrum porcinum Hieracium is moeten we de hazenvoet anders zoeken, namelijk onder zijn kapittel waarvan Dioscorides libro 4 kapittel 19 schrijft. Hoewel Dioscorides en na hem Galenus, Aegineta en Plinius alle dat gewas gedenken, doch met weinig woorden en zeggen ze toch niet hoe de gestalte is, maar alleen dat men het gebruikt voor de buikvloed, toch kan men uit zijn etymologie merken , zoals dan ook Apuleius kapittel 16 zegt, dat dit kruid een hazenvoet gelijk moet zijn zoals dan zijn naam λαγώποr met zich brengt. Zo weet ik nu geen kruid dat een hazenvoet gelijker is vooral ettelijke bloemen, voornamelijk een klavergeslacht van de Lotus, datzelfde groeit op droge velden, op ongebouwde en gebouwde akkers, dat kruid is een klaver en kleiner dan de steenklaver met een lange houtachtige wortel. Tegen juni gewint het vele mooie dooier gele bloempjes zoals de brem ongeveer 10 of twaalf op een stengel en ongeveer vijf of zes naast elkaar en ringsom zodat alzo elk stengeltje met zijn bloemen een voet gelijk is. Zo de bloempjes uitvallen worden vijf of ongeveer zes schotjes naast elkaar daaruit, aan te zien zoals een hoendervoet of zoals een duivenvoet daarin vindt men kleine zaden zoals wikken, van deze hazenvoet verder aan zijn oord.

Ook in droge heiden vindt men bloempjes van velerlei kleur, wit, rood, bruin en gespikkeld, gevormd zoals rijnbloemen, bloeien in april.

Dat kruid is zoals een kleine muizenoor, gans askleurig. Deze bloempjes [240] noemt men vanwege de bloemen hazenpootjes of dons, vanwege de bladeren heten ze ook muizen oren, van deze ook aan een andere oord.

Willen nu van hazestruik of hazensla zeggen welke is een klein struikje, de bladeren zijn op de aarde als een radje uitgespreid, de bladeren uitgesneden met kerven zoals de kleinste Hieracium, doch kleiner, gewint zeer dunne gladde helmen of stengeltjes met gele bloemen, wordt gewoonlijk in de vruchten gevonden, wat ook op ongebouwde akkers en weelderige, wat ook op de droge rekken.

Van de namen.

(Sonchus arvensis, Crepis tectorum, Crepis capillaris) Dat met de gele bossige bloemen noemt men op de Gaw overal Hasenpfótlin, dat hou ik voor dat echt λαγώπr der ouden welke Dioscorides libro 4 kapittel 19 Leporis Cyminum en Leporinum pedem noemt.

De andere noemt men ook Hasenpfótlin in Westerich, dan de bloempjes zijn ook een hazenvoetje gelijk, daarom is het om de Rijnstroom ook muisoortje genoemd geworden.

Van hazensla heb ik niets gevonden, uitgezonderd in Apuleius kapittel 113 noemt het Lactucam leporinam, daarom als de hazen in zomer van hitte zwak worden verkoelen ze zich met deze sla en is vast het kleinste sla kruid onder alle melkkruiden.

Van de kracht en werking.

Deze sla heeft een tegengestelde natuur het lijf te openen en ook toe te sluiten, wordt innerlijk en uiterlijk genuttigd.

Innerlijk.

Hazenvoet of sla in wijn gekookt en gedronken stilt en stopt de buikvloed. Dat gedorde poeder met wijn gedronken weekt de harde buik en is er een koorts daarbij zal men het kruid poeder met water innemen of dat kruid in water zieden.

Uiterlijk.

Hazenvoet gestoten en op de gezwollen voetbal gelegd drukt neer de zwellingen.

Hazensla de koortsige onwetend onder dat kussen gelegd zal een boete zijn voor de koorts.

De wenkbrauwen met het sap bestreken verdrijft en maakt uitvallen die haartjes.

Von Endivia. Cap. LXXXIX.

Zwo zamer Endivien findt man bei uns in den gårten, die ein můþ aber gezielt werden. Das gróst ist mit seinen blettern den lattichen etwas gleich. Ein jedes blat als ein zung anzůsehen, nit zerspalten. (Genþ zungen.) Ist vor zeitten auþ Burgundia zů uns kommen, daher sie ein edle Fürstin von Troia geborn, hat bringen lassen, und folgens in dz Hertzogthumb auþgetheilt worden τc. Der samen von diser Endivien ist schwårtzer dann kein Lattich sa [241] men, so der in grund gewoτffen würt, gerat de selbig am liebsten in kaltem schattechten erdtrich, mag den Winter, ehe dz er in die stengel steiget, wol dulden, das jm Columella libτo xij.cap.iij.zeügnuþ gibt, unnd mit der warheit also erfunden würt.

(2.) Diser samen wiewol er dem lattich samen vast gleich ist, geht er doch auff in ungebawten feldern etwann hinder den mauren unnd auff den steinen, ehe dann inn wolgebawtem erdtrich. Gewinnt am andern jar seine runde, dicke hohe stengel, voller milch, ein beumlin gleich, in der hóhe vil neben zincken, und mit kleinen zungen blettern gezieret, die tragen bleichgele blůmen wie aller Lattich, fliegen mit den samen nach der zeittigung davon als Creützwurtz. Die milch und safft von Endivien seind alle zeit bitter.

(2.) Das ander und gemein Endivia kraut, ist dem erst gemelten mit steengeln, blůmen, unnd samen gleich, allein ist das der underscheid, die bletter seind auþgeschnitten mit gróssern kerffen, wie Pfaffen róτlin, aber sonst fast groþ mit seinen stengeln, die werden ettwan bτaunfarb, voller kleiner stacheln, auff allen rippen der bletter, wachþt in gårten, gern bei den mauren. Jm Elsas findt mans von jm selbs bei den Weingarten wachsen, an rechen und mauren, dieweil diser kreütter samen selten gar gesamlet, würt er wie der staub hin un d wider vom windt gewoτffen. (Elsaþ.)

Von den Namen.

Obgeschτibene Endivien halt ich für die zamen, davon Diosco.lib.ij.ca.cxxj.schτeibt, under den Seris, und sagt man nennen sie Jntyba, daher der namen Endivie kommen ist. Die woτt Dios.lauten also. Seris (R iij) [242] ist zwei geschlecht, das ein mit den bτeiten blettern, ist dem Lattich gleich, Das ander mit seinen schmalen blettern, würt jn der kost gebraucht, und ist bitter, welche wort mit obgenenten unsern Endivien zůtragen, so bτaucht man sie auch in jrer jugent in den kuchen, und mógen dise zwei kreüter zü teütsch zame Endivie, oder Genþzungen getaufft werden. (Genþzungen. Scariola.) Jm Serapione seind sie bede Scariole oder Serriole genant, capite cxliij. Hie jτren mich nit die newen, so vil geschlechts zelen, und jrer keins vom andern zů entscheiden wissen, Plinius libro xx.cap.viij.schτeibt von disen gar oτdenlich, wóllen fürter zů den Dudisteln (welche nichts anders dann wilde Jntyba seind) greiffen, und von den selben auch ein wenig sagen, Plinius lib.xx.capite viij.und Platina lib.iiij.nennen dise Jntyba Chreston, und Pancτation. Jn Constantino ist Endivia und Scariola ein ding lib.v.cap.xvj. (Constantinus.)

Von der Krafft und Würckung.

Alle Endivia und Genþzungen zam und wild, seind fast einerlei qualitet und eigenschafft, dann sie kŭlen und eróffnen die leber und miltz, mógen jnnerlich und eüsserlich zů der artznei genützt werden.

Innerlich.

Endivia kreütter in der speiþ genossen, stopffen den bauch, stillen den hitzigen schmertzen des magens, fürnemlich die wild in essig genossen. (Bauch stopffen.)

Das wasser van Endivia kraut gebτant und gedτuncken, leschet den unnatürlichen durst in der pestilentz, bekompt wol der hitzigen lebeτn unnd magen. Jn allen hitzigen febern mag man on schaden Endiviene wasser bτauchen, des gleichen in der schweiþ und lungen hitz. (Magen hitz, Durst. Pestilentz. Feber. Schweiþ sucht.)

Eüsserlich.

Endivien kraut mit geτsten mål und blei weiþ zerstossen, gibt ein gůt pflaster zů allen hitzigen geschwulsten, sonderlich für das wild fewτ. (Wild fewτ.)

Die wurtzel zerstossen, und mit jrem safft auffgelegt, heilet spinnen und Scoτpion stich. (Spinnen stich.)

Endivien wasser mit leinen dŭchlin uber die entzündte hitzige augen gelegt, zeucht auþ den bτant, und stillet das weethumb. (Hitzige augen.)

Henffen werck in gemeltem wasser genetzt, und uber die entzündte Leber geschlagen, leschet die hitz der selbigen mit gwalt, das werck sol offt wider jm wasser genetzt werden. (Entzündte leber.)

Van andijvie. Kapittel 89.

Twee tamme andijvie vindt men bij ons in de tuinen, de ene moet echter geteeld worden. De grootste is met zijn bladeren de sla wat gelijk. Elk blad als een tong aan te zien, niet gespleten. Is voor tijden uit Bourgondië tot ons gekomen, vandaar ze een edele vorstin van Troje geboren heeft brengen laten en vervolgens in dat hertogdom uitgedeeld geworden etc. De zaden van deze andijvie is zwarter dan geen sla zaad [241] en zo het in grond geworpen wordt groeit dezelfde het liefste in koud beschaduwd aardrijk, mag de winter eer dat het in de stengel stijgt wel dulden dat hem Columella libro 12 kapittel 3 getuigenis geeft en met de waarheid alzo gevonden wordt.

Deze zaden, hoewel het de sla zaden erg gelijk is, gaat het toch op in ongebouwde velden wat achter de muren en op de stenen, eerder dan in goed gebouwd aardrijk. Gewint in het volgende jaar zijn ronde, dikke hoge stengel vol melk, een boompje gelijk en in de hoogte veel uitlopers en met kleine tongachtige bladeren versiert, die dragen bleekgele bloemen zoals alle sla, vliegen met de zaden na de rijping daarvan zoals kruidkruid. De melk en sappen van andijvie zijn altijd bitter.

De andere en gewone andijvie kruid is de eerst gemelde met stengels, bloemen en zaden gelijk, alleen is dat het onderscheid dat de bladeren zijn uitgesneden met grote kerven zoals de paardebloem, maar anders en vast groot met zijn stengels, die worden wat bruinkleurig vol kleine stekels op alle ribben van de bladeren, groeit in tuinen en graag bij de muren. In Elzas vindt men het van zichzelf bij de wijntuinen groeien, aan rekken en muren omdat deze kruiden zaden zelden verzameld wordt, wordt het zoals het stof heen en weer van de wind geworpen.

Van de namen.

(Cichorium endivia, Sonchus oleraceus) Opgeschreven andijvie hou ik voor de tamme waarvan Dioscorides libro 2 kapittel 121 schrijft onder de Seris en zegt men noemt het Intyba, vandaar de naam andijvie gekomen is. De woorden Dioscorides luiden alzo’. Seris [242] is twee geslachten, de ene met de brede bladeren is de sla gelijk, de andere met zijn smalle bladeren wordt in de kost gebruikt en is bitter’, welke woorden met opgenoemde onze andijvie toedragen, zo gebruikt men ze ook in hun jeugd in de keuken en mogen deze twee kruiden in Duits tamme andijvie of ganstong gedoopt worden. In Serapio zijn ze beide Scariole of Serriole genoemd, kapittel 143. Hier verwarren me niet de nieuwen die zo veel geslachten tellen en van hen geen van de andere te ontscheiden weten, Plinius libro 20 kapittel 8 schrijft van deze erg ordelijk, wil verder tot de dauwdistels (welke niets anders dan wilde Intyba zijn) grijpen en van dezelfde ook een weinig zeggen, Plinius libro 20 kapittel 8 en Platina libro 4 noemen deze Intyba Chreston en Pancration. In Constantinus is andijvie en Scariola een ding, libro 5 kapittel 16.

Van de kracht en werking.

Alle andijvie en ganstong, tam en wild, zijn vast een en dezelfde kwaliteit en eigenschap, dan ze koelen en openen de lever en milt, mogen innerlijk en uiterlijk tot de artsenij genuttigd worden.

Innerlijk.

Andijvie kruiden in de spijs genoten stoppen de buik, stillen de hete smarten van de maag, voornamelijk de wilde in azijn genoten.

Dat water van andijvie kruid gebrand en gedronken lest de onnatuurlijke dorst in de pest, bekomt goed de hete lever en maag. In allen hete koortsen mag men zonder schade andijvie water gebruiken, desgelijks in de zweet en longhitte.

Uiterlijk.

Andijvie kruid met gersten meel en loodwit gestoten geeft een goede pleister tot alle hete zwellingen, vooral voor het wild vuur.

De wortel gestoten en met zijn sappen opgelegd heelt spinnen en schorpioen steek.

Andijvie water met linnen doekjes over de ontstoken hete ogen gelegd trekt uit de brandt en stilt de pijn.

Hennep werk in gemeld water genat en over de ontstoken lever geslagen lest de hitte diezelfde met geweld, dat werk zal vaak weer in water genat worden.

Von Genszdistel, Sawdistel, Dudistel. Cap. XC.

Gleich wie der Endivien zwo seind, eine mit zerkeτfften, die ander mit gantzen Lattich blettern, bede wie zungen anzůsehen, under welchen die zerschnitten die schmalest und aller gemeinst ist. (1.2.) Also seind auch zwo Genþ distel, den Endivien so gleich, das nit ein jedeτ wol scheiden mag. Es [243] seind aber die Genþdistel aller ding unkreütter, wachsen in den feiþten gårten und weingarten. (2.) Der recht underscheid zwischen disen kreüttern unnd den Endivien ist diser. Dudistel oder Genþdistel werden nit halb so groþ, noch so bτeit, mit stengel und blettern, als Endivien, dergleichen ist der samen kleiner, und die stengel hol und weich, eine mit Lattich und unzerkerfften blettern, die ander mit schmalen, spitzigen, auþgeschnittenen blettern, bede mit blůmen und samen einander gleich, doch fladert die mit den spitzen blettern im grundt hin und her wie die weissen Quecken.

(3.) Uber dise zwo findt man noch in ettlichen mauren bei den bechen ein geschlecht wachsen, würt mit blettern vast lang und schmal, auþgeschnitten wei eichen laub, die blůmen bleich gål, unnd grósser dann der andern zweien.

Von den Namen.

Ich hab den zweien wilden Genþdistel ein eigen capitel geoτdnet, ob sie mit der zeit móchten von den heimische, und herwiderumb die zamen von den wilden abgesündert werden. Dise Distel nennen ettliche Scariolas, oder Serτiolas, umb der kleinen disteln willen, daher kompt der jrτthumb, das keine von der andern will abgesündert werden. So merck nun hie der leser, das dise Distel under das Taraxacon Serapionis cap.cxliij.und under das Cicerbita Diosco.gehóτen, und heiþt dise Distel σόγχοτξάχντ Cicerbita aspera, lib.ij.cap.cxx. (Cicerbita.)

Von der Krafft und Würckung.

Wa man nit Endivia kreütter haben mag, můþ man sich an der Dudistel oder Genþdistel genŭgen lassen, dieweil sie eben der natur und art seind wie von den Endivien geschτiben ist, weitter darvon zů schτeiben uberflüþig. Es sollen aber die Dudistel mit jren geschlechten (umb jrer kŭlung willen) mehτ Eûsserlich dann in den leib genommen werden.

Eüsserlich.

Genþdistel zerstossen, oder das wasser darvon, ist gůt uber den hitzigen magen und heisse Podagrische glider geschlagen, und was sonst für hitzige pτesten mehτ erfunden werden. (Hitziger magen, Hitzig Podagra.)

Van Gansdistel, zeugdistel, dauwdistel. Kapittel 90.

Gelijk we de andijvie twee zijn, ene met gekerfde en de andere met ganse sla bladeren, beide zoals een tong aan te zien waaronder de gesneden de smalste en allergewoonste is. Alzo zijn ook twee gansdistel en de andijvie zo gelijk zodat niet iedereen goed scheiden mag. Er [243] zijn echter de gansdistel aller ding onkruiden, groeien in de vette tuinen en wijntuinen. Het echte onderscheidt tussen deze kruiden en de andijvie is deze; Dauwdistel of gansdistels worden niet half zo groot, noch zo breed met stengels en bladeren als andijvie, dergelijks is het zaad kleiner en de stengel hol en week, ene met sla en ongekerfde bladeren, de andere met smalle, spitse uitgesneden bladeren, beide met bloemen en zaden elkaar gelijk, doch fladdert die met de spitse bladeren in grond heen en weer zoals de witte kweek.

Boven deze twee vindt men noch in ettelijke muren bij de beken een geslacht groeien, wordt met bladeren vast lang en smal, uitgesneden wei eiken loof, de bloemen bleek geel en groter dan de andere twee.

Van de namen.

(Sonchus asper, Sonchus arvensis) Ik heb de twee wilde gansdistel een eigen kapittel geordend en of ze met de tijd mogen van de geteelde en daar tegenover de tamme van de wilde afgezonderd worden. Deze distel noemen ettelijke Scariolas of Serriolas vanwege de kleine distels, vandaar komt de verwarring, dat geen van de andere wil afgezonderd worden. Zo merk nu hier lezer das deze distel onder dat Taraxacon Serapio kapittel 143 en onder dat Cicerbita Dioscorides behoren en heet deze distel σόγχοrξάχνr Cicerbita aspera, libro 2 kapittel 120.

Van de kracht en werking.

Waar men geen andijvie kruiden hebben mag moet men zich aan de dauwdistel of gansdistel vergenoegen laten omdat ze even de natuur en aard zijn zoals van de andijvie geschreven is, verder daarvan te schrijven is overvloedig. En zullen echter de dauwdistel met zijn geslachten (vanwege de koeling) meer uiterlijk dan in het lijf genomen worden.

Uiterlijk.

Gansdistel gestoten of dat water daarvan is goed over de hete maag en hete jichtige leden geslagen en wat anders voor hete gebreken meer gevonden worden.

Von Wegwart wild und zame. Cap. XCI.

Sonnen würbel oder Wegwart blŭen umb Sant Johans tag, wann dz Solstitium ist, gemeinlich auff den strassen, so durch die gůte frucht åcker ziehen. Die wurtzel diser kreütter seind lang wie des Fenchels, und geben in der ersten ehe die stengel herfór wóllen, bittere milch. Das kraut und erste bletter ligen auff der erden auþgespτeit, wie das Pfaffen róτlins, doch von farben groer, rauher und kleiner, zerschnitten, daher ettlich vermeinen Pfaffen róτlin werden zů bloer wilden Wegwart. Die stengel seind zincket, mit vilen gabeln, unnd neben zweiglin, sehτ wenig mit blettlin bekleidet, sonder mit vilen knópflin geschmuckt, von unden an des stammen biþ oben auþ, an allen åsten unnd zincken. So die herauþ kriechen, wer (R iiij) [244] den liecht himmelbloe róþlin darauþ, die sich alle zeit der Sonnen nach keren, der himmel sei trŭb od lautter, so mag man doch an disen Wegwarten blůmen spŭren die zeit des tags, dann so bald die Sonn zů gnaden geht, thůn sich die róþlin widerumb zůsamen.

Under disem gewåchs findt man etwan die blŭen gantz schnee wieþ, ettlich leibfarb, werden nit allewegen gefunden, wiewol ich sie dem hog gelehτten Othoni Bτunfelsio seligen auff der strassen hab angezeigt. (Otho Brunfelsius.)

Damit wir aber mal der natur wunder warnemen, hab ich die bloen blůmen in ein åmeissen hauffen gelegt, die seind in einer kleinen weil gantz purpur rot woτden, als solten die blůmen ab den åmeissen erschτecken, und also in die blůt farb verkert werden. Der samen fleügt nit darvon, sonder ist in kleine heüþlin neben einander gesetzt, deren jedes anzůsehen ist wie ein lange wartz.

(3.4.) Die andern zwo tragen bede gåle gefüllte blůmen, doch eine vil grósser dann die ander, inn der gantzen substantz, die bletter an jhn beden seind zerkerfft, wie des Wegwarts, aber gantz rauch, mit vilen kleinen stacheln, als die Endivien. Die wurtzeln seind lang unnd schlecht, geben bede gålen safft, oder milch, so die gesteht, würt sie zåhe als ein gummi. Die blůmen werden aller ding anzůsehen wie des grossen Pfaffen róτlins. Jm Elsas findt man jhr vil an den rauhen rechen, neben den åckern unnd weingarten, in Westerich auff den berg wisen, und auff ettlichen åckern, der samen würt gålbτaun.

(5.) Das letst und aller gróst würt hoch als ein zimlichs båumlin, mit vilen zincken und reisen, gewint durchauþ vil spitziger kleines zarter gefiderter bletlin, wie zünglin. Die blŭmlin seind gål, wie des Lattichs, fliegen nach der zeittigung darvon, also thůn auch die zwei obgemelte kreütter. Diser staud findt sich auff den feüchten åckern, wachþt hóher dann kein frucht, seine zincken seind lang, darmit man seil mócht machen, gibt auch gåle milch die gestehet auch als ein gåler gummi.

(6.) Aber das recht zam Cichoτea ist mir newlich auch von Nŭrenberg kommen, das vergleicht sich mit den stengeln, blůmen, samen und wurtzeln der gemeinen Cichoτea, (Nŭrenberg) Auþgenommen die ersten gróste bletter seind nit wie inn der Wegwarten zerschnitten, seind gantz, vast der erst gesetzte zamen En [245] divien gleich, doch ettwas kleiner unnd schmåler, von farben schón grŭn, am geschmack etwas bitter, zů Winters zeitten kan man diþ gewåchs behalten, gewinnen zům theil kleine weiþfarbe heüptlin, werden zům Sallat gebτaucht wie der Lattich.

Von den Namen.

Ich scheme mich gar nit zů thůn wie etwan der hóchst artzet Hippocrates thet, welcher dem Crateve umb allerhandt kreütter unnd wurtzel schτibe, auff das er sie mócht lernen kennen, dan die kreütter kunst ist auch ein Gottes gab und werck, dz lasse ich bei mir auch gelten und veracht es nit. Darumb hab ich auch gefragt unnd zů letst bei Herτ Jóτgen Dellinger dz zam Cicoτea erfaren, und von jhm uberkommen, (Jóτg Dellinger.) unnd ist das zam Seris in Dioscoτide lib.ij.cap.cxxj.mit den schmalen blettern, darumb es billich Jntybus auch gnent würt. Sonst ist die wild Wegwart ein Sonnen kraut, Solaris, Solsequium, unnd ein Heliotropium Varτonis j.lib. Die Aegypter nennen es Agon. Die andern Jntybi mit den gålen blůmen, gehóτen under das Capitel Condτilla Diosco.lib.iij.cap.cxxij.und sagt man nenne sie auch Cichoτeon, Serim, und Ambubeiam. Wann man also die kreütter underscheiden wolt, als dann mócht ein jedes gewåchs wider an sein oτt gestellt werden.

Das sei nun von Jntybis uns Wegwarten gnůgsam. Und auff dz man kurtz verstehe, so seind die zwo Cichoτea zam und wild, sampt den zweien Endivien dτoben under dem Seris beschτiben, die mógen in Theophτasto lib.vij.ca.vij.und vj. Jntyba und Poτcellia heissen. (Geschlecht der Jntyben und Wegwarten.) Die andern wilden so man Genþdistel nent seind under dem Soncho und Cicerbita begriffen, aber Picrides oder Taraxacon genent, das halten wir für Candτalia, od Andτyala, Theoph.lib.vij.cap.vij.er ca.vj. Die Pfaffen róτlin haben wir Hieracia genant, und ist dz under dem Amarago Theoph.begriffen. Aber das wóτlin Aphace Theophτasti schickt sich mehτ zům Senetioni, dann zům Endivia. Die zwo od dτei letsten Cicoτea mit den gålen blůmen seind under dem Condτylla beschτiben. Des Hasen lattichs gedenckt Apul.ca.cxiij.mag auch für ein Endivia oder wilde Lattich gebτaucht werden. Auff die weiþ findt man wol ix.oder x. Jntybos. [256]

Von der Krafft und Würckung.

Die bloe zame Wegwart ist nun mehτ auch im bτauch bei allen menschen, und heiþt bei den jetzgelehτten Cicoτea, diþ kraut ist mit seiner gantzen substantz dτuckener kalter complexion, ist in leib und ausserhalb wol zů gebτauchen.

Innerlich.

Ein hand voll Wegwart (sagt Dioscoτides) in wasser gesotten und gedτuncken, fürt auþ die gallen und weissen schleim durch den stůlgang. (Diosc.lib.4.cap.185.)

Der zamen zerstossen und mit wein gedτuncken, ehe das Feber den menschen anstoþt, soll dardurch vertriben, und mit der zeit gewendet werden. (Gallen. Feber.)

Ein decoction gemacht auþ dem kraut und wurtzel mit wein oder wasser, und warm gedτuncken, eróffnet die leber und miltz, soll genützt werden im anfang der wassersucht und Cachexia. (Leber. Miltz. Cachexia.)

Solchs vermag auch dz gebτant wasser, und ist treffenlich gůt zů dem hitzigen magen, zů allen bτennenden febern, und schwachheit des hertzens gedτuncken. (Hitzige magen.)

Die gålen Wegwart (Condτille genant) in wein gesotten unnd gedτuncken, ist gůr für schlangen gifft. Der auþgedruckt safft mit wein gekocht, oder für sich selbs eingenomen, stillet den bauchfluþ, und seind bede Wegwart in jrer jugent dienstlich zů der speiþ, dann sie helffen der dawung und eróffenen alle verstopffung der lebern und miltz. (Schlangen gifft, Dio.li.2.cap.332. Bauchfluþ. Dawung.)

Eüsserlich.

Die bletter der bloen Wegwarten auff alle heisse und hitzige geschwår, geschwulst und macht blater geleget, miltert den schmertzen unnd leschet auþ die hitz der selben, dient auch zům hitzigen Podagra, zům bτennenden rotlauffen, auff dem haupt der jungen kindlin, darüber geschlagen. (Geschwår. Blatern. Hitz. Podagra. Rot lauffen.)

Zů obgemelten pτesten ist das gebτant wasser zům besten, dŭchlin darinn genetzt und auffgelegt, τc. Ein bewert gůt wasser für die pestilentz blater, mit leinen dŭchlin auffgelegt. (Pestilentz blater. Hitzige augen.)

Das wasser von den bloen blŭmlin gebτant, ist ein edel artznei zů den hitzigen und dunckelen augen ubergelegt.

Die gålen Wegwart mit kraut und wurtzel zerstossen, under gelegt oder zåpflin darauþ gemacht, erfoτdert und bτingt die Menses. (Frawen zeit.)

Der safft diser gålen Wegwarten mit Salpeter und honig vermengt, gibt ein gůte salb zů der unreinen rauhen, ungestalten haut, darmit gesalbt. (Rauhe haut.)

Diser safft für sich selbs dient wol zů den auþgefallenen augbτawen, dar mit geriben. (Augbτawen auþfallen.)

Van wegwachter, wild en tam. Kapittel 91.

Zonnen wervels of wegwachter bloeit om Sint Johannes dag als de Solstitium is, gewoonlijk op de straten die zo door de goede vruchtakkers trekken. De wortels van deze kruiden zijn lang zoals de venkel en geven in het eerste eer de stengel eruit komt bittere melk. Dat kruid en eerste bladeren liggen op de aarde uitgespreid zoals de paardebloem, doch van kleur grauwer, ruwer en kleiner, gesneden vandaar ettelijke menen paardebloemen worden tot blauwe wilde cichorei. De stengel zijn met uitlopers en met vele gaffels en zijtwijgjes en zeer weinig met blaadjes bekleed, maar met vele knopjes gesmukt van onderaan de stam tot bovenuit aan allen takken en uitlopers. Zo die eruit kruipen [244] worden licht hemelblauwe roosjes daaruit die zich altijd naar de zon keren, de hemel is troebel of zuiver, zo mag men toch aan deze wegwachters bloemen bespeuren de tijd van de dag, dan zo gauw de zon naar beneden gaat doen zich die roosjes wederom tezamen.

Onder dit gewas vindt men wat die bloeien gans sneeuwwit, ettelijke vleeskleurig, worden niet allerwegen gevonden, hoewel ik ze de hoog geleerde Otho Brunfels zaliger op de straten heb aangezegd.

Daarmee we echter eenmaal het natuurwonder waarnemen heb ik de blauwe bloemen in een mierenhoop gelegd, die zijn in een kleine tijd gans purperrood geworden als zouden die bloemen van de mieren schrikken en alzo in die bloedkleur veranderd worden. De zaden vliegen niet daarvan, maar is in kleine huisjes naast elkaar gezet waarvan elk aan te zien is zoals een lange wrat.

De andere twee dragen beide gele gevulde bloemen, doch ene veel groter dan de andere in de ganse substantie, de bladeren aan hen beiden zijn gekerfd zoals de cichorei, maar gans ruig en met vele kleine stekels zoals de andijvie. De wortels zijn lang en recht, geven bede gelen sappen of melk en zo die stijft wordt het taai als een gom. De bloemen worden aller ding aan te zien zoals de grote paardebloem. In Elzas vindt men ze veel aan de ruwe rekken, naast de akkers en wijntuinen, in Westerich op de bergweiden en op ettelijke akkers, de zaden worden geelbruin.

De laatste en allergrootste wordt hoog als een matig boompje met vele uitlopers en twijgen, gewint geheel door veel spitse kleine zachte geveerde blaadjes zoals een tongetje. De bloempjes zijn geel zoals de sla, vliegen na de rijping daarvan, alzo doen ook de twee opgenoemde kruiden. Deze vaste plant bevindt zich op de vochtige akkers, groeit hoger dan geen vrucht, zijn uitlopers zijn lang waarmee men zeil mocht maken, geeft ook gele melk die stijft ook als een gele gom.

Maar de echte tamme cichorei is me net ook van Nurenberg gekomen, dat vergelijkt zich met de stengels, bloemen, zaden en wortels de gewone Cichorea. Uitgezonderd de eerste grootste bladeren zijn niet zoals in de cichorei gesneden, zijn geheel en vast de eerst gezette tamme [245] andijvie gelijk, doch wat kleiner en smaller, van kleur schoon groen, aan smaak wat bitter, in winters tijden kan man dit gewas behouden, gewint voor een deel kleine witkleurige hoofdjes, wordt tot salade gebruikt zoals de sla.

Van de namen.

(Cichorium intybus, groeit ook in het wild, Chondrilla juncea)

Ik schaam me geheel niet te doen zoals ongeveer de hoogste arts Hippocrates deed welke Cratevas om allerhande kruiden en wortels schreef zodat hij ze mocht leren kennen, dan de kruidkunst is ook een Gods gave is en werk, dat laat ik bij me ook gelden en veracht het niet. Daarom heb ik ook gevraagd en tenslotte bij heer Jórgen Dellinger de tamme Cicorea ervaren en van hem overkomen en is de tamme Seris in Dioscorides libro 2 kapittel 121 met de smalle bladeren, daarom het billijk Intybus ook genoemd wordt. Ander is de wilde cichorei een zon kruid, Solaris, Solsequium en een Heliotropium Varro 1 libro De Egyptenaren noemen het Agon. De anderen Intybi met de gele bloemen behoort onder dat kapittel Condrilla Dioscorides libro 3 kapittel 122 en zegt men noemt het ook Cichoreon, Serim en Ambubeiam. Als men alzo die kruiden onderscheiden wil dan mag elk gewas weer aan zijn oord gesteld worden.

Dat is nu van Intybis onze cichorei voldoende. En zodat men het kort verstaat zo zijn de twee Cichorea, tam en wild, samen met de twee andijvie’s boven onder de Seris beschreven, die mogen in Theophrastus libro 7 kapittel 7 en 6 Intyba en Porcellia heten. De anderen wilden zo men gansdistel noemt zijn onder de Soncho en Cicerbita begrepen, maar Picrides of Taraxacon genoed dat houden we voor Candralia, of Andryala Theophrastus libro 7 kapittel 7 en kapittel 6. De paardebloem hebben we Hieracia genoemd en is dat onder de Amarago Theophrastus begrepen. Maar dat woordje Aphace Theophrastus schikt zich meer tot Senetioni dan tot andijvie. De twee of drie laatste Cicorea met de gele bloemen zijn onder de Condrylla beschreven. De hazensla gedenkt Apuleius kapittel 113 en mag ook voor een andijvie of wilde sla gebruikt worden. Op die wijze vindt men wel 9 of 10 Intybos. [256]

Van de kracht en werking.

De blauwe tamme cichorei is nu meer ook in gebruik bij alle mensen en heet bij de tegenwoordige geleerden Cicorea, dit kruid is met zijn ganse substantie droge koude samengesteldheid, is in lijf en aan de buitenkant goed te gebruiken.

Innerlijk.

Een hand vol cichorei (zegt Dioscorides) in water gekookt en gedronken voert uit de gallen en witte slijm door de stoelgang.

De zaden gestoten en met wijn gedronken eer de koorts de mensen aanstoot zal daardoor verdreven en met de tijd veranderd worden.

Een afkooksel gemaakt uit het kruid en wortel met wijn of water en warm gedronken opent de lever en milt, zou genuttigd worden in aanvang van de waterzucht en Cachexia.

Zulks vermag ook dat gebrande water en is voortreffelijke goed tot de hete magen, tot alle brandende koortsen en zwakheid van het hart, gedronken.

De gele cichorei (Condrille genoemd) in wijn gekookt en gedronken is goed voor slangengif. Het uitgedrukte sap met wijn gekookt of op zichzelf ingenomen stilt de buikvloed en zijn beide cichorei in hun jeugd dienstig tot de spijs, dan ze helpen de vertering en openen alle verstopping van de lever en milt.

Uiterlijk.

De bladeren van de blauwe cichorei op alle hete en hete zweren, zwellingen en geslacht blaren gelegd milt de smarten en lest uit de hitte er van, dient ook tot hete podagra, tot de brandende rode loop, op het hoofd van de jonge kinderen, daarboven geslagen.

Tot opgenoemde gebreken is dat gebrande water het beste, doekjes daarin genat en opgelegd etc. Een beweerd goed water voor de pest blaren, met linnen doekjes opgelegd.

Dat water van de blauwe bloempjes gebrand is een edele artsenij tot de hete en donkere ogen, opgelegd.

De gele cichorei met kruid en wortel gestoten, onder gelegd of zetpil daaruit gemaakt bevordert en brengt de menstruatie.

De sappen van deze gele cichorei met salpeter en honing vermengt geeft een goede zalf tot de onreine ruwe, ongestelde huid, daarmee gezalfd.

Deze sap op zich zelf dient goed tot de uitgevallen wenkbrauwen, daarmee gewreven.

Von Meüszoτ der grossen. Cap. XCII.

Wiewol vil kreütter seind die man Meüþoτ nent, so ist doch die gróst, davon die alten geschτiben, bei den gelehτten (die sie billich kennen solten) gar nit im bτauch, derhalben will ich sie auch ans liechte bτingen. Es ist [247] aber ein gemein kraut, wachþt in finstern wålden, etwan auch ausser den alten mauren, die da stets schatten haben, gegen dem Bτachmonat stoþ diþ kraut seinen runden, dünnen, harechten und wollechten stengel elen hoch, ohn bletter unnd ohn gleych, aber die bletter ligen auff dem grund auþgespτeitet, ein jedes blat anzůsehen wie ein ohτ von eim Murmel thier oder von einem Hasen, seind vast harecht, unnd ein wenig zerkerfft. (Tempus. Forma.) Die wurtzel ist kurtz, zaþecht wie des Wegerichs. Auff den runden bintzechten stenglen wachsen gefüllte gåle blůmen, wie am Hieracio, oder am Summerdoτn, die fliegen auch nach der blŭet darvon, das gantz gewåchs gibt milch safft. Etwan kompts darzů, das sich am stengel nahe bei der erden ein feüchtigkeit samlet, dz würt rund, gro. Mit har uberzogenn einer baumnuþ groþ, anzůsehen wie ein junge mauþ, dz hab ich offt wargenommen, sonderlich in Bτůmather wald. (Bτůmather wald.)

Von den Namen.

Das kraut nennen etlich scherer auch Heidnisch wund kraut, wiewol es dem andern mit dem Weiden blettern gar nit zůgehóτt, also ist es dahin kommen, dz ein jeglicher (dieweil die gelehτten nichts thůn) den kreüttern selbs namen geben můþ, ja auch die krafft und eigenschafft allein auþ der erfarung sůchen. Jn der warheit aber ist diþ kraut das recht groþ Meüþoτ, von welchem Dioscoτides lib.ij.cap.clxxv.schτeibt, und nents Myosous, Myoton, Muris auriculam, Alsinem, Myoτtochon Anthyllion, Labatholabat, und Myotosplenon, dann es ist einem miltz auch gleich. Warumb dz kraut Alsine heisser, zeigt Diosc.selbs an, nemlich darumb, das es gemeinlich inn finsteren wålden gefunden würt, jedoch schτeibet Dios.lib.iiij.cap.xv.man nenn Periclymenon auch Alsinem maioτem, von disen Alsine of Meüþoτ schτeibt Galenus lib.vj.und sagt es sei einer kŭlen feüchten natur, darumb es wol zům wilden fewτ gebτaucht móg werden, von den andern Meüþoτ schτeibt er sonderlich lib.viij.und sagt es sei warmer natur, doch von den hernach.

Von der Krafft und Würckung.

Groþ Meüþoτ von etlichen Heidnisch wundtkraut genant, ist feuch [248] ter natur, mag Jnnerlich und Eüsserlich zůr artznei erwólet werden.

Jnnerlich.

Eyn wasser von disem kraut gebτant, ist gůt für alle jnnerliche hitz des hertzens, des magens und der lebern, gedτuncken und Eüsserlich ubergeschlagen, mag aller ding in leib genommen werden, wie das wasser von der Wegwarten. (Jnnerliche hitz.)

Eüsserlich.

Die wund artzet machen wund dτånck darauþ, bτauchens zů der reinigung und heilung der frischen wunden, in wein gesotten und gedτuncken, und Eüsserlich ubergelegt. (Wund dτanck. Reinigung.)

Der auþgedτuckt safft in die schmertzlichen oτen gethon benimpt dz stechen und sausen. (Sausender oτen.)

Die krafft und vermógen des gebτanten wassers ist wie der bloen Wegwarten.

Van muizenoor, de grote. Kapittel 92.

Hoewel veel kruiden zijn die men Muizenoor noemt zo is toch de grootste waarvan de ouden schreven bij de geleerden (die ze billijk kennen zouden) geheel niet in gebruik, daarom wil ik ze ook aan het licht brengen. Het is [247] echter een algemeen kruid, groeit in duistere wouden en wat ook buiten bij de oude muren die steeds schaduw hebben, tegen juni stoot dit kruid zijn ronde, dunne, harige en wollige stengels 70cm hoog, zonder bladeren en zonder leden, maar de bladeren liggen op de grond uitgespreid, elk blad aan te zien zoals een oor van een marmot dier of van een haas, zijn vast behaard en een weinig gekerfd. De wortel is kort, vezelig zoals de weegbree. Op den ronde biesachtige stengels groeien gevulde gele bloemen zoals aan Hieracio of aan zomerdoorn, die vliegen ook na de bloei daarvan, dat gans gewas geeft melksap. En soms komt het daartoe dat zich aan stengel bij de aarde een vochtigheid verzameld, dat wordt rond en grauw. Met haar overtrokken en een walnoot groot, aan te zien zoals een jonge muis en dat heb ik vaak waargenomen, vooral in Brůmather woud.

Van de namen.

(Hieracium murorum) Dat kruid noemen ettelijk scheerders ook heidens wondkruid, hoewel het de andere met de wilgenbladeren geheel niet toebehoord, alzo is het daarheen gekomen dat iedereen (omdat de geleerden niets doen) de kruiden zelf namen geven moeten, ja ook de kracht en eigenschap alleen uit de ervaring zoeken. In de waarheid echter is dit kruid de echte grote muizenoor waarvan Dioscorides libro 2 kapittel 175.schrijft en noemt het Myosous, Myoton, Muris auriculam, Alsinem, Myortochon Anthyllion, Labatholabat en Myotosplenon, dan is het een melde ook gelijk. Waarom dat kruid Alsine heet toont Dioscorides zelf aan, namelijk daarom dat het gewoonlijk in donkere wouden gevonden wordt, toch schrijft Dioscorides libro 4 kapittel 15 men noemt Periclymenon ook Alsine maiorem, van deze Alsine of muizenoor schrijft Galenus libro 6 en zegt het is een koele vochtige natuur, daarom het wel tot wilde vuur gebruikt mag worden, van de andere muizenoor schrijft hij apart in libro 8 en zegt het is warme natuur, doch van die hierna.

Van de kracht en werking.

Grote muizenoor van ettelijke heidens wondkruid genoemd is vochtige [248] natuur, mag innerlijk en uiterlijk tot artsenij aanbevolen worden.

Innerlijk.

Een water van dit kruid gebrand is goed voor alle innerlijke hitte van het hart, de maag en de lever, gedronken en uiterlijk overgeslagen, mag aller ding in lijf genomen worden zoals dat water van de cichorei.

Uiterlijk.

De wondartsen maken wonddranken daaruit, gebruiken het tot de reiniging en heling van de frisse wonden, in wijn gekookt en gedronken en uiterlijk overgelegd.

Het uitgedrukt sap in de smartelijke oren gedaan beneemt dat steken en suizen.

De kracht en vermogen van het gebrande water is zoals de blauwe cichorei.

Von Meüszoτ der kleinen. Cap. XCII.

Die gemeine Meüþóτlin geben auch bittere milch, die findet man auff magern dτuschen unnd sandechtem grund wachsen, welche auch wie der erdbeeren stócklin umb sich greiffen, und hin und her fladern mit kleinen zaþechten wurtzeln. (Nagelkraut.) Das kreütlin sicht man durchs gantz jar, wie die Maþlieben, mit seinen blettern auff dem boden auþgespτeit von farben weiþ, rauch, und harecht, ein jedes bletlin anzůsehen wie die ohτen an den grossen Ziþmeüsen. (Tempus.) Tragen im Meyen bleiche gåle gefüllte blůmen auff dünnen stielen, darauþ würt auch ein groer harechter fliegender samen, als im Endivien kraut.

(2) Das ander Meüþoτ ist dem erst gemelten in der gantzen substantz gleich. Doch von farben grŭner, linder und nit so harecht, ist doch aller ding der selben art und natur.

(3.) Zům dτitten wachþt ein Meüþoτ in den kraut und zwibel gårten, mit kraut, stengeln und zweiglin, hóher, feiþter und lindern, würt zů zeiten under die kochkreütter in sei [249] ner jugent gebτaucht. Seine blŭmlin werden liechtblo anzůsehen wie das Gauchheil, mit seinen kleinen blŭmlin.

(4.) Sonst nent man die geelen Reinblůmen und die Glentzen hasenpfótlin mit aller handt farben, auch Meüþoτ, umb der bletlin willen die sich aller ding den zamen Meüþoren vergleichen.

Von den Namen.

Die zwei erst gesetzten und aller gemeinste Meüþóτlin, werden in Dios.lib.ij.cap.clxxvj.mit eim namen Myos ota genant, dz bezeugt auch Plinius lib.xxvij.cap.iiij. Bei den unsern heissen sie bede Pilosella, umb der wollen willen, wie wol weinig seind die ein underscheid wissen zwischen jnen beden. Man findt die gemelte Meüþóτlin Anagallides deutten, behelffen sich der woτt Avicenna libro ij.capite xciij.als er schτeibt, das zweit Auricula muris in Dioscoτide trag bloe blŭmlin, des samen werde dem Coriander gleich τc. Jn disem stück thůt er dem Dioscor.zů vil. Es wólle dann der gůt Avicenna dz blo Gauchheil darmit verstanden haben, ich besoτg aber er habe Myos ota (das ist Meüþor) oder Anagallides nie recht besehen, von disem handel schτeibt auch Nic. Leonicenus genůgsam. (Plinius. Pilosella.)

Die jüngling mit jhτen farben unnd geschlechten, deþgleichen die geele Rheinblůmen, so man auch Meüþor nent, werden an jrem ort auch angezeigt werden.

Das garten und wild Meüþor mit den bloen blůmen ob es schon von weibern umb der bletter willen Meüþor getaufft wirtd, wóllen doch etliche solchs lieber ein wild Augen trost, dann Meüþor deutten. Der Sylvius zů Pariþ zeigt ein besondere Meüþoτ, das laþ ich jenen beweren, móchts gern sehen. (Sylvius.)

Von der Krafft und Würckung.

Die gemeine geele Meüþóτlin mit jren milch safft, seind warmer natur, umb des willen braucht man sie in den leib zů resolvieren und auþ zůfŭren die verbτante geelsucht. (Verbrante Gilb.)

Innerlich.

Gedachte Meüþóτlin kreüter werden mit der Cicorea und dausent gulden, etwan auch für sich selbs in wein od wasser gesotten und mit zucker abbereit, denen geben so ein verstopffte leber haben und zů der wassersucht geneigt seind. Dient auch wol den Geelsüchtigen menschen in gleichem fal gebraucht, und zum tag zwen dτünck darvon gethon morgens und abends darauff ij.oder iij.stunden gefastet. (Versopffte leber, Wassersucht, Geelsucht. )

Van muizenoor, de kleine. Kapittel 93.

De gewone muizenoortjes geven ook bittere melk en die vindt men op magere droge en zanderige grond groeien welke ook zoals de aardbeien stekjes om zich grijpen en heen en weer fladderen met kleine vezelige wortels. Dat kruidje ziet men door het ganse jaar zoals de madelieven met zijn bladeren op de bodem uitgespreid, van kleur wit, ruig en behaard, elk blaadje aan te zien zoals de oren aan de grote spitsmuizen. Dragen in mei bleke gele gevulde bloemen op dunne stelen, daaruit wordt ook een grauw harig vliegend zaad zoals in andijvie kruid.

De andere muizenoor is de eerst gemelde in de ganse substantie gelijk. Doch van kleur groener, zachter en niet zo behaard, is toch aller ding dezelfde aard en natuur.

Als derde groeit een muizenoor in de kruid en uien tuinen met kruid, stengels en twijgjes, hoger, vetter en zachter, wordt sommige tijd onder de kookkruiden in zijn [249] jeugd gebruikt. Zijn bloempjes worden lichtblauw en aan te zien zoals dat guichelheil met zijn kleine bloempjes.

Anders noemt men de gele rijnbloemen en de lente hazenpootjes met allerhande kleur ook muizenoor vanwege de blaadjes die zich aller ding de tamme muizenoren vergelijken.

Van de namen.

(Hieracium pilosella) De twee eerst gezette en allergewoonste muizenoortjes worden in Dioscorides libro 2 kapittel 76 met een naam Myos ota genoemd, dat betuigt ook Plinius libro 27 kapittel 4. Bij de onze heten ze beide Pilosella vanwege de wol hoewel er weinig zijn die een onderscheidt weten tussen hen beiden. Men vindt de gemelde muizenoortjes Anagallides aanduidden, behelpen zich het woord Avicenna libro 2 kapittel 93 als hij schrijft dat tweede Auricula muris in Dioscorides draagt blauwe bloempjes, zijn zaden worden de koriander gelijk etc. In dit stuk doet hij de Dioscorides te veel. En wil dan de goede Avicenna dat blauwe guichelheil daarmee verstaan hebben, ik ben echter bezorgd hij heeft Myos ota (dat is muizenoor) of Anagallides niet echt bezien en van deze handel schrijft ook Nic. Leonicenus voldoende.

De jongeling met zijn kleur en geslachten, desgelijks de gele Rijnbloemen die men ook muizenoor noemt worden aan hun oord ook gezegd geworden.

(Myosotis) De tuin en wilde muizenoor met de blauwe bloemen ofschoon het van vrouwen vanwege de bladeren muizenoor gedoopt wordt, willen doch ettelijke zulk liever een wilde ogentroost dan muizenoor aanduiden. Sylvius te Parijs toont een bijzondere Muizenoor, dat laat ik hem beweren, mocht het graag zien.

Van de kracht en werking.

Die gewone gele muizenoortjes met hun melksappen zijn warme natuur, daarom gebruikt men ze in het lijf op te lossen en uit te voeren de verbrande geelzucht.

Innerlijk.

Gedachte muizenoortjes kruiden worden met cichorei en duizend gulden, wat ook op zichzelf in wijn of water gekookt en met suiker afbereid en diegenen geven zo een verstopte lever hebben en tot de waterzucht geneigd zijn. Dient ook wel de geelzieke mensen in gelijk geval gebruikt en per dag twee dronk daarvan gedaan, ‘s morgens en ‘s avonds en daarop 2 of 3 stonden gevast.

Von Bocksbart. Cap. XCIIII.

Ich solt der Gauchheil unnd Reinblůmen anfahen, so ist mir der milchig Bocksbart fürkommen, den wil ich umb seiner uberflüssigen weissen sŭssen milch willen hernach setzen. (Gauchbrot.) Disen bart findt man auff etli (S) [250] chen wisen im Bτachmonat, des wurtzel ist weiþ, rund, bei nahe wie ein junger pfingst Rettich, fingers dick. (Locus. Tempus, Forma.) Das kraut steht nach einander am stengel biþ schier zům ende, anzůsehen wie des knoblauchs kraut und lenger. Auff den runden, glatten und langen stengeln wachsen gefüllte bleich gåle grosse gestirnte blůmen, schier wie an dem Alant, die vergehn, werden darauþ grosse harechte kópff, vil grósser dann des Pfaffen róτlins, das selbig wollecht har hat seinen samen under jhm, grósser dann Rómisch kymmel, fleugt also ein jedes koτn mit seiner wollen, die es auff der spitzen tregt darvon, als anderer milch kreütter samen. Diþ kraut würt in seiner jugent von den kinden, umb seiner sŭþigkeit willen gessen, wie d Saurampffer, und hat gemeinlich an seinen knópffen oder gleychen weissen schaum wie speychel, spτechen etliche d Gauch thů solchs, τc, ein edel bewert kraut für das stechen in den seiten, sonderlich aber das gebτant wasser. (Seiten stechen.)

Von den Namen.

Die kinder sagen disem kraut Gauchbτot, umb seiner süssen wurtzelen willen, wans die schleckmeüler wiþten, dz es also gůt were im Sallat, sie würden etwan der Spargen und Rapuntzel lieber dann dises krauts emperen. Plinius schτeibt in zweien oτten, nemlich im xxvij.bůchs im xij cap.unnd am xv.cap.des xxjbůchs von disem bart mit kurtzer woτten, unnd spτicht, das kraut Come das ettlich Tragopogon nennen, gewint Saffran bletter, das hab ich umb der warheit willen Knoblauch stro mŭssen deuten. Aber mit der sŭssen wurtzelen, sampt seinem stengel, und groen bart hat ers wol mit kurtzen woτten beschτiben im gemelten xxvij.bůch.cap.ultimo. auff dise weiþ steht auch in Diosc.lib.ij.cap.clx.geschτiben ξαγοωώγωμ ή τεξαωώγοοίδίε κομην καλδοι, das ist Tragopogon od Tetrapogonon nent man auch Comam, oder Barbam hirci, solchs alles findt man in Theophτasto li.vij.cap.cxxxviij.zwischen Tragopogon und Gerontopogon, umb des willen wóllen etliche disen groen bart nit Tragopogon sonder für das Gerontopogon halten, darumb das diþ gewåchs nit saffran bletter gewint. [251]

Von der Krafft und Würckung.

Bocks bart ist in seiner jugent mit seiner sŭssen wurtzel ein recht kuchen kraut zum Sallat, gleich wie andere Spargen, und ist warmer complexion, in leib vast dienstlich zů nützen.

Jnnerlich.

Das kraut mit seiner wurtzel gebτant im Meien, ist ein edel wasser für das stechen und Pestemen an der seitten, andere erfarung mógen tåglich funden werden. (Pestemen kraut.)

Van boksbaard. Kapittel 94.

Ik zou de guichelheil en rijnbloemen aanvangen, zo is me de melkachtige boksbaard voorgekomen en die wil ik vanwege zijn overvloedige witte zoete melk hierna zetten. Deze baard vindt men op [250] ettelijke weiden in juni, de wortel is wit, rond en bijna zoals een jonge Pinkster radijs, vingers dik. Dat kruid staat na elkaar aan stengel tot schier het einde, aan te zien zoals het knoflook kruid en langer. Op de ronde, gladde en lange stengels groeien gevulde bleek gele grote gesterde bloemen, schier zoals aan de alant, die vergaan en worden daaruit grote harige koppen, veel groter dan de paardebloem, datzelfde wollig haar heeft zijn zaden onder hem, groter dan Roomse kummel, vliegt alzo elke zaad met zijn wol wat het op de spitsen draagt daarvan zoals andere melk kruiden zaden. Dit kruid wordt in zijn jeugd van de kinderen vanwege zijn zoetigheid gegeten zoals zuring en heeft gewoonlijk aan zijn knoppen of leden wit schuim als speeksel, spreken ettelijke de koekoek doet zulks etc, een edel beweerd kruid voor dat steken in de zijden, vooral echter dat gebrande water.

Van de namen.

(Tragopogon porrifolius) De kinderen noemen dit kruid koekoeksbrood vanwege zijn zoete wortels en als de lekkerbekken het wisten dat het alzo goed is in salade ze werden wat de asperges en rapunzel liever dan dit kruid ontberen. Plinius schrijft in twee plaatsen, namelijk in 27^ste boek in 12^de kapittel en aan 15^de kapittel van het 21^ste boek van deze baard met korte woorden en spreekt dat kruid Come dat ettelijke Tragopogon noemen gewint saffraan bladeren, dat heb ik vanwege de waarheid knoflook stro moeten aanduiden. Echter met de zoete wortels, samen zijn stengels en groene baard heeft hij het goed met korte woorden beschreven in gemelde 27^ste boek.kapittel ultimo op deze wijze staat het ook in Dioscorides libro 2 kapittel 160 geschreven ξαγοωώγωμ ή rεξαωώγοοίδίε κομην καλδοι, dat is Tragopogon of Tetrapogonon noemt men ook Comam of Barbam hirci, zulks alles vindt men in Theophrastus libro 7 kapittel 133 tussen Tragopogon en Gerontopogon, daarom willen ettelijk deze groene baard niet Tragopogon maar voor dat Gerontopogon houden, daarom dat dit gewas geen saffraan bladeren gewint. [251]

Van de kracht en werking.

Boksbaard is in zijn jeugd met zijn zoete wortel een recht keuken kruid tot salade gelijk zoals andere asperges en is warme samengesteldheid, in lijf vast dienstig te nuttigen.

Innerlijk.

Dat kruid met zijn wortel gebrand in mei is een edel water voor dat steken en gezwellen aan de zijden, andere ervaring mogen dagelijks gevonden worden.

Von Geiszbart. Cap. XCV.

Der gro milch bocks baτt tτeibt uns zů dem Geiþbart, welcher on milch ist, unnd sein der gewåchs zwei. (1.) Dz erst und aller gemeinst wachþt etwan auff dem feüchten wisen, etwan zwischen dem dornen unnd nassen rechen, gewint harte runtzelechte bletter, mit seinen falten als jung Bircken laub, ein jedes haupt blat zerschnitten mit seinen neben bletteren, wie der Odermenge, aber ein jedes blat grósser und lenger, mit kleinen neben blettern an bτaunfarbe rippen, gleychs lang von ein ander gesetzt. Stóþt jåτlichs newe stengel, jnwendig hol, vierecket, braun unnd etwan ein stengel mans hoch. Die blůmen seind zůsamen gedτungen, mehr dann des Attichs, von farben weiþ, wie ein (S ij) [252] dτaub anzůsehen, die blŭmlin riechen lieblich wol. So bald die verwelcken, würt ein samen dem Lauchsamen gleich, oder wie kleine spitzige wårtzlin, ein jedes mit dτeien zåpflin. Die wurtzel lang, aller ding wie Nater wurtz anzůsehen, mit jren schŭppen fåseln und auþwendig schwartz, jnnwendig leber farbbτaun, reücht starck, ist herb und bitter as Eicheln. Dz kraut wann es jung ist, kompt es under die kochkreütter, wie sonst mehτ wilde kreütter.

(2.) Das ander findt man in finstern wålden, in den dålern, gewint ein dünne schwartze holtzecht wurtzel, ein wenig bτaun jnwendig, unnd herb. An disen stauden werden die bletter schóner und grósser, schier wie Baumnuþ laub, zů rings umb die bletter vil scharten, als kesten laub. Der hoch stengel mit der weissen zaþechten dτauselechten blůmen, ist dem obgemelten gleich. Die blůmen mit langen zaseln, als ein schneeweisser bart. Auþ disen blůmen werden lange zapffen, wie an den Haselhecken, welches ist der zapffecht samen, von art ein schón gewåchs oder beumlin, wiewol es jårlich newe stengel bτingt, und blŭet im Newmonat.

Von den Namen.

Der gestalt und beschτeibung nach, kan ich dise bårt nirgens hin baþ deuten, dann under Pycnocomon Plinij, den besihe lib.xxvj.cap.viij.deþgleichen Dios.lib.iiij.cap.clxix. (Pycnocomon.) Und ob es schon nit were, so kan mans doch nit leugnen, das diþ kraut nit ein dicken bart hab an seiner blŭet, so seind auch die bletter gefalten und dick genůg zůsamen gesetzt, wie der namen Pycnocomon auþweiset, das es wol dick blat oder dick blůmen, der bletter und vile der blůmen halben heissen mócht. Es wóllen aber die würckung Diosc.vom Pycnocomo, mit dem barba Hircina Serap.und Avicenne, nit zůtragen. Dann Dioscoτides schτeibt die wurtzel Pycnocomi beweg de bauch, und sonderlich Bilem oder Gallen, dargegen schτeiben die Arabes Bocksbart stopfft den bauch, ja auch alle andere flüþ, τc. Darumb so ist das gewåchs Barba Hircina der Araber nichts anders dan Ledon, oder Ladanum, welches etwann von Galeno auch Τξαγοππφμ genent ist woτden, Ges.de succid.fo.xvij. (Ladanum.)

Von der Krafft und Würckung.

Bede gegenwürttige Geiþbart kreütter seind meins bedunckens warmer und dτuckener qualitet, fürnemlich der gemein mit seiner bτaunen wurtzeln, mógen in leib genommen unnd Eüsserlich auffgelegt werden.

Innerlich.

Die wurtzel inn honig wasser gesotten und gedτuncken, erweicht den bauch, fürt auþ die verbτante gallen,mit schwartz rotem wein gesotten und gedτuncken, dient wol zů der roten růr. (Bauch weichen. Rote růr.)

Die weiber samlen im Glentzen die junge bletter des Geiþbarts in jre koch kreütter. Der samen in der speiþ gebτaucht ist den haupt schådlich. [253]

Eüsserlich.

Das kraut mit mål zerstossen und auffgelegt, zertheilt knollen und ander geschwer, zeücht auþ die pfeil, spτeissen und doτn, zerstossen unnd darauff gelegt. (Knollen, Pfeil, Spτeissen, Doτn.)

Die bletter von dem gemeinen Geiþbart wann sie ettwas krefftig werden, ziehen sie blattern, gleich wie der hanenfůþ. (Caustica.)

Van geitenbaard. Kapittel 95.

De grauwe melk boksbaard drijft ons tot de geitenbaard welke zonder melk is en zijn van dat gewas twee. De eerste en allergemeenste groeit wat op de vochtige weiden, wat tussen de dorens en natte rekken, gewint harde rondachtige bladeren met zijn vouwen zoals jong berkenloof, elk hoofdblad gesneden met zijn zijbladeren zoals de agrimonie, maar elk blad groter en langer, met kleine zijbladeren aan bruingekleurde ribben, gelijk lang van elkaar gezet. Stoot jaarlijks nieuwe stengels, inwendig hol, vierkant, bruin en wat een stengel manshoog. De bloemen zijn tezamen gedrongen, meer dan de kruidvlier, van kleur wit zoals een [252] druif aan te zien, die bloempjes ruiken lieflijk wel. Zo gauw die verwelken wordt een zaad de lookzaden gelijk of zoals kleine spitse wratjes en elk met drie stokjes. De wortel lang, aller ding zoals het adderkruid aan te zien met hun schilfers vezels en uitwendig zwart, inwendig leverkleurig bruin, ruikt sterk, is wrang en bitter as eikels. Dat kruid als het jong is komt het onder de kookkruiden zoals andere meer wilde kruiden.

De andere vindt men in duistere wouden, in de dalen, gewint een dunne zwarte houtachtig wortel, een weinig bruin inwendig en wrang. Aan deze struiken worden de bladeren mooier en groter, schier zoals walnoot loof, ringsom de bladeren veel scharen zoals tamme kastanje loof. De hoge stengel met de witte vezelige bossige bloemen is het opgenoemde gelijk. De bloemen met lange vezels zoals een sneeuwwitte baard. Uit deze bloemen worden lange stokjes zoals aan de hazelaar hagen wat het stokachtige zaad is, van aard een schoon gewas of boompje, hoewel het jaarlijks nieuwe stengels brengt en bloeit in juli.

Van de namen.

(Filipendula ulmaria, Aruncus dioicus) Naar de gestalte en beschrijving kan ik deze baard nergens heen beter aanduiden dan onder Pycnocomon Plinius, dan bezie libro 26 kapittel 8 desgelijks Dioscorides libro 4 kapittel 169. En mocht het niet zo zijn dan kan men het toch niet verloochenen dat dit kruid niet een dikke baard heeft aan zijn bloei, zo zijn ook de bladeren gevouwen en dik genoeg tezamen gezet zoals de naam Pycnocomon uitwijst, dat is goed dik blad of dikke bloemen, vanwege de bladeren en vele bloemen heten mag. Het wil echter de werking Dioscorides van Pycnocomo met de barba Hircina Serapio en Avicenna, niet toedragen. Dan Dioscorides schrijft de wortel Pycnocomi beweegt de buik en vooral Bilem of gal, daartegen schrijven de Arabieren boksbaard stopt de buik, ja ook alle andere vloed etc. Daarom zo is dat gewas Barba Hircina van de Arabieren niets anders dan Ledon of Laudanum welke wat van Galenus ook Tξαγοππφμ genoemd is geworden, Ges.de succid.folio 17.

Van de kracht en werking.

Beide tegenwoordige geitenbaard kruiden zijn mijn mening warme en droge kwaliteit, voornamelijk de gewone met zijn bruine wortels mogen in lijf genomen en uiterlijk opgelegd worden.

Innerlijk.

De wortel in honingwater gekookt en gedronken weekt de buik, voert uit de verbrande gallen en met zwart rode wijn gekookt en gedronken dient goed tot de rodeloop.

De vrouwen verzamelen in lente de jonge bladeren van de geitenbaard in hun kookkruiden. De zaden in de spijs gebruikt is het hoofd schadelijk. [253]

Uiterlijk.

Dat kruid met meel gestoten en opgelegd verdeelt knollen en andere zweren, trekt uit de pijlen, spiesen en doren, gestoten en daarop gelegd.

De bladeren van de gewone geitenbaard als ze wat krachtig worden trekken ze blaren gelijk zoals de hanenvoet.

Von Creützwurtz. Cap. XCVI.

Wiewol diþ kreütlin nit milch gibt, so fleügt doch sein zeittiger samen hinweg, als von Lattich kreüttern. (1. Theophrastus lib.7.cap.8.) Es hat aber Dioscoτides den Balsam, den Zimmet, Saffran unnd Negelin, kaum so herτlich mit jhτen zeichen auþgestrichen, als eben diþ kreütlin, das würt ein steudlin spannen lang, wachþt allenthalben, in den zwibel und kraut gårten, ist beinahe uber jar grŭn zůfinden, als die alten solchs auch bezeügen. Die bletlin seind an den stócklin geruntzelt, ein jedes bletlin creützweiþ zerschnitten als Senff kraut oder wie die bletter am Eisenkraut, doch schmåler und kürtzer, dz stengelin ist rund, hol unnd safftig, ein wenig bτaunfarb oben aussen mit vilen åstlin, und mit seer kleinen zerkerfften bletlin bekleidet. An den gipffelen des steudlins wachsen die gål knópffechte blŭmlin, schier als die gålen Reinblŭmlin, werden sehτ bald zů groem harechtem samen, der fleügt darvon, wie des Dudistels, er jüngt sich selbs, und all zeit im jar vom samen, sonderlich im anfang des Glentzens. Jst dem gantzen summer biþ in den kalten Winter zů finden, mit seinen gålen blŭmlin. Gleich wie Plinius lib.xxj.cap.cvj.auch von Scolymo bezeügt, welches auch ståts blŭet, newe knópflin stoþt, und doch all zeit darbei zeittigt.

(2.) Das ander groþ geschlecht, ist mit der zaþechten kurtzen wurtzeln mit den schartechten blettern, weichen stengeln, gålen knópffen unnd wollechtigtem fliegende samen, dem gemeinen aller ding gleich, auþgenommen diþ ist grósser, lenger und hóher, die bletter bτeitter und gantz eschenfarb. Dise Creützwurtz findt man nit allenthalben, sonder auff den alten mauren, et (S iij) [254] wann auff gantz sandechten wegstrassen, blŭet in der Ernd am vollkomlichsten.

Von den Namen.

Das kreüttlin ist Dios. Herbulum, Senecio, Erechthites, od έξιγέξωγ, dann es im anfang der Glentzen so wol verblŭet als mitten inn der Ernden, ist all zeit jungs und alts bei einander zůfinden, also was heüt gro ist, er jüngt sich moτgen widerumb, und also fürtan den gantzen Sommer. Dios.lib.iiij.cap.xcij.malet das kreüttlin recht ab. (Senecio. Theophrastus. Aphaca.) Theophτastus gedenckt sein lib.vij.cap.viij.und im xj.capitel des sibenden bůchs schτeibt er von Jntybis, sagt under andern woτten, Aphaca sei nit düglich zů versŭchen, umb der bitterkeit willen, verblŭet schnell, seine blŭmlin werden bald alt und gro, das fleügt darvon, als dann kommen andere vom auþgeflogenen samen, die vergehn auch bald, das treibt er schier den gantzen Winter an. Dise woτt verstehe ich alle sampt von unser Creützwurtz, dermassen das ήξιγέξωμ. Diosc.und Aphaca Theoph.ein ding sein werden. Manard. Ferτ.lib.iij. Epist.sagt Senecion heiþ Petrella, das verstehe ich vom zweiten Creützwurtz, mit den eschenfarben blettern, und ist vil bitterer dann dz erst, darumb es wol Aphaca mag sein. Das aber Simon Januensis Erigeron für Cardobenedictum auþgeleget, ist gefålet, also auch die spτechen Senecio sie Kressen, ist auch gefålt, wie meniglich auþ angeregter schτifft der alten selbs uτtheilen kan. (Petrella. Erigeron.)

Von der Krafft und Würckung.

Das kreüttlin mit seinen geschlechten seind feüchter kalter natur, werden selten in den leib genommen.

Innerlich.

Dioscoτides schτeibt wann man diþ kraut mit wasser koch, und die selbige bτŭ mit most einneme, soll der hitzig magen schmertz dardurch gestillet werden, so von Bile entstanden ist. (lib.4.cap.92. Magen hitz.)

Eüsserlich.

Ein pflaster mit disem kraut gemacht, wann es grŭn ist, und auffgelegt, stillet alle hiztige schmertzen, und zertheilt die geschwulst, es sei an den bτüsten, an den gleyden oder gewerben, am heimlichen oτt, oder wa sich hitzige geschwulst erzeigen. (Hitzige schmertzen. Repurcuþivum. Bτust, Offene schåden.)

Zů den heissen offnen schåden soll diþ kraut mit Weirauch pulver genommen und ubergelegt werden.

Ettlich stossen diþ kraut mit eþig zů obgemelten hitzigen pτesten, das gebτant wasser hat obernente Würckung zů allen hitzigen pτesten.

Van kruiskruid. Kapittel 96.

Hoewel dit kruidje geen melk geeft zo vliegt toch zijn rijpe zaad weg zoals van sla kruiden. Er heeft echter Dioscorides de balsem, de kaneel, saffraan en kruidnagel nauwelijks zo heerlijke met hun tekens uitgestreken als even dit kruidje, dat wordt een vaste plant van zeventien cm lang, groeit overal, in de uien en kruidtuinen, is bijna door het jaar groen te vinden zoals de ouden zulks ook betuigen. De blaadjes zijn aan de stekjes verkruimeld, elk blaadje kruisvormig gesneden zoals mosterd kruid of zoals de bladeren aan ijzerkruid, doch smaller en korter, dat stengeltjes is rond, hol en sappig, een weinig bruinkleurig en van boven uit met vele takjes en met zeer kleine gekerfde blaadjes bekleed. Aan de toppen van het plantje groeien de gele knoopachtige bloempjes, schier zoals de gele rijnbloempjes, worden zeer gauw tot grauwe harige zaden, dat vliegt daarvan zoals de dauwdistels, het verjongt zichzelf en alle tijd in het jaar van zaden, vooral in aanvang van de lente. Is de ganse zomer tot in de koude winter te vinden met zijn gele bloempjes. Gelijk zoals Plinius libro 21 kapittel 106 ook van Scolymo betuigt welke ook steeds bloeit, nieuwe knopjes stoot en toch altijd daarbij rijpt.

Dar andere grote geslacht is met de vezelige korte wortels en met de geschaarde bladeren, weke stengels, gele knoppen en wollige vliegende zaden de gewone in aller ding gelijk, uitgezonderd dit is groter, langer en hoger, de bladeren breder en gans askleurig. Deze kruiskruid vindt men niet overal, maar op de oude muren en [254] wat op gans zanderige wegstraten, bloeit in de oogst het volkomenste.

Van de namen.

(Erigeron acer, Senecio vulgaris) Dat kruidje is Dioscorides Herbulum, Senecio, Erechthites of έξιγέξωγ, dan het is in aanvang van de lente zo goed uitgebloeid als midden in de oogst en is altijd jong en oud bij elkaar te vinden, alzo wat heden grauw is verjongt zich morgen wederom en alzo voortaan vooraan de ganse zomer.

Dioscorides libro 4 kapittel 92 tekent dat kruidje recht af. Theophrastus gedenkt het libro 7 kapittel 8 en in 11^de kapittel van het zevende boek en schrijft er van Intybis, zegt onder andere woorden; Aphaca is niet deugdelijk te onderzoeken vanwege de bitterheid, verbloeit snel, zijn bloempjes worden gauw oud en grauw, dat vliegt daarvan en dan komen andere van uitgevlogen zaden, die vergaan ook gauw en dat drijft het schier de ganse winter door. Dit woord versta ik alle samen van ons kruiskruid dermate dat ήξιγέξωμ Dioscorides en Aphaca Theophrastus een ding is geworden. Manardus Ferrariensis libro 3 Epistel zegt; Senecion heet Petrella, dat versta ik van het tweede kruiskruid met de askleurige bladeren en is veel bitterder dan de eerste, daarom het wel Aphaca mag zijn. Dat echter Simon Januensis Erigeron voor Cardo benedictum uitlegt is een fout, alzo ook die spreken Senecio is kres, is ook fout zoals menigeen uit aangehaalde schrift van de ouden zelf oordelen kan.

Van de kracht en werking.

Dat kruidje met zijn geslachten zijn vochtige koude natuur, worden zelden in het lijf genomen.

Innerlijk.

Dioscorides schrijft als men dit kruid met water kookt en diezelfde brei met most inneemt zou de hete maagpijnen daardoor gestild worden zo van gal ontstaan is.

Uiterlijk.

Een pleister met dit kruid gemaakt als het groen is en opgelegd stilt alle hete smarten en verdeelt de zwellingen, hetzij aan de borsten, aan de leden of wervels, aan heimelijke oorden of waar zich hete zwellingen vertonen.

Tot de hete open schaden zal dit kruid met wierook poeder genomen en opgelegd worden.

Ettelijke stoten dit kruid met azijn tot opgenoemde hete gebreken, dat gebrand water heeft boven genoemde werking tot alle hete gebreken.

Von S. Jacobs blům. Cap. XCVII.

Das kraut hat auch zerspaltene unnd auþ geschnittene bletter, grósser [255] dann Creützwurtz. Jm ersten jar stoþt diþ kraut kein stengel, sonder es ligen die schwartzgrŭne bletter auff der erden auþgespτeit wie des Wegerichs. Jm andern jar kommen lange bτaune stengel, wie des Beifůþ, die seind mit vilen neben åstlin besetzt, auff den selben wachsen vil gåler gestirnter blůmen, wie der Chamillen, die werden nach der zeittigung zů groem wollechtem samen, fliegen darvon, wie an der Creützwurtz, blŭet umb Johannis. Die wurtzel ist kurtz und zasicht, als der Wegerich kreütter. Wachþt auff ungebawten sandechtem erdtrich, auff den mauren und an den dürτen rechen.

Von den Namen.

Die blůmen nennet man auch S. Johans blůmen, darumb das man sie umb die selb zeit in der besten blŭet findt. (Groþ Creützwurtz.) Sein natur ist wie der Creützwurtz, darumb es wol der gestalt unnd krafft halben groþ Creützwurtz heissen mócht. Das kraut bτauchen etliche zů wunden und alten schåden.

Von der Krafft und Würckung.

Diþ kraut mit seinen gålen blůmen, ist der art unnd eigentschafft aller ding wie die Creützwurtz, mag darfür gebτaucht werden, fürnemlich zů den hitzigen wunden unnd bτennende schaden, τc. Andere würckung und tugent mógen auþ tåglicher erfarung kommen. (Hitzige schåden.)

Van St. Jacob’s bloem. Kapittel 97.

Dat kruid heeft ook gespleten en uitgesneden bladeren, groter [255] dan kruiskruid. In het eerste jaar stoot dit kruid geen stengel, maar liggen de zwartgroene bladeren op de aarde uitgespreid zoals de weegbree. Het volgende jaar komen lange bruine stengels zoals aan bijvoet en die zijn met vele zijtakjes bezet, op die groeien veel gele gesterde bloemen zoals de kamille, die worden na de rijping tot grauw wollig zaad, vliegen daarvan zoals aan het kruiskruid, bloeit om St. Johannis. De wortel is kort en vezelig zoals de weegbree kruiden. Groeit op ongebouwde zanderig aardrijk, op de muren en aan de droge rekken.

Van de namen.

(Jacobaea vulgaris) De bloemen noemt men ook St. Johans bloemen, daarom dat men ze om diezelfde tijd in de beste bloei vindt. Zijn natuur is zoals het kruiskruid, daarom het wel vanwege de gestalte en kracht groot kruiskruid heten mag. Dat kruid gebruiken ettelijke tot wonden en oude schaden.

Van de kracht en werking.

Dit kruid met zijn gele bloemen is de aard en eigenschap aller ding zoals dat kruiskruid, mag daarvoor gebruikt worden en voornamelijk tot de hete wonden en brandende schaden etc. Andere werking en deugd mogen uit dagelijkse ervaring komen.

Von Wunderbaum. Cap. XCVIII.

Was bei den alten im bτauch und hoch gehalten, das vergeht und veråndert sich mit der zeit, sonderlich in d artznei. Es hat ein jedes land sein artznei, allein das die hochgelehτten der selben sich selten annemen, unnd gebτauchen, sie mŭssen alle zeit besondere artznei auþ frembden landen holen, welcher mit seiner composition unnd geschickten reden die sach kan dar thůn, der ist der berhŭmtest bei jederman, wie Pli.sagt li.xxix.ca.j. So will ich auch ein mal geschickt sein, und sie fragen, warzů ist der Wunderbaum mit seinen zecken nutz. Freilich werden etliche (ob es schon mit dem mundt niet bekennen) im hertzen sagen, sie wissen nit wz es ist od wa es in [256] bŭchern geschτiben stand. Wolan die Aegypter haben von disem gewåchs jr liecht und leuchtsel mŭssen nemen, und das vom samen, zů dem so ist es ein kóstlich kraut das wild fewτ, unnd alle hitzige geschwulst, an den bτüsten und den augen, zů dempffen. (Aegypter liecht, Wild fewτ, Geschwulst, Bτust, Augen, Spectacul. Forma.) Bei uns ist es nur ein spectacul und lust in den gårten, und freilich auch zů uns auþ frembder nation kommen, dann es ist ein recht sommer gewåchs, mag kein reissen oder frost leiden, mŭþ jårlichs vom groen dotter farben samen, der sich den grossen hunds zecken vergleicht, aussgepflantzet werden, im Apτillen. Wann diser samen die keimen herfür stoþt, bτinget ein jegliches koτn erstmals zwei roter runder bletter, jedes eins batzen bτeit. Folgens kommen runde bτeite bletter, zwischen den selben ein runder, holer roτechter, hoher, zarter stengel, am selbigen werden die bletter inn der hóhe die aller grósten und bτeitsten, des sich wol in disem gewåchs zůverwundern ist, unnd Wunderbaum genent mag werden, dann es haben gemeinlich alle andere gewåchs die grósten bletter gegen der wurtzel unnd nit an den stengeln. (Wunderbaum Quare.)

Unnd seind dise grosse bletter am Wunderbaum zů rings umb auþgeschnitten, anzůsehen wie ein grosser Genþfůþ, ein jedes blat mit seinen rippen und spitzen, ettlich mit vij.ettlich mit ix.ein jedes blat mit seienen spitzen einer sonnen gleich, und so es regnen will, thůn sich die grossen bletter ubersich, unnd empfahen den regen, das man etwan uber iij.tag wasser noch darinn findt stehen. Der bτaun stengel ist etwan weiþfarb, melbecht, wachþt offt zweier man hoch, in der hóhe gewint er neben stengel mit jren gewerben und knópffen, und an jedem gipffel der selbigen wachþt ein dτaubechter stachelechter kolben, der bτingt zweierlei blŭet, gål und rot. Die underst blŭet ist gålfarb, wie das gedτeiþ an den bůchbeumen, ehe die auffgehen, seinds glatte runde knópflin, als Erweissen, so die verblŭen, fallen sie ab ohn frucht. (Zweierlei blŭet.) Die ander blŭet ob den selben ist rot, den Saffran blůmen gleich, nach den selben werden stachelechten kóτner darauþ. Ein jedes koτn aber ist dτeiecket, wie da gefeþ der dτeibkóτner wann die wol zeittig werden, spτingen sie auff, und fallen die zecken herausser, als dann vergeht der groþ dick stengel mit seiner gantzen substantz. [257]

Von den Namen.

Wunderbaum oder wundelbaum nent man Creützbaum und zecken kóτner, Ist eben das gewåchs welches Diosc.lib.iiij.cap.clviij. Kiki, Crotonem, Ricinum, agreste Sesanum, Seseli cypτium, Systamma, Trixin, und sanguiem pyretu nent. Jedoch heiþt das Sesamoides parvum auch Sesamum agreste lib.iiij.cap.cxlviij.deþgleichen dz Sonnen kraut. (Sesanum.) Dios.lib.iiij.cap.clxxxv. Ettlich nennen das gewåchs palmam Chτisti, umb der bletter willen. Die andern Cataputiam maioτem, dieweil der samen den Spτingkoτnern gleich ist. M. Vergilius sagt man nens in Hetruria und Thuscia, Phaselum Romanum. Serap.cap.ccxij.nent diþ gewåchs Kerva oder Cherva, unnd spτicht es heiþ Pentadactylus, freilich umb der bletter willen, und sei das Cataputia maioτ davon man oleum de Cherva mache. (M. Vergilius. Pentadactylus.)

Von der Krafft und Würckung.

Es seind die virtutes und Würckung der mehτer theil dτoben under der beschτeibung des Wunderbaums begriffen, und ist die qualitet oder eigentschafft dises gewåchs zů wóτme geneigt, soll mehτ Eüsserlich dann in den leib genommen werden.

Innerlich.

Dreiþig zecken kóτner dises baums zerstossen und eingedτuncken, purgieren und reinigen den magen, fŭren auþ wasser gallen im stůlgang und oben aussen durch bτechen. Es ist aber gedachte purgation auch sehτ mŭhselig, dann sie bewegt hefftig den magen und gantzen leib. Jch hab kein lust zů solcher purgation. (Magen purgieren. Bτechen.)

Eüsserlich.

Das óli von disem zecken samen ist subteiler complexion, und von natur wóτmer dann baumóli, sagt Serapio, dienet derhalben wol zů der miþfårbigen haut, zů den zittermålern, oder flechten, darmit gesalbt, oder die kóτner zerstossen, unnd pflasters weiþ darauff geschlagen. (Serapio. Zittermåler, Miþfarb. Flechten. Hitzige augen.)

Die grŭne bletter zerstossen, unnd uber die geschwollene hitzigen augen und bτüst gelegt, benimpt den schmertzen, legt nider die hitzige geschwulst, allermeist, so man die grŭne bletter mit Eþig und gersten nützet und aufflegt.

Van wonderboom. Kapittel 98.

Wat bij de ouden in gebruik en hooggehouden is dat vergaat en verandert zich met de tijd en vooral in de artsenij. En heeft elk land zijn artsenij, alleen dat de zeer geleerden die zelden aannemen en gebruiken, ze moeten altijd bijzondere artsenij uit vreemde landen halen en welke met zijn composities en geschikte reden de zaak klaar kan maken die is de beroemdste bij iedereen zoals Plinius zegt libro 29 kapittel 1. Zo wil ik ook eenmaal geschikt zijn en ze vragen waartoe is de wonderboom met zijn teken nuttig. Vrijwel zeker zullen ettelijke (ofschoon ze het met de mond niet bekennen) in hart zeggen, ze weten niet wat het is of waar het in [256] boeken geschreven staat. Welaan de Egyptenaren hebben van dit gewas hun licht en verlichting moeten nemen en dat van de zaden, boven dat zo is het een kostbaar kruid het wild vuur en alle hete zwellingen aan de borsten en de ogen te dempen. Bij ons is het nu een spektakel en lust in de tuinen en vrijwel zeker ook tot ons uit vreemde naties gekomen, dan het is een echt zomergewas, mag geen rijp of vorst lijden, moet jaarlijks van groene dooierkleurige zaden die zich de grote hondenteken vergelijken uitgeplant worden in april. Als deze zaden de kiemen voort stoten brengt elke korrel de eerste keer twee rode ronder bladeren en elke een blaas breed. Vervolgens komen ronde brede bladeren en tussen dezelfde een ronde, holle pijpachtige hoge, zachte stengel, aan dezelfde worden de bladeren in de hoogte de allergrootste en breedste wat zich wel in dit gewas te verwonderen is en wonderboom genoemd mag worden, dan hebben gewoonlijk alle andere gewassen de grootste bladeren tegen de wortel en niet aan de stengels.

En zijn deze grote bladeren aan wonderboom ringsom uitgesneden en aan te zien zoals een grote ganzenvoet, elk blad met zijn ribben en spitsen, ettelijke met 7, ettelijke met 9 en elk blad met zijn spitsen een zon gelijk en zo het regenen wil doen zich die grote bladeren omhoog en ontvangen de regen zodat men ongeveer na 3 dagen water noch daarin vindt staan. De bruine stengel is wat witkleurig, meelachtig, groeit vaak twee man hoog en in de hoogte gewint het zijstengels met hun wervels en knoppen en aan elke top ervan groeit een druifachtige stekelige kolf, die brengt tweevormig bloei, geel en rood. De onderste bloei is geel gekleurd zoals die bloei van de beukenbomen, eer die opgaan zijn gladde ronde knopjes zoals erwten, zo de verbloeien vallen ze af zonder vrucht. De ander bloei op dezelfde is rood, de saffraan bloemen gelijk, na dezelfde worden stekelige korrels daaruit. Elke korrel echter is driekantig zoals dat vat van de drijfkorrels, als ze goed rijp worden springen ze open en vallen de teken eruit en dan vergaat de grote dikke stengel met zijn ganse substantie. [257]

Van de namen.

(Ricinus communis) Wonderboom of wundelbaum noemt men kruisboom en teken korrels. Is even dat gewas welke Dioscorides libro 4 kapittel 158 Kiki, Crotonem, Ricinum, agreste Sesanum, Seseli cyprium, Systamma, Trixin en sanguiem pyretu noemt. Toch heet dat Sesamoides parvum ook Sesamum agreste libro 4 kapittel 148, desgelijks dat zon kruid, Dioscorides libro 4 kapittel 185. Ettelijke noemen dat gewas palmam Christi vanwege de bladeren. De anderen Cataputiam maiorem omdat de zaden de springkorrels gelijk is. M. Vergilius zegt men noemt het in Etrurië en Toscane Phaselum Romanum. Serapio kapittel 212 noemt dit gewas Kerva of Cherva en spreekt het heet Pentadactylus, vrijwel zeker vanwege de bladeren en is dat Cataputia maior waarvan man oleum de Cherva maakt.

Van de kracht en werking.

De krachten en werking zijn het meeste deel onder de beschrijving van de wonderboom begrepen en is de kwaliteit of eigenschap van dit gewas tot warmte geneigd, zal meer uiterlijk dan in het lijf genomen worden.

Innerlijk.

Dertig teken korrels van deze boom gestoten en ingedronken, purgeren en reinigen de maag, voeren uit watergal in stoelgang en van bovenuit door braken. Toch is echter gedachte purgatief ook zeer moeilijk, dan ze beweegt heftig de maag en ganse lijf. Ik heb geen lust tot zulke purgatief.

Uiterlijk.

De olie van deze teken zaden is subtiele samengesteldheid en van natuur warmer dan olijvenolie zegt Serapio, dient daarom goed tot de miskleurige huid, tot de liktekens of huiduitslag, daarmee gezalfd of de korrels gestoten en pleistervormig daarop geslagen.

De groene bladeren gestoten en over de gezwollen hete ogen en borst gelegd beneemt de smarten, legt neer de hete zwellingen, allermeest zo men de groene bladeren met azijn en gerst nuttigt en oplegt.

Von Spτingkoτner. Cap. XCVIII.

Dreibkóτner seind zwei geschlecht, in allen dingen einander fast gleich, doch ist eine vil grósser mit stengel unnd samen dann die ander, dann der samen vergleicht sich den zimlichen grawen Wicken, (1.) dise seind nit allenthalben zů finden, die Landtkråmer und wurtzel trager haben zů zeitten dise kóτner feil mit andern treib artzneien.

(2.) Das ander gemein geschlecht gewinnt samen wie das Hanffkraut, im Teütschen landt allenthalben gemein, die alten mŭtterlin geben der selbi [258] gen kóτner etwann ix.oder xj.zů einer purgation. Jst ein gewåchs mit einer schlechten hültzechten wurtzeln, unnd eintzigem bτaunfarben stengel, von unden an biþ oben aussen, mit langen feiþten bletteren bekleidet, die selbigen bletter vergleichen sich den Weiden unnd Mandel blettern, auff der einen seiten weiþfarb. Am gipffel gewinnet der stengel im andern jar vil åstlin und neben zweiglin, mit kurtzen runden blettlin besetzt, zwischen den selben wachsen grŭne runde nüþlin, ein jedes mit dτeien sechlin oder heüþlin underscheiden, nit vil anderst dann die zecken kóτner am Wunderbaum. So bald die nüþlin dürτ werden, spτingen sie mit eim knal von der sonnen hitz auff, als die schotten an den Pfrimmen hecken, erjüngen sich also widerumb vom samen, dann diþ gewåchs weret nit lenger dann zwei jar, ist ein recht milch kraut, dann stengel, bletter und blŭmlin, geben alle uberflüþige weisse zåhe milch. Der samen ist sŭþ wie ein nuþ, zů letst bτent er als Peffer oder Aron. (Tempus.)

Von den Namen.

Darumb das diser samen auþspτingt, heiþt er Spτingkoτn und Spτingsamen, dieweil er auch im leib auffrůr macht, und beder seits auþfert, nent man jn nit unbillich Dτeibkoτner, zů Latin Cataputia, herba Lactaria, Tithymalus. Von disem und andern milch kreütern schτeibt Theo.lib.ix.cap.xj.und Dios.lib.iiij.ca.clix.et ca.clx.et clxj. Nicand.in Theri.

Das erst milch kraut heiþt Characias, Vallaris, Cometes umb der bletter willen, Amygdaloides, oder Gobios, das ist Kressen kraut, das wóllen ettlich für kron euglin (das man nucem vomicam nent) deüten. (Kron euglin.) [259]

Das ander milch kraut in Diosc, Femella ist θήλνς, das Diosc. Myrsinitem, Myrtiten, unnd Caryiten nennt. Mich will aber beduncken das recht Thilys sei bei uns frembd, dann ich kenn kein milch kraut das frucht bτinget wie die baumnuþ, wie dann solchs vom zweiten milch kraut gelesen würt, umb des willen so acht ich unsere dτeibkóτner gehóτen under das capitel Lathyris, das Diosc.auch Tithymalum unnd herbam Lactariam nent. Wa aber ettliche vermeinen Thilys und Lathyrin sei ein gewåchs, mit den selben will ich nit zancken, uτsach, es schτeibt Theophτastus nur von dτeien geschlechten.

Diþ scheiþkraut heiþt Cataputia minoτ, und der samen Gτanum solis. Der Pandectarius nents Latinam und Leturam, dann er der Grieckischen spτachen wol kündig gewesen. C. Celsius lib.v.cap.vij.sagt Lac caprifici sei Lactuca marina, das die Gτiechen Tithymalum nennen, unnd ist eben das obgemelte Spτingkraut, von andern hernach im hundersten capitel.

Von der Krafft und Würckung.

Alle Spτingkóτner groþ und klein seind feüchter warmer complexion, gehóτen selten in leib, doch mag man zůr noturfft den samen und bletter erwólen.

Innerlich.

Der gemeinen Spτingkóτner (welche sich mit der gestalt unnd grósse dem hanff samen vergleichen) vij.oder viiij.zerstossen, und mit wein eingedτuncken, bewegen den gantzen leib unden und oben, fŭren auþ (also genützet) Phlegma, Choleram, unnd Melancholiam. Der milchsafft ist schådlicher in leib genommen weder die kóτnlin, derhalben ein jedes sich darfür wisse zů hŭten. (Bauren purgation.)

Die bletter mag man in fleischbτŭ sieden, und die selbig dτincken, hat gleiche Würckung den bauch ubersich und undersich zů bewegen. (Scheissen und Kotzen.)

Eüsserlich.

Der milch safft von allen scheiþkreüttern ist hitziger und scharpffer dann das kraut oder samen, darumb sei ein jeder gewarnt, das er solche milch nit in leib bτauch, die Landtstreicher haben vil leüt mit diser hitzigen milch hingericht zům schiff Charontis. (Landtstreicher.)

So jemands haar wolt vertreiben an den augbτoen oder stirnen, der mische dise milch mit óli, und salb sich darmit in der Sonnen, es würt jm auþfallen, Ein jeder hŭt sich aber das jm solcher safft nit an die augen oder angesicht gestrichen werd, dann das angesicht geschwült darvon, würt gantz rot, gleich wie einer aussetzig were. Dise milch in ein holen zan gethon, benimpt den schmertzen, es soll aber zůvoτ das zanfleisch mit rotem wachs versoτget werden. (Hole zån.)

Gemelter safft aller Spτingkoτner und Wolffsmilch, etzen bτennen und verzeren, sollen zů den bósen wartzen, ubτigen fleisch und bósen flechten, die selbig zůverzeren, genommen werden. (Etzen. Wartzen.) Etliche so disen milchsafft samlen thůn darunder Erweisen oder Bonen meel, machen darauþ kleine pastillos, dτücknen die selbigen in der heissen Sonnen.τc. (Gewåchs.) [260]

Van springzaad. Kapittel 99.

Drijfkorrels zijn twee geslachten, in allen dingen elkaar vast gelijk, doch is een veel groter met stengel en zaden dan de andere, dan de zaden vergelijken zich de matige grauwe wikken, die zijn niet overal te vinden, die landkramers en worteldragers hebben ze soms deze korrels te koop te koop met andere drijf artsenijen.

Dat andere gewone geslacht gewint zaden zoals dat hennepkruid, in Duitse land overal algemeen, de oude moedertjes geven die [258] korrels ongeveer 9 of 11 tot een purgatief. Is een gewas met een rechte houtachtige wortel en enkele bruinkleurige stengel, van onder aan tot bovenuit met langen vette bladeren bekleed, diezelfde bladeren vergelijken zich de wilgen of amandel bladeren, aan de ene zijde witkleurig. Aan de top gewin de stengel het volgende jaar veel takjes en zijtwijgje met korte ronde blaadjes bezet, tussen dezelfde groeien groene ronde nootjes en elk met drie zakjes of huisje onderscheiden, niet veel anders dan de teken korrels aan wonderboom. Zo gauw die nootjes dor worden springen ze met een knal van de zon hitte open zoals de schotten aan de brem hagen, verjongen zich alzo wederom van zaden, dan dit gewas duurt niet langer dan twee jaar, is een echt melkkruid, dan stengel, bladeren en bloempjes geven alle overvloedige witte taaie melk. Het zaad is zoet zoals een noot, tenslotte brandt het als peper of Arum.

Van de namen.

(Euphorbia lathyrus) Daarom dat deze zaden uitspringen heet het springkorrel en springzaden en omdat het ook in lijf oproer maakt en aan beide kanten uitvoert noemt men het niet onbillijk drijfkorrel, in Latijn Cataputia, herba Lactaria, Tithymalus. Van deze en andere melkkruiden schrijft Theophrastus libro 9 kapittel 11 en Dioscorides libro 4 kapittel 159 en kapittel 160 en 161 Nicander in Theriaca.

Dat eerste melkkruid heet Characias, Vallaris en Cometes, vanwege de bladeren Amygdaloides of Gobios, dat is kressen*kruid, dat willen ettelijke voor kroon oogjes (dat men nucem vomicam noemt) aanduiden. [259]

Dat andere melkkruid in Dioscorides, Femella, is θήλνς, dat Dioscorides Myrsinitem, Myrtiten en Caryiten noemt. Ik wil me echter bedenken dat echte Thilys is bij ons vreemd, dan ik ken geen melkkruid dat vrucht brengt zoals de walnoot zoals dan zulks van tweede melkkruid gelezen wordt, daarom zo acht ik onze drijfkorrels behoren onder dat kapittel Lathyris dat Dioscorides ook Tithymalum en herbam Lactariam noemt. Waar echter ettelijke menen Thilys en Lathyrin is een gewas, met dezelfde wil ik niet twisten, oorzaak, Theophrastus schrijft maar van drie geslachten.

(E. dulcis) Dit schijtkruid heet Cataputia minor en de zaden Granum solis. Pandectarius noemt het Latijnam en Leturam, dan is hij de Griekse taal goed bekend geweest. C. Celsius libro 5 kapittel 7 zegt Lac caprifici is Lactuca marina wat de Grieken Tithymalum noemen en is even dat opgenoemde springkruid, van anderen hierna in honderdste kapittel.

Van de kracht en werking.

Alle springkorrels, groot en klein, zijn vochtige warme samengesteldheid, behoren zelden in lijf, toch mag men in nooddruft de zaden en bladeren aanbevelen.

Innerlijk.

De gewone springkorrels (welke zich met de gestalte en grootte de hennepzaden vergelijken) 7 of 8 gestoten en met wijn ingedronken bewegen het ganse lijf onder en boven, voeren uit (alzo genuttigd) flegma, gal en melancholie. Het melksap is schadelijker in lijf genomen dan de korreltjes, daarom elk zich daarvoor weet te hoeden.

De bladeren mag men in vleesbrij zieden en die drinken, heeft gelijke werking de buik omhoog en omlaag te bewegen.

Uiterlijk.

Dat melksap van allen schijtkruiden is heter en scherper dan dat kruid of zaden, daarom is iedereen gewaarschuwd dat hij zulke melk niet in lijf gebruikt, de landlopers hebben veel mensen met deze hete melk heen gericht tot het schip van Charon.

Zo iemand haar wil verdrijven aan de wenkbrauwen of hersens, die mengt deze melk met olie en zalft zich daarmee in de zon, het zal hem uitvallen. Iedereen hoedt zich echter dat hem zulke sappen niet aan de ogen of aangezicht gestreken worden, dan dat aangezicht zwelt daarvan, wordt gans rood gelijk zoals een met huiduitslag. Deze melk in een holle tand gedaan beneemt de smarten, hij zal echter tevoren dat tandvlees met rode was verzorgen.

Gemelde sappen van alle springkorrels en wolfsmelk eten, branden en verteren, zullen tot de kwade wratten, overig vlees en kwade huiduitslag om die te verteren genomen worden. Ettelijke zo deze melksappen verzamelen doen daaronder erwten of bonenmeel, maken daaruit kleine pastilles, drogen diezelfde in de hete zon etc. [260]

Von Wolffsmilch. Cap. C.

Ob schon die zwei ersten Tithymali Dios.deþgleichen das dτitt Paralios und sibend Platophyllos genant, bei uns Teütschen, wie ettlich meinen nicht wachsen, (1.) so finden wir doch der selben geschlecht, nemlich das obgemelt spτingkraut, das wir ein Myrtiten oder Lathyrin vermeinen.

(2.) Darnach das groþ Teüffels milch, des bletter dem Spτingkraut gleich seind, der samen aber auþ seinen schalen, nit grósser dann der weiþ Senff. Der stengel ist rund, rotfarb, eintzig, oben aussen mit vilen åsten unnd gålfarben kronen, under welchen åstlin oder flügeln kriechen die kleine dτeieckete nüþlin herfůr gegen dem Augstmonat.

(3.) Zům dτitten das gemein Wolffsmilch, inn den gårten und weingårten mit dem eintzigen holen stengel, ist ein recht Summer kraut, gewint schó [261] ne kronen, etwann iij.oder iiij.neben einander, auff dem eintzigen stengel, ein jedes gewerblin ist mit dτeien runden bletlin umbleget, die veτgleichen sich den Burtzel blettern, blŭet schweitzergrŭn, darauþ werden auch nüþlin mit dτeien underscheiden, darauþ spτingt das bτaun såmlin, dem růbsamen nit ungleich, doτret alle jar mit wurtzel, stengel und blůmen.

(4.) Zům vierdten findt man ein geschlecht auff de åckern, etwan an den rechen in allen dingen dem dτitten geschlecht (jetz gemelt) gleich, auþgenommen das etwann vier oder fünff stengel von einer wurtzel wachsen. Die blŭet auff den kronen, würt gål mit purpur rot vermengt.

(5.) Zům fünfften findt man noch ein Wolffsmilch inn den wålden, und sein gemein geschlecht auff den sandechten rechen, etwan auff feuchten awen. Wachsen von einer wurtzel vier oder fünff stengel, von under an biþ oben aussen mit schmalen und langen bletlin bekleidet, wie das aller gemeinst Lynkraut. Dz grósser findt man in den sandechten wålden mit gålen und purpur farben kronen, die wurtzel an jn beden verderben nit im Winter, sonder schlagen jårlichs auþ, und ist das erst kraut under allen kreüttern, das seine junge dolden oder Spargen (so bald die blŭet unnd samen zeittig werden) von newen herfür stoþt, dz ist gegen dem Herbst, welche junge Spargen gegen dem Apτillen, mit jren milch wurtzeln, meins verstandts gesamlet werden sollen, als dann gerectificiert unnd auffgehaben. (Collectio Esulae.) Dise bede Wolffsmilch seind einander ånlich. Das in den wålden würt etwan elen hoch, gewint schóner róter kronen dann das gemein, so man allenthalben auff ungebawten åckern und rechen findt.

Uber die geschlecht alle, findt man auff ettlichen stupffel åckern gegen dem Herbst, ein steudlin als ein kleins beumlin, spannen lang, mit vilen zincklin, seind bekleidt mit seer kleinen bletlin, die vergleichen sich dem welschen Quendel, des såmlin ist in dτeifaltigen kleinen schótlin verschlossen, wie der and Wolffsmilch, des kreütlins werden nit vil leüt acht genomen haben.

Jn hohen dunckelen feuchten bergen, in dålern, und hohen wålden des Schweitzer gebürgs findt man ein kraut, dz ist mit stengel, blŭmen, blettern, milch, safft und wurtzelen den Spτingkreüttern oder Wolffsmilchen (T) [262] so gar ånlich, das mans kaum underscheiden kan. Aber der geschmack unnd sonderlich der milch safft und wurtzel ist gantz sŭþ, bτent oder beiþt nit wie gemeine Dτeibkóτner, der klein gålfarb samen so auch auþspτingt, ist rund dem Hirsen beinahe gleich.

Von den Namen.

Dioscoτides li.iiij.ca.clix.nennet dise milchkreütter alle zůmal mit eim namen Tithymalos, das die Rómer Lactariam herbam, Lactucam marinam, oder Lactucam capτina oder Asininam

nennen, darnach underscheidt er sie also. (Lactaria herba.) Dz erst milchkraut ist das månnlin, unnd heiþt Characia, Vallaris, Cometes, Amygdaloides, unnd Robios. Das ander ist das weiblin, unnd heiþt Thilys, Mirtitis, Mirsinites, Caryites. Das dτitt ist Paralius, Maritimus oder Tithymalis, latine Lactariola herba, oder papaver, im Theophτasto Coccos. (Coccos.) Das vierd heiþt Helioscopios, id est Solisequus, Sonnen milchkraut. Das fünfft Cyprariþias. Das sechst Dendτodis, oder Arboτescens Esula. Das sibent Platyphyllos, Leptophyllos, Latifolius, Bτeit milchkraut, unnd Tenuifolium das ist zart und dünblatt. Jn gemelten capitel Dios.seind jetzgenante siben kreütter also benent unnd underschieden. Folgens aber setzt Diosco.noch ein milchkraut, das nent er Pityusam, Clima oder Sarmentum, Viticulam, Crambion, Paralion, Conopicon unnd Turpet, sagt darbei es sei ein art von Cypariþia des fünfften milchkrauts. (Pituysa. Turpet.) Nach dem capitel Pityusa folgen zwei andere milch kreütter, das Lathyris (von welchem dτoben gehandelt ist) und das klein kreütlin Peplos, das nent Diosc. Sycen und Spumeum papaver. Darauþ zůerlernen das vil Tithymalides seind, mógen all bei uns der scharpffen milch halben Wolffsmilch od Teüffelsmilch heis [263] sen. Des samen halber der von jn allen auþspτingt, und schwerlich purgiert, mócht man sie alle Spτingkóτner, Dτeibkóτner, unnd Scheiþkóτner nennen.

So wir nun die schτifft Dioscoτidis und seiner nachkommen als Plinius, Galeni, und Pauli Aeginete zů samen bτingen, mógen wir auþ disen milchkreüttern auch dτei geschlecht in Germania finden, (1.) nemlich die gemeinen Dτeibkóτner, mit den langen schmalen Weiden blettern für eins. (2.) Zům andn dz gemein groþ Wolffsmilch, mit den Burtzel blettern, mit seinen geschlechten für das zweit. (3.) Zům dτitten die gemeine Wolffsmilch, mit jren schmalen langen Lynkraut od kiffern blettern für dz dτitt milch kraut.

Wa man aber die dτei geschlecht gründtlich in species will theilen, wie Plinius li.xix.ca.viij.vom Lattich redt, werden wir auff die acht finden. Erstlich die obgemelte dτeibkóτner Lathyris, dz wir auch Myrsiniten nennen. (Lathyris.) Das and groþ Teuffels milch auch mit langen Mandelblettern, doch grŭner, zårter, und gantz kleinem samen halten wir für Dendτodes, oder Aτboτescens. (Dendrodes.) Darnach die zwei mit den Burtzel blettern, under welchen d gemeinst und summerkraut, mit dem eintzigen holen stengel und kurtzen wurtzel, sampt den grossen mit vilen stengeln, auff den wilden feldern, so nit gebawet werden, das auch den Winter an seiner wurtzel nit schaden leidet, achten wir für Helioscopios oder Solisequa. (Helioscopios.) Die gemeine Wolffsmilch mit den schmalen Lynkraut blettern bekleidet, das kleinst auff den rechen an den strassen, darnach das groþ mit hohen stengeln, mit schónen purpur blŭmlin, so in den wålden gefunden würt, auch mit Kiffern blettern, achten wir Cyparyþias, welches die gemeinen artzet Esulam minoτem nennen, und ist dz Scebτam oder Alcebτam der Araber, on angesehen das Si. Januensis vermeint Esula sei kein Tithymalus. (Cyparyþias.) Das aller kleinst steudlin mit den schmalen bletlin, wie des welschen Quendels oder des Weggras, acht ich für das milchkreüttlin Peplos, das Diosco.auch Spumeum papaver nent. (Peplos.) Zů letst haben wir dτoben im Bengelkraut ca.lxij.von eim Spτingkraut geschτiben, mit den bτeiten blettern, unnd auþspτingende samen, halt ich für Leptophyllos, in Apul.cap.cix.heiþt es Persiten, Asclepiu, Diadema und Tritum. (Leptophyllos.) Aber Dios. Paralium oder Maritimum hab ich nit bei uns (T ij) [264] gesehen dann es soll am Meer gestaden wachsen. Deþgleichen hab ich Pithyusam Dios.nit grŭn gesehen, wir halten aber das selbig Pityusa unnd das Turbith, so man jetzundt bτaucht, gentzlich mit den Gτiechischen Actuario für ein ding, und ist eben das Avicenna libro.ij.capite ccccxcj. Mezeheregi nent, wie wol er dz gewåchs zweimal (villeicht auþ unverstandt) beschτeibet, erstlich im gemelten Mezeheregi, und darnach under den namen Turbith capite dccxj.und ist eben das Tuτbith, davon die andern Arabes auch schreiben, als Mesue.τc. (Turbith.) Auþ genommen der Serapio hat sein eigen Turbith, das ist das Tripolium Dioscor.libro.iiij.capite cxxxx. Daher vil disen argwohn haben, ja auch lehτen, Tripolium sei der Turbith, das doch nit müglich ist, uτsach die wurtzel Tripolij (welche Dios. Psychen, Merida, Potamogetona Sychiten und Caliumarem nent) ist eins gůten geτuchs, das man an unserm Turbith gar nit spŭren kan. Also haben wir zweierlei Turbith der Araber, darauþ nit wenig unrhat gefolget, darumb soll man acht haben wann man Turbith findt geschriben wer der lehτer sei, ist es der Serapio, so soll Tripolium Diosc.verstanden werden, ist es aber Mesue, Rhasis oder Avicenna, so soll der breuchlich Turbith, den wir mit Actuario Pityusam nennen genommen werden.

Etlich meinen diþ kraut (Esula dulcis.) sei Plinij Miliaria. Aber dz geschlecht wils nit leiden, dann es kan sich der Spτingkóτner und Wolffsmilch gar nit verleugnen, wie dann dise contrafactur klar auþweiþt.

Von der Krafft und Würckung.

Alle Wolffsmilch kreüter etzen und bτennen, fürtτeffenlich der milchsafft von jnen allen, mógen on schaden selten in leib genommen werden die best unschådlichst Wolffsmilch ist die mit den schmalen langen bletteτn dem Lynkraut ånlich, doch das allein die wurtzel und nit die milch in leib gegeben werde. (Etzen, Bτennen.)

Es hat dises krauts wurtzel (verstand Esula dulcis) ein besondere zůsamen ziehende würckung die wunden zůhefften, Es macht aber, in den leib genommen dises gewåchs safft oder pulver fast kotzen, wie dann alle Dτeibkórner oder Esule zůthůn pflegen. (Wunden hefften, Kotzen.)

Innerlich.

Die eüsserst rind diser wurtzel ein nacht unnd ein tag inn milch, oder essig gebeiþt, und widerumb gedóτrt, gestossen und gepülvert, und eins halben quinten schwår mit wein oder honig wasser gedruncken, treibet auþ alle wesserige bóse feüchtigkeit und Choleram, nützlich den wasser süchtigen menschen. (Wesserige feüchte, Wasser sucht.)

Die samen von allen milch kreüttern haben gleiche wüτckung, aber scherpffer und hitziger in allen dingen, machen kotzen und scheissen. (Kotzen, unnd scheissen.)

Zů den wasser suchtigen mag man nachfolgende pilulas machen, und einem blóden menschen jedes mal on schaden ein halben quinten, und einem krefftigen menschen ein gantzen quinten eingeben, die bereit mann also. Nemet die beτeiten wurtzel von der schmalen Wolffsmilch ein loth, Aloes zwei loth, Mastiche ein quinten, jedes sonderlich pulverifiert, unnd durch einander mit Fenchel wasser oder balsam kraut wasser zů eim teiglin tem [265] periert und von newen durcheinander gestossen, Laþ die massa oder teiglin uber nacht stehn, darauþ mag man kleine oder grosse pilulas foτmieren und den krancken (wie voτgesagt) eingeben, die operieren oben unnd unden mit kleinem schmertzen, bekommen darnach fast wol den wassersuchtigen, und keichenden menschen. (Keichen.)

Eüsserlich.

Der nutz und bτauch aller Wolffsmilch, ist fast dτoben und den Spτingkórnern angezeigt, haar, grind unnd wartzen darmit zůvertreiben. Man mag auþ den zerstossenen wurtzeln, kreütter und milch, ein treffenlich gůte salb machen zů dem erbgrind, und ist ein besonder experiment. (Haar. Gτind, Wartzen. Erbgrind.)

Van wolfsmelk. Kapittel 100.

Ofschoon de twee eerste Tithymali Dioscorides, desgelijks de derde Paralios en zevende, Platophyllos genoemd, bij ons Duitsers, zoals ettelijke menen, niet groeien zo vinden we toch datzelfde geslacht, namelijk dat opgenoemde springkruid dat we een Myrtiten of Lathyrin menen.

Daarna de grote duivelsmelk die de bladeren het springkruid gelijk zijn, het zaad echter uit zijn schalen is niet groter dan de witte mosterd. De stengel is rond, roodkleurig, enkel en van bovenuit met vele takken en geelkleurige kronen onder welke takjes of vleugels kruipen die kleine driekantige nootjes naar voren tegen augustus.

Als derde dat algemene wolfsmelk in de tuinen en wijntuinen met de enkele holle stengel, is een echt zomerkruid en gewint schone [261] kronen ongeveer 3 of 4 naast elkaar op de enkele stengel, elke wervel is met drie ronde blaadjes bezet, die vergelijken zich de postelein bladeren, bloeit Zwitsers groen en daaruit worden ook nootjes met drie onderscheiden, daaruit springt dat bruin zaadje, de raapzaden niet ongelijk, verdroogt elk jaar met wortel, stengel en bloemen.

Als vierde vindt men een geslacht op de akkers, wat aan de rekken en in alle dingen het derde geslacht (net gemeld) gelijk, uitgezonderd dat het ongeveer vier of vijf stengels van een wortel groeien. De bloei op de kronen wordt geel met purperrood vermengt.

Als vijfde vindt men noch een wolfsmelk in de wouden en is een gewoon geslacht op de zanderige rekken, wat op vochtige bergweiden. Groeit van een wortel vier of vijf stengels, van onderaan tot bovenuit met smalle en lange blaadjes bekleedt zoals dat aller gewoonste lijnkruid. De grotere vindt men in de zanderige wouden met gele en purperkleurige kronen, de wortels aan hen beiden bederven niet in winter, maar slaan jaarlijks uit en is dat eerste kruid onder alle kruiden dat zijn jonge spruiten of scheuten (zo gauw de bloei en zaden rijp worden) opnieuw tevoren stoot, dat is tegen de herfst welke jonge scheuten tegen april met zijn melk wortels, mijn verstand, verzameld zullen worden, dan gezuiverd en opgeheven. Deze beide wolfsmelk zijn elkaar gelijk. Dat in de wouden wordt ongeveer 70cm hoog, gewint mooie rodere kronen dan de gewone zo men overal op ongebouwde akkers en rekken vindt.

Boven al die geslachten vindt men op ettelijken stoppelakkers tegen de herfst een kruidje zoals een klein boompje, zeventien cm lang met vele uitlopers, zijn bekleed met zeer kleine blaadjes, die vergelijken zich de waalse tijm, de zaadjes zijn in drievoudige kleine schotjes besloten zoals de andere wolfsmelk, dat kruidjes zullen niet veel mensen acht genomen hebben.

In hoge donkere vochtige bergen, in dalen en hoge wouden van het Zwitserse gebergte vindt men een kruid dat is met stengel, bloemen, bladeren, melk, sappen en wortels de springkruiden of wolfsmelk [262] zo geheel gelijk zodat men ze nauwelijks onderscheiden kan. Maar de smaak en vooral het melksap en wortel is gans zoet, brandt of bijt niet zoals gewone drijfkorrels, de kleine geel gekleurde zaden zo ook uitspringen is de ronde gierst bijna gelijk.

Van de namen.

(Euphorbia palustris, Euphorbia virgata) Dioscorides libro 4 kapittel 159 noemt deze melkkruiden allemaal met een naam Tithymalos dat de Romeinen Lactariam herbam, Lactucam marinam of Lactucam caprina of Asininam noemen, daarna onderscheidt hij ze alzo; Dat eerst melkkruid is dat mannetje en heet Characia, Vallaris, Cometes, Amygdaloides en Robios. De andere is dat vrouwtje en heet Thilys, Mirtitis, Mirsinites en Caryites. (Euphorbia paralias, Euphorbia helioscopia) De derde is Paralius, Maritimus of Tithymalis, Latijn Lactariola herba of papaver, in Theophrastus Coccos. De vierde heet Helioscopios, dat is Solisequus, zon melkkruid. (Euphorbia cyparissias, Euphorbia dulcis) De vijfde Cyprariþias. De zesde Dendrodis of Arborescens Esula. De zevende Platyphyllos, Leptophyllos, Latifolius, breed melkkruid, en Tenuifolium, dat is zacht en dun blad. In gemeld kapittel Dioscorides zijn net genoemde zeven kruiden alzo benoemd en onderscheiden. Vervolgens echter zet Dioscorides noch een melkkruid en dat noemt hij Pityusam, Clima of Sarmentum, Viticulam, Crambion, Paralion, Conopicon en Turpet, zegt daarbij het is een aard van Cypariþia, het vijfde melkkruid. Na dat kapittel Pityusa volgen twee andere melkkruiden, de Lathyris (waarvan boven gehandeld is) en dat kleine kruidje Peplos, dat noemt Dioscorides Sycen en Spumeum papaver. Daaruit is te leren dat er veel Tithymali zijn, mogen alle bij ons vanwege de scherpe melk wolfsmelk of duivelsmelk heten. [263] Vanwege de zaden die van hen allen uitspringen en zwaar purgeert mag men ze alle springkorrels, drijfkorrels en schijtkorrels noemen.

Zo we nu dat schrift Dioscorides en zijn nakomelingen zoals Plinius, Galenus en Paulus Aegineta tezamen brengen mogen we uit deze melkkruiden ook drie geslachten in Germanië vinden, namelijk de gewone drijfkorrels met de lange smalle wilgenbladeren voor een. Tot de andere dat gewone grote wolfsmelk met de posteleinbladeren met zijn geslachten voor de tweede. Als derde de gewone wolfsmelk met zijn smalle lange lijnkruid of dennen bladeren voor dat derde melk kruid.

Als men echter de drie geslachten grondig in species wil verdelen zoals Plinius libro 19 kapittel 8 van sla spreekt willen we er acht vinden. Eerst de opgenoemde drijfkorrels Lathyris dat we ook Myrsiniten noemen. De andere grote duivelsmelk ook met de lange amandelbladeren, doch groener, zachter en gans kleine zaden houden we voor Dendrodes of Arborescens. Daarna de twee met de postelein bladeren waaronder de gewoonste en zomerkruid met de enkele holle stengel en korte wortel, samen met de grote met vele stengels op de wilde velden zo niet gebouwd worden dat ook de winter aan zijn wortel niet schaden lijdt achten we voor Helioscopios of Solisequa. De gewone wolfsmelk met de smalle lijnkruid bladeren bekleedt, de kleinste op de rekken aan de straten, daarna de grote met hoge stengels met mooie purperen bloempjes zo in de wouden gevonden wordt ook met dennen bladeren achten we Cyparyþias welke de gewone arts Esulam minorem noemen en is dat Scebram of Alcebram der Arabieren, zonder aan te zien dat Simon Januensis meent Esula is geen Tithymalus. Dat allerkleinste kruidje met de smalle blaadjes zoals de waalse tijm of dat weggras acht ik voor dat melkkruidje Peplos dat Dioscorideso ook Spumeum papaver noemt. Tenslotte hebben we boven in bingelkruid kapittel 62 van een springkruid geschreven met de brede bladeren en uitspringende zaden houd ik voor Leptophyllos, in Apuleius kapittel 109 heet het Persiten, Asclepiu, Diadema en Tritum. Maar Dioscorides Paralium of Maritimum heb ik niet bij ons [264] gezien, dan het zou aan zeeranden groeien. Desgelijks heb ik Pithyusam Dioscorides niet groen gezien, we houden echter datzelfde Pityusa en dat Turbith, zo men nu gebruikt, gans met de Griekse Actuarius voor een ding en is even dat Avicenna libro 2 kapittel 391 Mezeheregi noemt, hoewel hij dat gewas tweemaal (mogelijk uit onverstand) beschrijft, eerst in gemelde Mezeheregi en daarna onder de naam Turbith kapittel 1211 en is even dat Turbith daarvan de andere Arabieren ook schrijven zoals Mesue etc. Uitgezonderd Serapio heeft zijn eigen Turbith, dat is dat Tripolium Dioscorides libro 4 kapittel 140. Vandaar vele deze argwaan hebben, ja ook leren, Tripolium is de Turbith, wat toch niet mogelijk is, oorzaak de wortel Tripolij (welke Dioscorides Psychen, Merida, Potamogetona Sychiten en Caliumarem noemt) is een goede reuk wat men aan onze Turbith geheel niet bespeuren kan. Alzo hebben we tweevormig Turbith van de Arabieren waaruit niet weinig onraad volgt, daarom zal men acht hebben als men Turbith vindt geschreven wie de leraar is, is het Serapio zo zal Tripolium Dioscorides verstaan worden, is het echter Mesue, Rhasis of Avicenna zo zal het gebruikelijke Turbith, dat we met Actuarius Pityusam noemen, genomen worden.

Ettelijke menen dit kruid is Plinius Miliaria. Maar dat geslacht wil het niet lijden, dan het kan zich de springkorrels en wolfsmelk geheel niet verloochenen zoals dan dit tegendeel klaar uitwijst.

Van de kracht en werking.

Alle wolfsmelk kruiden eten en branden, voortreffelijke het melksap van hen allen, mogen zonder schaden zelden in lijf genomen worden, de beste en onschadelijkste wolfsmelk is die met de smalle lange bladeren het lijnkruid gelijk, doch dat alleen de wortel en niet de melk in lijf gegeven wordt.

En heeft dit kruid zijn wortel (versta Esula dulcis) een bijzondere tezamen trekkende werking de wonden te hechten, het maakt echter, in het lijf genomen dit gewas zijn sap of poeder erg kotsen zoals dan alle drijfkorrels of Esule te doen plegen.

Innerlijk.

De uiterste bast van deze wortel een nacht en een dag in melk of azijn geweekt en wederom gedord, gestoten en verpoedert en een halve quinten zwaar met wijn of honingwater gedronken drijft uit alle waterige kwade vochtigheid en gal, nuttig de waterzieke mensen.

De zaden van alle melkkruiden hebben gelijke werking, maar scherper en heter in alle dingen, maken kotsen en schijten.

Tot de waterzieke mag men navolgende pillen maken en een zwakke mens elke keer zonder schaden een halve quinten en een krachtige mens een ganse quinten ingeven en die bereidt men alzo; Neem de bereide wortel van de smalle wolfsmelk, een lot, Aloë, twee lot, mastiek, een quinten, en elk apart verpoedert en door elkaar met venkelwater of balsemkruid water tot een deegje [265] getemperd en opnieuw door elkaar gestoten. Laat die massa of deegje een nacht staan en daaruit mag men kleine of grote pillen vormen en de zieke (zoals voorgezegd) ingeven die opereren boven en onder met kleine smarten, bekomen daarna erg goed de waterzieken en kuchenden mensen.

Uiterlijk.

Het nut en gebruik van alle wolfsmelk is vast boven en de springkorrels gezegd, haar, schurft en wratten daarmee te verdrijven. Man mag uit de gestoten wortels, kruiden en melk een voortreffelijke goede zalf maken tot de schurft en is een bijzonder experiment.

Von Nachtschadt.. Cap. CI.

Theophτastus beschτeibt nur zwo Nachtschadten, eine die den schlaaff bτing, die ander soll schellig und unsinnig machen, das seind eben die (Theo.lib.9.cap.2. & li.7.ca.14.) (T iij) [266] zwo letsten, von welchem Dios.lib.iiij.redt, unnd bringt iiij.geschlecht, die zam und schwartz. Die ander mit den holen secken und roten kirþen, welche bede on schaden mógen geessen und genossen werden. Die zwo letsten Theophrasti Nachtschadten seind in der speiþ untüchtig, darumb das sie unzimlichen schlaaf, dollheit und schelligkeit bringen, deþgleichen wa sie under d Sew aaþ kommen, welche darvon essen, sterben mŭssen. (Sewkraut.)

(1. Wald Nachtschadt. Veldentz. Locus.) Die erst und zam Nachtschadt wachþt nit in den gårten, man wólle sie dann darein pflantzen, sonder wirt auff den hohen waldtgebirgen funden, nemlich im Ydar in d Graffschafft Veldentz, auff der Nahe, deþgleichen hab ich sie auch umb Hornbach im wald (der Scheyd genant) funden. Jst ein feiner staud, etwan iij.elen hoch, mit neben runden åsten, als ein båumlin, die stengel werden zum theil kestenbτaun, die bletter vergleichen sich dem andern gemeinen Nachtschatten kraut, doch breiter und von faτben schwertzer. Jm Meien und Brachmonat gewint diser Nachtschatt lange hole blůmen als schellen bτaunfarb und bleych, als die halb zeitigen feigen. Wann die schellen auþfallen, wachsen runde grŭne kirþsen oder beer hernach, ein jede beer sonderlich an seim stiel, die werden gegen dem Augstmonat zeitig und schwartz, als Heidelbeer, jnwendig gantzbraun, voller kleiner kórnlin wie Erdtbeeren, am geschmack sŭþ und ungeschmackt. Die wurtzel ist weiþ und fingers dick, knópfficht, lang, verkreücht sich hin und her im grund, bleibt im winter der kelt halben unversert, im Aprillen stoþt sie jårlichs jre newe dolden oder Spargen.

(2. Schlutten. Juden docken.) Die ander Nachtschatt ist auch zam, dann wa sie in den Weingaτten gewonet, wirt sie nit bald darauþ getriben, umb jrer weissen Quecken wurtzel willen, die da auch hin und her mit jren weissen zincken sich verkreücht wie der weissen glocken wurtzel. Jm Aprillen stossen die junge dolden her für, darauþ werden stengel arms lang, die bletter seind dem ersten Nachtschadten etwas gleich, doch kleiner und wollichter, gewint auch weisse schellichte blůmen kleiner dann die erst Nachtschadt, darauþ wachsen hole grŭne gantz verschlossene secklin oder blasen, gegen dem herbst werden sie Menig rot, darinn seind runde rote kórner, als rote kirþen anzůsehen, aber am geschmack bitter, dise kirþen weτden offt von denen so der stein jrret, gessen, und etwan wasser darauþ gebrant. (Stein.)

(3,Gemein Nachtschadt. Locus. Forma.) Die dτitt unnd gemeine Nachtschadt ist ein recht summer kraut, wie ander summer kreütter, als Basilgen, und der gleichen dann alle jar wachþt es gar von newen, schlecht von d wurtzel nit auþ wie die zwo ersten. Dz kraut findt man hinder den zeünen wachsen, auff den misten und neben den mauren, an schattichten oτten, thůt sich auþ d erden im anfang des Brachmonats, wirt ein staud mit vil neben åsten und zincken, diser staud wirdt etwan elen hoch. Die bletter seind schwartz grŭn, lind, weich, und voller safft, d Mistmilten bletter gleich, seine weisse blŭmlin stehen bei einand dτauschelicht, ein jedes blŭmlin mit d gestalt ist wie d Lenger je lieber, ein jedes blŭmlin gewint jnwendig ein gåls zåpflin,wann die blŭmlin auþ fallen, werden grŭne beerlin darauþ, und so bald sie zeitigen, werden sie schwartz, aller ding anzůsehen wie d Ephewen kóτner, die wurtzel ist weiþ, schlecht und kurtz, wie am Dillkraut. So bald ein kalter frost das kraut und frucht uberfellt, můþ es mit seiner gantzen substantz sterben.

(4.) Den vierdten Nachtschadten den Dios.in d dτitten oτdnung beschτeibt, [267] hab ich in Germania noch nit gesehen, da ich solchs schτeib. (Genþfŭssel.) Doch wachþt sonst in den gebawten kraut gårten und weingarten ein schådlich kraut, elen hoch, des bletter sich ettwas zů dem gemeinen Nachtschadten schicken, doch mehτ zů der Mistmelten, seind zů rings umbher mit spitzen kerffen auþgeschnitten, ein jedes blat anzůsehen wie ein Genþfůþ. Der samen ist melbecht zůsamen gedτungen, wie der kleinen Milten samen. Jst ein schådlich und tódtlich kraut den schweinen, dann welcher saw diþ kraut under die speiþ kompt, und darvon isset, die můþ sterben, ist offt mit schaden waar erfunden. Jm Gaw nent man diþ kraut Genþfŭssel. (Sew gifft.)

Von den Namen.

Der erst unnd zam oder wald Nachtschadten würt am gebürgt des grossen gewålds Ydar, bei Nohefelden und Birckenfeld, Sewkraut genant, (1. Nahefelden, Birckenfeld.) dann es ein kóstliche artznei zů den schweinen ist, wann sie im Bτachmonat von hitz oder sonst kranck werden, als dann pflegen die einwoners das kraut im gebürg zů sůchen, und den sewen in der kost einzůgeben, als ein recht pτeservatinum für alle gifftige schnelle kranckheit, umb des willen würt dz kraut auff d Nahe von ettlichen in den gårten gezielet, und zůr notturfft der schwein behalten, unnd ist das recht Solanum sativum, oder Hoτtense, Diosc.lib.iiij.cap.lxix.welches er Nigrum, Strichnon, Scubulum, Allelo, Astrismurum, oder Αςρισμσξίυ Scubulum und Cacubalum nennet. (Zamer Nachtschadt quare.) Das ich gegenwürtigs kraut zamen Nachtschadt nenne, ist die uτsach, das diþ gewåchs nit halb so schådlich ist, als der gemein weg Nachtschadt, mag etwan in leib genützt werden, das soll man aber dem gemeinen gar nit zůschτeiben. Ettliche verkauffen die wurtzel der grossen wald Nachtschadten für Mandτagoτa, dann sie ein Narcotica radix ist. (Mandragora. 2.)

Die ander nent man Schlutten, Boberellen Juden kirþen, und Teüffels kirþen, Gτoþ steinbτech, und ist das zweit Strychnos Dios.lib.iiij.ca.lxv.das nent er auch Halicacabum, und Plinius lib.xxj.cap.xxxj. Vesicariam oder Vesiculam, Trichon, und Callion.

(3.) Die dτitt unnd aller gemeinste Nachtschadt ist meins bedunckens das vierdt Solanum, oder Solanam Dios.welchs er Strychnon Manicon, (T iiij) [268] hoc est furiosum, oder Dolwurtz nennet. Andere nennen sie Persion Thτyon, Amydτon, Enoτon und Pentadτion, Oτthogyion. Jch acht diþ sei dz zweit Apollinaris, von welchem Apul.ca.xxij.schτeibt, und nents Dercean, Strychnon, Manicon, Doτcinion, Cacabon, Baccinam, Colida. Das kraut soll Apollo erfunden, und dem Asclepio zů den gifftigen wunden angezeigt haben. (Apollinaris. Apollo.) Dise Nachtschadt nent Celius Aurel.lib.ij.cap.xiij.auch Uvam lupinam, die můþ die zam garten Nachtschadt sein der jetzgelehrten.

(4.) Das vierd schådlich Sewkraut laþ ich bei uns auff diþ mal ein gifftigs schelligs Nachtschadten bleiben (dann die alten weiber die solch kraut durch die erfarung mit sonderlichem schaden der schwein gelernet, geben jm den namen Schweinþdot, Sewplag, Genþfŭssel) biþ ich dz ander gifftig Doτycnion Plinij, darmit man die Spieþeisen vergifftet hat, erfare. (Schweinþdot, Genþfŭssel.) Wiewol Doτycnion in Diosc.lib.iiij.cap.lxxiij.ein besonders sein soll, jedoch bezeücht Diosc.selbs lib.vj.cap.vij. Doτycnion werd Solanum furiosum gennenet, das ist Dolkraut Plin.nent in Maurita, und Manicon Erythτon, aber den dτitten Solanum Diosc.mit den roten kóτnern, in schotten verschlossen, hab ich noch nit gesehen, dóτfft wol des meisters Xenocratis, das er mich leret gründtlich die Nachtschadten Theophτasti, Diosc.und Plinij underscheiden, dieweil sie alle dτei, ein jeder seine Nachtschadten oder Strichnos hat. (Xenocrates.) Doch so schτeiben wir auch nicht in disem bůch von den gewåchsen die auff dem Meer wachsen, sonder was Germania vermóge. Diosc.nent seinen dτitten Solanum auch Manicon, oder furiosum, und Halacacabum, Hypnoticon, Dircion, Doτycnion, Calliada, Cycolida, Acubum, Apollinarem minorem, Ulticanam unnd Opsaginem. Jn Plinio heiþt er Moτion und Moly.

Von der Krafft und Würckung.

Wir seind zů den kŭlen Nachtschadten kommen, und sagen das der zame wald Nachtschadt (von etlichen Sewkraut genant) ein edel gŭt gewåchs ist für alle hitz, Jnnerlich unnd Eüsserlich bede vihe unnd leüten wol zůbτauchen, man soll aber dessen nit zůvil auff ein mal einnemmen wie folget.

Innerlich.

Das kraut mit seiner feiner blŭet unnd zeittigen frucht gebτant im ende des Meien, gibt ein edel wasser zů allen hitzige pτesten, jnwendig des leibs alle mal zween oder dτei lóffel vol gedτuncken, und auch Eüsserlich mit leinen dŭchlin auffgelegt, benimpt (also genützt) die grosse hitz des Cholerischen magen und der entzündten lebern, ist derhalben durch die erfarung zů der hitzigen Sewkranckheit (Sewkranckheit.) in den růff kommen, unnd Sewkraut genant woτden, wann du aber dessen zůvil woltest bτauchen, so würt es dir bekommen wie dem man von Erbach bei Hohenburg Anno M.D.xlj. Gieng der selb man im wald und als er ungever diþ gewechs mit seinen lustigen beeren ersahe, aþe er der selben ein gůte schüssel voll, ward aber darnach am andern tag so doll und ungeschickt, das man jnen wolt gen Widdersdoτff gefürt τc.ich beschied auff der leüt anbτingen, man solt jm des stercksten weins zůdτincken geben, also geschach das er entschlieff, und [269] ward widerumb gesund, unnd lebt noch zů diser zeit.

Eüsserlich.

Die grŭne bletter in dem grossen hitzigen hauptwee ubergelegt, stillen den schmerzten mit nidertrucking der grossen hitz. (Gτoþ hitzig hauptwehe.)

Das gebτant wasser also genützt, hat gleiche Würckung. Diþ kraut zerschnitten und ubergelegt, dempfft unnd dτucket nider alle hitzige geschwår der augen unnd ohτen. Jn gemelter massen auffgelegt, leschet den hitzigen magen, die entzündte leber, alle hitzige bτennende schaden, das wild oder heilig fewτ, stillet auch den weibern jren fluþ, den safft mit wollen ubergelegt, und pessaria darauþ gemacht, und in den leib genommen. (Augen, Oτen, Hitzigen magen, Leber. Wild fewτ. Weiber fluþ.)

Der safft mit eier klar temperiert, und auff die bτennende fliessende augen gelegt, stillet den fluþ mit hinlegung des schmertzens. (Fliessende augen.)

Zŭr heilung der hitzigen offenen fliessenden schaden mag man disen safft mit bleyweiþ unnd silber glett vermischen unnd ein edele salb darauþ machen. (Wundsalb.)

Schlutten, Boberellen.

Der zweit Nachtschadt von ettlichen auch Juden kirþen genant, ist einer auþtreibenden krafft, mag in leib und auch ausserhalb des leibs genützt werden.

Jnnerlich.

Juden kirþen gessen, oder das gebτant wasser darvon gedτuncken jedes mal iij.oder iiij.lóffel voll, ettliche tag angetriben, treibt warhafftig den harn und stein, reiniget die nieren unnd blasen, seubert alle Jnnerliche geschwår, zům tag in voτgemelter maþ dτei mal genützt. (Harn und stein, Nieren, Blasen.)

Eüsserlich.

Das kraut, safft unnd wasser ist Eüsserlich wie die erst gesetzt Nachtschadt zůbτauchen.

Gemeiner Nachtschadt.

Der gemein Nachtschadt und das ander Sewkraut oder Genþfŭssel, seind bede kalter qualitet, sollen selten in leib geben werden.

Jnnerlich.

Nachtschadten kraut bτaucht man nit in den leib umb seiner kalten natur willen, das sicht man offentlich an den schweinen, so bald sie davon essen, mŭssen sie sterben. Das gebτant wasser aber, so es zwei oder dτei jar alt ist woτden, mag man zimlich in den hiztigen febern eingeben ohn schaden, gleich wie Seeblůmen wasser, mag eins für das ander genommen werden. (Sew sterben. Hitzige febτes.) [270]

Eüsserlich.

Under vilen kreüttern ist kaum eins dz mehτ hindersich treibt, schmertzen stillet, und hitz lescht, als eben der gemein Nachtschadt, würt der halben zů allen hitzigen schmertzen des haupts, der augen, ohτen, des rotlauffens, des magens, der entzündten bτüsten, lebern, nieren, blasen, unnd heimlichen glidern billich erwólet, der safft herausser gedτucket, wasser auþ dem kraut gebτant und ubergelegt, oder andere sålblin als populeon und dergleichen darvon bereitet, wie dann solchs ein jeden wundartzet für gůt ansehen will. (Repercuþivum. Schmertzen stillen. Hitz legen. Unguentum populeon.)

Van nachtschade. Kapittel 101.

Theophrastus beschrijft maar twee nachtschaden, ene die de slaap brengt, de ander zou scheel en onzinnig maken, dat zijn even de [266] twee laatste waarvan Dioscorides libro 4 spreekt en brengt 4 geslachten, de tamme en zwarte. De andere met de holle zakjes en rode kersen welke beide zonder schaden mogen gegeten en genoten worden. De twee laatste Theophrastus nachtschaden zijn in de spijs ondeugdelijk, daarom dat ze onmatige slaap, dolheid en scheelheid brengen, desgelijks wanneer het in het aas van een zwijn komen en welke daarvan eten sterven moeten.

De eerste en tamme nachtschade groeit niet in de tuinen, men wil ze dan daarin planten, maar wordt op het hoge woudgebergte vonden, namelijk in Ydar in het graafschap Veldentz op de Nahe, desgelijks heb ik ze ook om Hornbach in woud (de Scheyd genoemd) gevonden. Is een fijne vaste plant ongeveer een paar meter hoog met zij ronde takken als een boompje, de stengels worden voor een deel kastanjebruin, de bladeren vergelijken zich de andere gewone nachtschade kruid, doch breder en van kleur zwarter. In mei en juni gewint deze nachtschade lange holle bloemen als schellen bruinkleurig en bleek zoals de halfrijpe vijgen. Als de schellen uitvallen groeien ronde groene kersen of bessen hierna, elke bes apart aan zijn steel, die worden tegen augustus rijp en zwart zoals heidebes, inwendig gans bruin en vol kleine korreltjes zoals aardbeien, aan smaak zoet en onsmakelijk. De wortel is wit en vingers dik, knoperig, lang, kruipt zich heen en weer in grond, blijft in winter vanwege de koude niet bezeerd, in april stoot het jaarlijks zijn nieuwe spruiten of scheuten.

De andere nachtschade is ook tam, dan waar ze in de wijntuin woont wordt ze niet gauw daaruit gedreven vanwege de witte kweek wortels die er ook heen en weer met hun witte uitlopers kruipen zoals de witte klokken wortel. In april stoten de jonge spruiten voort en daaruit worden stengels arm lang, de bladeren zijn de eerste nachtschade wat gelijk, doch kleiner en wolliger, gewint ook witte schelachtige bloemen, kleiner dan de eerste nachtschade en daaruit groeien holle groene gans besloten zakje of blazen, tegen de herfst worden zie menierood, daarin zijn ronde rode korrels als rode kersen aan te zien, maar aan smaak bitter, deze kersen worden vaak van diegenen zo de steen ergert gegeten en wat water daaruit gebrand.

De derde en gewone nachtschade is een echt zomerkruid zoals andere zomerkruiden als bazielkruid en dergelijke, dan alle jaren groeit het geheel opnieuw, recht van de wortel en niet uit zoals de twee eersten. Dat kruid vindt men achter de tuinen groeien, op de mest en naast de muren, aan schaduwrijke oorden, doet zich uit de aarde in aanvang van juni, wordt een plant met veel zijtakken en uitlopers, deze plant wordt ongeveer 70cm hoog. De bladeren zijn zwart groen, zacht, week en vol sap, de mistmelde bladeren gelijk, zijn witte bloempjes staan bij elkaar bossig, elk bloempje met de gestalte is zoals bitterzoet, elk bloempje gewint inwendig een geel stokje en als de bloempjes uitvallen worden groene besjes daaruit en zo gauw ze rijpen worden ze zwart, aller ding aan te zien zoals de klimop korrels, de wortel is wit, recht en kort zoals aan dille kruid. Zo gauw een koude vorst dat kruid en vrucht overvalt moet het met zijn ganse substantie sterven.

De vierde nachtschade die Dioscorides in de derde ordening beschrijft [267] heb ik in Germanië noch niet gezien toen ik zulks schreef. Doch groeit anders in de gebouwde kruidtuinen en wijntuinen een schadelijk kruid, 70cm hoog, de bladeren zich wat tot de gewone nachtschaden schikken, doch meer tot de mestmelde, zijn ringsom met spitse kerven uitgesneden, elke blad aan te zien zoals een ganzenvoet. Het zaad is meelachtig tezamen gedrongen zoals de kleine melde zaden. Is een schadelijk en dodelijk kruid voor de zwijnen, dan welke zwijn dit kruid onder de spijs komt en daarvan eet die moet sterven, is vaak met schade waar gevonden. In Gaw noemt men dit kruid ganzenvoet.

Van de namen.

(Scopolia carniolaca) De eerst en tamme of woud nachtschade wordt aan gebergte van het grote woud te Ydar, bij Nohefelden en Birckenfeld, zeugkruid genoemd, dan het een kostbare artsenij voor de zwijnen is als ze in juni van hitte of anders zwak worden en dan plegen de inwoners dat kruid in gebergte te zoeken en de zeugen in de kost in te geven als een echte preservatief voor alle giftige snelle ziektes, daarom wordt dat kruid op de Nahe van ettelijke in de tuinen geteeld en tot nooddruft van de zwijnen behouden en is dat echte Solanum sativum of Hortense Dioscorides libro 4 kapittel 69 welke hij Nigrum, Strichnon, Scubulum, Allelo, Astrismurum of Αςρισμσξίυ Scubulum en Cacubalum noemt. Dat ik tegenwoordig kruid tamme nachtschade noem is de oorzaak dat dit gewas niet half zo schadelijk is dan de gewone nachtschade, mag wat in lijf genuttigd worden en dat zal men echter van de gewone geheel niet toeschrijven. Ettelijke verkopen de wortel van de grote woud nachtschade voor Mandragora, dan ze een Narcotica radix is.

(Physalis alkekengi) De andere noemt men Schlutten, Boberellen, Jodenkersen en duivels kersen, grote steenbreek en is de tweede Strychnos Dioscorides libro 4 kapittel 65 en dat noemt hij ook Halicacabum en Plinius libro 21 kapittel 31 Vesicariam of Vesiculam, Trichon en Callion.

(Solanum nigrum) De derde en algemeenste nachtschade is zoals ik denk de vierde Solanum of Solanam Dioscorides welke hij Strychnon Manicon, [268] dat is furiosum, of dolkruid noemt. Andere noemen het Persion Thryon, Amydron, Enoron en Pentadrion, Orthogyion. Ik acht dit is de tweede Apollinaris waarvan Apuleius kapittel 22 schrijft en noemt het Dercean, Strychnon, Manicon, Dorcinion, Cacabon, Baccinam en Colida. Dat kruid zou Apollo gevonden en Asclepius tot de giftige wonden aangezegd hebben. Deze nachtschade noemt Celius Aurelius libro 2 kapittel 13 ook Uvam lupinam, die moet de tamme tuin nachtschade zijn van de tegenwoordige geleerden.

(Chenopodium hybridum) Dat vierde schadelijk zwijnekruid laat ik bij ons deze keer een giftige schele nachtschade blijven (dan de oude vrouwen die zulk kruid door de ervaring met bijzondere schade van de zwijnen geleerd hebben geven het de namen zwijndood, zeugplaag, ganzenvoet) tot ik de andere giftige Dorycnion Plinius waarmee men de spies ijzers vergiftigd heeft ervaar. Hoewel Dorycnion in Dioscorides libro 4 kapittel 73 een bijzondere zijn zal, toch betuigt Dioscorides zelf libro 6 kapittel 7 Dorycnion wordt Solanum furiosum genoemd, dat is dolkruid. Plinius noemt het Maurita en Manicon Erythron, maar de derde Solanum Dioscorides met de rode korrels in schotten besloten heb ik noch niet gezien, behoef wel de meesters Xenocratis dat hij me leert grondig de nachtschaden Theophrastus, Dioscorides en Plinius te onderscheiden omdat ze alle drie en iedereen zijn nachtschade of Strichnos heeft. Doch zo schrijven we ook niet in dit boek van de gewassen die op de zee groeien, maar wat Germanië vermag. Dioscorides noemt zijn derde Solanum ook Manicon of furiosum en Halacacabum, Hypnoticon, Dircion, Dorycnion, Calliada, Cycolida, Acubum, Apollinarem minorem, Ulticanam en Opsaginem. In Plinius heet het Morion en Moly.

Van de kracht en werking.

We zijn tot de koele nachtschaden gekomen en zeggen dat de tamme woud nachtschade (van ettelijke zeugkruid genoemd) een edel goed gewas is voor alle hitte, innerlijk en uiterlijk en beide, vee en mensen, goed te gebruiken, men zal echte die niet te veel in een keer innemen zoals volgt.

Innerlijk.

Dat kruid met zijn fijne bloei en rijpe vrucht gebrand in eind van mei geeft een edel water tot alle hete gebreken, inwendig des lijf elke keer twee of drie lepels vol gedronken en ook uiterlijk met linnen doekjes opgelegd beneemt (alzo genuttigd) de grote hitte van de galachtige magen en de ontstoken lever en is daarom door de ervaring tot de hete zeugziektes in de roep gekomen en Sewkruid genoemd geworden, wanneer u echter die te veel wil gebruiken zo zal het u bekomen zoals de man van Erbach bij Hohenburg Anno 1541. Ging dezelfde man in woud en toen hij ongeveer dit gewas met zijn lustige bessen zag at hij daarvan een goede schotel vol, werd echter daarna de volgende dag zo dol en ongeschikt dat men hem naar Widdersdorff wilde voeren etc, ik besloot op de mensen aandringen men zal hem de sterkste wijn te drinken geven, alzo geschiedde dat hij insliep en [269] werd wederom gezond en leeft noch in deze tijd.

Uiterlijk.

De groene bladeren in de grote hete hoofdpijn overgelegd stillen de smarten met neerdrukken van de grote hitte.

Dat gebrand water alzo genuttigd heeft gelijke werking. Dit kruid gesneden en overgelegd dempt en drukt neer alle hete zweren van de ogen en oren. In gemelde maat opgelegd lest de hete magen, de ontstoken lever, alle hete brandende schaden, dat wild of heilig vuur, stilt ook de vrouwen hun vloed, het sap met wollen overgelegd en pessarium daaruit gemaakt en in het lijf genomen.

Het sap met eieren wit getemperd en op de brandende vloeiende ogen gelegd stilt de vloed met neerleggen van de smarten.

Tot heling van de hete open vloeiende schaden mag men dit sap met loodwit en zilverglid vermengen en een edele zalf daaruit maken.

Schlutten (hoedjes), Boberellen.

De tweede nachtschade die van ettelijke ook Joden kersen genoemd wordt heeft een uitdrijvende kracht, mag in lijf en ook aan de buitenkant des lijf genuttigd worden.

Innerlijk.

Joden kersen gegeten of dat gebrand water daarvan gedronken en elke keer 3 of 4 lepels vol en ettelijke dagen vol gehouden drijft waar de plas en steen, reinigt de nieren en blaas, zuivert alle innerlijke zweren, per dag in voorgemelde maat drie maal genuttigd.

Uiterlijk.

Dat kruid, sap en water is uiterlijk zoals de eerst gezette nachtschade te gebruiken.

Gewone nachtschade.

De gewone nachtschade en de andere zeugkruid of ganzenvoet zijn beide koude kwaliteit, zullen zelden in lijf gegeven worden.

Innerlijk.

Nachtschaden kruid gebruikt men niet in het lijf vanwege zijn koude natuur, dat ziet men openbaar aan de zwijnen, zo gauw ze daarvan eten moeten ze sterven. Dat gebrand water echter zo het twee of drie jaar oud is geworden mag men matig in de hete koortsen ingeven zonder schaden gelijk zoals waterlelie water, mag de ene voor de andere genomen worden. [270]

Uiterlijk.

Onder vele kruiden is er nauwelijks een dat meer achter zich drijft, smarten stilt en hitte lest als even de gewone nachtschade, wordt derhalve tot alle hete smarten van het hoofd, ogen, oren, de rode loop, de maag, de ontstoken borsten, lever, nieren, blaas en heimelijke leden billijk aanbevolen, het sap eruit gedrukt, water uit het kruid gebrand en overgelegd of andere zalfjes zoals populeon en dergelijke daarvan bereidt zoals dan zulks elke wondarts voor goed aanzien wil.

Von Wolffsbeer oder Sternkraut. Cap. CII.

Dieweil dise eintzige Beer an jrem stengel von ettlichen uva Lupina, oder Vulpina gehalten würt, hab ich sie nach den Nachtschadten wóllen setzen. (Augenkraut. Paronycha.) Jn den schattechten dicken und feüchten wålden, deþgleichen an ettlichen rechen, am gebürg, bei den hecken, wachþt ein glatte sinwele wurtzel, fast lang, hin und wider auþgespτeit, wie ein langer wurm, von farben erdenfarb, als Oger, auþ der selben wachsen runde bτaune stengelin, ohn alle knópff, wie dz Pfaffen róτlin, spannen hoch, unnd am obersten der selben stehn vier schóner grŭner bletter auff einem jeden stengelin, die seind wie ein stern von einander gesetzet, ein jedes blat ist foτmiert wie ein Nachtschadten blat. Mitten auþ den selben kronen, oder gestirnten stengeln wachþt ein schóns gestirntes blŭmlin mit dτeierlei farben zertheilet. Erstlich mit vier schwartzgrŭner kleiner bletlin, darnach acht kleiner geler strómlin oder hóτlin, unnd in der mitten des selbigen gestirnten blŭmlins sicht man ein gantz purpur bτaunes viereckets knópflin, wie ein åuglin anzůsehen, darauþ würt ein schóne bτaune beer, wie ein grosse Heidelbeer, eines wilden und doch sŭssen geschmacks wie der wald Nachtschatten beerlin. Jm end des Apτillen gewinnet das kraut seine blůmen, ein jeder stengel aber nit mehτ dann ein eintzigs gestirnts blŭmlin, und eintzigs beerlin. [271]

Von den Namen.

Ist nun dise gestirnte beer das recht uva Vulpina oder Canina, wie ettlich meinen, so seind die namen dτoben in der Nachtschatten angezeigt. Ettliche weiber nennen die sternen blŭmlin umb der gestalt willen Augenkraut, und Sternkraut, und das nicht unbillich, dann ich halt dise blům unnd kraut für ein Aster, aber nit für das Atticus, von welchem Diosc.lib.iiij.cap.cxx.schτeibt, und spτicht man nenn das selbig Asteriscon, Asterion, das ist, Sternenkraut unnd Hiophthalmon, das ist, Oculum suis, Sew aug, und Bubonion, unnd herbam Jnguinalem, und Rathibida, und ettliche Alibium. (Aster.) Jch kan aber solch kraut nit für ein Pardalianche halten, dann jederman weiþ, das diþ gegenwertig kraut fast kůlet, das thüt aber kein Aconitum. (Pardalianche.)

Von der Krafft und Würckung.

Diþ kraut mit seiner eintzigen beere ist eben der natur und eigenschafft, wie die kalten Nachtschadten kreütter, würt auch in gleicher massen Eüsserlich zů den hitzigen schaden auffgelegt, welches die erfarung tåglich beweiþt.

Eüsserlich.

Das kraut grŭn zerstossen, unnd pflasters weiþ auff die geschwollene macht und heimliche glider gelegt, ist ein pτincipal und fürtreffenliche hilff, bede, hitz und geschwulst der selben nider zůlegen. (Hitz und geschwulst an heimlichen oτten.)

Zů den hitzigen augen mag diþ kraut oder sein gebτant wasser gleicher gestalt erwólet werden. Solchs mag man zů andern hitzigen pτesten auch nemen und aufflegen, als nemlich zům geschwår der nagelwurtzel, genant Paronychia. (Nagel wurtzel.)

Ettliche meinen so man diþ kraut mit der lincken hand abbτech, und an die geschwollene macht binde, es soll dardurch der schmertzen gemiltert und gewendet werden. (Superstitie.)

Ettlich spτechen das dise beer schlaffen machen, wann sie gessen werden, Ich will jr nit versŭchen, mócht villeicht gar entschlaffen.

Van wolfsbes of sterkruid. Kapittel 102.

Omdat deze enkele bes aan zijn stengel van ettelijke uva Lupina of Vulpina gehouden wordt heb ik het na de nachtschaden willen zetten. In de beschaduwde dikke en vochtige wouden, desgelijks aan ettelijke rekken, aan gebergte, bij de hagen groeit een gladde rondachtige wortel erg lang en heen en weer uitgespreid zoals een lange worm, van kleur aardkleurig zoals oker, uit dezelfde groeien ronde bruine stengeltjes zonder alle knoppen zoals de paardenbloem, zeventien cm hoog en aan bovenste er van staan vier mooie groene bladeren op elk stengeltjes, die zijn zoals een ster van elkaar gezet, elk blad is gevormd zoals een nachtschade blad. Midden uit dezelfde kronen of stervormige stengels groeit een schoon stervormige bloempjes met drie soorten kleuren verdeeld. Eerst met vier zwartgroene kleine blaadjes, daarna acht kleine gele lijntjes of haartjes en in het midden van dat stervormige bloempje ziet men een gans purperbruin vierkant knopje als een oogje aan te zien, daaruit wordt een mooie bruine bes zoals een grote heidebes, een wilde en toch zoete smaak zoals de woud nachtschade bes. In eind april gewint dat kruid zijn bloemen, iedere stengel echter niet meer dan een enkele stervormig bloempje en een enkele bes. [271]

Van de namen.

(Paris quadrifolia) Is nu deze sterachtige bes dat echte uva Vulpina of Canina, zoals ettelijke menen dan zijn de namen boven in de nachtschaden aangezegd. Ettelijke vrouwen noemen de sterren bloempjes vanwege de gestalte ogenkruid en sterkruid en dat niet onbillijk, dan ik hou deze bloem en kruid voor een aster, maar niet voor de Atticus waarvan Dioscorides libro 4 kapittel 120 schrijft en spreekt; men noemt datzelfde Asteriscon, Asterion, dat is sterkruid en Hiophthalmon, dat is Oculum suis, zeug oog, en Bubonion en herbam Inguinalem en Rathibida en ettelijke Alibium. Ik kan echter zulk kruid niet voor een Pardalianche houden, dan iedereen weet dat dit tegenwoordig kruid erg verkoelt en dat doet echter geen Aconitum.

Van de kracht en werking.

Dit kruid met zijn enkele bes is even de natuur en eigenschap zoals de koude nachtschaden kruiden, wordt ook in gelijke mate uiterlijk tot de hete schaden opgelegd welke de ervaring dagelijks bewijst.

Uiterlijk.

Dat kruid groen gestoten en pleistervormig op het gezwollen geslacht en heimelijke leden gelegd is een principale en voortreffelijke hulp, beide, hitte en zwellingen ervan neer te leggen.

Tot de hete ogen mag dit kruid of zijn gebrand water gelijke gestalte aanbevolen worden. Zulks mag men tot andere hete gebreken ook nemen en opleggen zoals namelijk tot de zweer van de nagelwortel, genoemd Paronychia.

Ettelijke menen zo men dit kruid met de linker hand afbreekt en aan het gezwollen geslacht bindt het zou daardoor de smarten gemilderd en veranderd worden.

Ettelijke spreken dat deze bessen slapen maakt wanneer ze gegeten worden, ik wil het niet verzoeken, mocht mogelijk geheel ontslapen.

Von Bτaunellen. Cap. CIII.

So wir an die Bτaunellen kommen, finden wir zwo mit bloen blůmen, zwo mit bτaunen, und dτei mit weissen blůmen. Dise siben kreüter haben vast einerlei blatt, stengel unnd wurtzel. Die erst bloe Bτaunell ist auch ein Glentzen blům, dann in Apτillen findt man sie auff den wysen, an den graþgårten, unnd etwan an den graþechten rechen, deren bletter seind gantz lind, weich und schwartzgrŭn, der gestalt nach wie die bletter an der Bachmüntzen. Die wurtzel ist zaþecht als an den Wegerichen. Jm Apτillen stoþt diþ kraut ein vierecketen holen dolden oder stengel, spannen lang, das ist die blům, dann am selben stenglin wachsen zů rings umbher die bloen blŭmlin, nit anderst dann am Hanenkamp, oder als an der grundreben. Zwischen den blŭmlin seind ettliche kleine bτaungrŭne bletlin gesetzt biþ oben auþ. Die blům reucht zimlich wol. Jm Bτachmonat haben sich [272] die stengel unnd blůmen verloτen, wie die Pfaffen róτlin, das kraut aber spτeit und fladert hin unnd her auff der erden, als Egelkraut, mit vil kleinern runden bletlin dann in seiner blŭet, es mócht wol des kriechens halben auch Serpentaria genent werden.

(2.) Von disem ersten geschlecht, findt man zů zeiten in den graþechten wålden, ettlich Bτaunellen mit gantz schnee weissen blůmen, sonst der ersten gantz ånlich.

(3.) Die ander mit der bloen versetzen blůmen zwischen dem stengel unnd den kleinen bletlin, wachþt in der hóhe auff etlichen graþechten åckern und rechen, der erstgezetsten bloen Bτaunellen gleich, auþgenommen das dise nit glatte bletter, sonder gantz rauch und harechte bletter und stengel gewint, gantz Eschenfarb. Die bloen blůmen riechen auch lieblicher.

(4.) Die andern zwo von jetziger art, tregt die ein gantz bτaune, die ander schnee weisse blŭmlin, umb jre dolden oder stengel. Beder bletter wurtzel unnd geruch, vergleichen sich mit den bloen, werden selten funden, wiewol ich sie bede in wålden hab funden, und im anfang des Meien auþgesetzt. [273]

(6.) Die sechts und recht Braunell findt man im Bτachmonat und Newmonat auch auff den graþrechen, neben den åckern, und im Westerich auff den Weckholter bergen, mit schónen grossen bτaunen blůmen, anzůsehen wie die blůmen am edelen Stócade. Das kraut diser Braunellen ist auch schier anzůsehen wie der Bachmüntzen, doch rauher, harichter, und der stengel vierecket, spannen hoch, die wurtzeln mit vilen zaseln, wie die foτdersten. Dise Bτaunell findt man auch auff den Wysen, aber mit kraut, blůmen unnd stengel vast kleiner dann auff den bergen.

(7.) Jm Bitscher wald hab ich dise letste Bτaunell gantz schnee weiþ funden, umb sanct Johans tag, sonst mit blettern, gstalt und gantzer substantz der sechsten Braunellen gleich, und acht es sei dz weiblin von d selben Braunellen.

Von den Namen.

Die ersten v. Braunellen, seind die Gunsel, von welchem Hieronymus Bτaunschweig zum theil schτeibt, nemlich von der bloen, unnd sagt,

Gulden Gunsel ist der namen mein,

Mein blům gibt bloen schein. (Gulden Gunsel.)

Die zwo letsten mit bτaunen blůmen, seind also beschτiben,

Braunell so bin ich genant,

Ein braune blůmen ist mir bekant. (Braunel.)

Die Braunellen zů underscheiden, soll man mercken das ein jedes land sein eigen Braunellen hat. Gleich wie die Araber zweierlei Turbith haben, wie droben angezeigt, also haben, wir Teutschen auch zweieτlei Bτaunellen. Dann bei uns im Westeτich nent man die Gunsel, mit den bloen blůmen Bτaunellen, und die andern so umb Johannis auff den wysen, und Weckholter bergen funden werden, nent man braun wysen blůmen. Dargegen nent man die jetzgenante bτaune blůmen im Elsaþ, die rechten Bτaunellen. Mit d warheit aber, so ist das erst geschlecht mit den bloen, bτaunen und weissen blůmen, das warhafftig Bτaunella, welches billicher Pτimula maior solt heissen, darumb das es die rechte glentzen blůmen seind wie die Maþlieben τc. (Vera prunella. Solidagines.) und mógen auch wol Solidagines oder Consolide heissen, wie wol vil kreüter darmit getaufft werden, als Walwurtz, Tormentil, Gauchheil Sanickel, Rittersporn und die Maþlieben, doch zů underscheiden, so ist die Walwurtz dz groþ Solidago und Consolida, Sanicula dz klein Consolida, die Bτaunell, das mittel, das Maþlieben geschlecht die aller kleinst, die Ritterspor, das Regalis, von disem namen ist gehandelt in der Walwurtz.

Die Straþburger Braunel ist kein Primula dann sie wirt umb Johannis gesehen, heiþt aber darumb Brunella dz die selbig blům ein experiment ist für die breun im mundt. Jch will hie einmal still stehn, und anderer meinung hóren, wa sie Bτaunellen in Dios.und Theophrasto wóllen anzeigen, Herτ Conrad Geþner vermeint die erst Braunell mit den bloen blŭmlin sei Verbenaca supina Dios.lib.iiij.cap.lix.

Von der Krafft und Würckung.

Alle Braunellen, blo, braun und weiþ, werden zů frischen wunden er (Frische wunden) (V) [274] wólet, umb jrer sånfften heilung willen, fürnemlich ist aber das gebτant wasser von dise kreütter blůmen jnnerlich und eüsserlich fast nützlich zů bτauchen.

Innerlich.

Braunellen wasser ist dienstlich und gůt zů aller verserung des Jnnerlichen leibs, jederweilen ein dτunck gethon, das heilet die Jnnerliche verserung, treibt auþ das gerunnen blůt, stillet und legt nider den hitzigen schmertzen. (Jnnerlich verserung. Gerunnen blůt. Schmertzen.)

Eüsserlich.

Alle wunden alt und newe, mógen mit Bτaunellen wasser geseubert und geheilt werden, sonderlich wann der ome od hitz darzů gschlagen ist. (Hitzige schaden. Bτeun.)

Bτaunellen wasser werden jetzund bei den unsern allein für die Bτeun genommen, und ist zwar ein nützlich artzenei zů der verserung des munds darmit gegurgelt, und etwan ein weinig Rosen honig darundern genommen.

Die blůmen und kreütter mógen zů gedachtem halþ und mund genützt werden, in wein oder honig wasser gesotten, je nach gelegenheit der kranckheit. (Halswehe.)

Van bruinelle. Kapittel 103.

Zo we aan de bruinelle komen vinden we er twee met blauwe bloemen, twee met bruine en drie met witte bloemen. Deze zeven kruiden hebben vast een en dezelfde bladen, stengels en wortels. De eerste blauw bruinelle is ook een lente bloem, dan in april vindt men ze op de weiden, aan de grastuinen en wat aan de grasachtige rekken, de bladeren zijn gans zacht, week en zwartgroen, de gestalte na zoals de bladeren aan de beekmunt. De wortel is vezelig zoals aan de weegbree. In april stoot dit kruid een vierkante holle spruit of stengel van zeventien cm lang, dat is de bloem, dan aan dezelfde stengeltjes groeien ringsom de blauwe bloempjes, niet anders dan aan hanenkamp of zoals aan hondsdraf. Tussen de bloempjes zijn ettelijke kleine bruingroene blaadjes gezet tot bovenuit. De bloem ruikt matig goed. In juni hebben zich [272] de stengels en bloemen verloren zoals de paardebloem, dat kruid echter spreidt en fladdert heen en weer op de aarde zoals kleine boterbloem met vele kleine ronde blaadjes dan in zijn bloei, het mocht wel vanwege het kruipen ook Serpentaria genoemd worden.

Van dit eerste geslacht vindt men soms in de grasachtige wouden ettelijke bruinelle met gans sneeuwwitte bloemen, anders de eerste gans gelijk.

De andere met de blauwe gezette bloemen tussen de stengel en de kleine blaadjes groeit in de hoogte op ettelijke grasachtige akkers en rekken, de eerst gezette blauwe bruinelle gelijk, uitgezonderd dat deze geen gladde bladeren, maar gans ruige en harige bladeren en stengel gewint, gans askleurig. De blauwe bloemen ruiken ook lieflijker.

De andere twee van huidige aard draagt de ene gans bruine en de andere sneeuwwitte bloempjes om hun spruiten of stengel. Beide bladeren, wortel en reuk vergelijken zich met de blauwe, worden zelden gevonden, hoewel ik ze beide in wouden heb gevonden en in aanvang van mei uitgezet. [273]

De zesde en echte bruinelle vindt men in juni en juli ook op de grasrekken, naast de akkers en in Westerich op de jeneverbes bergen met mooie grote bruine bloemen, aan te zien zoals de bloemen aan edele stoechas. Dat kruid van deze bruinelle is ook schier aan te zien zoals de beekmunt, doch ruwer, hariger en de stengel vierkant, zeventien cm hoog, de wortels met vele vezels zoals de vorige. Deze bruinelle vindt men ook op de weiden, maar met kruid, bloemen en stengel vast kleiner dan op de bergen.

In Bitscher woud heb ik deze laatste bruinelle gans sneeuwwit gevonden om Sint Johannis dag, anders met bladeren, gstalte en ganse substantie de zesde bruinelle gelijk en acht het is het vrouwtje van dezelfde bruinelle.

Van de namen.

(Ajuga reptans, Prunella vulgaris) De eerste 5 bruinelle zijn de Gunsel waarvan Hieronymus Braunschweig voor een deel schrijft, namelijk van de blauwe en zegt,

‘Gouden Gunsel is de naam mijn,

Mijn bloem geeft blauwe schijn.’

De twee laatste met bruine bloemen zijn alzo beschreven,

‘Bruinelle zo ben ik genoemd,

Een bruine bloem is me bekend.

De bruinelle te onderscheiden zal men merken dat elk land zijn eigen bruinelle heeft. Gelijk zoals de Arabieren tweevormig Turbith hebben, zoals boven aangezegd, alzo hebben wij Duitsers ook tweevormig bruinelle. Dan bij ons in Westerich noemt men de Gunsel met de blauwe bloemen bruinelle en de anderen zo om Johannis op de weiden en jeneverbes bergen gevonden worden noemt men bruine weiden bloemen. Daartegen noemt men de net genoemde bruine bloemen in Elzas de echte bruinelle. Met de waarheid, echter zo is dat eerste geslacht met de blauwe, bruine en witte bloemen de ware Bruinella welke billijker Primula maior zal heten daarom dat het de echte lente bloemen zijn zoals de madelieven etc., en mogen ook wel Solidagines of Consolide heten , hoewel veel kruiden daarmee gedoopt worden zoals waalkruid, tormentil, guichelheil, sanikel, riddersporen en de madelieven, doch te onderscheiden zo is dat waalkruid de grote Solidago en Consolida, Sanicula de kleine Consolida, de bruinelle de middelste, de madelieven geslacht de aller kleinste, de ridderspoor de Regalis, van deze namen is gehandeld in het waalkruid.

De Straatsburger bruinel is geen Primula, dan ze wordt om Johannis gezien en heet echter daarom Brunella omdat diezelfde bloem een experiment is voor de blaartjes of bruine in de mond. Ik wil hier eenmaal stil staan en andere mening horen waar ze bruinelle in Dioscorides en Theophrastus willen aanwijzen. Heer Conrad Gessner meent de eerste bruinelle met de blauwe bloempjes is Verbenaca supina Dioscorides libro 4 kapittel 59.

Van de kracht en werking.

Alle bruinelle, blauw, bruin en wit worden tot frisse wonden [274] aanbevolen vanwege hun zachte heling, voornamelijk is echter dat gebrande water van deze kruiden bloemen innerlijk en uiterlijk vast nuttig te gebruiken.

Innerlijk.

Bruinelle water is dienstig en goed tot alle verzering van het innerlijke lijf, elke keer een dronk gedaan dat heelt de innerlijke verzering, drijft uit dat gestolde bloed, stilt en legt neer de hete smarten.

Uiterlijk.

Alle wonden, oud en nieuw, mogen met bruinelle water gezuiverd en geheeld worden vooral wanneer de ome of hitte daartoe geslagen is.

Bruinelle water wordt nu bij de onze alleen voor de Breun genomen en is wel een nuttig artsenei tot de verzering van de mond, daarmee gegorgeld en wat een weinig rozenhoning daaronder genomen.

De bloemen en kruiden mogen tot gedachte hals en mond genuttigd worden in wijn of honingwater gekookt, elk naar gelegenheid van de ziekte.

Rhabarbara, Menwelwurtzel, Ampffer, Schmerbel. Cap. CIIII.

Niemandts zů nachtheil, ist das unser meinung, diþ frembd kraut bei den München Rhabarbara genant, welches erstmals, auff den Symons wald im Schwartzwald, in der Herτen von Stauffen gebiet unnd herτlichheit erfunden, (Symons berg bei Stauffen, Schwartz wald. Hippolapathus. Rumex.) und nachmals durch die Barfŭsser und Kartheüser in den klóstern so herτlich, und ein zeit lang heimlich gehalten, zůletst aber auþkommen und mir auch zů theil woτden, sei das Rumex Dioscoτ.li.ij.cap.cvj.welches der ersten Rumici (die er Acutum unnd wir Teütschen Menwelwurtzel deütten) mit wurtzel, kraut, stengel, blůmen, samen, farben, gestalt, und geschmack so åhnlich ist, das einer, wa sie bei einander im garten wachsen, in jrer jugent kaum von einander scheiden würt, der fürnemest underscheid allein ist, das dise Rumex oder der Münch Rhabarbara in der ersten so sie auffgeht, vil róter ist mit bletlin und stengeln, darzů vast grósser würt mit stengeln und blettern, dann die andern Rumices.

(2. Rumex hortensis. Losanna.) Aber die recht zame Rumex wachþt in Sabaudia, zů Losannen in der statt. Die selb ist der obgemelten Rumici ettwas gleich, die bletter aber seind vil zårter, feiþter, linder und kleiner, ist ein sŭþ gůt kuchen kraut.

(3.) Aber dise Rha, und jre schwester Gτindtwurtzel werden (so sie iiij.oder v.jar stehn) elen lang wie die grossen Entian wurtzel, jnnwendig Saffran gål, doch so ist die groþ von S. Symonis berg róter dann die gantz gemein, bede sampt rauch, und etwas bitter am gschmack, die langen bτeiten bletter an jenen beden stechen im Mertzen herfür, gantz spitzig wie die Spieþeisen. Der grossen bletter seind erstmals bτaun rot, thůn sich auff, werden schón grŭn, sehτ bτeit, anzůsehen als die sehτ groþen bletter des Meerτettichs, Wullkrauts, od der Alant wurtzel. (Forma.) Auþ disen beden wurtzelen erheben sich runden und doch rippechte, knópffechte, unnd hole bτaune stengel, fingers dick, etwan [275] dτeier elen lang. Gegen den Bτachmonat dragen die stengel in d hóhe vil kleiner bleich geeler blŭmlin neben einand, gantz dτauschelicht wie d Geiþbart. So die blŭmlin bτaun werden, findt man schónen dτiecketen samen in dünnen heütlin verschlossen, von disem braunen samen zielet man andere junge stócklin. Jn summa dise zwo wurtzeln seind einander gleich, die grósser ist von farben róter unnd zeτter, will in gåτten auffgepflantzt werden, mag den winter wol leiden. Die gemein Menwelwurtzel wachþt von jr selbs, in den feüchten gårten, lachen, sümpffen und wisen. (Locus.)

(4. Oxalit.) Der Sawrampffer ist ein recht gůt Rumex, und das vierdt geschlecht Diosc.die gewint auch ein gålfarbe wurtzel, die bletter kleiner und spitziger, mit kleinen neben órlin anzůsehen wie die kleinen Spieþeisen, eins lieblichen sawτen halb Essig geschmacks, daher es die kinder in d thewren zeit für jre naτung sůchen. Jm anfang des Meien thůt sich der stengel herfür elen hoch, mit angesetzten spitzigen blettren, kleiner dan kein Wegerich kraut, im obersten d stengel werden die gantz kleinesten braunrote und gålgrŭne blŭmlin ersehen, von faτben wie ein grŭnroter widerschein, auþ welchen entspringet der braun dτiecket same, wie der obgemelten wurtzel, von farben schóner anzůsehen wie die schóne dτieckete Demantsteinlin. Diser Ampffer ist der best in der speiþ und kuchen, solt billich ein zam Rumex genant werden, doch sagt Theoph.libro.vij.capitevj.wild Rumex sei in der speiþ breuchlicher dann das zam, das verstehe ich vom Ampffer.

(3.) Der klein Sawrampffer wachþt auff den ungebawten sandichten åckern, neben den strassen, mit dem stengel nicht vil uber spannen hoch, das würtzelin dünn unnd geel, fingers lang, die bletlin seind nit grósser dann der orichten Salbei, gewint jre óτlin an den stielen, gegen der erden, wie die edele Salbei, doch gantz zart unnd grŭn. Die dτauschelichte aller kleinst blŭmlin an den stengelin, seind auch als ein roter widerschein anzůsehen. Jn dem Meien ist es in der besten blŭet. Das såmlin ist auch dreiecket, kleiner dann der andern allen, der sam und wurtzel seind herb und rauch. Die bletter und stengelin sawr, wie der ander gemein Ampffer.

(6.) Schmerbel, gůt Heinrich od das gemein Wundkraut wachþt auff den (V ij) [276] dóτfferen hinder den zeünen, auff den alten hófen und neben den strassen. Gewint ein lange weiþgåle wurtzel, wie das Gτindkraut. Die bletter seind wie die Esels hůffen, od als des Aron bletter anzůsehen (darumb diþ gewåchs von ettlichen ein Naturwurtz genant ist). Aber dises krauts bletter seind bleicher, unnd im angriff meelbecht unnd schmutzig, stoþt seine stengel im Meien, daran vil gålfarber blŭmlin gedτungen, wie ein gedτungener spitziger dτaub, der da anfacht zůblŭen. Das gantz gewåchs ist meelbecht wie die Milten kreütter, τc.

(7.) Die wasser Rumex wachset in weihern, sümpffen unnd lachen, ist aller ding den grossen gleich, die ettlich Rhabarbarum nennen, die bletter werden etwan elen hoch und sehτ bτeit.

Von den Namen.

Es schτeibt der alt Theophτastus lib.vij.ca.vj.von zweien Lapathis, (1.) und spτicht die wild Rumex sei in der kost dŭglicher dann die heimisch, das verstehe ich also, die zam Rumex in den gårten zů Losannen ist die [277] obgenant zam Menwelwurtz, und die wild ist Sawτampffer. Dios.aber nennt iiij. Rumices, dz Oxylapathum dz Hoτtense, dz Agreste und dz Oxalida, lib.ij.cap.cvj. Wiewol die oτdnung diser kreütter nit wol steht, in dem, das er das Oxylapathon für dem Hoτtense gesezt hat, welchs der bτauch Diosc.nit ist, darumb bin ich argwon (wie dτoben angezeigt) es sei ein mangel darinn. Wolan die groþ Rumex so wir zům ersten gesetzt, ist Hippolapathus, (Hippolapathus.) so Rumex grandis heisset, das wóllen die Barfŭsser Rhabarbaram deütten, darumb das die Ripp an den blettern rot, und die wurtzel jnnwendig gålrot ist, Gott wólle das es ein geschlecht darvon sei, so wóllen wir dise wurtzel nit mehr so theür bezalen. Doch zů lob diser gålen und zamen Menwelwurtzel, sag ich das sie phlegma unnd Choleram auþfŭrt, für sich selbs, mit eim wenig jngwer eingenommen. (Phlegma. Cholera.) Also das der gedóτtern wurtzel ein quintlin, und des jngwers ein dτittheil eins quintlins sei, bede gepulvert, und nŭchtern mit einer warmen bτŭ eingenommen, dise artznei hab ich an mir selbs erfaren, waar befunden.

Die ander wild Rumex, Gτindwurtz, Zitterwurtz, Menwelwurtz, Wilder Ampffer, wilder Mangolt, Stryppert, Strupfflattich, Buppenkraut, unnd bei ettlichen Spitze letschen genant, steht in der ersten zal Diosc.das nent er Oxylapathon, das verteütschen ettliche Rumicem acutam, Spitzige Letschen, móchte auch wol Anaxyris heissen, darumb das die bletter den spitzigen schůhe, so voτzeitten im bτauch gewesen, gantz gleichfoτmig seind, unnd das spitzig Rumex ein anders were, wie hernach folgen würt. (3. Rumex acuta. Lapacium agreste. Spitze schůh.)

Den zamen Rumicem nent man in Saphoia Lampe und Lampada.

Den Sawτampffer nent Diosc.in der vierdten zal under den Letschen Oxalida, umb seines sawτen geschmacks willen, móchte auch wol, wie etlich meinen, Oxylapathus heissen. (4. Oxalis.)

Der klein und gantz spitzig Sawτampffer mit seinen spitzigen óτlin, anzůsehen wie die kleinen spieþ eisen, laþ ich under disem Sawτampffer begriffen sein, solt aber für allen dingen der gestalt unnd geschmacks halben Oxylapathus heissen, uτsach das diþ Sawτ geschlecht spitziger ist, dann alle Rumices. Jch acht aber es werden des kreütlins nit vil war genommen. (5. Oxalis minor. Acetosella.) (V iij) [278] haben, wie vil sie schτeiben von Rumice und jren geschlechten. Den Sawτampffer nennen unsere Medici Acetosam, ettlich aber Acedulam unnd Acetosellam. Lapatium acutum, in Macro.heiþt es Paritella. Das klein Sawτampfferlin hieþ wol Lapatiolum und Acetosella, Acetosa heiþt Huma alh. (Lapaciolum. Serap.cap.111.) Die Gτindtwurtzel heiþt in Pli.ij.lib.j.cap.xxxviij.de re medica, auþdτuckenlich Lapacium agreste. Apul.cap.xiij.de Rumice, Jtem Pli.lib.xx.cap.xxj.nent sie Hydτolapathum, und Cantherinum. Jn Avicenna Sicla sylvestris cap.liiij.lib.ij. Vom wóτtlin Oxylapatho im nåchsten capitel weitters.

Den gŭten Heinrich, den ettlichen nit unbillich umb der schmutzigen bletter willen Schmerbel nennen, lassen wir ein Rumicem bleiben, nemlich den dτitten Diosc.als er schτeibt die weiche bletter ligen auff der erden, wie des Wegerich krauts. Dise woτt mógen aber wol von zamen erstlich, und darnach von allen geschlechten geredt werden, seindtemal die ersten bletter an jn allen, ehe sie in die stengel steigen, auff der erden ligen τc. Von den andern geschlechten im folgenden capitel. (6. Rumex unctuosa.)

(7.) Die groþ weiher Rumex ist Palustris oder Hydτolapathum.

Von der Krafft und Würckung.

Die frembde Rhabarbara bτaucht man beinahe zů allen hitzigen kranckheiten, von Cholera uud phlegmate entstanden, welche humores dardurch auþgefůrt werden, gemeinlich ein quinten zerstossen, unnd mit wein oder anderer feüchtigkeit nŭchtern eingedτuncken, purgiert senfftiglich. (Purgation.) Dise wurtzel ist jetzunder in grosser würde, wie dann alle frembde unbekante ding thewτ und hoch gehalten werden, das lassen wir anstehn und sagen das die wurtzel welche die Münch auch Rhabarbarum deutschen, sehτ nutz und gůt ist, in leib und ausserhalb zů bτauchen.

Innerlich.

Jetzgemelte gåle wurtzel gedóτrt und gepulvert, eins quinten schwer mit halb so vil jngwer in einer bτŭ moτgens eingenommen, purgiert ohn schaden Choleram unnd Phlegma, darumb spτicht Dioscoτides die kreütter aller Rumicem oder Ampffer gesotten unnd gessen, weichen den bauch. Dargegen aber stopffen die samen, die soll man bτauchen zů allen bauchflüssen, solchs ist von mir selbs warhafftig wargenommen. (Cholera und Phlegma. Bauchflüþ.)

Gedachte gåle wurtzel aller Ampffer, oder Münch Rhabarbarum, eingenommen, gepulvert, oder die bletter in wein gesotten unnd gedτuncken, reinigen die lebern und Gallen, vast nützlich den gålsuchtigen und hitzigen Cholerischen menschen. (Geelsucht.)

Das gebτant wasser von disen kreüttern, bevoτab des Sawτampffers, ist gůt zů den Pestilentzischen febτen, der entzündten leber, und heissen magen stehts gedτuncken, und auch Eüsserlich mit leinen dŭchlin ubergeschlagen. (Pestilentisch feber.)

Eüsserlich.

Menwelwurtzel zam und wild, unnd Sawτampffer kraut safft unnd [279] wasser, ist alles gar nutz unnd gůt allerhand raud unnd grind zů heilen, sonderlich die eyterechte geschwår von hitzen entstanden. (Gτindheilung. Gτindsalb.)

Ettlich machen grindtsalben darauþ, nemen Menwelwurtzel gepulvert, temperieren das selbig pulver mit eþig. Andere bτauchen den auþgedτuckten safft, oder sieden bede wurtzel und kraut in eþig, dz soll ein berŭmpte artznei sein, zů allen Zitterschen und flechten.

Sawτampffer oder Menwelwurtzel in wein gesotten, den selben warm im mundt gehalten, vertreibt das zanwehe, und den schmertzen der oτen, darein gethon. (Zittermåler, Zanwehe. Oτen schmertz.)

Rabarber, Menwelwortel, zuring, vetkruid. Kapittel 104.

Niemand tot nadeel is dat onze mening dit vreemde kruid dat bij de monniken rabarber genoemd wordt welke de eerste keer op het Symons woud in Zwarte woud in de heer van Stauffen gebied en heerlijkheid gevonden is en later door de blootvoeten en kartuizers en de kloosters zo heerlijk en een tijd lang geheim gehouden en tenslotte echter er uit gekomen en mij ook tot deel geworden is dat Rumex Dioscorides libro 2 kapittel 106 welke de eerste Rumici (die hij Acutum en wij Duitsers Menwelwortel aanduiden) met wortel, kruid, stengel, bloemen, zaden, kleur, gestalte en smaak zo gelijk is zodat een als ze bij elkaar in de tuin groeien in hun jeugd nauwelijks van elkaar gescheiden worden, de voornaamste onderscheid alleen is dat deze Rumex of monniken rabarber in het begin zo het opgaat veel roder is met blaadjes en stengels, daartoe vast groter wordt met stengels en bladeren dan de andere Rumices.

Maar de echte tamme Rumez* groeit in Sabaudia, te Lausanne in de stad. Diezelfde is de opgenoemde Rumici wat gelijk, de bladeren echter zijn veel zachter, vetter, zachter en kleiner, is een zoet goed keukenkruid.

Maar deze Rha en zijn zuster schurftwortel worden (zo ze 4 of 5 jaar staan) 70cm lang zoals de grote gentiaan wortel, inwendig saffraangeel, doch zo is de grote van St. Symons berg roder dan de gans algemene, beide samen ruig en wat bitter aan smaak, de lange brede bladeren aan hen beiden steken in maart voort, gans spits zoals de spies ijzers. De grote bladeren zijn de eerste keer bruinrood en doen zich open en worden schoon groen, zeer breed en aan te zien zoals de zeer grote bladeren van mierikswortel, wolkruid of de alantwortel. Uit deze beide wortels verheffen zich ronde en doch ribachtige, knoopachtige en holle bruine stengels, vingers dik, een [275] paar meter lang. Tegen juni dragen de stengels in de hoogte veel kleine bleek gele bloempjes naast elkaar gans bossig zoals de geitenbaard. Zo die bloempjes bruin worden vindt men mooie driekantige zaden in dunne hoedjes besloten, van deze bruine zaden teelt men andere jonge stekjes. In summa, deze twee wortels zijn elkaar gelijk, de grote is van kleur roder en zachter en wil in tuinen opgeplant worden, mag de winter goed lijden. De gewone menwelwortel groeit van zichzelf in de vochtige tuinen, poelen, moerassen en weiden.

De zure zuring is een echte goede Rumex en dat vierde geslacht Dioscorides, die gewint ook een geel gekleurde wortel, de bladeren kleiner en spitser met kleinen zijoortjes en aan te zien zoals de kleine spies ijzers, een lieflijke zure half azijn smaak, vandaar het de kinderen in de dure tijd voor hun voeding zoeken. In aanvang van mei doet zich de stengel voort 70 cm hoog met aangezette spitse blaasjes, kleiner dan geen weegbree kruid, in bovenste van de stengel worden de gans kleinste bruinrode en geelgroene bloempjes gezien, van kleur zoals een groenrode weerschijn waaruit ontspringt het bruine driehoekige zaad zoals de opgenoemde wortels, van kleur mooi en aan te zien zoals de mooie driehoekige diamant steentje. Deze zuring is de beste in de spijs en keuken, zal billijk een tamme Rumex genoemd worden, toch zegt Theophrastus libro 7 kapittel 6 wilde Rumex is in de spijs gebruikelijker dan de tamme, dat versta ik van zuring.

De kleine zure zuring groeit op de ongebouwde zanderige akkers, naast de straten met de stengel niet veel over zeventien cm hoog, dat worteltje dun en geel, vingers lang, die blaadjes zijn niet groter dan de geoorde salie, gewint zijn oortjes aan de stelen tegen de aarde zoals de edele salie, doch gans zacht en groen. De bossige aller kleinst bloempjes aan de stengeltjes zijn ook als een rode weerschijn aan te zien. In mei is het in de beste bloei. Dat zaadjes is ook driekantig en kleiner dan de alle anderen, het zaad en wortel zijn scherp en ruig. De bladeren en stengeltjes zuur zoals aan de gewone zuring.

Vetkruid of hoede Hendrik of dat gewone wondkruid groeit op de [276] dorpen achter de tuinen, op de oude hoven en naast de straten. Gewint een lange witgele wortel zoals dat schurftkruid. De bladeren zijn zoals de ezelshoeven of zoals de Arum bladeren aan te zien (daarom dit gewas van ettelijke een adderkruid genoemd is). Maar dit kruid zijn bladeren zijn bleker en in aangrijpen meelachtig en smoezelig, stoot zijn stengel in mei waaraan veel geel gekleurde bloempjes, gedrongen zoals een gedrongen spitse druiven die er aanvangt te bloeien. Dat ganse gewas is meelachtig zoals de melde kruiden etc.

De water Rumex groeit in vijvers, moerassen en poelen, is aller ding de grote gelijk die ettelijke Rhabarbarum noemen, de bladeren worden wat 70cm hoog en zeer breed.

Van de namen.

(Rumex obtusifolius, Rumex patientia, derde Rumex conglomeratus en Rumex sanguineus) En schrijft de oude Theophrastus libro 7 kapittel 6 van twee Lapathis en spreekt de wilde Rumex is in der kost deugdelijker dan de geteelde, dat versta ik alzo; de tamme Rumex in de tuinen te Lausanne is de [277] opgenoemde tamme Menwelkruid en de wilde is zure zuring. Dioscorides echter noemt 4 Rumices, dat Oxylapathum, de Hortense, de Agreste en de Oxalida libro 2 kapittel 106. Hoewel de ordening van deze kruiden niet goed staat in dit dat hij dat Oxylapathon voor de Hortense gezet heeft welke het gebruik Dioscorides niet is, daarom heb ik argwaan (zoals boven aangezegd) er is een mangel daarin. Welaan de grote Rumex zo we als eerste gezet hebben is Hippolapathus zo Rumex grandis heet en dat willen de blootvoeten Rhabarbaram aanduiden daarom dat de ribben aan de bladeren rood en de wortel inwendig geelrood is, God wil dat het een geslacht daarvan is en zo willen we deze wortel niet meer zo duur betalen. Doch tot lof van deze gele en tamme Menwelwortel zeg ik dat ze flegma en gal uitvoert op zichzelf met een weinig gember ingenomen. Alzo dat de gedorde wortel een quinten en van de gember een derde deel van een quinten is, beide verpoedert en nuchter met een warmen brei ingenomen, deze artsenij heb ik aan mezelf ervaren en waar bevonden.

De andere wilde Rumex, schurftkruid, sidderkruid, Menwelkruid, wilde zuring, wilde biet, strippert, stropsla, Buppenkruid en bij ettelijke spitse letschen genoemd staat in het eerste getal Dioscorides, dat noemt hij Oxylapathon, dat verduitsen ettelijke Rumicem acutam, spitse Letschen, mag ook wel Anaxyris heten daarom dat de bladeren de spitse schoenen zo in voortijden in gebruik geweest gans gelijk gevormd zijn en de spitse Rumex een andere is zoals hierna volgen zal.

De tamme Rumicem noemt men in Savoie Lampe en Lampada.

De zure zuring noemt Dioscorides in het vierde getal onder de Letschen Oxalida vanwege zijn zure smaak, mag ook wel, zoals ettelijke menen, Oxylapathus heten.

De kleine en gans spitse zure zuring met zijn spitse oortjes en aan te zien zoals dat kleine spies ijzer laat ik onder deze zure zuring begrepen zijn, zal echter voor alle dingen vanwege de gestalte en smaak Oxylapathus heten, oorzaak dat dit zure geslacht spitser is dan alle Rumices. Ik acht echter er zijn er niet veel die het kruidje hebben waargenomen, [278] hoeveel ze schrijven van Rumice en zijn geslachten. De zure zuring noemen onze medici Acetosam, ettelijke echter Acedulam en Acetosellam, Lapatium acutum, in Macro.heet het Paritella. De kleine zure zuring heet wel Lapatiolum en Acetosella, Acetosa heet Huma alh. De schurftwortel heet in Plinius 2 libro 1 kapittel 38 de re medica, uitdrukkelijk Lapacium agreste. Apuleius kapittel 13 de Rumice, item Plinius libro 20 kapittel 21 noemt het Hydrolapathum en Cantherinum. In Avicenna Sicla sylvestris kapittel 54 libro 2. Van woordje Oxylapatho in volgende kapittel verder.

(Chenopodium bonus-henricus) De goede Hendrik die ettelijke niet onbillijk vanwege de smoezelige bladeren vetkruid noemen laten we een Rumicem blijven, namelijk de derde Dioscorides als hij schrijft; de weke bladeren liggen op de aarde zoals het weegbree kruid. Dit woord mag echter wel van tamme eerst en daarna van allen geslachten gesproken worden omdat de eerste bladeren aan hen allen eer ze in de stengel stijgen op de aarde liggen etc. Van de andere geslachten in volgend kapittel.

De grote vijver Rumex is Palustris of Hydrolapathum.

Van de kracht en werking.

Die vreemde rabarber gebruikt men bijna tot alle hete ziektes, van gal en flegma ontstaan welke humeuren daardoor uitgevoerd worden, gewoonlijk een quinten gestoten en met wijn of andere vochtigheid nuchter ingedronken, purgeert zachtjes. Deze wortel is nu in grote waarde zoals dan alle vreemde onbekende dingen duur en hoog gehouden worden, dat laten we aanstaan en zeggen dat de wortel welke de monniken ook Rhabarbarum verduitsen zeer nuttig en goed is in lijf en aan de buitenkant te gebruiken.

Innerlijk.

Net genoemd gele wortel gedroogd en verpoedert een quinten zwaar met half zo veel gember in een brei ‘s morgens ingenomen purgeert zonder schaden gal en flegma, daarom spreekt Dioscorides die kruiden van alle Rumicem of zuring gekookt en gegeten weken de buik. Daartegen echter stoppen de zaden, die zal men gebruiken tot alle buikvloeden, zulks is van me zelf als waar waargenomen.

Gedachte gele wortel van alle zuring of monniken rabarber ingenomen, verpoedert of de bladeren in wijn gekookt en gedronken reinigen de lever en gal, vast nuttig de geelzieke en hete galachtige mensen.

Dat gebrand water van deze kruiden en vooral van de zure zuring is goed tot de pestachtige koortsen, de ontstoken lever en hete maag, steeds gedronken en ook uiterlijk met linnen doekjes overgeslagen.

Uiterlijk.

Menwelwortel, tam en wild, en zure zuring kruid sappen en [279] water is alles erg nuttig en goed allerhande ruigte en schurft te helen, vooral de etterachtige zweren van hitte ontstaan.

Ettelijke maken schurftzalven daaruit en nemen Menwelwortel verpoedert, temperen datzelfde poeder met azijn. Andere gebruiken het uitgedrukte sap of zieden beide wortels en kruid in azijn, dat zou een beroemde artsenij zijn tot alle schurft en huiduitslag.

zure zuring of Menwelwortel in wijn gekookt en dezelfde warm in mond gehouden verdrijft de tandpijn en de smarten der oren, daarin gedaan.

Von Schlangen, Naterwurtz. Cap. CV.

Die recht unnd groþ Naterwurtz mit den zwibelechten wurtzelen, gehóτt nit hieher, onder zům Aron, daselbst solle von jr geschτiben werden. Die andern aber mit den bτaunen, roten knópffechten wurtzeln wóllen wir besehen, und sagen von zweien geschlechten. Die wurtzel an jhnen beden seind auþwendig schwartz und harecht, jnwendig bτaunrot, eins rauhen geschmacks, wie die wurtzel am Geiþbart, od wie der eicheln. Auþ den spitzigen schwentzen der wurtzel, stechen gegen dem Frŭling die kleine rote spitzige bletlin herfür, wie kleine zünglin, nicht anderst dann an den obgemelten Gτindtwurtzeln, die werden zů lange bτeitten blettern, den vil gemelten Gτindtwurtzelen ånlich, doch krauser rumgebogen, schwartzgrŭn unnd auff der andern seitten blogrŭn, wie deτ Spongrŭn. Der stengel würt rund, elen hoch, mit kleinen spitzigen gezüngleten blettern bekleidet. Am gipffel der stengel sicht man schóne kolbechte åherlin, mit vilen kleinen leibfarben blŭmlin, neben einander gedτungen, anzůsehen wie die blůmen am Wegerich kraut.

Die ander Schlangen wurtzel ist auch einen Schlangen od Wurm gleich, doch kleiner in der gestalt dann die oberst. Die stengel und bletter seind nicht vil grósser dann des Sawτampffers, die bletter auff der einen seitten seind auch blo grŭn. Dise kreüter und wurtzel wachsen an schattechten feüchten óτtern, sondlich in den wisen, auff den Schwartzwald, Odenwald, Speþhart, (V iiij) [280] und in der Eiffel auff den Ydar bei Veldentz, auff der Mosel. Die kreütter so sie jung seind werden sie wie ander Mŭþkreütter in der kuchen gebτaucht.

Von den Namen.

Wann dise zwo rote wurtzeln Distel geschlecht weren, mócht man sie für Anchusas ansehen, dieweil aber dz nit ist, kan ich sie niergets für halten, dann für Rumices acutas, (Rumex acuta. Oxylapathum.) welches geschlecht Dios.lib.ij.cap.cvj. Oxylapathum nent, nit vom eþig όζι, sonder von den spitzigen blettern. Dann under allen Lapathis ist keine die spitzige bletter tragen dann eben die gegenwertige schlangen wurtzel, Colubτina radix. (Colubrina όζι) Sonst mag man den Sawτampffer auch wol also nennen umb der sewτe willen, uτsach, dz wóτtlin όζι, mag auff bede weg verstanden werden, doch zů underscheid hat Dio.dise und rechte Rumicem Oxylapathon, der spitzen bletter halben genennet, die da in nassen sümpffen funden würt, wie von der Naterwurtz angezeigt ist. Und herwiderumb hat er den Sawτampffer Oxalidem genent. Hie darff niemandts zweiffeln die virtutes diser wurtzel (wie sie jetzund im bτauch ist) werden mit zůtragen in Dios. Zů dem allem schτeibt der Pandectarius von diser wurtzel, unnd sagt sie heiþ Biþ toτta, Bardana maioτ, Lappa minoτ, darumb dz sie bletter trage, wie das Lapathum acutum, τc. (Pandectarius. Bis torta.) Sonst soll Bis toτta auch Toτmentill heissen. So will ich nun dise Schlippen oder Schlangen wurtzel, umb der gestalt und krafft willen, für das spitzig Rumex Dioc.halten, on angesehen das ettlich dise Bis toτtam für Bτitannica deutten. (Rumex. Bis torta.)

Welche aber diþ gewåchs für Limonia Diosc.lib.iiij.cap.xviij.halten, mit denen will ich nit zancken, Jch hab das Lymonium wysen oder matten Mangolt verteütscht lib.ij.und fŭr Wintergrŭn.

Von der Krafft und Würckung.

Die spitzige bletter unnd wurtzel, seind einer heilsamen qualitet und eigenschafft, beinahe wie der Sawτampffer, mógen für alle gifft unnd zür blůtstellung Jnnerlich und Eüsserlich erwólet werden. (Gifft. Blůtstellung. )

Innerlich.

Die wurtzel gepulvert, und eins quinten schwår eingedτuncken wehτet dem gifft der Pestilentz, treibt solchs auþ durch den schweiþ. (Pestilentzisch gifft.)

Gemelte krafft hat auch das gebτant wasser darvon, oder auþ den wurtzelen ein decoction gemacht in wein, thůt dergleichen. (Blůt, Růr, und flüþ. Gerunnen blůt.)

Gemelte wurtzel, wasser und decoction, stillen das blůt im leib, die rote růr, und andere flüþ.

Naterwurtz gepulvert, und mit dem gebτanten wasser vermischt, eingenommen, zertheilt das gerunnen blůt im leib, so von fallen oder stossen zůsamen gelauffen ist, deþgleichen die gålsucht. (Gålsucht.)

Eüsserlich.

Naterwurtz, Bertram, unnd gebτanter Alaun, jedes gleich gepulvert, [281] mit honig vermengt, ist ein kóstliche artznei zů den holen zånen, einer Erweissen groþ darinn gethon. Dise artznei zeücht herausser die flüþ, stillet den schmertzen, und reinigt das haupt. (Zan artznei.)

Das wasser von Naterwurtzel und kraut gebτant, heilet alle gifftige Spinnen und Schoτpion stich, darinn geweschen. (Spinnen stich.)

Zů dem Krebs auff den rucken, zů der faulen nasen, und anderen alten schaden, würt gedacht wasser und das pulver von der wurtzel gepτeiset, darmit geweschen und das pulver darein geseet. Das pulver also genützt, stillet das blůten der wunden. (Krebs, Polypus der nasen, Wunden.)

Van slangen, adderkruid. Kapittel 105.

Dat echte en grote adderkruid met de uiachtige wortels gehoord niet hier, onder de Arum en daar zal van hem geschreven worden. Die andere echter met de bruine, rode knoopachtige wortels willen we bezien en zeggen van twee geslachten. De wortel aan hen beiden zijn uitwendig zwart en behaard, inwendig bruinrood, een ruwe smaak zoals de wortel aan geitenbaard of zoals de eikels. Uit de spitse staarten van de wortel steken tegen het voorjaar de kleine rode spitse blaadjes voort zoals kleine tongetjes, niets ander dan aan de opgenoemde schurftwortels, die worden tot lange brede bladeren de veel gemelde schurftwortels gelijk, doch meer gekroesd en omgebogen, zwartgroen en aan de andere zijde blauwgroen zoals het Spaans groen. De stengel wordt rond en 70cm hoog met kleine spitse getongde bladeren bekleedt. Aan top van de stengel ziet men mooie kolfachtige aartjes met vele kleine vleeskleurig bloempjes naast elkaar gedrongen en aan te zien zoals de bloemen aan weegbree kruid.

De andere slangewortel is ook een slang of worm gelijk, doch kleiner in de gestalte dan de bovenste. De stengel en bladeren zijn niet veel groter dan de zure zuring, de bladeren aan de ene zijde zijn ook blauwgroen. Deze kruiden en wortels groeien aan beschaduwde vochtige oorden, vooral in de weiden, op het Zwarte woud, Odenwald, Speshart, [280] en in de Eiffel op de Ydar bij Veldentz, op de Moezel. De kruiden zo ze jong zijn worden ze zoals andere moeskruiden in de keuken gebruikt.

Van de namen.

(Persicaria bistorta, Persicaria minor) Als deze twee rode wortels distel geslachten waren mocht men ze voor Anchusa aanzien, omdat dat echter niet is, kan ik ze nergens voor houden dan voor Rumices acutas welk geslacht Dioscorides libro 2 kapittel 106 Oxylapathum noemt, niet van azijn, όζι, maar van de spitse bladeren. Dan onder alle Lapathis is er geen die spitse bladeren draagt dan even de tegenwoordige slangenwortel, Colubrina radix. Anders mag men de zure zuring ook wel alzo noemen vanwege de zuurheid, oorzaak, dat woordje όζι, mag op beide wegen verstaan worden, toch tot onderscheidt heeft Dioscorides deze en echte Rumicem Oxylapathon vanwege de spitse bladeren genoemd die in natte moerassen gevonden wordt zoals van het adderkruid gezegd is. En daar tegenover heeft hij de zure zuring Oxalidem genoemd. Hier durft niemand te twijfelen aan de krachten van deze wortel (zoals ze nu in gebruik is) worden met toedragen* in Dioscorides. Boven dat alles schrijft Pandectarius van deze wortel en zegt ze heet Biþ torta, Bardana maior, Lappa minor, daarom dat ze bladeren draagt zoals de Lapathum acutum etc. Anders zal Bis torta ook tormentil heten. Zo wil ik nu deze slippen of slangenwortel vanwege de gestalte en kracht voor dat spitse Rumex Dioscorides houden zonder aan te zien dat ettelijke deze Bis tortam voor Britannica aanduiden.

Welke echter dit gewas voor Limonia Dioscorides libro 4 kapittel 18 houden met die wil ik niet twisten, ik heb de Lymonium weiden of alpenweiden biet verduitst libro 2 en voor wintergroen.

Van de kracht en werking.

Die spitse bladeren en wortels zijn een heilzame kwaliteit en eigenschap, bijna zoals de zure zuring, mogen voor alle gif en tot bloedstelling innerlijk en uiterlijk aanbevolen worden.

Innerlijk.

De wortel verpoedert en een quinten zwaar ingedronken weert het gif van de pest, drijft zulks uit door het zweet.

Gemelde kracht heeft ook dat gebrande water daarvan of uit de wortels een afkooksel gemaakt in wijn doet dergelijke.

Gemelde wortel, water en afkooksel stillen dat bloed in lijf, de rodeloop en andere vloed.

Adderkruid verpoedert en met het gebrande water vermengt en ingenomen verdeelt dat gestolde bloed in lijf zo van vallen of stoten tezamen gelopen is, desgelijks de geelziekte.

Uiterlijk.

Adderkruid, bertram en gebrande aluin, elk gelijk verpoedert en [281] met honing vermengt is een kostbare artsenij tot de holle tanden, een erwt groot daarin gedaan. Deze artsenij trekt uit de vloed, stilt de smarten en reinigt dat hoofd.

Dat water van adderwortel en kruid gebrand heelt alle giftige spinnen en schorpioen steek, daarin gewassen.

Tot de kanker op de rug, tot de vuile neus en andere oude schaden wordt gedacht water en dat poeder van de wortel geprijsd, daarmee gewassen en dat poeder daarin gezaaid. Dat poeder alzo genuttigd stilt dat bloeden van de wonden.

Von Naterzünglin. Cap. CVI.

Das heilsam und feiþt wundtkreütlin würt fingers lang, wie die bletlin von den Gτanaten beümlin, an den selben bletlin findt man spitzige zünglin, wie die steinlin gefoτmiert, so man Naterzungen nent. (Lingua Serpentina.) Jm Apτillen und Meien findt man das kreütlin auff ettlichen feuchten wisen wachsen, das bτauchen ettliche zů den gifftigen und unheilsamen hitzigen wunden, für geschwulst, und alle hitz, treiben vil nutzbarlicher Würckung darmit. (Tempus. Locus. Onheilsam wunden.)

Von den Namen.

Diþ Naterzünglin hat sein namen der figur und gestalt halben. Das feiþt dick blettlin daran das zünglin stehet, ist dem wasser Wegerich kraut mit seiner gestalt etwas gleich, gantz dick und feiþt, als ein Bonen blettlin, móchte wol Lingula vulneraria heissen, umb seiner tugent willen, Ophioglossum der gestalt halben, ettliche wóllen es sei Lingua oder Lingulaca Plinij, lib.xxiiij.cap.xix.unnd lib.xxv.cap.ix. (Ophioglossum.)

Von der Krafft und Würckung.

Das klein holtselig kreüttlin würt gemeinlich zů hitziger geschwulst und frischen wunden, umb seiner schnellen hinlegung willen erwólet. [282]

Eüsserlich.

Diþ kreütttlin stossen ettliche mit schweinem schmaltz, unnd schlagen solchs pflasters weiþ warm uber, alle hitzige geschwulst zůverhŭten, des kalten bτandts. (Kalter bτand.)

Die wunden hefftet diþ kreütlin in wenig tagen wider zůsamen, gleich der walwurtz mit schneller heilung. Jn summa diþ kreütlin ist ein edel heilsam wundkraut, zů allen hitzigen schåden dienstlich. (Wunden hefften.)

Van addertongetje. Kapittel 106.

Dat heilzaam en vet wondkruidje wordt vingers lang zoals de blaadjes van het granaten boompje, aan dezelfde blaadjes vindt men spitse tongetjes zoals een steentje gevormd zo men addertong noemt. In april en mei vindt men dat kruidje op ettelijke vochtige weiden groeien, dat gebruiken ettelijke tot de giftige en onheilzame hete wonden, voor zwellingen en alle hitte, drijven veel nuttige werking daarmee.

Van de namen.

(Ophioglossum vulgatum) Dit addertongetje heeft zijn naam vanwege de figuur en gestalte. Dat vette dikke blaadjes waaraan dat tongetje staat is het water weegbree kruid met zijn gestalte wat gelijk, gans dik en vet zoals een boon blaadje, mocht wel Lingula vulneraria heten vanwege zijn deugd, Ophioglossum vanwege de gestalte, ettelijke willen het is Lingua of Lingulaca Plinius libro 24 kapittel 19 en libro 25 kapittel 9.

Van de kracht en werking.

Dat kleine liefelijke kruidje wordt gewoonlijk tot hete zwellingen en frisse wonden vanwege zijn snelle neerleggen aanbevolen. [282]

Uiterlijk.

Dit kruidje stoten ettelijke met zwijnenvet en slaan zulks pleistervormig warm over om alle hete zwellingen te verhoeden van de koude brandt.

De wonden hecht dit kruidje in weinig dagen weer tezamen gelijk het waalkruid met snelle heling. In summa, dit kruidje is een edel heilzaam wondkruid tot alle hete schaden dienstig.

Von Bynnetsch. Cap. CVII.

Die Gτindwurtzel oder Rumices, machen das wir zům Bynetsch tretten. Es vermeinen etlich Bynetsch sei ein Rumex, nemlich dz spitzig, darumb dz seine bletter ettlicher massen dem Sawτampffer mit den hindersten zwicken oder óτlin ein wenig åhnlich seind. So wir aber den gestachelden und gehóτnten samen, und die kurtze weisse wurtzel des Bynetschs besehen, erfindet sichs, das Bynetsch kein Rumex Diosc.sein kan. Dann alle wurtzel aller Rumicum werden sehτ lang, gål von farben, und herb am geschmack, der samen dτeicket ohn alle dóτn oder stacheln, welche zeichen niergents am Bynetsch erfunden werden, sonder das gegentheil, nemlich die wurtzel kurtz und weiþ am gschmack wie ander můþkreütter, mit stechende samen, und seind des selbigen auff dτei geschlecht. (Das erst.)

Das edelst und gróst Bynetsch kraut, ist ein schón grŭn Lind kraut, gantz dτauschelecht, mit vilen weichen blettern, auþgespτeit wie der schón krauþ Lattich, die bletter nit gantz spitz, sonder ein wenig rundiert, wie Schmerbel oder Mangolt, doch zarter und schmåler, gewint runde stengel, mit vile rippen, als Mangolt stengel, hol, zů zeitten unden auff her ein wenig bτaunrot, die werden mit vil zincken unnd schmalen bletlin bekleidet. (Forma.) Zwischen den gewerben oder flügeln wachþt der rund samen ohn alle stacheln, den Wartzen, oder dem Mangolt samen nit ungleich, das ist der zam und edel Bynetsch, will wol gewart haben in den gårten, so mehτ man disen Bynetsch in seiner jugent abschneidt, je dτauschelechter er wechþt. [283]

(Das ander.) Der ander und gemein Bynetsch ist dem ersten zamen zům theil gleich, auþgenommen die bletter seind lenger, schmåler und spitzer, am end gegen den stielen auþgeschnitten zů beden seitten, mit zweien spitzigen oτen, vast wie der aller kleinst Sawτampffer mit jren gehóτnten oder óτechten blettern, der Bynetsch ist in der ersten im angriff melbecht oder schmutzig wie Schmerbel, darumb ichs für ein wilden Bynetsch gern halten wolt, wiewol es nit ubel under den Lapathis stehet, der wurtzel halben, die stengel am gemeinen Bynetsch seind den voτdτigen gleich, zwischen den flügeln der stengel und bletter wachþt der doτnecht samen, je vj.oder vij.neben ein ander gedτungen, ein jedes såmlin für sich selbs ist ein wenig bτeit, mit zweien spitzen dóτnlin, anzůsehen als ein gehürn von eim thier, oder wie das halb Monschein am himmel. Diþ kraut würt allenthalben umb der kuchen willen in den gårten wie der Mangolt auffgezielet.

(Das dτitt.) Das dτitt geschlecht ist dem jetztgesetzten gantz gleich, mit holen stengeln, zwischen den selben wachsen die aller kleinsten gål grŭne blŭmlin, die steüben darvon on allen samen, gleich wie ettlicher hanff thůt, den man Femel nent. Dise Bynetsch kreüter mag man zům jar zwei mal såen, in Frŭling, und gegen dem herbst, wie andere kuchen kreütter.

Von den Namen.

Ist Bynetsch (das man uber Rhein Spinnat nent) ein Lapathum acutum, wie der edel Herτ von newen Ar argwonet, so ist es ein sonder geschlecht und art wie angezeigt, und nit under dem Capitel Σόγχος ζάχνς, das die Rómer ettwan Cicerbitam asperam genent haben, unnd andere auch Cichoτeum, und die Affricaner Gathuonem. Es werden aber hie etlich sagen Sonchus sei Crispina, Lactuecella, krauser Lattich, das nennet man in Hetruria Cicerbitam, Antwoτt. Jch weiþ wol das der hochgelehτt M. Vergilius also schτeibt, unnd bin selbs der opinion gewesen, es mags aber die Histoτia Diosc.nit leiden, uτsach, alle Lattich, sie seien krauþ oder schlecht, die geben milch, und seind ohn alle dóτn oder stacheln, welches allhie in Soncho nit gelesen würt, gibs also zů bedencken. Theoph.lib.vj.setzt Sonchum under die doτn, darumb so můþ es ein stachelechts Endivia geschlecht sein der Dudistel, oder die erstgesetzte Endivia selbs, wie mich beduncken will, Jedoch will ich auff diþ mal den Bynetsch bleiben lassen inn den kuchen, und den selben mit Ruellio Seutlomalachon, das ist, Malvaceam Betam und Hispanicum olus nennen. (M. Vergilius. Olus Hispanicum.)

Von der Krafft und Würckung.

In den kuchen ist beinahe nichts gemeiners als eben die grŭne Bynetsch mŭþlin, seind von natur kalt und feucht, werden stets zů speiþ und auch zů anderer artznei genommen.

Innerlich.

Bynetsch mŭþlin seind dem dτuckenen hitzigen bauch vast dienstlich, und mag solch kraut beinahe in aller leibs kranckheit zůr speise genomen werden, under allen kochkreütern (meins bedunckens) das best und (Dτuckener bauch) [284] lieblichst. Bynetsch erweicht den bauch, miltert die rauhe keel, ist dienstlich zům dürτen hůsten, sagt Constantinus lib.v.loc.com.cap.xvj.de herbis. (Düτre hůsten. Constantinus.)

Der safft oder gebτant wasser vom Bynetsch kraut gedτuncken, leschet die hitz, heilet die verseerung des leibs, bτingt wider die versigne milch. (Versigene milch.)

Eüsserlich.

Ein pflaster auþ Bynetsch gemacht, und uber den hitzigen magen und leber gelegt, benimpt die hitz mit hinlegung des schmertzens. Gedachte artznei ist gůt zů den stichen der Schoτpion und Spinnen, darüber gelegt. (Hitzige magen. Spinnen stich.)

Van spinazie. Kapittel 107.

De schurftwortel of Rumices maken dat we tot de spinazie treden. En menen ettelijke spinazie is een Rumex, namelijk de spitse, daarom dat zijn bladeren ettelijke maat de zure zuring met de achterste punten of oortjes een weinig gelijk zijn. Zo we echter de gestekelde en gehoornde zaden en de korte witte wortel van spinazie bezien bevindt zich dat de spinazie geen Rumex Dioscorides zijn kan. Dan alle wortels van alle Rumicum worden zeer lang, geel van kleur en scherp aan smaak, de zaden driekantig zonder alle dorens of stekels welk tekens nergens aan spinazie gevonden worden, maar dat tegendeel, namelijk de wortel kort en wit, aan smaak zoals andere moeskruiden, met stekende zaden en daarvan zijn drie geslachten.

Dat edelste en grootste spinazie kruid is een schoon groen zacht kruid, gans bossig, met vele weke bladeren uitgespreid zoals de schone krulsla, de bladeren niet gans spits, maar een weinig rondachtig zoals vetkruid of biet, doch zachter en smaller, gewint ronde stengels met vele ribben zoals biet stengels, hol, soms onder op wat een weinig bruinrood, die worden met veel uitlopers en smalle blaadjes bekleed. Tussen de wervels of vleugels groeit het ronde zaad zonder alle stekels en de wratten of bietzaden niet ongelijk, dat is het tamme en edele spinazie, wil wel gewaarschuwd hebben in de tuinen, zo meer men deze spinazie in zijn jeugd afsnijdt, hoe bossiger ze groeien. [283]

De andere en gewone spinazie is de eerste tamme voor een deel gelijk, uitgezonderd de bladeren zijn langer, smaller en spitser, aan eind tegen de stelen uitgesneden aan beide zijden, met twee spitse oren, vast zoals de allerkleinste zure zuring met zijn gehoornde of geoorde bladeren, de spinazie is in het eerste in aangrijpen meelachtig of smoezelig zoals vetkruid, daarom ik zulks voor een wilde spinazie graag houden wil, hoewel het niet kwaad onder de Lapathis staat vanwege de wortel, de stengel aan gewone spinazie zijn de vorige gelijk, tussen de vleugels van de stengel en bladeren groeien de doornachtige zaden en elke 6 of 7 naast elkaar gedrongen, elk zaadjes op zichzelf is een weinig breed met twee spitse doorntjes, aan te zien zoals een hoorn van een dier of zoals de halve maneschijn aan de hemel. Dit kruid wordt overal vanwege de keuken in de tuinen zoals de biet opgeteeld.

Dat derde geslacht is het net gezette gans gelijk, met holle stengels, tussen dezelfde groeien de allerkleinste geelgroene bloempjes, die stuiven daarvan zonder alle zaden gelijk zoals ettelijke hennep doet die men het vrouwtje noemt. Deze spinazie kruiden mag men in jaar twee maal zaaien, in voorjaar en tegen de herfst zoals andere keuken kruiden.

Van de namen.

(Spinacia oleracea) Is de spinazie (dat men over Rijn spinnat noemt) een Lapathum acutum zoals de edele heer van Newen Ar argwaan dan is het een apart geslacht en aard zoals aangezegd en niet onder het kapittel Σόγχος ζάχνς dat de Romeinen ongeveer Cicerbitam asperam genoemd hebben en andere ook Cichoreum en de Afrikanen Gathuonem. Er zullen echter hier ettelijke zeggen Sonchus is Crispina, Lactuecella, krulsla, dat noemt men in Etrurië Cicerbitam. Antwoord. Ik weet wel dat de zeer geleerde M. Vergilius alzo schrijft en ben zelf de opinie geweest, het mag echter de Historia Dioscorides niet lijden, oorzaak, alle sla, ze zijn gekruld of recht, die geven melk en zijn zonder alle dorens of stekels welke alhier in Soncho niet gelezen wordt, geef het te bedenken. Theophrastus libro 6 zet Sonchum onder de dorens, daarom zo moet het een stekelige andijvie geslacht zijn van de dauwdistel of de eerst gezette andijvie zelf zoals ik me bedenk, toch wil ik deze keer de spinazie blijven laten in de keuken en dezelfde met Ruellius Seutlomalachon, dat is, Malvaceam Betam en Hispanicum olus noemen.

Van de kracht en werking.

In de keuken is bijna niets gewoner als even die groene spinazie moes, zijn van natuur koud en vochtig, worden steeds tot spijs en ook tot andere artsenij genomen.

Innerlijk.

Spinazie moes zijn de droge hete buik vast dienstig en mag zulk kruid bijna in alle lijfziektes als spijs genomen worden, onder allen kookkruiden (mijn mening) dat beste en [284] lieflijkst. Spinazie weekt de buik, milt de ruwe keel en is dienstig tot droge hoest zegt Constantinus libro 5 loc.com.kapittel 16 de herbis.

Het sap of gebrand water van spinazie kruid gedronken lest de hitte, heelt de verzering van het lijf en brengt weer de opgehouden melk.

Uiterlijk.

Een pleister uit spinazie gemaakt en over de hete maag en lever gelegd beneemt de hitte met neerleggen van de smarten. Gedachte artsenij is goed tot de steken der schorpioenen en spinnen, daarboven gelegd.

Von Augentrost. Cap. CVIII.

So vil lånder, so vil namen der kreütter. Die Nŭrembergische Apotecker haben jren besondern Augentrost, welchs nichts anderst ist dann ein gråþlin mit gewerben, gleychs weit von einander gesetzt. Das rund stengelin würt spannen lang, ist auff den seitten an den gewerblin mit zweien [285] scharpffen schneidenden spitzen bletlin bekleidet, ein jedes bletlin einer vogel zungen oder Specht zungen gleich, je zwei gegen einander gesetztet an den gewerben des stengels. (Locus.) Das würtzlin ist sehτ dünn, als ein netz faden, verkreucht sich auff den moþechten feuchten gründen, in den schattechten hecken und sandechten rechen. (Tempus.) Jm end des Apτillen gewint es schnee weisse violen ein jede wol mit v.bletlin, ein jedes bletlin der violen mit einem auþgeschnitten kerfflin, auþ disen violen werden runde bollen wie am Flachþkraut, voller samen.

(2.) Das ander edel Augentrost der Straþburger, tregt auch weisse blŭmlin, kleiner dann die obgemelt, und jnwendig der blŭmlin mit gål gespτengt, das Augentrost ist ein dτauschelechts schóns steudlin spannen lang, wie ein kleins holtseligs beumlin mit vilen åstlin und kleinen bletlin bekleidet, die seind schwartzgrŭn, zerschnitten wie die bletter am Hagdoτn, eind jedes bletlin würt nit hellers bτeit, wachþt auff den dürτen wysen, unnd graþechten rechen an den strassen.

(3.) Das dτitt augentrost hat blo milchfarbe kleine blŭmlin oder violen, nit grósser dan der blo Gauchheil, findt man auch auff den wysen, spannen hoch, die bletter seind lind, feiþt unnd weich, vergleichen sich den Dausent gulden bletlin, wa aber diþ kraut auff den wasser gestaden funden würt, wachþt es fast lang, etwan zweier elen hoch mit langen feiþte blettern, wie der bτůch Weiden.

(4.) Das vierdt Augentrost mit den milch bloem blŭmlin, so etwan inn den krautgårten, als andere unkreütter auþgeiettet würdt, ist dτoben im xciij.capitel under den kleinen Meüþóτlin beschτiben. Noch haben die Hessen jre besondere Augentrost, deþgleichen schτeibt Hermolaus Barbarus von einer, soll der Bibernell gleich sein mit den bletlin, doch kleiner, unnd mehτ zerkerfft in Saxifrago Diosc.lib.iiij.

Von den Namen.

Dise kreütter nent man alle (wie angezeigt) Augentrost, zů Latin Ocularia herba, Ophthalmica und Euphτagia, soll das kraut Adhil sein, von welchem die newen vil meinung haben, einer will Euphτagia soll Caþilago sein, der ander wills herbam Verulam deutten. Besehe Nicol.und Manl,de confect. (Ocularia. Euphragia. Adhil.)

Das erst und weiþ Nŭrenbergisch Augentrost nent man im Waþgaw Teůffels blůmen, auþ was uτsach weiþ ich nit, ettliche kreütter meister wóllen das Gτamen deütten. (Gramen.)

Die andern zwei mit den weissen und bloen blŭmlin, nent man allenthalben Augentrost, und das dτitt in den gårten, nennen ettlich Meüþóτlin das wild, und ettliche das wild Augentrost.

Das zweit Straþburger Augentrost hab ich für das aller best gehalten.

Von der Krafft und Würckung.

Die kreütter so man Augentrost nennt, werden alle sampt zů den hitzigen und auch den dunckelen augen gebτaucht, zerstossen, darüber gelegt, oder den auþgedτuckten safft darein gethon. Aber besser ist es dz man (Hitzige augen) (X) [286] wasser darauþ bτenne und zů den gemelten pτesten der augen behalt. Andere krafft und vermógen diser holtseligen blŭmlin, mógen tåglich wargenommen werden unnd anþ liecht kommen. Jch hab das klein Straþburger Augentrost zů der Gålsucht warhafftig befunden, ein decoction darauþ gemacht mit wein und den siechen warm eingeben. (Gålsucht.)

Van ogentroost. Kapittel 108.

Zo veel landen, zo veel namen der kruiden. De Nurembergse apothekers hebben hun bijzondere ogentroost welke niets anders is dan een grasje met wervels, gelijk wijd van elkaar gezet. Dat ronde stengeltje wordt zeventien cm lang en is aan de zijden van de wervels met twee [285] scherpe snijdende spitse blaadjes bekleed, elk blaadje een vogeltong of spechttong gelijk, elke twee tegen elkaar gezet aan de wervels van de stengel. Dat worteltje is zeer dun zoals een net vezel, verkruipt zich op de mosachtige vochtige gronden, in de beschaduwde hagen en zanderige rekken. In eind van april gewint het sneeuwwitte violen en elke wel met 5 blaadjes, elk blaadje van de viool met een uitgesneden kerfje, uit deze violen worden ronde bollen zoals aan vlaskruid vol zaad.

De andere edele ogentroost van de Straatsburgers draagt ook witte bloempjes, kleiner dan de opgenoemde en inwendig der bloempjes met geel gevlekt, dat ogentroost is een bossig schoon struikje van zeventien cm lang zoals een klein lieflijk boompje met vele takjes en kleine blaadjes bekleedt, die zijn zwartgroen, gesneden zoals de bladeren aan meidoorn, elk blaadje wordt geen dubbeltje breed, groeit op de droge weiden en grasachtige rekken aan de straten.

Dat derde ogentroost heeft blauw melkkleurige kleine bloempjes of violen, niet groter dan het blauwe guichelheil, vindt men ook op de weiden, zeventien cm hoog, de bladeren zijn zacht vet en week, vergelijken zich de duizend gulden blaadjes, waar echter dit kruid op de waterranden gevonden wordt groeit het erg lang, ongeveer 140cm hoog met lange vette bladeren zoals de breukwilg.

De vierde ogentroost met de melk blauwe bloempjes wat in de kruidentuinen zoals andere onkruiden uitgeroeid wordt is boven in 93^ste kapittel onder de kleine muizenoortjes beschreven. Noch hebben de Hessen hun bijzondere ogentroost, desgelijks schrijft Hermolaus Barbarus van een dat zou de bevernel gelijk zijn met de blaadjes, doch kleiner en meer gekerfd in Saxifrago Dioscorides libro 4.

Van de Namen.

(Stellaria graminea) Deze kruiden noemt men alle (zoals gezegd) ogentroost, in Latijn Ocularia herba, Ophthalmica en Euphragia, zou dat kruid Adhil zijn waarvan de nieuwe veel mening hebben, een wil Euphragia zou Caþilago zijn, de andere wil herbam Verulam aanduiden. Bezie Nicolaus en Manlius de confect.

De eerst en witte Nurenbergse ogentroost noemt men in Wasgaw duivels bloemen, uit welke oorzaak weet ik niet, ettelijke kruidmeester willen dat Gramen aanduiden.

(Euphrasia stricta, Odontites vernus) De andere twee met de witte en blauwe bloempjes noemt men overal ogentroost en de derde in de tuinen noemen ettelijke muizenoortjes de wilde en ettelijke de wilde ogentroost.

De tweede Straatsburger ogentroost heb ik voor de allerbeste gehouden.

Van de kracht en werking.

Die kruiden zo men ogentroost noemt worden alle samen tot de hete en ook de donkere ogen gebruikt, gestoten, daarboven gelegd of de uitgedrukte sappen daarin gedaan. Maar beter is het dat men [286] water daaruit brandt en tot de gemelde gebreken van de ogen behoudt. Andere kracht en vermogen van deze lieflijke bloempjes mogen dagelijks waargenomen worden en aan licht komen. Ik heb dat kleine Straatsburger ogentroost tot de geelziekte waar bevonden, een afkooksel daaruit gemaakt met wijn en de zieke warm ingegeven.

Von Rheinblůmen und Hasenpfótlin. Cap. CIX.

Dise gåle schóne Rheinblůmen, die da nimmer dürτ werden, oder wie andere blůmen verwelcken, wachsen niergens dan auff rauhem dτuckenem sandechtem erdtrich, auff dürτen Heiden, als nemlich auff dem Rheinstrom, zwischen Speier und Woτmbs uberflüþig, (Rheinstrom.) deþgleichen umb Hagenaw, umb Newenburg, und im Waþgaw, ist ein gewåchs spannen lang, des wurtzel ist kurtz und schwartz, die bletter seind gantz weiþ wollecht als die Wullkreütter, mit der gestalt aber vergleichen sich die wollechte blet [287] ter dem gemeinen Meüþóτlin, ein jedes rundes eschenfarbes stenglin tregt im gipffel zehen oder zwólff, mehτ oder minder, gåle runde hüpsche knópffechte blŭmlin, ein jedes knópfflin wie ein flachsboll, gefüllet, welche nimmer mehτ dürτ werden oder verwelcken, sonder alle zeit in jhrer farb behalten mógen weτden, summer und winter, eins lieblichen geruchs, am geschmack ein wenig bitter. (Tempus.) Dise edele blŭmlin wachsen im Newmonat umb Johannis.

Sein wild geschlecht findt man auff den sandechten åckern und gårten. Der stengel an disem würt hóher, und gantz eschenfarb, seine Corimbi oder knópffechte blŭmlin seind nit so schón gål, sonder gro gål, ettlichs blo eschenfarb in seiner gantzen substantz, fliegen nach der zeittigung darvon, wie andere wollechte und fliegende blůmen.

Zům dτitt findt man auff dürren heiden im Apτillen, blŭmlin von vilen farben, etlich gantz weiþ, etlich bτaun purpur rot, ettlich leibfarb, etlich gespτengt rot und weiþ, ohn allen geruch nit anderst inn der gestalt dann obgemelte Rheinblůmen, etwann vj.oder vij.runder blŭmlin auff ein kurtzen dünnen stengelin, die dóτren auch nit, so sie abgebτochen werden, jre bletlin ligen auff der erden als ein rådlin auþgespτeit. Die bletlin seind gegen der erden eschenfarb, vergleichen sich aller dings den zamen Meuþóτlin, daher dise gewåchs von etlichen auff dem Rheinstrom Meüþóτlin genent werden. Die schóne blŭmlin findt man nimmer im jar dann gegen dem Apτillen. (Meüþóτlin. Tempus, Locus.) Auff düτren graþechten ungebawten willerichen, unnd schaaffweiden.

Von den Namen.

Die ersten mit den gålen blůmen, nent man Rheinblůmen, im Waþgaw Jüngling, darumb das sie nit alt werden, oder nit verwelcken, von ettlichen Mottenblůmen, darumb das die schaben unnd motten dem gewand nit schaden, wa die blůmen darbei ligen, Latine Tinearia, unnd Amaranthum, und soll die Aurelia Theoph.sein lib.x.cap.xxj.

Die ander nent man Ketzlin, oder feld katzen, umb der farb und lindig (Rhurkraut) (X ij) [288] keit willen, andere sagen im Rhurkraut und Hynschkraut der tugent halben.

Die dτitten mit den vilen farben, nent man Hasenpfótlin, umb der gestalt willen, dann ein jedes stengelin mit seinen blůmen und kóτnern, vergleichen sich einem fŭþlin. An etlichen oτten nent man solche blŭmlin Engel blŭmlin. Von disen blůmen ist dτoben im lxxxviij.weiter geschτiben, deþgleichen im xciij.cap.von den kleinen Meüþóτlin. Etliche wóllen dise blůmen Stóchada citinam nennen, beweren solchs auþ dem Serapione, cap.de Sceha, vermeinen es sei das recht Absinthium marinum, was aber das selbig seie, würt hernach gehóτt. Mich will beduncken diþ zweit gro geschlecht sei das zweit Polium Diosc.lib.iij.cap.cxv. (Polium.)

Jm Diosco.findt man zwei capitel die sich zů den ersten langwirigen Rheinblůmen schicken, nemlich das Heliochτyson, das etlich Amaranthum und Chτysanthemon nennen, lib.iiij.cap.lv.deþgleichen das Ageratum, cap.lvij.eius dem libri. (Nicander in Thiaria.)

Es mógen dise bede geschlecht Heliochτyson der blůmen halben sein, dann sie wachsen in keinem schattichten oτt, sonder frey undeτm himmel, da kein schatten ist. (Heliochryson.) Meins bedunckens heissen die billicher Agerata, darumb das sie nit alt werden (das ist) sie werden nit welck wie andere blůmen. So schickt sich die beschτeibung Agerati mit allen dingen besser zů disen blůmen, dann Heliochτyson, uτsach Heliochτyson sol bletter haben wie Stabwurtz, und in den nassen gründen gefunden werden, dise ding tragen sich nit zů mit dem Rheinblůmen. (Ageratum.) Wer nun hie den rechten entscheid geben kan, dem wóllen wir folgen, doch von Heliochτyso eigentlich zů reden, würt hernach under den Lynkreüttern ferner gelesen. Der nam Chτysanthemon ist dτoben angezeigt under den Chamillen. Amaranthus ist Chτysocome Diosc.lib.iiij.cap.liij. Deþgleichen Centaurium minus lib.iij. Diosc.cap.vij. Etliche nennen Thymbram Ageratum, so weiþ jederman das Ageratus ein stein ist den Gerbern dŭglich, wie Galenus anzeigt lib.iij.de simpl.facult.

Von der Krafft und Würckung.

Die Rhein oder Mottenblůmen seind eigentlich warmer complexion das kan man am geruch und geschmack fŭlen, seind gůt jnnerlich und eüsserlich zůr artznei.

Innerlich.

Rheinblůmen in wein gesotten und gedτuncken, treibt auþ die würm, welches ich erfaren, und warhafftig befunden, macht auch (also genützt) schwitzen, acht es für ein gůt gewåchs zů der verstopfften lebern, miltz, nieren und blasen. (Wurm, Verstopffte leber, Miltz, Nieren.)

Das ander mit den grawen bollen oder knópflin (wa es ein Polium ist) so ist es für aller hand gifft, gedτuncken, zůvoτ in wein gesotten, dienet auch also genützt den gålsuchtigen. (Gifft.)

Eüsserlich.

Dise blůmen in Laugen gesotten und darmit gezwagen, vertreibt die milben und nyssen im haar. (Milben. Nyþ.) Dise blůmen in die Arcken zů den kleidern [289] gelegt, behelt sie voτ den Motten unnd Schaben sicher, solche blůmen in wasser gesotten, den dampff empfangen und ubergelegt, erweicht die verherte geschwollene Můtter. (Motten, Schaben. Můtter.)

Das ander hat gleiche Würckung, und würt zů der Hynsch gebτaucht dem rind vihe. (Hynsch.)

Van Rijnbloemen en hazenpootjes. Kapittel 109.

Deze gele mooie Rijnbloemen die daar nimmer dor worden of zoals andere bloemen verwelken groeien nergens dan op ruwe droge zanderige aardrijk, op droge heiden zoals namelijk op de Rijnstroom, tussen Speier en Wormbs overvloedig, desgelijks om Hagenaw, om Newenburg en in Wasgaw, is een gewas zeventien cm lang, de wortel is kort en zwart, de bladeren zijn gans wit wollig zoals de wolkruiden, met de gestalte echter vergelijk het zich de wollige bladeren [287] van de gewone muizenoortjes, elk ronde askleurig stengeltje draagt in top toen of twaalf, meer of minder, gele ronde hupse knoopachtige bloempjes, elk knopje zoals een vlasbol, gevuld, welke nimmer meer dor worden of verwelken, maar altijd in hun verf behouden mogen worden, zomer en winter, een lieflijke reuk, aan smaak een weinig bitter. Deze edele bloempjes groeien in juli om Johannis.

Zijn wilde geslacht vindt men op de zanderige akkers en tuinen. De stengel aan deze wordt hoger en gans askleurig, zijn Corimbi of knoopachtige bloempjes zijn niet zo schoon geel, maar grauwgeel, ettelijke blauw askleurig in zijn ganse substantie, vliegen na de rijping daarvan zoals andere wollige en vliegende bloemen.

Als derde vindt men op droge heide in april, bloempjes van vele kleuren, ettelijke gans wit, ettelijke bruin purperrood, ettelijke vleeskleurig, ettelijke gespikkeld rood en wit, zonder alle reuk en niet anders in de gestalte dan opgenoemde Rijnbloemen, ongeveer 6 of 7 ronde bloempjes op een korte dunne stengel, die verdrogen ook niet zo ze afgebroken worden, hun blaadjes liggen op de aarde zoals een radje uitgespreid. Die blaadjes zijn tegen de aarde askleurig, vergelijken zich aller ding het tamme muizenoortje, vandaar dit gewas van ettelijke op de Rijnstroom muizenoortjes genoemd worden. Die mooie bloempjes vindt men nimmer in jaar dan tegen april op droge grasachtige ongebouwde weelderige en schapenweiden.

Van de namen.

(Antennaria dioica, Filago vulgaris, Helichrysum stoechas) De eerste met de gele bloemen noemt men Rijnbloemen, in Wasgaw jongeling, daarom dat ze niet oud worden of niet verwelken, van ettelijke mottebloemen, daarom dat de schaven en motten het kleed niet beschadigen als de bloemen daarbij liggen, Latijn Tinearia en Amaranthum en zal de Aurelia Theophrastus zijn libro 10 kapittel 21.

De andere noemt men katjes of veld katten vanwege de kleur en zachtheid, [288] andere zeggen het loopkruid en Hynschkruid vanwege de deugd.

De derde met de vele kleuren noemt men hazenpootjes vanwege de gestalte, dan elk stengeltje met zijn bloemen en korrels vergelijken zich een voetje. Aan ettelijke oorden noemt men zulke bloempjes engel bloempjes. Van deze bloemen is boven in 88^ste verder geschreven, desgelijks in 93^ste kapittel van de kleine muizenoortjes. Ettelijke willen deze bloemen Stóchada citinam noemen, beweren zulks uit Serapio, kapittel de Sceha, menen het is de echte Absinthium marinum, wat echte dat is wordt hierna gehoord. Ik denk dat deze twee grauwe geslachten is dat tweede Polium Dioscorides libro 3 kapittel 115.

In Dioscorides vindt men twee kapittels die zich tot de eersten langdurende Rijnbloemen schikken, namelijk dat Heliochryson dat ettelijke Amaranthum en Chrysanthemon noemen, libro 4 kapittel 55, desgelijks dat Ageratum, kapittel 57 eius dem libri.

Het mogen deze beide geslachten Heliochryson vanwege de bloemen zijn, dan ze groeien in geen schaduwrijke plaatsen, maar vrij onder de hemel waar geen schaduw is. Ik denk ze heten billijker Agerata, daarom dat ze niet oud worden (dat is) ze worden niet verwelkt zoals andere bloemen. Zo schikt zich de beschrijving Agerati met alle dingen beter tot deze bloemen dan Heliochryson, oorzaak Heliochryson zal bladeren hebben zoals staafkruid en in de natte gronden gevonden worden, deze dingen dragen zich niet toe met de Rijnbloemen. Wie nu hier de rechte beslissing geven kan die willen we volgen, doch van Heliochryso eigenlijk te spreken wordt hierna onder de lijnkruiden verder gelezen. De naam Chrysanthemon is boven aangezegd onder de kamille. Amaranthus is Chrysocome Dioscorides libro 4 kapittel 53. Desgelijks Centaurium minus libro 3 Dioscorides kapittel 7. Ettelijke noemen Thymbram Ageratum, zo weet iedereen dat Ageratus een steen is de looi ververs deugdelijk zoals Galenus aanwijst libro 3 de simplicibus facultibus.

Van de kracht en werking.

De Rijn of mottebloemen zijn eigenlijk warme samengesteldheid, dat kan men aan reuk en smaak voelen, zijn goed innerlijk en uiterlijk tot artsenij.

Innerlijk.

Rijnbloemen in wijn gekookt en gedronken drijft uit de worm wat ik ervaren en waar bevonden heb, maakt ook (alzo genuttigd) zweten, acht het is een goed gewas tot de verstopte lever, milt, nieren en blaas.

De andere met de grauwe bollen of knopjes (als het een Polium is) dan is het voor allerhande gif, gedronken en tevoren in wijn gekookt, dient ook alzo genuttigd de geelzieke.

Uiterlijk.

Deze bloemen in loog gekookt en daarmee gedweild verdrijft de mijten en neten in haar. Deze bloemen in de kasten bij de klederen [289] gelegt, behoudt ze voor de motten en schaven zeker, zulke bloemen in water gekookt en de damp ontvangen en opgelegd weekt de verharde gezwollen baarmoeder.

De andere heeft gelijke werking en wordt tot de Hynsch gebruikt bij rundvee.

Von Weronmůt. Cap. CX.

Die wolriechende eschenfarbe bletter des Wermůts seind zerspalten, als der wein Rautten bletter, ein wenig grósser, und am geschmack bitterer. Jm anderen jar stoþt der Wermůt seine holtzechte stengel, mit vilen zincken und reisern, auþ der zaþechten holtzechten wurtzel. (Eltz.) Die reiþechte stengel werden zweier elen hoch, die bτingen jre goltgåle gefüllte knópflin oder coτimbos im Newmonat, von unden an biþ oben auþ, an allen neben zincken. (Tempus.) Dise knópffechte gåle blŭmlin vergleichen sich den obgeschτibenen Rheinblůmen, so die zeittig werden, felt der samen auþ, der ist kleiner dann des Rheinfarns, erjüngt sich selbs vom samen. Wachþt gern auff den hóffen, an den düτren ungifftigen rechen und mauren, darumb spτicht Ovidius.

Turpia deformes gignunt Absinthia campi

Terråq, de fructu quamosit amara docet.

Von den Namen.

Wermůt hieþ wol Weronmůt, umb seiner treffenlichen tugent willen. Der alt Theoph.lib.ix.cap.xviij.schτeibt, wie das Weronmůt so in Ponto wåchþt, ein mastung des vihes sei, sagt darbei, welches vihe von Weronmůt geweidet oder gespeiset werde sei ohn gallen, darauþ zů erlernen das ein bitterkeit die ander vertreibet. (Vihe ohn gallen.) Ein hoch berŭmpt treffenlich kraut, wiewol es nit sonderlich im bτauch der artzet ist, auþgenommen die vollen bτŭder helffen jn darmit, wann sie nachts uberflüþig dem Baccho gedienet haben, gegen moτgen rŭffen sie den Wermůt wein an, der soll die gesterig füll verdτucken. (Voll bτŭder.) Diþ bitter kraut nennt man im Westerich Eltz, in Diosc.lib.iij.cap.xxiiiij.Αιίνδιογ Absynthium, umb seiner bitterkeit willen nent mans Bathypicron, Absynthium rusticum, (X iij) [290] Acker weronmůt, und Somi. Apul.nent Aristolochiam auch Absynthium rusticum. Avicenna lib.ij.de simp.cap.ij.beschτeibt fünff Weromůt, den Tarsene, den Susui, den Nabathi, den Corasceni und den Romanum Absynthium. Serap.cap.xiiij.gedenckt dτeier Weronmůt, unnd nent den ersten Absynthium, und sagt es sei Cuscute oder Scheha Romanum. Das ander Cretisch, acht ich sey das er Saricham und Erision nent. Das dτitt Santonicum doch von disen hernach. Wer da will lese vom Wermůt den Hippocratem, Galenium, Paul. Aeg. Plin.lib.xxvij.cap.vij.et viij. Apul.cap.cj. Oτibasium lib.ij.depoten.simpl. Platinam lib.iij. Joannem Me. Jacobum de Manlijs und Hieron Bτaunschweig.

Von der Krafft und Würckung.

Der Weronmůt ist ein bewert und berŭmpt gewechs, beinahe zů allen pτesten des jnwendigen und eüsserlich leibs, in alle weg zů geniessen, von natur warm und dτucken.

Innerlich.

Wermůt kraut oder blůmen in speiþ und dτanck genützt, bekompt wol dem magen, macht dawen, erwóτmet den leib, stillet schmertzen, dτeibt auþ aller hand gifft und gallen, so im leib sich ein zeit lang gesamlet haben. (Magen, dawen, Schmertzen. Gifft. Gallen.)

Die blůmen in wein gesotten und gedτuncken, oder ein wein darvon gemacht im Herbst, und stehts genützet, haben bede oberzólte würckung, dann sie machen lust zů essen, das wissen die vollen bτŭder, die mŭssen moτgens ein Weronmůt dτunck thůn, darmit sie wider zůr speiþ lustig werden. (Volle bτŭder.)

Weronmůt blůmen mit Rómischen Kümmel in wein gesotten, und warm gedτuncken, benimpt das grimmen und bauchwehe, treibt auþ die würm, zertheilt und fürt auþ die gålsucht, der frawen blódigkeit, und benimpt dem eingenommen gifft die stercke, nemlich des Bülsen, des Schirlingskrauts, des kalten Opij, des Dτachen und anderer gifft. Weronmůt in essig gesotten und gedτuncken, ist ein edel artznei für die bóse gifftige schwemme so jemandts gessen het. (Grimmen, Bauchwehe, Würm, Geel sucht, Frawen zeit. Schådliche artznei, Schwemm.)

Obernante würckung schτeibt man auch dem gebτante wasser zů, aber in der operation nit so mechtig, das gebτant wasser sol swachen leüten und den jungen kindern (so nit artznei mógen dulden) gereicht werden, jedes mal auff iiij.oder v.lóffel vol. (Kinder artznei.)

Es hat der Weronmůt ein widerwertiger natur, dann die verschlossene verstoptte beuch weicht und eróffnet der Wermůt, und die beuch so zů sehτ fliessen stillet der Wermůt, wer will seine tugent alle erzelen? (Widerwertiger natur.)

Die hiτten und schåffer geben Weromůt blůmen gedóτt, zerstossen mit Saltz, jren schaaffen unnd rind vihe, wissen auþ tåglicher erfarung, das Weronmůt allerlei pτesten jnnerlich zů heilen mechtig ist, nit allein schmertzen zůstillen, sonder auch unrat auþzůtreiben, darmit dz vihe gleich dem menschen offtermals angefochten würt. (Schaaf artznei.)

Eüsserlich.

Weronmůt wasser umb die schläff gelegt mit leinen dŭchlin, vertreibt (Kalt hauptwehe.) [291] und stillet hauptwehe so von kelte kumpt, macht trŭbe dunckele augen klar und håll, abents darein gedτopfft, deþgleichen in die schmertzliche oτen. (Dunckel augen.)

Weronmůt kraut mit honig unnd salpeter zerstossen, und uber das halþ geschwår gebunden, zeittigt wol. Weromůt gesotten unnd den dampff in den mund empfangen, benimpt das zanwehe, inn die ohτen also gelassen stillet den schmertzen. (Halþ geschwår, Zanwehe, Oτen schmertzen. Auff stossen, Magenwehe.)

Weronmůt in wein gesotten, und ein pflaster darauþ gemacht, und auff gelegt, vertreibt das auff stossen und magen wehe, sonderlich so man wachs wynnen darzů nimpt. Zů jetzgemelten pτesten dienet sehτ wol das Weronmůt óle, darmit gesalbet.

Das gedóτt Weronmůt kraut und blůmen zů den kleidern gelegt, vertilgt die motten und schaben. Den safft in Dynten gethon, wehτet den meüsen das sie die bŭcher nit zernagen, ettliche thůn diþ kraut in die stercke, soll die meüþ abhalten. Jtem Weronmůt in wasser gesotten und die bettstollen darmit geweschen, verjagt die Wantleüþ Cimices, solche tugent haben auch andere bittere kreütter. (Motten und Schaben. Meüþ, Wantleüse.)

Van absint alsem. Kapittel 110.

De welriekende askleurige bladeren van de alsem zijn gespleten zoals de wijnruit bladeren, een weinig groter en aan smaak bitterder. In het volgende jaar stoot de alsem zijn houtachtige stengels met vele uitlopers en twijgen uit de vezelige houtachtige wortel. De twijgachtige stengels worden 140 cm hoog en die brengen hun goudgele gevulde knopjes of corimbos in juli, van onderen aan tot bovenuit aan alle uitlopers. Deze knoopachtige gele bloempjes vergelijken zich de opgeschreven Rijnbloemen en zo die rijp worden valt het zaad eruit, dat is kleiner dan de reinvaarn, verjongt zichzelf van zaden. Groeit graag op de hoven, aan de droge niet giftige rekken en muren, daarom spreekt Ovidius.

‘Turpia deformes gignunt Absinthia campi

Terråq, de fructu quamosit amara docet’.

Van de namen.

(Artemisia absinthium) Alsem heet wel wederom moed vanwege zijn voortreffelijke deugd. De oude Theophrastus libro 9 kapittel 18 schrijft hoe dat absintalsem zo in Pontus groeit een bemesting van het vee is, zegt daarbij welk vee in absintalsem weidt of gespijsd wordt is zonder gal, daaruit te leren dat de ene bitterheid de andere verdrijft. Een hoog beroemd voortreffelijke kruid, hoewel het niet bijzonder in gebruik van de artsen is, uitgezonderd de volle broeders behelpen hen daarmee als ze ‘s nachts overvloedig Bacchus gediend hebben en tegen de morgen roepen ze de alsemwijn aan, die zou dat gisteren gevoel verdrogen. Dit bittere kruid noemt men in Westerich Eltz, in Dioscorides libro 3 kapittel 24 Aιίνδιογ, Absynthium, vanwege zijn bitterheid noemt men het Bathypicron, Absynthium rusticum, [290] akker absintalsem en Somi. Apuleius nent Aristolochiam ook Absynthium rusticum. Avicenna libro 2 de simplicibus kapittel 2 beschrijft vijf alsems Weronmůt, de Tarsene, de Susui, de Nabathi, de Corasceni en de Romanum Absynthium. Serapio kapittel 14 gedenkt drie absintalsem en noemt de eerste Absynthium en zegt het is Cuscute of Scheha Romanum. De andere Kretische acht ik dat wat hij Saricham en Erision noemt. De derde Santonicum, doch van deze hierna. Wie er wil leest van alsem Hippocrates, Galenus, Paulus Aegineta, Plinius libro 27 kapittel 7 en 8, Apuleius kapittel 101. Oribasium libro 2 depoten simplicibus Platiarius libro 3. Joannus Mesue, Jacobus de Manlius en Hierononymus Braunschweig.

Van de kracht en werking.

De absintalsem is een beweerd en beroemd gewas, bijna tot alle gebreken van het inwendige en uiterlijke lijf in alle wegen te genieten, van natuur warm en droog.

Innerlijk.

Alsem kruid of bloemen in spijs en drank genuttigd bekomt goed de maag, maakt verduwen, verwarmt het lijf, stilt smarten, drijft uit allerhande gif en gal zo in lijf zich een tijd lang verzameld hebben.

De bloemen in wijn gekookt en gedronken of een wijn daarvan gemaakt in herfst en steeds genuttigd hebben beide boven genoemde werking, dan ze maken lust om te eten, dat weten de volle broeders die moeten ‘s morgens een absintalsem dronk doen waarmee ze weer tot spijs lustig worden.

Absintalsem bloemen met Roomse kummel in wijn gekookt en warm gedronken beneemt dat grommen en buikpijn, drijft uit de wormen, verdeelt en voert uit de geelziekte, de vrouwen bloederigheid en beneemt het ingenomen gif de sterkte, namelijk van bilzen, scheerlingkruid, het koude opium, de draken en andere gif. Absintalsem in azijn gekookt en gedronken is een edele artsenij voor de kwade giftige zwammen zo iemand het gegeten heeft.

Opgenoemde werking schrijft men ook het gebrande water toe, maar in de werking niet zo machtig, dat gebrand water zal zwakke mensen en de jonge kinderen (zo geen artsenij mogen dulden) aangereikt worden, elke keer op 4 of 5 lepels vol.

En heeft de absintalsem een tegengestelde natuur, dan de besloten verstopte buik weekt en opent de alsem en de buik zo te zeer vlieden stilt de alsem, wie wil zijn deugd alle verhalen?

De herders en schaapherders geven Weromůt bloemen gedroogd, gestoten met zout hun schapen en rundvee, weten uit dagelijkse ervaring dat absintalsem allerlei gebreken innerlijk te helen machtig is, niet alleen smarten te stillen, maar ook onraad uit te drijven waarmee dat vee gelijk de mensen vaak aangevochten wordt.

Uiterlijk.

Absintalsem water om de slaap gelegd met linnen doekjes verdrijft [291] en stilt hoofdpijn zo van koude komt, maakt troebele donkere ogen klaar en helder, ‘s avonds daarin gedruppeld, desgelijks in de smartelijke oren.

Weronmůt kruid met honing en salpeter gestoten en over de halszweer gebonden rijpt goed. Absint alsem gekookt en de damp in de mond ontvangen beneemt de tandpijn, in de oren alzo gelaten stilt de smarten.

Absintalsem in wijn gekookt en een pleister daaruit gemaakt en opgelegd verdrijft dat opstoten en maagpijn, vooral zo men was windels daartoe neemt. Tot net genoemde gebreken dient zeer goed de absintalsem olie, daarmee gezalfd.

Dat gedroogde absintalsem kruid en bloemen tot de klederen gelegd verdelgt de motten en schaven. Het sap in inkt gedaan weert de muizen zodat ze de boeken niet vernagelen, ettelijke doen dit kruid in de zetmeel, zou de muizen weg houden. Item, absintalsem in water gekookt en de bedstollen daarmee gewassen verjaagt de wandluizen, Cimices, zulke deugd hebben ook andere bittere kruiden.

Von Weronmůt. Cap. CX.

Die wolriechende eschenfarbe bletter des Wermůts seind zerspalten, als der wein Rautten bletter, ein wenig grósser, und am geschmack bitterer. Jm anderen jar stoþt der Wermůt seine holtzechte stengel, mit vilen zincken und reisern, auþ der zaþechten holtzechten wurtzel. (Eltz.) Die reiþechte stengel werden zweier elen hoch, die bτingen jre goltgåle gefüllte knópflin oder coτimbos im Newmonat, von unden an biþ oben auþ, an allen neben zincken. (Tempus.) Dise knópffechte gåle blŭmlin vergleichen sich den obgeschτibenen Rheinblůmen, so die zeittig werden, felt der samen auþ, der ist kleiner dann des Rheinfarns, erjüngt sich selbs vom samen. Wachþt gern auff den hóffen, an den düτren ungifftigen rechen und mauren, darumb spτicht Ovidius.

Turpia deformes gignunt Absinthia campi

Terråq, de fructu quamosit amara docet.

Von den Namen.

Wermůt hieþ wol Weronmůt, umb seiner treffenlichen tugent willen. Der alt Theoph.lib.ix.cap.xviij.schτeibt, wie das Weronmůt so in Ponto wåchþt, ein mastung des vihes sei, sagt darbei, welches vihe von Weronmůt geweidet oder gespeiset werde sei ohn gallen, darauþ zů erlernen das ein bitterkeit die ander vertreibet. (Vihe ohn gallen.) Ein hoch berŭmpt treffenlich kraut, wiewol es nit sonderlich im bτauch der artzet ist, auþgenommen die vollen bτŭder helffen jn darmit, wann sie nachts uberflüþig dem Baccho gedienet haben, gegen moτgen rŭffen sie den Wermůt wein an, der soll die gesterig füll verdτucken. (Voll bτŭder.) Diþ bitter kraut nennt man im Westerich Eltz, in Diosc.lib.iij.cap.xxiiiij.Αιίνδιογ Absynthium, umb seiner bitterkeit willen nent mans Bathypicron, Absynthium rusticum, (X iij) [290] Acker weronmůt, und Somi. Apul.nent Aristolochiam auch Absynthium rusticum. Avicenna lib.ij.de simp.cap.ij.beschτeibt fünff Weromůt, den Tarsene, den Susui, den Nabathi, den Corasceni und den Romanum Absynthium. Serap.cap.xiiij.gedenckt dτeier Weronmůt, unnd nent den ersten Absynthium, und sagt es sei Cuscute oder Scheha Romanum. Das ander Cretisch, acht ich sey das er Saricham und Erision nent. Das dτitt Santonicum doch von disen hernach. Wer da will lese vom Wermůt den Hippocratem, Galenium, Paul. Aeg. Plin.lib.xxvij.cap.vij.et viij. Apul.cap.cj. Oτibasium lib.ij.depoten.simpl. Platinam lib.iij. Joannem Me. Jacobum de Manlijs und Hieron Bτaunschweig.

Von der Krafft und Würckung.

Der Weronmůt ist ein bewert und berŭmpt gewechs, beinahe zů allen pτesten des jnwendigen und eüsserlich leibs, in alle weg zů geniessen, von natur warm und dτucken.

Innerlich.

Wermůt kraut oder blůmen in speiþ und dτanck genützt, bekompt wol dem magen, macht dawen, erwóτmet den leib, stillet schmertzen, dτeibt auþ aller hand gifft und gallen, so im leib sich ein zeit lang gesamlet haben. (Magen, dawen, Schmertzen. Gifft. Gallen.)

Die blůmen in wein gesotten und gedτuncken, oder ein wein darvon gemacht im Herbst, und stehts genützet, haben bede oberzólte würckung, dann sie machen lust zů essen, das wissen die vollen bτŭder, die mŭssen moτgens ein Weronmůt dτunck thůn, darmit sie wider zůr speiþ lustig werden. (Volle bτŭder.)

Weronmůt blůmen mit Rómischen Kümmel in wein gesotten, und warm gedτuncken, benimpt das grimmen und bauchwehe, treibt auþ die würm, zertheilt und fürt auþ die gålsucht, der frawen blódigkeit, und benimpt dem eingenommen gifft die stercke, nemlich des Bülsen, des Schirlingskrauts, des kalten Opij, des Dτachen und anderer gifft. Weronmůt in essig gesotten und gedτuncken, ist ein edel artznei für die bóse gifftige schwemme so jemandts gessen het. (Grimmen, Bauchwehe, Würm, Geel sucht, Frawen zeit. Schådliche artznei, Schwemm.)

Obernante würckung schτeibt man auch dem gebτante wasser zů, aber in der operation nit so mechtig, das gebτant wasser sol swachen leüten und den jungen kindern (so nit artznei mógen dulden) gereicht werden, jedes mal auff iiij.oder v.lóffel vol. (Kinder artznei.)

Es hat der Weronmůt ein widerwertiger natur, dann die verschlossene verstoptte beuch weicht und eróffnet der Wermůt, und die beuch so zů sehτ fliessen stillet der Wermůt, wer will seine tugent alle erzelen? (Widerwertiger natur.)

Die hiτten und schåffer geben Weromůt blůmen gedóτt, zerstossen mit Saltz, jren schaaffen unnd rind vihe, wissen auþ tåglicher erfarung, das Weronmůt allerlei pτesten jnnerlich zů heilen mechtig ist, nit allein schmertzen zůstillen, sonder auch unrat auþzůtreiben, darmit dz vihe gleich dem menschen offtermals angefochten würt. (Schaaf artznei.)

Eüsserlich.

Weronmůt wasser umb die schläff gelegt mit leinen dŭchlin, vertreibt (Kalt hauptwehe.) [291] und stillet hauptwehe so von kelte kumpt, macht trŭbe dunckele augen klar und håll, abents darein gedτopfft, deþgleichen in die schmertzliche oτen. (Dunckel augen.)

Weronmůt kraut mit honig unnd salpeter zerstossen, und uber das halþ geschwår gebunden, zeittigt wol. Weromůt gesotten unnd den dampff in den mund empfangen, benimpt das zanwehe, inn die ohτen also gelassen stillet den schmertzen. (Halþ geschwår, Zanwehe, Oτen schmertzen. Auff stossen, Magenwehe.)

Weronmůt in wein gesotten, und ein pflaster darauþ gemacht, und auff gelegt, vertreibt das auff stossen und magen wehe, sonderlich so man wachs wynnen darzů nimpt. Zů jetzgemelten pτesten dienet sehτ wol das Weronmůt óle, darmit gesalbet.

Das gedóτt Weronmůt kraut und blůmen zů den kleidern gelegt, vertilgt die motten und schaben. Den safft in Dynten gethon, wehτet den meüsen das sie die bŭcher nit zernagen, ettliche thůn diþ kraut in die stercke, soll die meüþ abhalten. Jtem Weronmůt in wasser gesotten und die bettstollen darmit geweschen, verjagt die Wantleüþ Cimices, solche tugent haben auch andere bittere kreütter. (Motten und Schaben. Meüþ, Wantleüse.)

Van absint alsem. Kapittel 110.

De welriekende askleurige bladeren van de alsem zijn gespleten zoals de wijnruit bladeren, een weinig groter en aan smaak bitterder. In het volgende jaar stoot de alsem zijn houtachtige stengels met vele uitlopers en twijgen uit de vezelige houtachtige wortel. De twijgachtige stengels worden 140 cm hoog en die brengen hun goudgele gevulde knopjes of corimbos in juli, van onderen aan tot bovenuit aan alle uitlopers. Deze knoopachtige gele bloempjes vergelijken zich de opgeschreven Rijnbloemen en zo die rijp worden valt het zaad eruit, dat is kleiner dan de reinvaarn, verjongt zichzelf van zaden. Groeit graag op de hoven, aan de droge niet giftige rekken en muren, daarom spreekt Ovidius.

‘Turpia deformes gignunt Absinthia campi

Terråq, de fructu quamosit amara docet’.

Van de namen.

(Artemisia absinthium) Alsem heet wel wederom moed vanwege zijn voortreffelijke deugd. De oude Theophrastus libro 9 kapittel 18 schrijft hoe dat absintalsem zo in Pontus groeit een bemesting van het vee is, zegt daarbij welk vee in absintalsem weidt of gespijsd wordt is zonder gal, daaruit te leren dat de ene bitterheid de andere verdrijft. Een hoog beroemd voortreffelijke kruid, hoewel het niet bijzonder in gebruik van de artsen is, uitgezonderd de volle broeders behelpen hen daarmee als ze ‘s nachts overvloedig Bacchus gediend hebben en tegen de morgen roepen ze de alsemwijn aan, die zou dat gisteren gevoel verdrogen. Dit bittere kruid noemt men in Westerich Eltz, in Dioscorides libro 3 kapittel 24 Aιίνδιογ, Absynthium, vanwege zijn bitterheid noemt men het Bathypicron, Absynthium rusticum, [290] akker absintalsem en Somi. Apuleius nent Aristolochiam ook Absynthium rusticum. Avicenna libro 2 de simplicibus kapittel 2 beschrijft vijf alsems Weronmůt, de Tarsene, de Susui, de Nabathi, de Corasceni en de Romanum Absynthium. Serapio kapittel 14 gedenkt drie absintalsem en noemt de eerste Absynthium en zegt het is Cuscute of Scheha Romanum. De andere Kretische acht ik dat wat hij Saricham en Erision noemt. De derde Santonicum, doch van deze hierna. Wie er wil leest van alsem Hippocrates, Galenus, Paulus Aegineta, Plinius libro 27 kapittel 7 en 8, Apuleius kapittel 101. Oribasium libro 2 depoten simplicibus Platiarius libro 3. Joannus Mesue, Jacobus de Manlius en Hierononymus Braunschweig.

Van de kracht en werking.

De absintalsem is een beweerd en beroemd gewas, bijna tot alle gebreken van het inwendige en uiterlijke lijf in alle wegen te genieten, van natuur warm en droog.

Innerlijk.

Alsem kruid of bloemen in spijs en drank genuttigd bekomt goed de maag, maakt verduwen, verwarmt het lijf, stilt smarten, drijft uit allerhande gif en gal zo in lijf zich een tijd lang verzameld hebben.

De bloemen in wijn gekookt en gedronken of een wijn daarvan gemaakt in herfst en steeds genuttigd hebben beide boven genoemde werking, dan ze maken lust om te eten, dat weten de volle broeders die moeten ‘s morgens een absintalsem dronk doen waarmee ze weer tot spijs lustig worden.

Absintalsem bloemen met Roomse kummel in wijn gekookt en warm gedronken beneemt dat grommen en buikpijn, drijft uit de wormen, verdeelt en voert uit de geelziekte, de vrouwen bloederigheid en beneemt het ingenomen gif de sterkte, namelijk van bilzen, scheerlingkruid, het koude opium, de draken en andere gif. Absintalsem in azijn gekookt en gedronken is een edele artsenij voor de kwade giftige zwammen zo iemand het gegeten heeft.

Opgenoemde werking schrijft men ook het gebrande water toe, maar in de werking niet zo machtig, dat gebrand water zal zwakke mensen en de jonge kinderen (zo geen artsenij mogen dulden) aangereikt worden, elke keer op 4 of 5 lepels vol.

En heeft de absintalsem een tegengestelde natuur, dan de besloten verstopte buik weekt en opent de alsem en de buik zo te zeer vlieden stilt de alsem, wie wil zijn deugd alle verhalen?

De herders en schaapherders geven Weromůt bloemen gedroogd, gestoten met zout hun schapen en rundvee, weten uit dagelijkse ervaring dat absintalsem allerlei gebreken innerlijk te helen machtig is, niet alleen smarten te stillen, maar ook onraad uit te drijven waarmee dat vee gelijk de mensen vaak aangevochten wordt.

Uiterlijk.

Absintalsem water om de slaap gelegd met linnen doekjes verdrijft [291] en stilt hoofdpijn zo van koude komt, maakt troebele donkere ogen klaar en helder, ‘s avonds daarin gedruppeld, desgelijks in de smartelijke oren.

Weronmůt kruid met honing en salpeter gestoten en over de halszweer gebonden rijpt goed. Absint alsem gekookt en de damp in de mond ontvangen beneemt de tandpijn, in de oren alzo gelaten stilt de smarten.

Absintalsem in wijn gekookt en een pleister daaruit gemaakt en opgelegd verdrijft dat opstoten en maagpijn, vooral zo men was windels daartoe neemt. Tot net genoemde gebreken dient zeer goed de absintalsem olie, daarmee gezalfd.

Dat gedroogde absintalsem kruid en bloemen tot de klederen gelegd verdelgt de motten en schaven. Het sap in inkt gedaan weert de muizen zodat ze de boeken niet vernagelen, ettelijke doen dit kruid in de zetmeel, zou de muizen weg houden. Item, absintalsem in water gekookt en de bedstollen daarmee gewassen verjaagt de wandluizen, Cimices, zulke deugd hebben ook andere bittere kruiden.

Von Stabwurcz, Gertwurcz. Cap. CXII.

Die wolriechenden Stabwurtz, wa sie recht gehalten werden, mógen sie den Winter wol leiden, wiewol Theoph.lib.vj.ca.vij.und andere schτeiben, Stabwurtz mógen den frost nit dulden, vermeinen villeicht die bletter welche gegen dem Winter schwartz werden, und abfallen. Die stengel, gerten und wurtzel, wa sie in unsern gårten gepflantzt werden, bleiben sie frosts halben unverseert, schlagen jårlichs auþ wie andere båum, gegen dem frŭling, und seind diser Stabwurtz zwo, groþ und klein, bede eins gůten geruchs und bitteren geschmacks. Der gantz staud an jhnen beden ist holtzecht. Die bletter an den gertlin der kleinen Stabwurtz seind eschenfarber oder groer dann des grossen, aller ding dem obgemelten Wurmkraut gleich.

Die groþ Stabwurtz tregt sehτ langen dünne unnd schwancke růten, mit grŭnen und grossen bletlin bekleidet, der gemeinen Chamillen zerschnitnen blettern fast gleich. (Forma.) Diser staud würt etwann mans hoch, am geruch stercker und lieblicher dann die klein, sonst ist kein underscheidt under jnen. So man junge stócklin von denen woll auffzielen, mag man gegen dem Frŭling oder im Herbst, junge gertlin von jnen bede abreissen, die pflantzen unnd setzen wie die junge Lavander oder Rosamarein stócklin.(Tempus.) Gegen dem Augstmonat blŭet die Stabwurtz. Seine blůmen seind goltgåle knópflin, wachsen vil von unden an biþ oben aussen an den růten, nit anderst dann am Wermůtkraut, so die auþfallen, hab ich nie kein mal junge stócklin darvon mógen zielen. [294]

(3) Noch hab ich ein schóne Stabwurtz in Woτmþer gaw an den rechen funden im Herbst blŭen, nit weit von Haseloch, das kraut und der geruch waren wie der kleinen Stabwurtz, die blŭet, welcher diþ gewåchþ vil gewint, war aller ding wie des Wermůts, also das ich erst mals vermeint, er were Wermůt, biþ das ichs kraut besahe, und am geruch ein Stabwurtz erkante, der geschmack war bitter. (Haselich.)

Das wild geschlecht spτeit sich auff der erden auþ, steigt gar nit ubersich ligt mit seinen dünnen gertlin auff der erden, nit anderst dann Weggraþ, mit wenig bletlin bekleidet, die seind rein zerspalten. Die knópffechte blŭmlin eschenfarb, nit anderst dann am Beifůþ, eins zimlichen gŭten geruchs, wachþt gegen den bergen, auff den sandechte wegstrassen, an den bŭheln, in der Sonnen da nit hecken seind. Erfreiert nit bald im winter, darumb es kein Alsiosa sein mag. (Besem kraut.)

Von den Namen.

Dioscoτides schτeibt, der Wermůt auþ Ponto und Cappadocia vom berg Tauro sei d best. Nun haben wir den selben auch (Gott sei lob) im Teutschen land wachsen. Von der Stabwurtz sagt er, Abτotanum heiþ Absynthium ponticum, also haben wir die zween Wermůt auþ Ponto, unnd mógen dise zwei gewåchs, Wermůt und Stabwurtz oder Gertwurtz einerlei krafft und würckung haben, wie Galenus in libello de succidaneis für den Wermůt Stabwurtz zůnemen befilhet, darumb die Rómer voτ zeitten Abτotanum Ponticum Absynthium genent haben, wie das Diosc.bezeügt, lib.iij.ca.xxvj.und schτeibt darbei, man halt den grossen Stabwurtz für das Siculum. (Paul. Aegin.lib.7.cap.3.) Sonst nent man Stabwurtz, Abutonon, Heraclium, Cholopeon, Thelyphthoτion, Absinthiomenon, Pτocampylon, Cynanchiten, Thelithamnon, dulcem Ancona, und Neuraphoenicos, und Absinthium für sich selbs. Constantinus in seinem bŭchlin de Gτadibus, gedenckt noch eins Stabwurtz, und spτicht er wachs in Armenia, und heiþ daselbst Syche, spτicht weiter er sei warmer natur, bewege den harn, eróffne die verschlossenen můtter, und so man ein weib darmit bereüche die ein todt kindt bei jhr dτage, das werd mit disem rauch fürgetriben, obs aber dise frembde Stabwurtz sei im Gaw, gib ich zůbedencken. (Constantinus de Abrotano. Weiber pτesten. Todte geburt.) [295]

Das wild Stabwurtz nent man Besemkraut, umb seiner vilen reiþlin oder dünnen gertlin willen, darzů sie auch düglich seind. Ettlich meinen es sei ein wilder Beifůþ, das ich nit wol glauben kan, darumb das es mit der gestalt, geruch und geschmack, den Stabwurtz ånlicher ist, dann dem Beifůþ. Man mócht dise Gertwurtz oder Besemkraut wol Ancon unnd Pτocampylon heissen, dann seine reiser unnd gertlin wachsen nit ubersich, sonder ligen allzeit auff der erden auþgespτeit, so neigen sich auch alle gerten von der zamen zů der erden. Stabwurtz würt der statt halben Heraclia, die in Ponto ligt, Heraclium genent, gleich auch wie der Oτiganus, dann in der selben grentzen vil der kreütter von jhn selber wachsen. (Ancona.) Jm Serapione heiþt Stabwurtz Catmu ca.cccij.in Averτh. Halscia, Plinius schτeibt auch von zweien geschlechten lib.xxj.cap.xxj.et cap.x. Jst der gewåchs eins das man inn die Wurtzwüsch thůt, damit die alten weiber vil narτen werck treiben. (Wurtzwüsch. Pfeil auþ

ziehen.) Hieronimus Bτaunschweig sagt dem kraut Schoþwurtz und Garthagen, darumb das es nutz ist pfeil und anders auþ dem fleisch zůziehen. Andere nennen es Kuttelkraut, und Ganserkraut, und soll auff Arabisch auch Hesum, Beremisch, Berengesif, und bei anderen Sauschaurarim heissen. Wiewol dise namen nit zůr Stabwurtz gehóτen, wie Simon Jannensis meint, so ist das wóτtlin Belengesif oder Berengesif, Artemisia und Sanguosaro Abτotanum.

Von der Krafft und Würckung.

Zame unnd wilde Schoþwurtz seind warmer dτůckener qualitet, gleich dem Wermůt, unnd mag je eins für das ander in leib und Eüsserlich genommen und erwólet werden, wie solchs Galenus im bŭchlin de Succidaneis bezeügt.

Innerlich.

Stab oder Gerwurtz die voτderste schóþlin mit jhren blůmen in wein oder wasser gesotten, darzů genommen honig oder zucker, zům tag dτei oder vier mal darvon gedτuncken, ist ein edele kunst für das keichen, dann es raumpt die bτust, vertreibt das hertz gesperτ Cardiacam, unnd den hůsten, zertheilt alle zåhen schleim der Lungen, der nieren, der můtter und blasen, stillet das dτópffelecht harnen, legt und stillet alle wethumb im leib, das wasser darvon gebτant, hat nit weniger krafft. Andere tugent dises krauts sůch under dem Wermůt. (Keichen. Hertz gesperτ. Harnwinde.)

Eüsserlich.

Ein rauch von Stabwurtz gemacht, vertreibt alle gifftige thier, umb des willen die weiber gemelt kraut nicht unbillich inn die wurtz wüsch nemen. Das gebτant wasser heilt alle Scoτpion unnd Spinnen stich, seübert unnd heilt die heimliche glider der weiber, darmit gewåschen, dŭchlin darinn genetzt, τc. (Gifftige thier. Spinnen stich, Heimliche glider. Har wachsen.)

Das kraut zů eschen gebτant, und mit honig vermengt zů einer salben, macht haar wachsen darmit ettlich tag bestrichen. [296]

Van staafkruid, twijgenkruid. Kapittel 112.

Dat goed ruikende staafkruid waar ze recht gehouden worden mogen ze de winter wel lijden, hoewel Theophrastus libro 6 kapittel 7 en andere schrijven, staafkruid mag de vorst niet dulden, menen mogelijk de bladeren welke tegen de winter zwart worden en afvallen. Die stengel, twijgen en wortel wanner ze in tuinen geplant worden blijven ze vanwege de vorst onbeschadigd, slaan jaarlijks uit zoals andere bomen tegen het voorjaar, van deze staafkruid zijn er twee, groot en klein, beide een goede reuk en bittere smaak. De ganse vaste plant aan hen beiden is houtachtig. De bladeren aan de twijgen van het kleine staafkruid zijn askleuriger of grauwer dan de grote, aller ding het opgenoemde wormkruid gelijk.

Dat grote staafkruid draagt zeer lange dunne en zwenkende roeden met groene en grote blaadjes bekleedt, de gewone kamille met gesneden bladeren erg gelijk. Deze vaste plant wordt wat manshoog, aan reuk sterker en lieflijker dan de kleine, anders is geen onderscheid onder hen. Zo men jonge stekjes van die wil opkweken mag men tegen het voorjaar of in herfst jonge roeden van hen beide afhalen, die planten en zetten zoals de jonge lavendel of rozemarijn stekjes. Tegen augustus bloeit dat staafkruid. Zijn bloemen zijn goudgele knopjes, groeien veel van onder aan tot bovenuit aan de roede, niet anders dan aan alsemkruid, zo die uitvallen heb ik niet een maal jonge stekjes daarvan mogen telen. [294]

Noch heb ik een mooie staafkruid in Wormser gaw aan den rekken gevonden die in herfst bloeien, niet ver van Haseloch, dat kruid en de reuk waren zoals de kleine staafkruid en de bloei welke dit gewas veel gewint was aller ding zoals de alsem alzo dat ik de eerste keer meende het is alsem totdat ik het kruid bezag en aan reuk een staafkruid herkende, de smaak was bitter.

Dat wilde geslacht spreidt zich op de aarde uit en stijgt geheel niet omhoog, ligt met zijn dunne roeden op de aarden, niet anders dan weggras, met weinig blaadjes bekleedt, die zijn rein gespleten. De knoopachtige bloempjes askleurig en niet anders dan aan bijvoet, een matige goede reuk, groeit tegen de bergen, op de zanderige wegstraten, aan de heuvels in de zon waar geen hagen zijn. Bevriest niet gauw in de winter daarom het geen Alsiosa zijn mag.

Van de namen.

(Artemisia campestris, Artemisia abrotanum) Dioscorides schrijft de alsem uit Pontus en Cappadocië van berg Taurus is de beste. Nu hebben we dezelfde ook (God zei lof) in Duitse land groeien. Van het staafkruid zegt hij; Abrotanum heet Absynthium ponticum’, alzo hebben we die twee alsems uit Pontus en mogen deze twee gewassen, alsem en staafkruid of twijgkruid, een en dezelfde kracht en werking hebben zoals Galenus in libello de succidaneis voor de alsem staafkruid aan te nemen beveelt, daarom de Romeinen voor tijden Abrotanum Ponticum Absynthium genoemd hebben zoals dat Dioscorides betuigt, libro 3 kapittel 26 en schrijft daarbij men houdt het grote staafkruid voor dat Siculum. Anders noemt men staafkruid Abutonon, Heraclium, Cholopeon, Thelyphthorion, Absinthiomenon, Procampylon, Cynanchiten, Thelithamnon, dulcem Ancona en Neuraphoenicos en Absinthium voor zichzelf. Constantinus in zijn boekje de Gradibus gedenkt noch een staafkruid en spreekt het groeit in Armenië en heet daar Syche, spreekt verder het is warme natuur, beweegt de plas, opent de gesloten baarmoeder en zo men een vrouw daarmee berookt die een dood kind bij zich draagt dat wordt met deze rook voort gedreven, of het echter deze vreemde staafkruid is in Gaw geef ik te bedenken. [295]

Dat wilde staafkruid noemt men bezemkruid vanwege zijn vele twijgen of dunne roeden waartoe ze ook deugdelijk zijn. Ettelijke menen het is een wilde bijvoet, dat ik niet goed geloven kan, daarom dat het met de gestalte, reuk en smaak meer op het staafkruid lijkt dan de bijvoet. Men mag dit Gertkruid of Besemkruid wel Ancon en Procampylon noemen, dan zijn twijgen en roeden groeien niet omhoog, maar liggen altijd op de aarde uitgespreid, zo nijgen zich ook alle twijgen van de tamme ter aarde. Staafkruid wordt vanwege de stad Heraclia, die in Pontus ligt, Heraclium genoemd gelijk ook zoals Origanus, dan in dezelfde grens veel van die kruiden van zichzelf groeien. In Serapio heet staafkruid Catmu kapittel 302, in Averrhois Halscia, Plinius schrijft ook van twee geslachten libro 21 kapittel 21 en kapittel 10. Het is een van de gewassen die men in de kruidbossen doet waarmee de oude vrouwen veel gekkenwerk drijven.

Hieronymus Braunschweig noemt het kruid schotkruid en Garthagen, daarom dat het nuttig is pijl en anders uit het vlees te trekken. Andere noemen het kuttenkruid en ganskruid en zou op Arabisch ook Hesum, Beremisch, Berengesif en bij anderen Sauschaurarim heten. Hoewel deze namen niet tot staafkruid behoren zoals Simon Jannensis meent, zo is dat woordje Belengesif of Berengesif, Artemisia en Sanguosaro Abrotanum.

Van de kracht en werking.

Tamme en wilde schotkruid zijn warme droge kwaliteit gelijk de alsem en mag de ene voor de andere in lijf en uiterlijk genomen en aanbevolen worden zoals zulks Galenus in boekje de Succidaneis betuigt.

Innerlijk.

Staaf of Gerkruid die voorste scheuten met hun bloemen in wijn of water gekookt en daartoe genomen honing of suiker en per dag drie of viermaal daarvan gedronken is een edele kunst voor dat kuchen, dan het ruimt de borst, verdrijft de hart spanning Cardiaca en het hoesten, verdeelt alle taaie slijm der longen, de nieren, de baarmoeder en blaas, stilt dat droppelende plassen, legt en stilt alle weedom in lijf, dat water daarvan gebrand heet niet minder kracht. Andere deugd van dit kruid zoek onder de alsem.

Uiterlijk.

Een rook van staafkruid gemaakt verdrijft alle giftige dieren daarom de vrouwen gemeld kruid niet onbillijk in de kruidbossen nemen. Dat gebrand water heelt alle schorpioen en spinnen steek, zuivert en heelt de heimelijke leden van de vrouwen, daarmee gewassen, doekjes daarin genat etc.

Dat kruid tot as gebrand en met honing vermengt tot een zalf maakt haar groeien, daarmee ettelijke dagen bestreken. [296]

Von Beifůsz. Cap. CXIII.

Gleich wie ein gewåchs in seiner würckung stercker unnd krefftiger ist, also ubertreffen sie auch je eins das ander mit der gestalt und grósse, das sicht man augenscheinlich in den zerschnittenen blettern der kreütter, das Fenchels, des Dyls, das ånis, des Coτianders, der Berwurtz, der Gålrůben, des Liebstóckels, der Anglica, τc. Zů einer erklårung, sicht man das Gerwelkraut grósser bletter hatt dann die klein Stabwurtz unnd Wurmkraut, alle Chamillen grósser dann die Gerwel, die gróst Stabwurtz grósser dann die gemeinen Chamillen unnd krotten Dyll, die wein Rauten bletter grósser dann des Stabwurtz, der Wermůt grósser dann Rautten, der Metter grósser dann der Wermůt, und das gegenwürtig Beifůþ kraut hat grósser bletter dann der Metter, welches bletter gegen der wurtzel werden am grósten mit vilen schnitten zerspalten, gleich wie håndlin anzůsehen, unnd je hóher am stengel, je kleiner die bletter werden, etlichs nur mit dτeien fingerlin zerspalten, die seiten gegen der erden gantz weiþ farbig, die ander seit satt grŭn. (Gerwel, Stabwurtz, Chamillen, Rautten. Weronmŭt. Beifůþ.) Von einer holtechten zaþechten wurtzeln wachsen ettwan fünff oder sechs lange stengel, als hanff stengel, mit vilen neben zincklin, die gewinnen vil kleiner weisser knópfflin. Gegen dem Augstmonat so sie auffgehen, werden die bτaunfarb gål, eines lieblichen geruchs und gůten geschmacks, zů vil dingen bτeuchlich, unnd sonderlich ist es ein gůt füllfal in die gebτaten Genþ. (Gebτaten Genþ.) Under allem Beifůþ so bei uns wechþt, ist kein underscheid, dann das ettlicher gantz bτaunrote stengel, unnd der ander weiþgrŭn stengel gewint, sehτ hoch, beder art voll marcks jnnwendig wie der holder, sonst mit gestalt, geruch und geschmack einander gleich.

Von den Namen.

Diþ ehτwürdig kraut Beifůþ oder Bucken, S. Johans kraut unnd Gürtel, ist auch in die superstition und zauberei kommen, also das ettlichen diþ kraut auff gewissen tag unnd stund graben wie verbenam, sŭchen kolen und narτen stein darunder, für Febτes, andere hencken es umb sich, (Kolen.) [297] machen krentz darauþ, folgens werffen sie das kraut mit jrem unfal in S. Johans fewτ, mit jren spüchen und reimen. Diþ affenspiel und ceremonien treiben nicht die geringsten zů Pareiþ in Franckreich. Andere haben von Plinio gelernet, wa sie Beifůþ mit Salbei anhencken, sollen sie auff der reiþ nicht mŭd werden, und des dings ist kein ende. (S. Johannis fewτ. Nit mŭd werden.Plinius lib.26.cap.15.)

Das kraut Arthemisian mit dem eintzigen stengel, nent Diosco.lib.iij.cap.cxviij. Monoclonon, den andern mit den vilen stengeln, Polyclonon. Also mócht man auch den Weronmůt, Stabwurtz, Dosten, und vil andere nennen. Fürter nent Diosco. Artemisiam, Toxitesiam, Tertanam, Leiam, Ephesiam, Anactarion, Sozusam, Salutarem, Leucophτyga, Traganthen, Sanguinem hominis, Ponam, Zuostem, Chτysanthemon, Serpillum maius, Rapium, Βασιλομ λαχανς, herbam Regiam und Valentinam.

Vom der Jegerin Diana zů Epheso, so auch Artemis geheissen hat, soll dem kraut sein namen erstmals Artemisia auffgesetzt sein woτden, doch meinen andere es heiþ Artemisia von der Künigin Halicarnassi, da liget nit hoch an, Beifůþ hab den namen von der Jegerin Artemide, oder von Artemisia eim weib Mausoli, allein das wir Beifůþ haben und kennen. (Diana. Artemisia.) Solle voτ zeiten Parthenis (wie Plinius schτeibt lib.xxv.cap.vij.) genent sein worden, das ist Virginalis, Meidkraut. Andere nennen Beifůþ Matricariam, Můtterkraut, und sol Altilia od Altimilia in Hispania heissen, von disem namen Altilia, haben die newen artzet auch ein spann, einer wils ein Rob oder gesotten wein, d ander wils ein wilden Stabwurtz deutten, doch so legt der Arabs Avicenna v. Cano.in Tiriaca Esdre, sich selbs auþ und spricht, succus Altilie ist Abelengesif, und würt Abrotonum sylvestre genent, das soll Mater herbarum oder Artemisia sein.

Die newen artzet setzen drei Artemisias, dz Monoclonon sol Mater herbarum heissen, das ander deutten sie Tagetes, Tanacetum, Tanasiam oder Athanasiam, das sei der groþ geel Reinfaτn, das dτitt Leptophyllos mit dem Maieron geruch. (1. Monoclonos. 2. Tagetes. 3. Leptophyllos.) Dise meinung hat auch Apuleius capite x.und vj.und xij.wa man aber der alten geschrifft Diosco.und Galeni besicht, würt man nur zwo Artemisias lesen, wie wol in Dios.das ein caput von Artemisia uberflüssig ist, das kan man auþ seinen selbs worten abnemmen, da er schτeibt, Beifůþ sei zwei geschlecht, groþ und klein, nach dem sie bede mit gestalt, und krafft von jm auþgericht seind worden. Da ist ein andrer meister kommen, unnd hat noch ein caput von Artemisia gesetzt das wóllen wir also umb der warheit willen angezeigt haben, und sagen das Monoclonos nit das gemein Beifůþ kraut ist, sonder das Leptophyllos mag es wol sein, dieweil seine bletter unnd samen mit dem geruch dem Maieron nicht ungleich seind.

Von der Krafft und Würckung.

Roter und weisser Beifůþ oder Bucken, seind ehτliche unnd nützliche frawen kreutter, sollen billich von den weibern geehrt unnd auffgehaben werden, als nützliche kreüter zü erwórmen und zůvertheilen, jnnerlich und eüsserlich zů bτauchen. (Y) [298]

Innerlich.

Roter Beifůþ in wein gesotten darzů genommen muscat blŭet wenig oder vil, und zům tag zween oder dτei trünck gethon, erwóτmt die Jnnerliche geburt glider der frawen, zertheilet die verstandene blůmen, oder menses, fürt die selbigen auþ, deþgleichen Secundinam, die todten frucht und allen Jnnerlichen unraht, solche krafft hat auch das gebτant wasser. (Frawen artznei. Ander geburt.)

Ein decoction auþ Beifůþ gemacht, mit honig oder zucker bereit, miltert den hůsten, zertheilt den koder, zermalet den stein, reiniget die Lung, die nieren und blasen, frawen und mannen, zům tag ein mal oder dτei darvon gedτuncken und darauff gefastet. (Hůsten. Stein.)

Es seind aber die gedóτrte Beifůþ blůmen am nützlichsten, nit allein zůr artznei, sonder auch in die kuchen, Genþ und andere speiþ darmit gefüllet und abbereit. (Kuchen kraut.)

Ettliche machen ein holdseligen Beifůþ wein im Herbst, lassen den most darůber verjeren, zů den obgemelten weiber pτesten. Und ist zwar der Beifůþ mit seiner würckung dem Polei kraut vast gleich, unnd in aller kost meins bedunckens lieblicher. (Beifůþ wein.)

Eüsserlich.

Gleich wie Beifůþ alle Jnnerliche feüchtigkeit der weiber theilet und auþfŭret, also thůt er auch eüsserlich, so man dåmpff oder schweiþbåder und zåpfflin darauþ bereittet. (Weiber fomenta.)

Beifůþ blůmen mit Chamillen und Odermeng in wein gesotten, unnd die erkalte lame adern und gewerb darmit fomentiert und geriben, erweckt die selbige, unnd macht sie wider lebendig. Also auch so jemands sich ubergangen hette, der laþ ein sůþwasser mit Beifůþ machen. (Lame glider. Mŭdigkeit.)

Das kraut bτaucht man auch in roten wein gesotten zům auþgedτuckten Affter, den soll man zůvoτ bedempffen oder bereüchen mit Weirauch und Gτiechisch bech, Colophonia genant, und darnach auff den heissen gesottenen Beifůþ sitzen. (Affter.)

Van bijvoet. Kapittel 113.

Gelijk zoals een gewas in zijn werking sterker en krachtiger is alzo overtreft ook de ene de andere met de gestalte en grootte, dat ziet men ogenschijnlijk in de gesneden bladeren van de kruiden, de venkel, de dille, dat anijs, de koriander, het beerkruid, de gele rapen, de maggi, de Angelica etc. Tot een verklaring ziet men dat duizendbladkruid grotere bladeren heeft dan dat kleine staafkruid en wormkruid, alle kamille groter dan dat duizendblad, het grootste staafkruid groter dan de gewone kamille en paddendil, de wijnruit bladeren groter dan het staafkruid, de alsem groter dan ruit, de mater groter dan de alsem en dat tegenwoordige bijvoet kruid heeft grotere bladeren dan de mater, welke bladeren tegen de wortel worden aan het grootste met vele sneden gespleten gelijk zoals een handje aan te zien en hoe hoger aan stengel hoe kleiner de bladeren worden, ettelijke maar met drie vingertjes gespleten, de zijden tegen de aarde gans witkleurig, de andere zijde donkergroen. Van een houtachtige vezelige wortel groeien ongeveer vijf of zes lange stengels zoals hennep stengels met vele zijuitlopers, die gewinnen veel kleine witte knopjes. Tegen augustus zo ze open gaan worden die bruinkleurig geel, een lieflijke reuk en goede smaak tot veel dingen gebruikelijk en vooral is het een goed vulsel in de gebraden gans. Onder alle bijvoet zo bij ons groeien is geen onderscheidt, dan dat ettelijke gans bruinrode stengels en de andere witgroene stengels winnen, zeer hoog, beide aard vol merk inwendig zoals de vlier, anders met gestalte, reuk en smaak elkaar gelijk.

Van de namen.

(Artemisia vulgaris ) Dit eerwaardig kruid bijvoet of Bucken, St. Johannis kruid en gordel is ook in de superstitie en toverij gekomen alzo dat ettelijken dit kruid op zekere dag en stond opgraven zoals Verbena en zoeken kolen en narren steen daaronder voor koortsen, andere hangen het om zich [297] en maken kransen daaruit, vervolgens werpen ze dat kruid met hun ongeval in het St. Johannis vuur met hun spreuken en rijmen. Dit apenspel en ceremonies drijven niet de geringste te Parijs in Frankrijk. Andere hebben van Plinius geleerd hoe ze die bijvoet met salie aanhangen en zullen op de reis niet moe worden en dat ding is geen eind.

Dat kruid Arthemisian met de enkele stengel noemt Dioscorides libro 3 kapittel 118 Monoclonon, de andere met de vele stengels Polyclonon. Alzo mag men ook de absintalsem, staafkruid, marjolein en veel andere noemen. Verder noemt Dioscorides Artemisiam, Toxitesiam, Tertanam, Leiam, Ephesiam, Anactarion, Sozusam, Salutarem, Leucophryga, Traganthen, Sanguinem hominis, Ponam, Zuostem, Chrysanthemon, Serpillum maius, Rapium, Βασιλομ λαχανς, herbam Regiam en Valentinam.

Van de jagerin Diana te Epheze, zo ook Artemisia geheten heeft, zou het kruid zijn naam de eerste keer Artemisia gezet zijn geworden, toch menen andere het heet Artemisia van de koningin Halicarnassus, daar ligt het niet hoog aan, bijvoet heeft de naam van de jagerin Artemide of van Artemisia, een vrouw van Mausoleus, alleen dat we bijvoet hebben en kennen. Zou voor tijden Parthenis (zoals Plinius schrijft libro 25 kapittel 7) genoemd zijn geworden, dat is Virginalis, meidenkruid. Andere noemen bijvoet Matricariam, Citroenkruid, en zal Altilia of Altimilia in Spanje heten, van deze naam Altilia hebben de nieuwe artsen ook een span, een wil een Rob of gekookt wijn, de andere wil een wild staafkruid aanduiden, toch zo legt de Arabier Avicenna 5 Cano.in Tiriaca Esdre zichzelf uit en spreekt, succus Altilie is Abelengesif, en wordt Abrotonum sylvestre genoemd, dat zou Mater herbarum of Artemisia zijn.

De nieuwe artsen zetten drie Artemisia’s, de Monoclonon zal Mater herbarum heten, de andere duiden ze Tagetes aan, Tanacetum, Tanasiam of Athanasiam, dat is de grote gele reinvaarn, de derde Leptophyllos met de majoraan reuk. Deze mening heeft ook Apuleius kapittel 10 en 11 en 12 en als men de oude schriften Dioscorides en Galenus beziet zal men maar twee Artemisia’s lezen, hoewel in Dioscorides dat ene kapittel van Artemisia overvloedig is, dat kan men uit zijn eigen woorden afnemen waar hij schrijft; Bijvoet ís twee geslachten, groot en klein’, naar dat ze beide met gestalte en kracht van hem uitgericht zijn geworden. Dan is een andere meester gekomen en heeft noch een kapittel van Artemisia gezet, dat willen we alzo vanwege de waarheid gezegd hebben en zeggen dat Monoclonos niet het gewone bijvoet kruid is, maar dat Leptophyllos mag het wel zijn omdat zijn bladeren en zaden met de reuk de majoraan niet ongelijk zijn.

Van de kracht en werking.

Rode en witte bijvoet of Bucken zijn eerlijke en nuttige vrouwen kruiden, zullen billijk van de vrouwen geëerd en opgeheven worden als nuttige kruiden te verwarmen en te verdelen, innerlijk en uiterlijk te gebruiken. [298]

Innerlijk.

Rode bijvoet in wijn gekookt daartoe genomen notenmuskaat weinig of veel en per dag twee of drie dronk gedaan verwarmt de innerlijke geboorte leden van de vrouwen, verdeelt de opgehouden bloemen of menstruatie, voert diezelfde uit, desgelijks secundina of de dode vrucht en alle innerlijke onraad, zulke kracht heeft ook dat gebrande water.

Een afkooksel uit bijvoet gemaakt met honing of suiker bereidt milt het hoesten, verdeelt de bitterheid, vermaalt de steen, reinigt de longen, de nieren en blaas, vrouwen en mannen, per dag eenmaal of drie daarvan gedronken en daarop gevast.

Het zijn echter de gedroogde bijvoet bloemen het nuttigste, niet alleen tot artsenij, maar ook in de keuken gans en andere spijs daarmee te vullen en afbereidt.

Ettelijke maken een liefelijke bijvoet wijn in herfst laten de most daarover verjaren tot de opgenoemde vrouwen gebreken. En is wel de bijvoet met zijn werking de polei kruid vast gelijk en in alle kost mijn mening lieflijker.

Uiterlijk.

Gelijk zoals bijvoet alle innerlijke vochtigheid van de vrouwen verdeelt en uitvoert alzo doet het ook uiterlijk zo men damp of zweetbaden en zetpillen daaruit bereid.

Bijvoet bloemen met kamille en Agrimonia in wijn gekookt en de verkouden lamme aderen en wervels daarmee warm omslaat en wrijft wekt het diezelfde op en maakt ze weer levendig. Alzo ook zo iemand zich overwerkt heeft die laat een zoete water met bijvoet maken.

Dat kruid gebruikt men ook in rode wijn gekookt tot het uitgedrukte achterste, die zal men tevoren bedampen of beroken met wierook en Grieks pek, Colophonia genoemd, en daarna op de hete gekookte bijvoet zitten.

Von Stoτcken schnabel. Cap. CXIIII.

Der Stoτcken schnabel seind dτei geschlecht, (1.) das kleinst wachset auff sandechtem magerem grund, ettwan neben den strassen, und auff den åckern. Sein wurtzel ist weiþ, rund unnd sŭþ als Rapuntzel, fingers lang. Das klein zerkerfft kraut ligt auff der erden auþ gespτeit kleiner zerspalten dann Bibernell. Jm Apτillen dτegt diþ kraut vil bτauner pτesilgen farber violen, nicht grósser dann die Gauchheil, darauþ werden knópflin mit langen schnebeln, neben einander, nit anderst dann der Krannich, darinn ist der samen.

(2.) Das ander geschlecht ist mit der wurtzel dem ersten gleich, am geschmack aber herber unnd rauher. Des bletter seind rund wie der allerkleinsten Keþpappeln, zů rings umbher zerschnitten, auff der letzen zeitten eschenfarb, mit vilen åderlin oder riplin durchzogen, der rund stengel spannen hoch, mit vilen gewerblin, nit dicker dann ein strohalm, die gleych oder ge [299] werb seind bτaun geferbt, ein wenig haricht, blŭet durch den summer die blŭmlin blo purpurfarb, kleiner dann der ersten, die werden auch zů langen schnebeln. Der same würt graw, den Raden gleich. Das gewåchs findt man under andern unkreüttern, auff den kirchhófen und krautgårten, ist ein sommer gewåchs, des frost unleidlich.

(3.) Der dτitt schnabel ist dem jetzgesezten mit gleichen stengelen unnd schnåbelen gleich. Die bletter seind rund, als der Papeln, aber vil mehτ und tieffer auþgeschnitten, mit vilen kerffen, wie ein håndlin mit vilen fingerlin, deren violen seind schón bτaun rot, zimlich gro, wie kleine róþlin. Die wurtzel ist rund, lang, jnwendig und auþwendig rot. Diser schnabel wachset in den hohen wålden, als im schwartzwald, und Waþgaw. Die wurtzel schlecht jårlichs widerumb auþ.

(4.) Noch wechþt ein geschlecht umb die statt Creütznacht, ist dem voτdτigen letsten mit stengel, róþlin, samen und blettern gleich, auþgenommen die bletter seind gτósser gleich wie am Hanenfůþ, die róþlin purper blo, werden zů kurtzen schnåbeln, darinn findet man v.langer sŭsser kóτnlin in einem jeden schótlin, die spτingen zůletst auþ, etliche zielen dis gewåchs in den gårten. (Creutznach.)

Von den Namen.

Die kreütter nent man alle Stoτckenschnabel, unnd heiþt der erst in Dioscoτ.lib.iij.cap.cxxij. Geranion, herba Gruina, dz ist, Kranchschnabel, Pelonitis, Trica, Geranogeron, Echimastrum oder Ouchinastrum und Jeske..

Die andern mit den Papplen bletter nent Diosco. Oxyphyllon, Mertryga, oder Myrτhyda, welcher namen billich der bletter halben dem ersten gebŭrt. Weiter nent ers Cardamomum und Oτiganon, dise zwen namen gehóτen auch nicht hieher. Die Magi spτicht Dioscoτ.nennen es Hierobτicas, die Affricaner Jec, die Rómer Pulmoniam, zů Teütsch Lungenkraut, und Cicutariam, das ist, Schirlingkraut, diser letst namen gebŭrt sich dem ersten schnabel, mit den zerkerfften blettern.

Aber die zwen letsten Stoτckenschnabel werden gewiþlich in Dioscoτide (Y ij) [300] andere namen haben, so die erfunden, will ich sie auch anzeigen, das dτitt mit den roten róþlin heiþt auch Blůtwurtz. (Blůtwurtz.)

Von der Krafft und Würckung.

Die gemeinen Stoτckenschabel seind nit sonderlich in der artznei gebτeuchlich, es schτeibet auch Diosco.nit sonders warzů sie dienstlich seien, doch bτaucht er dz zinnelecht in den leib.

Innerlich.

Stoτckenschnabel mit zerspalten blettern, eins quinten schwår in wein gedτuncken, lóset, auff die hitzige geschwulst der Můtter.

Das letst kraut mit den bloen purpur farben róþlin, mit seiner gantzen substantz in wein gesotten unnd gedτuncken, soll ein besonder experiment für den stein sein, das hab ich von calculosis hóτen sagen. (Můtter geschwulst. Stein.)

Eüsserlich.

Von dem andern Stoτckenschnabel, Gotts gnad genant, wie der selbig zůbτauchen, ist im xxxiij.capitel beschτiben, die anderen mit Pappeln blettern, seind nit bτeuchlich in der medicin.

Der dτitt mit den roten wurtzeln und roten róþlin, stillet das blůt an alle oτten. (Blůt stillung.)

Van ooievaarsbek. Kapittel 114.

Van de ooievaarsbek zijn drie geslachten, de kleinste groeit op zanderige magere grond, wat naast de straten en op de akkers. Zijn wortel is wit, rond en zoet zoals rapunzel, vingers lang. Dat kleine gekerfde kruid ligt op de aarde uitgespreid en is kleiner gespleten dan bevernel. In april draagt dit kruid veel bruine Brazilië kleurige violen, niet groter dan de guichelheil, daaruit worden knopjes met lange snavels naast elkaar, niet anders dan de kraanvogel, daarin is het zaad.

Dat andere geslacht is met de wortels het eerste gelijk, aan smaak echter zuurder en ruwer. De bladeren zijn rond zoals de allerkleinste kaasjeskruid en ringsom gesneden op der laatste zijde askleurig met vele adertjes of ribben doortrokken, de ronde stengel zeventien cm hoog met vele wervels, niet dikker dan een strohalm, de leden of wervels [299] zijn bruin geverfd, een weinig harig, bloeit door de zomer, de bloempjes blauw purperkleurig, kleiner dan de eerste, die worden ook tot lange snavels. Het zaad wordt grauw, de raden gelijk. Dat gewas vindt men onder andere onkruiden, op de kerkhoven en kruidentuinen, is een zomergewas, kan de vorst niet verdragen.

De derde snavel is de net gezette met gelijke stengels en snavels gelijk. De bladeren zijn rond zoals het kaasjeskruid, maar veel meer en dieper uitgesneden met vele kerven zoals een handje met vele vingertjes, diens violen zijn schoon bruinrood, matig grauw zoals kleine roosjes. De wortel is rond, lang, inwendig en uitwendig rood. Deze snavel groeit in de hoge wouden zoals in Zwarte woud en Wasgaw. De wortel slaat jaarlijks wederom uit.

Noch groeit een geslacht om de stad Creütznacht, is de vorige laatste met stengel, roosjes, zaden en bladeren gelijk, uitgezonderd de bladeren zijn groter zoals aan hanenvoet, de roosjes purperblauw en worden tot korte snavels, daarin vindt men 5 lange zoete korreltjes in elke schotje, die springen tenslotte uit, ettelijke telen dit gewas in de tuinen.

Van de namen.

(Geranium robertianum, Erodium cicutarium) Die kruiden noemt men alle ooievaarssnavel en heet de eerste in Dioscorides libro 3 kapittel 122 Geranion, herba Gruina, dat is, kraansnavel, Pelonitis, Trica, Geranogeron, Echimastrum of Ouchinastrum en Jeske.

De andere met de kaasjeskruid bladeren noemt Dioscorideso Oxyphyllon, Mertryga of Myrrhyda, welke namen billijk vanwege de bladeren de eerste behoort. Verder noemt hij het Cardamomum en Origanon, deze twee namen behoren ook niet hier. De Magi, spreekt Dioscorides, noemen het Hierobricas, de Afrikanen Jec, de Romeinen Pulmoniam, in Duits longenkruid en Cicutariam, dat is scheerlingkruid, deze laatste namen behoort tot de eerste snavel met de gekerfde bladeren.

(Geranium sanguineum, Geranium dissectum) Maar de twee laatste ooievaarssnavel zullen zeker in Dioscorides [300] andere namen hebben, zo die gevonden wil ik ze ook aanwijzen, de derde met de rode roosjes heet ook bloedkruid.

Van de kracht en werking.

Die gewone ooievaarssnavels zijn niet bijzonder in de artsenij in gebruikel en schrijft ook Dioscorides niet bijzonders waartoe ze dienstig zijn, doch gebruikt hij het matig in het lijf.

Innerlijk.

Ooievaarssnavel met gespleten bladeren, een quinten zwaar in wijn gedronken lost op de hete zwellingen der baarmoeder.

Dat laatste kruid met de blauw purperen roosjes met zijn ganse substantie in wijn gekookt en gedronken zou een bijzonder experiment voor de steen zijn, dat heb ik van steen lijders horen zeggen.

Uiterlijk.

Van de andere ooievaarssnavel, Gods genade genoemd, (Geranium robertianum) hoe diezelfde te gebruiken is in 33^ste kapittel beschreven, de andere met kaasjeskruid bladeren zijn niet gebruikelijk in de medicijnen.

De derde met de rode wortels en rode roosjes stilt dat bloed aan alle oorden.

Von Hanff. Cap. CXV.

Wiewol der Hanff ein gemein bekantlich gewåchs in allen landen ist, dτagen sich doch die beschτeibung Diosc.unnd Serap, nit gar zůsamen, in dem das sie schτeiben der Hanff hab bletter wie ópffel laub. Nun weiþ ich kein geschlecht der ópffel, deren laub sich dem Hanff kraut vergleicht. Darumb der alten schτift abermal gefelscht sein můþ, oder mŭssen andere Hanff kreütter (das ich nit glaub) gemeind haben. (Error librorum.)

(1 Femel.) Under Hanff in Teutschen landen ist von einerlei samen, zweei geschlecht. Das ein und best ist der gåle weissen kleine blŭmlin gewint, fliegen darvon wie der staub, on alle frucht oder samen, würt am ersten zeittig. Der stengel [301] ist schlecht und hol, dünner und zům Leinwadt tüglicher dann des grossen, der samen dτegt. Dann der selbig groþ Hanff staud gewint vil neben zincken in der hóhe wie ein zimlichs baumlin, die åst hangen voll rundes samen, an den gipffeln in runden schalen verschlossen, aller ding den gemeinen Treibkóτner gleich. Die bletter des Hanffs seind fast an jn beden gleich, doch eins mehτ dann das ander. Etlich mit siben fingern, ettlichs mit zehen oder zwólffen, wie ein auþgespτeitte hand anzůsehen ein jedes bletlin oder fingerlinn am blat, ist neben herumb wie ein Sichel, mit kleinen schårtlin zerkerfft, die bletter seind rauch und schwartzgrŭn. Dise bede Hanff wachsen von einerlei samen, wie es aber in der erden zůgang, das einer fruchtbar der ander unfruchtbar bleibet, ist ein geheimnuþ der natur. Mŭssen jårlichs wie ander sommer kreütter, vom sŭssen runden samen gesået werden.

(3.) Der wild Hanff ist ein unkraut in unsern landt. Unnd der beschτeibung Diosco.nit gemaþ. Dan diser unser wilder hanff hatt harechte knópffechte stengel, die bletter daran rauch, den Nessel blettern gleich, die neben zincken blŭen an den spitzen, ettliche bτaun, ettliche gantz weiþ, in der gestalt wie die Bynsaugen. (4.) Der samen ist den zamen hanff aller ding ånlich, wachset auff den alten grebern und gemeur, hinder den zeünen und ungebawten rauhen óτtern. Dise hanff stincket ubler dann die zamen, vergehen alle jar gegen dem Herbst.

Von den Namen.

Der zame dünn Hanff der sich nit besamet, ist freilich das weiblin, dann unsere weiber nennen den selben Femel, quasi Femellam. (Femel.) Den andern mit dem samen nent man hanff, wiewol Femel oder Canabis sativa vom andern Mascula kommen ist. Dioscoτides lib.ii.cap.clvij.nennt zamen Hanff Cannabion, Asterion, und dieweil man seil darauþ macht, auch Schebostrophon. Vom Hanff lese Apul.cap.cxv. Den wilden Hanff aber, den er mit stengel, samen und wurtzel den Ybisch vergleicht, nent Dioscoτides Hydτastinam, Terminalem, Cannabim sylvestrum. Disen Hanff (Y iij) [302] haben wir nit, Dioscoτides hab dann den einen zamen darbei verstanden, oder sei dasselbig capitel uberflüþis, wie ich acht. Dann er setzt vom wilden Hanff zům ersten, darnach von zamen, das doch sein gebτauch nit ist. Je doch so sagt Plinius lib.xix.von dτeien gschlechten, den besten nent er Mesam, den andern Milesiam, den dτitten Roseam, das redt er als von zamen hanff, gedenckt keins wilden, auþgenommen im zwentigsten bůch cap.xxiij.schτeibt er der Hanff sei erstmals im gewåld gefunden mit seinen schwartzen rauhen blettern. Dise woτt aber mógen wol von unserm Hanff verstanden werden.

Zům andern meldt Diosc.die wurtzel, stengel und samen, seien dem Ybisch gleich, an diser red Dioscoτides můþ ein mangel sein, uτsach, es ist weder stengel, samen, oder wurtzel dem Ybisch gleich, jedoch wer dem oτt wol auþ Plinio also zůhelffen, das man Dioscoτidem also lese. Der Hanff ist, so er noch grŭn ist, den Ybisch gleich, in dem dann, so bald man den frischen grŭnen Hanff stosset, und zerknitschet und darüber wasser thůt, so er also uber nacht bleibt stehen, so gestehet oder coaguliert das wasser, nit anderst dann wie uber der Ybisch wurtzel, die dergleichen würckung thůt. Der Arabs Serapio capite ccvij.sagt Canabs und Scedenegi sei hanff samen, und Scedenegi sei der blůtstein Ematites, und Sceheteregi sei Fumus terre, Daubenkropff. (Differentia nominum. Avi.lib.2.cap.665 & ca.174.) Vom Hanff wie der gepflantzt soll werden, zeiget Plinius in obgemelten óτtern, unnd Palladius titulo quinto, des Hoτnungs oder Febτuarij.

Von der Krafft und Würckung.

Alle Hanff kreütter seind kalter qualitet, werden mehτ Eüsserlich dann in den leib gebτaucht, jedoch ist der samen nun mehτ auch in die kuchen under die Legumina gezelt. (Kuchen samen.)

Innerlich.

In Landt zů Francken, und auch an andern oτten, kocht man den Hanff samen zůr tåglichen speiþ, wie die gersten, aber in der warheit solche kost stehts gebτaucht, macht ein blóde kalten magen, dilgt auþ die wóτmde und krafft der natürlichen wercke. (Francken kost. Schad des Hanff samens.)

Hanff samen in milch gesotten und gedτuncken gantz warm, stillet und vertreibt den heissen dτuckenen hůsten.

Eüsserlich.

Die Seiler, unnd die jenige so sich spinnens erneren, wissen den besten bτauch unnd genŭþ der hanffkreütter, solches alles zůbeschτeiben ein eigen bůch bedóτfft. (Spinnen. Seiler kunst.)

Das grŭn hanff kraut oder ein gebτant wasser darvon, ist nutz zů aller hitz des haupts und anderer glider, darmit bestrichen, oder darüber gschlagen, sonderlich zům hitzigen Podagra, darüber gelegt. (Hitzig haupt, Podagra.)

Der safft vom kraut in die ohτen gethon, tódtet die würm darinnen, oder anders das darein geschloffen ist. (Würm in oτen.) [303]

Das wild hanff kraut zerstossen, und uber das rotlauffen und wild fewτ geschlagen, zertheilt das selbig mit hinlegung der hitz und schmertzen. (Rot lauffen.)

Van hennep. Kapittel 115.

Hoewel de hennep een algemeen bekend gewas in alle landen is dragen zich toch de beschrijving Dioscorides en Serapio niet geheel tezamen in dat ze schrijven de hennep heeft bladeren zoals appel loof. Nu weet ik geen geslacht van de appel wiens loof zich met het hennepkruid vergelijkt. Daarom de oude schrift weer vervalst zijn moet of moeten andere hennep kruiden (wat ik niet geloof dat ik niet geloof) gemeend hebben.

Onze hennep in Duitse landen is van een en dezelfde zaad twee geslachten. De ene en beste is die geelwitte kleine bloempjes gewint, vliegen daarvan zoals het stof zonder alle vrucht of zaden, wordt het eerste rijp. De stengel [301] is recht en hol, dun en tot linnen klederen deugdelijker dan de grote die zaden draagt. Dan diezelfde grote hennep plant gewint veel uitlopers in de hoogte zoals een matig boompje, de bast hangt vol ronde zaden aan de toppen in ronde schalen besloten, aller ding de gewone drijfkorrels gelijk. De bladeren van hennep zijn vast aan hen beiden gelijk, doch ene meer dan de andere. Ettelijke met zeven vingers, ettelijke met tien of twaalf zoals een uitgespreide hand aan te zien, elk blaadje of vingertje aan blad is naast om zoals een sikkel met kleine schaartjes gekerfd, de bladeren zijn ruig en zwartgroen. Deze beide hennep groeien van een en hetzelfde zaad hoe

het echter in de aarde toegaat zodat de ene vruchtbaar en de ander onvruchtbaar blijft is een geheim van de natuur. Moeten jaarlijks zoals andere zomerkruiden van zoete ronde zaden gezaaid worden.

De wilde hennep is een onkruid in ons land. En de beschrijving Dioscorides niet overeenkomstig. Dan deze onze wilde hennep heeft harige knoopachtige stengels, de bladeren daaraan ruig, de netel bladeren gelijk, de uitlopers bloeien aan de toppen, ettelijke bruin, ettelijke gans wit in de gestalte zoals de dovenetels. Het zaad is de tamme hennep aller ding gelijk, groeit op de oude grachten en muren, achter de tuinen en ongebouwde ruige oorden. Deze hennep stinkt erger dan die tamme, vergaan alle jaar tegen de herfst. (Galeopsis tetrahit.)

Van de namen.

(Cannabis sativa) De tamme dunne hennep die geen zaden geeft is vrijwel zeker dat vrouwtje, dan onze vrouwen noemen dezelfde Femel, quasi Femellam. De andere met de zaden noemt men hennep, hoewel Femel of Canabis sativa van andere Mascula gekomen is. Dioscorides libro 2 kapittel 157 noemt tamme hennep Cannabion, Asterion en omdat men zijl daaruit maakt ook Schebostrophon. Van hennep lees Apuleius kapittel 125. De wilde hennep echter die zich met stengel, zaden en wortels de Malva vergelijkt noemt Dioscorides Hydrastinam, Terminalem en Cannabim sylvestrum. Deze hennep [302] hebben we niet, Dioscorides heeft dan de ene tamme daarbij verstaan of is datzelfde kapittel overvloedig zoals ik denk. Dan hij zet van wilde hennep als eerste en daarna van tamme wat toch zijn gebruik niet is. Toch zo zegt Plinius libro 19 van drie geslachten, de beste noemt hij Mesam, de andere Milesiam, de derde Roseam, daar spreekt hij als van tamme hennep, gedenkt geen wilde, uitgezonderd in het twintigste boek kapittel 23 schrijft hij dat de hennep is de eerste keer in woud gevonden met zijn zwarte ruwe bladeren. Dit woord echter mag wel van onze hennep verstaan worden.

Boven dat vermeldt Dioscorides dat de wortel, stengels en zaden de Malva gelijk is en aan deze taal van Dioscorides moet een mangel zijn, oorzaak, het is nog de stengel, zaden of wortel de Malva gelijk, toch is het woord wel uit Plinius alzo te verhelpen dat men Dioscorides alzo leest; De hennep is zo het noch groen is de Malva gelijk’, in dat, zo gauw men de frisse groene hennep stoot en kneust en daarboven water doet en zo het een nacht blijft staan dan stijft of balt dat water tezamen, niet anders dan zoals van de Malva wortels die dergelijke werking doet. De Arabier Serapio kapittel 207 zegt Canabs en Scedenegi zijn hennep zaden en Scedenegi is de bloedsteen Hematiet en Sceheteregi is Fumus terre, duivenkrop. Van hennep zoals het geplant zal worden toont Plinius in opgenoemde oorden en Palladius titulo quinto, de hornungs of februari.

Van de kracht en werking.

Alle hennep kruiden zijn koude kwaliteit, worden meer uiterlijk dan in het lijf gebruikt, toch is het zaad nu meer ook in de keuken onder de Legumina geteld.

Innerlijk.

In het land Frankrijk en ook aan andere oorden kookt men de hennepzaden voor dagelijkse spijs zoals de gerst, maar in de waarheid zulke kost steeds gebruikt maakt een zwakke koude maag, delgt uit de warmte en kracht van de natuurlijke werken.

Hennep zaden in melk gekookt en gedronken gans warm stilt en verdrijft de hete droge hoest.

Uiterlijk.

De zijlmakers en diegene zo de kost met spinnen verdienen weten het beste gebruik en nut van de hennepkruiden, zulks alles te beschrijven een eigen boek behoeft.

Dat groene hennep kruid of een gebrand water daarvan is nuttig tot alle hitte van het hoofd en andere leden, daarmee bestreken of daarboven geslagen, vooral tot hete podagra, daarboven gelegd.

Het sap van kruid in de oren gedaan doodt de worm daarin of anders wat daarin geslopen is. [303]

Dat wilde hennep kruid gestoten en over de rode loop en wild vuur geslagen verdeelt datzelfde met neerleggen van de hitte en smarten.

Von Teutschen Flachs. CXVI.

Was mangelt den Teütschen an der kleidung und gewandt?haben sie nit jren Hanff und Flachs so wol, damit sie sich mógen zůr notturfft, ja auch zům uberfluþ bekleiden, als andere vólcker? Deþgleichen was mangels ist an wollen unnd seiden?haben sie nit schaaf und seinden würm als die Aegypter? Was hoffart dτinget dann und arme vógel, dz wir auch mŭssen Carmasein, Damast und Samat haben? O wie groþ ist der stoltz, so allein auþ dem Geit entspτingt, das sich niemandt an dem so Gott der Herτ reichlich unnd uberflüþig beschert hat, will ersåttigen lassen. Sicht man das alles nit tåglich an allen oτten, in der speiþ und tranck, von frembder specerey und gewürtz, in der artznei von frembden unbekanten schådlichen safften und gummi des Scamonij, des Turbith, der wilden Kürbis und dergleichen, also auch in metallen, und der stein, ist kein maþ noch ende. Gott wólle solchs wenden, und sich unser annemen, Amen.

(Forma.) Das klein dün schlecht kreütlin des Flachs, mit seinen kleinen dünnen Lynsen bletlin, liechtbloen violen, runden knópflin und bollen, und glatten bτaun bτeittem samen würt im Teütschen land, beinahe allenthalben gezielet in åckern und gårten, zům jar zweimal, eins gegen dem Glentzen, gegen sommer, und etwan auch gegen Herbst.

Der wild Flachs ist den erstgenanten zamen gantz gleich, doch grósser dicker, mit stengel und bollen, oben auffen da die bollen wachsen, vil neben reiþlin. Zwischen beden Flachsen ist kein underscheid, dann das die bollen am wilden Flachs in der Sonnen nit auffgehn wie am zamen, darumb so bald die bollen dürτ werden, můþ man die auþdτeschen, würt auch im Westerich vast gezielet in den åckern, gegen dem Sommer, würt etwan auff Habern åckern under der frucht gefunden. Die frembden Flachs lassen wir faren, liþ Plinium lib.xix.cap.j. (Westerich. Flachs ein gemartert kraut.)

Also ist der Flachs ein gemartert kraut in Teutschen land, bede von reichen (Y iiij) [304] und armen, den armen zůt noturfft, den reichen zům wollust, ja den edlen Fürstin und Gråffin kein schand, darmit zů kurtzweilen. Die plag unnd marter des Flachs seind unzalbar. Erstlich mit ropffen und reffen, dann schwerlich ertrenkt werden, darnach auff der heiden gedóτrt, von newen gedτoschen und geschlagen werden, dann můþ er sich lassen zerbτechten und schwingen, von diser marter můþ er durch die ståhle spieþ der ygeln oder hecheln geschlelfft sein, nach diser plag verbint man jn ein weil, thůt jn wider auff, zeucht jn von einander, henckt jhn an den galgen des rockens, da würt er geküþt, geleckt, und durch die finger gezogen, wider auffgewickelt, schnabs abgehaspelt, darnach von newen mit sieden unnd bτaten gemartert, ins kalt bad vom warmen gefürt, widerumb gehenckt, gedóτrt unnd mit kolben geplawt, uber den stock geleget, mit umbtreiben auff runden kugel gewunden, abgespůlt, auþgestreckt, als dann durch die engen strassen der weber geschirτ gefŭrt, in ein verbündtnuþ verknüpfft, mit flůchen und schelten durch einander geweben. Noch ist er dem ungefel nit entrunnen, můþ aller erst von den schneidern und negerin zerschnitten und zerstochen werden, kompt er dann nach der mater zů den ehτen, eilens beklagen sich die krancke gůtte dóchter, und allerlei gesindt, die wóllen alle sampt seiner nit entperen, da würt er zů windeln, zů pflastern und zůletst zů arþwüschen gemacht. Und so jederman vermeint es sei gar mit jm auþ, kompt er doch nach aller unehτe widerumb herfür, doch nit on plagen der wasser mŭlen, in den selben würdt er zerschnitten, gedτetten, gestampfft, erdτenckt unnd erhenckt hoch und nider, begeren als dann seiner von newem. Er würt gehoτsam dem Keiser und dem Hirten zů land und auff dem wasser, zů nutz und schaden, wie man jn bτauchen will. Der todt und absterben geschicht jm von fewτ und meüsen, die fressen jn gar, als můþ der gůt Flachs unnd was seins geschlechts ist, umbkommen. Den nutz und schaden dises krauts, samens, und was darvom kompt, zů beschτeiben ist keinem menschen müglich, dann ohn zweiffel kein kraut auff erden ist, das mehτ gebτaucht würt als Flachs und Hanff. Von disem handel hat Plinius geschτiben, lib xix.im anfang und ersten capitel. (Des Flachs nutz. Plinius lib.29.cap.i.)

Von den Namen.

Gleich wie in Gτiechischer unnd Latinischer zungen Leinen gedŭch, und das Flachskraut λίνομ oder Linum genent werden, also behelt der Flachs in unserm landt, er sei grŭn im feldt, oder zů spinnen bereit, seinen namen Flachs. Wiewol ettliche meinen der grŭn Flachs im feld sol Linum agreste, unnd Linocalamum heissen, unnd dargegen soll Leinen gedŭch Linum domesticum oder uτbanum genent werden. Sonst in Diosc.lib.ij.cap.xciiij.würt Linum Annon und Zeraphoes geheissen. Dise Arabes gedencken allein des leinsamens, und nennen jn Bizerichitem. Serapio cap.xxv.sagt Bazarichichen.

Von der Krafft und Würckung.

So vil nutz, so manchen unnutz und schaden richt man mit Flachs an, in aller welt, das alles und oτdenlich zůbeschτeiben, vermag keiner auff [305] erden, dieweil alle zeit newe fünd und künst, auþ dem Flachs werck ans liecht kommen. Plinius hat der selbigen stücklin beschτiben, lib.xix.cap.j. Wir wóllen den Flachs den weibern befelhen, und ein wenig van samen schτeiben, welcher ist von natur warm unnd feucht, ist derhalben als wol in den leib, als ausserhalb zůgeniessne.

Innerlich.

Leinsamen zerstossen und gepulvert, mit ein wenig pfeffer und honig vermischt zů einer Latwergen, davon zům tag zweier muscatnuþ groþ gessen, miltert den hůsten, und bτingt lust zů den natürlichen wercken.

So jemands Jnnerlich entzündt were, dem selbigen mag man den Leinsamen in wasser sieden, honig darunder mischen, und davon zů trincken geben, das uberig auþwendig auff den leib pflasters weiþ schlagen, dise artznei bekompt wol und ist dienstlich aller hand schmertzen zů stillen. (Hůsten. Ehlich werck. Entzündung. Schmertzen.)

Eüsserlich.

Zu erweichen die verstopffte můtter, die verschlossene derm, von wegen der zåhen feüchtigkeit. Jm Colica paþione mag man mit Leinsamen óli Eüsserlich den leib salben, oder den gekochten samen warm auffschlagen, unnd mit der gesottenen bτŭen und óli ein senffte Clysterung zůbereitten, wie ein jeden (so verstandt hat) gůt bedunckt. (Mûtter, Dårm, Colica paþio, Clisteria.)

Flachs samen und das óli darvon, ist gůt zů dem bτand, darmit gesalbt, und darüber geschlagen. (Bτandt.)

Gemelter samen unnd óli, lindern unnd erweichen allerhandt harte geschwår hinder den ohτen, am leib allenthalben, reinigt die haut under dem angesicht, der samen in wein gesotten und darmit geweschen. (Lindern, Erweichen, Angesicht.)

Diser samen mit so vil Kressen kraut zerstossen, mit honig erwallet, und uber die rauhe scharpffe negel gelegt, heilet und bτingt die selbige wider zu recht. (Scharpffe negel.)

Andere tugendt des Lynsamens, zůheilen, oder zů erweichen, mógen auþ obgenanten unzalbar erfunden werden. Ich geschweig das auch die Maler und Schτeiner des Leinsamen óli nit emperen mógen. (Maler und Schτeiner.)

Van Duits vlas. 116.

Wat ontbreekt de Duitsers aan de kleding en gewaad? Hebben ze niet hun eigen hennep en vlas zo goed waarmee ze zich mogen tot nooddruft, ja ook tot overvloed bekleden zoals andere volkeren? Desgelijks wat ontbreekt aan wol en zijde? Hebben ze geen schapen en zijnen wormen zoals de Egyptenaren? Welke hovaardigheid dringt dan een arme vogel dat we ook moeten karmozijn, damast en fluweel hebben? O, hoe groot is de trots zo alleen uit de geit ontspringt dat zich niemand aan die zo God de Heer rijkelijk die overvloedig beschoren heeft willen genoegen laten. Ziet men dat alles niet dagelijks aan alle oorden, in de spijs en drank van vreemde specerij en kruiden, in de artsenij van vreemde onbekende schadelijke sappen en gommen van scammonea, de turbith, de wilde kouwoerde en dergelijke, alzo ook in metalen en de stenen is geen maat noch einde. God wil zulks veranderen en zich onze aannemen, Amen.

Dat klein dun recht kruidje vlas met zijn kleine dunne linzen blaadjes, lichtblauwe violen, ronde knopjes en bollen en gladde bruin brede zaden wordt in Duitsland bijna overal geteeld in akkers en tuinen, in een jaar tweemaal, een tegen de lente, tegen zomer en wat ook tegen herfst.

Het wilde vlas is de eerstgenoemde tamme gans gelijk, doch groter en dikker met stengels en bollen, boven open waar de bollen groeien zijn veel zijtwijgjes. Tussen beide vlas is geen onderscheid, dan dat de bollen aan wilde vlas in de zon niet opengaan zoals aan de tamme, daarom zo gauw de bollen dor worden moet men die uitdorsen, wordt ook in Westerich vast geteeld in de akkers tegen de zomer, wordt wat op haver akkers onder de vrucht gevonden. Het vreemde vlas laten we varen, lees Plinius libro 19 kapittel 1.

Alzo is de vlas een gemarteld kruid in Duitsland, beide van rijken [304] en armen, de armen tot nooddruft, de rijken tot wellust, ja de edele vorstin en gravin geen schande daarmee de tijd te verdrijven. De plagen en martelen van vlas zijn ontelbaar. Eerst met slaan en wrijven, dan zwaar verdronken worden, daarna op de heide gedord, opnieuw dorsen en geslagen worden, dan moet het zich laten breken en slingeren, van deze marteling moet het door de stalen spies van de egel of hekel geslepen worden, na deze plaag verbindt men het een tijd, doet het weer open en trekt het van elkaar, hangt het aan de galg van de spinrok, daar wordt het gekust, gelikt en door de vingers getrokken, weer opgewikkeld, snavelvormig afgehaspeld en daarna opnieuw met zieden en braden gemarteld, in koud bad naar warme gevoerd, wederom gehangen, gedroogd en met kolven geplaagd, over de stok gelegd, met omdrijven op ronde kogel gewonden, afgespoeld, uitgestrekt en dan door de enge straten van het wever vaatwerk gevoerd, in een verbond geknoopt, met vloeken en schelden door elkaar geweven. Noch is het ongeval niet ontgaan, moet allereerst van de snijders en naaisters gesneden en gestoken worden, komt het daarna de moeder ter ere, snel beklagen zich de zwakke goede dochters en allerlei gezinde, die willen alle samen hem niet ontberen, daar wordt het tot windels, tot pleisters en tenslotte tot gattenwassers gemaakt. En zo iedereen meent het is geheel met hem uitkomt het toch na alle oneer wederom voort, toch niet zonder plagen van de watermolen, in dezelfde wordt het gesneden, getreden, gestampt, verdronken en opgehangen hoog en laag, begeren als dan het opnieuw. Er wordt gehoorzaam de keizer en de herders te land en op het water tot nut en schaden zoals men het gebruiken wil. De dood en afsterven geschiedt hem van vuur en muizen die vreten het geheel, als moet het goede vlas en wat zijn geslachten is omkomen. De nut en schade van dit kruid, zaden en wat daarvan komt te beschrijven is geen mens mogelijk, dan zonder twijfel geen kruid op aarde is dat meer gebruikt wordt dan vlas en hennep. Van deze handel heeft Plinius geschreven, libro 19 in aanvang en eerste kapittel.

Van de namen.

(Linum usitatissimum) Gelijk zoals in Griekse en Latijnse tong linnendoek en dat vlaskruid λίνομ of Linum genoemd worden alzo behoudt het vlas in ons land, het is groen in het veld of tot spinnen bereidt, zijn naam vlas. Hoewel ettelijke menen het groene vlas in veld zal Linum agreste en Linocalamum heten en daartegen zou linnendoek Linum domesticum of urbanum genoemd worden. Anders in Dioscorides libro 2 kapittel 94 wordt Linum Annon en Zeraphoes geheten. De Arabieren gedenken alleen de linnen zaden en noemen het Bizerichitem. Serapio kapittel 25 zegt Bazarichichen.

Van de kracht en werking.

Zo veel nut, zoveel onnut en schade richt men met vlas aan in de hele wereld en dat alles en ordelijk te beschrijven vermag geen op [305] aarde omdat altijd nieuwe vondsten en kunst uit het vlas werk aan het licht komen. Plinius heeft diezelfde stukken beschreven libro 19 kapittel 1. We willen de vlas de vrouwen aanbevelen en een weinig van zaden schrijven welke is van natuur warm en vochtig, is daarom alzo goed in het lijf als aan de buitenkant te genieten.

Innerlijk.

Lijnzaad gestoten en verpoedert met een weinig peper en honing vermengd tot een likkepot en daarvan per dag twee muskaatnoten groot gegeten milt het hoesten en brengt lust tot de natuurlijke werken.

Zo iemand innerlijk ontstoken is diezelfde mag men de lijnzaden in water zieden, honing daaronder mengen en daarvan te drinken geven, dat overig uitwendig op het lijf pleistervormig slaan, deze artsenij bekomt goed en is dienstig allerhande smarten te stillen.

Uiterlijk.

Te weken de verstopte baarmoeder, de besloten darm, vanwege de taaie vochtigheid. In colica passione mag men met lijnzadenolie uiterlijk het lijf zalven of de gekookte zaden warm opslaan en met de gekookte brei en olie een zachte klysma bereiden die elke (zo verstand heeft) goed lijkt.

Vlaszaden en de olie daarvan is goed tot de brandt, daarmee gezalfd en daarboven geslagen.

Gemelde zaden en olie verzachten en weken allerhande harde zweren achter de oren, aan lijf overal, reinigt de huid onder het aangezicht, de zaden in wijn gekookt en daarmee gewassen.

Deze zaden met zoveel kres kruid gestoten, met honing wellen en over de ruwe scherpe nagel gelegd heelt en brengt diezelfde weer terecht.

Andere deugd van de lijnzaden, te helen of te weken mogen uit opgenoemde ontelbaar gevonden worden. Ik zwijg dat ook de schilders en schrijnwerkers het lijnzaadolie niet ontberen mogen.

Von Lynkraut, Harnkraut, Dotter oder Flachskraut. CXVII.

Das aller gemeinst Lynkraut würt elen hoch, wachþt auff den ungebawten rechen, auff den mauren, inn den gärten, hinder den zeünen. Wa es ein mal hin gewonet, ist es nit bald zůvertilgen, dann es fladert hin und wider mit seinen weissen dünnen wurtzeln. Die recht haupt wurtzel ist schlecht under sich wachsend, von welcher schlagen vil andere auþ, die kriechen neben herundern, wie die Quecken. (Forma) Das kraut ist der kleinen gemeinen Wolffsmilch so ånlich, das mans kaum von einander scheiden kan, doch ist sie wol (wer acht hat) abzůsünd, uτsach, Wolffsmilch gibt milch safft dat thůt kein Lynkraut, wie dann der verþ laut. Esula lacteleit, sine lacte Linaria crescit. Uber das so gewint Lynkraut liechtgåle blůmen, wie die Rit [306] terspoτn gefoτmiert, welcher blůmen, spitzen und kåplin, als ein nabel oder Hundskopff anzůsehen. Mitten in disen blůmen seind gantz dotter gåle strómlin, ohn allen geruch, die werden zů runden knópffen oder bollen, mit bτeitten såmlin als des Entians, verschlossen.

(2.) Das ander geschlecht ist dem jetzgemelten gleich in allen dingen, auþgenommen die blůmen seind vil kleiner, bleich gål, und würdt auff ettliche åckern gefunden im Woτmþergaw, gegen der statt Altzen. (Altzen.)

(3. Lynkraut, Heliochrysus.) Das dτitt ist mit stengel und kraut dem gemeinen Lynkraut gleich, doch schóner und zårter, seine blůmen am gypffel der stengel seind neben einander gesetzt von farben unnd gestalt nit anderst dann die gåle Reinblůmen gefüllet, doch grósser und von farben rótter.

(4.) Zům vierdten wachþt ein dünnes Flachs stengelin, mit seinen schmalen bletlin bekleidet, auff den rauhen hohen feldern, etwan in den weckholter feldern. Das gewint in der hóhe schóne liechtbloe violen, in der gestalt und farb, wie der gemein Flachs, eins sŭssem geruchs, blŭet im Newmonat. [307]

(5.) Das recht und gemein Flachs kraut ist den Flachs so gar ånlich, das mans kaum vom Flachs absünderen kan, ist auch ein eintzig rundes stengelin, wachþt under dem Flachs, gewint vil kleiner holer spitziger secklin oder bollen, darinn ist vil gåler kleiner samen, dem gemeinen garten Creþ gleich. Am geschmack fŭþ, ein kóstlicher samen für die kleinen vógelin, von disem gewåchs würt ferner im zweien theil under den früchten geschτiben. (Vogel speiþ.)

Von den Namen.

Die zwei ersten nennt man Lynkraut, Harnkraut, Flachskraut, Scheiþkraut, und Nabelkraut, allein darumb das es dem Flachs ettlicher massen gleich ist. Etlich nennen es auch wild Wolffsmilch, dieweil es der selben auch gleich ist, zů Latin Pseudolinum, Linaria, Uτinalis, adulterina Esula. Aber die namen werden auch andern gewåchsen zůgeleget, sonderlich Uτinalis herba, zů Teutsch Harnkraut, gebŭrt sich dem Steinbτech, und der Ochsenbτech, Ononi, vom selben under den Disteln, oder doτnen auch gemelt worden. aber das gegenwertig harn oder Lynkraut, das man auch gål Ritterspoτn nent, wóllen ettlich under das capitel Osyris schτeiben, das laþ ich geschehen. (Plin.lib.30.cap.2.de Osyritide. Osyrites.) Mich will aber beduncken diþ kraut stünde ehτlicher under dem Hundskopff, zů Gτiechisch Cynocephala herba genant, das in Aegypten (wie Apion der Gτammaticus schτeibet) Osyrtes heiþt, damit die Magi auch jr wunder treiben, sonderlich wider zauberei, und ist das die uτsach. Die gåle blůmen am Lynkraut wa man sie recht an will sehen, würt man augenscheinlich finden das sich ein jede blům eim langen Hundskopff gleich gestalt hatt, zů dem allen so ist Lynkraut ein sonderlich experiment für rote augen, welches ich versůcht, und Hieronymus Bτaunschweig, deþgleichen Apuleius auch anzeigen. (Rote augen.) Besihe das lxxxvj.cap. Apulei vom Hundskopff, dz er Cynocephalion, Anthirrinon, Bucranion, Burτhinon, Ametiston, Pithecion Osyreostaphalion, und Canis cerebτum nent. Wiewol dese namen am aller meisten den Oτant oder Sterckkraut zůstehen. Jch acht aber es hab bei den alten, wie allzeit, nit jederman der kreütter wargenommen, ein jeder hat sein namen dargeschτiben, wie jhm gefallen haben, wie noch der bτauch ist, so vil lånder, so vil namen der kreütter. Jst nun Osyris unser Lynkraut, so hats den namen von dem erwürgten Kónig Osyris, der umb rhůms willen auþ Gτecia Aegypten gezogen ist, und folgens für Gott gehalten, welcher in der gstalt eins Ochsen angebetten woτden, wa dem also, wer billich das Anthirτinon Osyris genent würt. Dieweil unser Lynkraut mit gestalt eim Hundskopff, und das Anthirτinon einer kalbs nasen gleich sihet.

Das dτitt Lynkraut mit den schónen grossen Coτimben, oder gefülten runden blůmen, anzůsehen wie Rheinblůmen, wilt ich lieber der beschτeibung Diosc.nach, under das capitel Heliochτyson setzen, uτsach, das die bletter an disem kraut gantz spitzig unnd schmal seind, schier wie an der Stabwurtz, zů dem so wachþt es nit in den wålden, sonder am freien feld, under dem Himmel an den sandechten feuchten rechen. ((Heliochrysus.) Es sei nun Heliochτysus oder ein anders, so hab ichs nie hóτen Teütschen, was es für ein namen hab, darumb ich es umb der gestalt willen Lynkraut, unnd umb der blůmen willen groþ Rheinblůmen genent hab. (Groþ Rheinblůmen.) [308]

Das vierd auff den dürτen Heiden und weckholter feldern mit den bloem Flachs violen, hab ich auch nit hóτen nennen, hab jm den namen geben Heiden Flachs, der gestalt halben.

Das fünfft Flachs kraut, so allzeit im Flachs gefunden würt, mit dem gålen samen, nent man Doτt, wie man dann alle vitia der frücht Zizania oder Doτt nennen mag. Es ist aber ein rechtPseudolinum, in Gaw heiþt man es Dotterkraut, im Elsaþ Kimel unnd Kluel. Doch vom fünfften Lynkraut Pseudolinum genant, findestu im zweiten bůch under den früchten, im xxvij.capitel Flachs dottern geschτiben.

Von der Krafft und Würckung.

Das gemein Linaria ist ein Scheiþkraut, von art feüchter unnd doch warmer complexion, würt mehτ Eüsserlich dann Jnnerlich zů der artznei genommen, Darumb ist es Eüsserlich mehτ zů kŭlen dann zů wóτmen, sonderlich das gebτant wasser ubergegeschlagen.

Innerlich.

Das gebτant wasser von dem gemeinen Lynkraut, ein dτinck glåþlin voll, mit einem quinten Attich rinden gepulvert unnd gedτuncken macht streng harnen, soll allein den wassersüchtigen eingeben werden. (Streng harnen.)

Solchs wasser gedτuncken, foτdert den stůlgang, vertreibt die Gålsucht, sonderlich das kraut mit wein gesotten, und als dann gedτuncken, dienet auch also gebτaucht zů eróffnen die verstopffte leber. (Stůlgang, Gålsucht.)

Eüsserlich.

Lynkraut wasser oder der safft darvon in die augen gethon, vertreibet eigentlich die hitz und róte der augen. (Rote augen.)

Gedacht kraut mit dem safft und wasser, reinigt alle schåden, als Krebs und Fisteln darüber geschlagen und darmit geweschen. Gemelter safft vertreibt flecken und rynsamen under den augen, gehóτt für die hoffertigen weiber die gern schón angesichter hetten. (Schaden reinigen. Flecken, Rysamen.)

Von dem fünfften geschlecht, das im Flachs wechþt, Doτt genant, und zů den vógeln gebτaucht würt, steht geschτiben under den früchten.

Vom Heliochyso.

Das Lynkraut dz ich Heliochryson genent hab, ist Jnnerlich und Eüsserlich zů brτauchen.

Innerlich.

Das kraut mit seiner blůmen in wein gesotten und gedτuncken, macht harnen, treibt auþ bůlschafft unnd andere gifft, bekompt wol denen so im leib gebτochen seind, und gerunnen blůt bei jnen haben, solchs treibt er auþ, darzů erfoτdert es auch menses und secundinas. (Harnen, Bůlgiftt, Gerunnen blůt. Bτüch.)

Die blůmen gedóτrt, gepulvert und darvon ein halb lot mit wein ge [309] dτuncken nŭchtern, stillet den kalten hauptfluþ Catarτum. (Haupt fluþ.)

Eüsserlich.

Dempff und båder mit disen blůmen gemacht, hilfft zů den obernenten pτesten, des Steins, der lenden, Můtter und Hüfft schmertzen.

Die gedóτrte blůmen zů den kleidern gelegt, behŭt sie voτ den schaben und motten. (Lenden, Stein, Hüfft schmertzen, Schaben.)

Van lijnkruid, plaskruid, dooier of vlaskruid. 117.

Dat allergewoonste lijnkruid wordt 70cm hoog, groeit op de ongebouwde rekken, op de muren, in de tuin en achter de tuinen. Waar het eenmaal gewoond heeft is het niet gauw te verdelgen, dan het fladdert heen en weer met zijn witte dunne wortels. De echte hoofdwortel is recht onder zich groeiend waarvan slaan veel andere uit en die kruipen ernaast onder zoals de kweek. Dat kruid is de kleine gewone wolfsmelk zo gelijk dat men ze nauwelijks van elkaar scheiden kan, toch is ze goed (wie er op let) af te zonderen, oorzaak, wolfsmelk geeft melksap en dat doet geen lijnkruid zoals dan de vers luidt; Esula lacteleit, sine lacte Linaria crescit. Boven dat zo gewint lijnkruid lichtgele bloemen zoals de [306] riddersporen gevormd welke bloemen spitsen en kapjes als een navel of hondenkop aan te zien. Midden in deze bloemen zijn gans dooier gele lijntjes, zonder alle reuk en die worden tot ronde knoppen of bollen met brede zaadjes zoals de gentiaan besloten.

Dat andere geslacht is de net genoemde gelijk in alle dingen, uitgezonderd de bloemen zijn veel kleiner, bleek geel en wordt op ettelijke akkers gevonden in Wormser gaw tegen de stad Altzen.

De derde is met stengel en kruid het gewone lijnkruid gelijk, doch mooier en zachter, zijn bloemen aan top van de stengel zijn naast elkaar gezet en van kleur en gestalte niet anders dan de gele Rijnbloemen gevuld, doch groter en van kleur roder.

Als vierde groeit een dun vlasstengeltjes met zijn smalle blaadjes bekleedt op de ruwe hoge velden, wat in de jeneverbes velden. Dat gewint in de hoogte mooie lichtblauwe violen, in de gestalte en verf zoals het gewone vlas, een zoete reuk, bloeit in juli. [307]

Dat echte en gewone vlas kruid is het vlas zo geheel gelijk zodat men het nauwelijks van vlas afzonderen kan, is ook een enkel rond stengeltje, groeit onder het vlas, gewint veel kleine holle spitse zakjes of bollen, daarin zijn veel gele kleine zaden de gewone tuinkers gelijk. Aan smaak zoet, een kostbaar zaad voor de kleine vogeltjes, van dit gewas wordt verder in tweede deel onder de vruchten geschreven.

Van de namen.

(Linaria vulgaris en Linaria arvense) De twee eersten noemt men lijnkruid, plaskruid, vlaskruid, schijtkruid en navelkruid, alleen daarom dat het het vlas ettelijke mate gelijk is. Ettelijke noemen het ook wilde wolfsmelk omdat het die ook gelijk is, in Latijn Pseudolinum, Linaria, Urinalis en adulterina Esula. Maar die namen worden ook andere gewassen toegelegd en vooral Urinalis herba, in Duits plaskruid, behoort onder de steenbreek en de ossenbreek, Ononi, van dezelfde wordt onder de distels of dorens ook gemeld. Maar dat tegenwoordige plas of lijnkruid dat men ook gele ridderspoor noemt willen ettelijke onder dat kapittel Osyris schrijven, dat laat ik geschieden. Ik wil me echter bedenken dat dit kruid stond eerlijker onder de hondenkop, in Grieks Cynocephala herba genoemd dat in Egypte (zoals Apion de Grammaticus schrijft) Osyrtes heet waarmee de magie ook hun wonderen drijven, vooral weer toverij en is dat de oorzaak; De gele bloemen aan lijnkruid als men ze recht aan wil zien zal men ogenschijnlijk vinden dat elke bloem zich een lange hondenkop gelijke gestalte heeft, boven dat alles zo is lijnkruid een bijzonder experiment voor rode ogen, welke ik verzocht en Hieronymus Braunschweig, desgelijks Apuleius, ook aanwijzen. Bezie dat 86^ste kapittel Apuleius van hondenkop dat hij Cynocephalion, Anthirrinon, Bucranion, Burrhinon, Ametiston, Pithecion Osyreostaphalion en Canis cerebrum noemt. Hoewel deze namen aan allermeeste de orant of sterkkruid toestaat. Ik acht echter dat men heeft bij de ouden, zoals altijd, niet iedereen de kruiden waargenomen, iedereen heft zijn namen daar geschreven zoals hem bevalt heeft zoals noch het gebruik is zo veel landen zo veel namen van de kruiden. Is nu Osyris ons lijnkruid zo heeft het de naam van de verwurgde koning Osyris die vanwege roem uit Griekenland naar Egypte getrokken is en vervolgens voor God gehouden welke in de gestalte van een os aanbeden wordt, is dat alzo dan is het billijk dat Anthirrinon Osyris genoemd wordt. Omdat ons lijnkruid met de gestalte een hondenkop en dat Anthirrinon een kalf neus gelijk is.

Dat derde lijnkruid met de mooie grote corimben of gevulde ronde bloemen, aan te zien zoals Rijnbloemen, wil ik liever na de beschrijving Dioscorides onder dat kapittel Heliochryson zetten, oorzaak, dat de bladeren aan dit kruid gans spits en smal zijn, schier zoals aan het staafkruid, boven dat zo groeit het niet in de wouden, maar aan het vrije veld onder de hemel aan de zanderige vochtige rekken. Het is nu Heliochrysus of een andere, zo heb ik ze niet horen verduitsen wat het voor een naam heeft, daarom ik het vanwege de gestalte lijnkruid en vanwege de bloemen grote Rijnbloemen genoemd heb.[308]

(Linum tenuifolium) De vierde op de droge heiden en jeneverbes velden met de blauwe vlas violen heb ik ook niet horen noemen, heb hem de namen gegeven heiden vlas, vanwege de gestalte.

Dat vijfde vlas kruid zo altijd in vlas gevonden wordt met de gele zaden noemt men Dort, zoals men dan alle onkruid van de vrucht Zizania of Dort noemen mag. Het is echter een echte Pseudolinum, in Gaw noemt men het dooierkruid, in Elzas Kimel en Kluel. Doch van vijfde lijnkruid, Pseudolinum genoemd, vindt u in tweede boek onder de vruchten in 27^ste kapittel vlas dooiers geschreven.

Van de kracht en werking.

Dat gewone Linaria is een schijtkruid, van aard vochtig en toch warme samengesteldheid, wordt meer uiterlijk dan innerlijk in de artsenij genomen, daarom is het uiterlijk meer te koelen dan te verwarmen, bijzonder dat gebrande water overgeslagen.

Innerlijk.

Dat gebrande water van het gewone lijnkruid, een drinkglas vol met een quinten kruidvlier bast verpoedert en gedronken, maakt streng plassen, zal alleen de waterzuchtige ingeven worden.

Zulk water gedronken bevordert de stoelgang, verdrijft de geelziekte, vooral dat kruid met wijn gekookt en als dan gedronken, dient ook alzo gebruikt tot openen van de verstopte lever.

Uiterlijk.

Lijnkruid water of het sap daarvan in de ogen gedaan verdrijft eigenlijk de hitte en roodheid van de ogen.

Gedacht kruid met het sap en water reinigt alle schaden zoals kanker en lopend gat, daarboven geslagen en daarmee gewassen. Gemeld sap verdrijft vlekken en rimpels onder de ogen, behoort voor de hovaardige vrouwen die graag schoon aangezicht hebben.

Van het vijfde geslacht dat in vlas groeit, Dort genoemd, en tot de vogels gebruikt wordt staat geschreven onder de vruchten.

Van Heliochyso.

Dat lijnkruid dat ik Helichrysum genoemd heb is innerlijk en uiterlijk te gebruiken.

Innerlijk.

Dat kruid met zijn bloemen in wijn gekookt en gedronken maakt plassen, drijft uit gemeenschap en andere gif, bekomt goed diegenen zo in lijf gebroken zijn en gestold bloed bij zich hebben, zulks drijft het uit en daartoe bevordert het ook menstruatie en secundina.

Die bloemen gedroogd, verpoedert en daarvan een half lot met wijn [309] gedronken nuchter stilt de koude hoofdvloed catarre.

Uiterlijk.

Damp en baden met deze bloemen gemaakt helpt tot de opgenoemde gebreken, de steen, de lenden, baarmoeder en voeten smarten.

De gedorde bloemen bij de klederen gelegd behoed ze voor de schaven en motten.

Von Oτant oder Sterckkraut. CXVIII.

Die weiber im Westerich haben auch zů den Betten jhre sterck Streichkreüter, damit sie die sterck gål abbereitten, Im Elsaþ bτauchet man den wilden Saffran, in Woτmþsergaw die gålen Chamillen, die nennen sie Streichblůmen, an ettlichen oτten bτauchet man die acker Pfrymmen, oder gål Ferberblůmen genannt. Aber das kraut so wir jetz under handen haben, wachþt auff ungebawten hóffen, an den rechen und wegstrassen. Jm ersten jar gewinnt es kein stengel, sondern liget auff der erden, auþgespτeit, mit kleinen langen, gantz schmalen, schwartzgrŭne, gerumpften bletteren. Jm andern jar wachsen darauþ lange runde hole stengel, etwann zweier elen hoch, mit vilen åsten oder neben zincken. Der stengel ist unden herauffer mit schmalen langen blettern bekleidet, zůrings umbher. Die bletter vergleichen sich der gålen oder weissen viol bletter, doch lenger, grŭner und gerumpfft oder gefalten, an den stengelen seind unzalbar kleine bleich gåle blŭmlin nach einander gesetzt, zů allen seitten, gleich wie die blůmen an den Wullkreüttern. Auþ den blŭmlin wachsen auffgerissene bollen creütz weiþ zerschnitten, ein jedes knópflin anzůsehen wie ein kalbs antzlitt. Jn den selben naþlóchern ist das klein schwartz såmlin verboτgen, kleiner dann des Burgels samen. Diþ gewechs zielt sich selbs, gewint ein zimliche weisse schlechte wurtzel wie Fenchel, das kraut bτaucht man mit den stengeln zů gålen farben grůn unnd dürτ, die sterck gål zů ferben. (Ferbkraut.) [310]

Von den Namen.

Als der kunstreich Kónig Osyris von seinem bτůder Typhone umb kam, lieþ jn sein weib Jsis herτlich zů Memphis in der Aegyptischen statt zů der erden bestatten. Nit lang hernach als den Aegyptern ein Ochþ am selben oτt der begrebnuþ erscheine, vermeinten sie es wer jr Kónig Osyris, richten derhalben ein Ochsen auff, bawten jm ein tempel, betten den an als jren Gott. Nach disem Stier ist das kraut dτoben gemelt, auch Osyris genent woτden, wie dan gemeinlich alle fürnemige kreütter von den Kónigen und erfindern jre namen haben. Diþ gegenwürtig kalbs maul, oder Oτant, das man im Westerich Streichkraut nent, hieþ billicher Osyris, der gestalt halben, dann Linaria. Dieweil der lócheret samen an disem kraut de kalbs nasen ånlich ist, herwiderumb so hieþ Linaria der blůmen halben wol Cynocephalea, das man auch Osyritem in Aegypten genent hat. Wolan Dios.nent den Oτant im iiij.bůch cap.cxxviij. Antirτhinon, Anarτhinon, und sylvestrem Lycnidam. Galenus nennts Bucranion. Gaza, Antirτhizon. Zům andern, es mŭssen entweder vil kalbs nasen od Anrirτhina sein, dieweil jeder ein besonders hat, oder mŭssen der alten schτifft (wie ich fóτcht) abermals zerτissen oder versezt sein, uτsach, Theoph.lib.ix.de plant.histoτia cap.xxj.schτeibt diþ kraut sei dem Aparine gleich, dargegen vergeleichts Dioscoτides mit blettern und stengeln den Gauchheil Anagallis genant, herwiderumb schτeibt Marcellus Vergilius es sei einem Eppich Hedera gleich. Was ist nun ungleicher einand under den gewåchsen, als Aparine, das ist kleber kraut, und Anagallis und Hedera, herwiderumb so ist unser Oτant gemelter abmalung aller sampt auch keiner gleich. Das best aber und gewissest bei allen scribenten ist, das sie einhellig melden, der samen an disem gewåchs sei den kalbs nasen gleich, das sicht man an unseren Oτant am besten. Jch acht die woτt Dioscoτide von der abmalung Antiτhini solten also lauten. Der stengel mit den blettern seind den Violen (so man Leucoia nent) gleich, unnd die blŭmlin, den purpur blŭmlin Anagallidos. Wa Dioscoτides also gelesen würd, mócht man zům verstandt kommen, und ein gewisse Antiτhinon haben, wer aber bessers und gewissers herfür bτingen kan, den wóllen wir hóτen. Plinius lib.xxv.cap.ix.vergleicht sein Antirτhinon dem Flachs, das verstehe ich von dem obegschτibenen Lynkraut, und ist eben das Cynocephalea herba, von welchem Apuleius cap.lxxxvij.schτeibt. Also ist zůmercken das man under disen zweien Linaria und Antirτihnon kleinen underscheid gehapt hat. (Antirrhinon Plinij ist Linaria.)

Von der Krafft und Würckung.

Diþ kraut in unsern Westerich würt nit weitter dann zůr gålen farben erwólet (als ich verstehe) ettwas warmer unnd feüchter complexion, sein bτauch ist noch zůr zeit bei uns allein Eüsserlich.

Eüsserlich.

Dioscoτides sagt das Antirτhinon gůt seie für zauberei der bůlschafft, allein das man bei sich trage, als dann móge niemands durch Phil (Bůlschafft, lib.4.cap.128.) [311] tra oder andere abenthewer zů liebe betrogen werden. Zům andern soll es die jhenige so gedacht kraut bei sich haben, für jederman angenem unnd wert machen. Jch halt wol schóner und gåler, sonderlich wann sie sich darmit liessen ferben. (Superstitio.)

Die weiber sieden diþ kraut dürτ und grůn mit wasser und Alaun, machen also die bett schón gål darmit. (Bett streichen.)

Van orant of sterkkruid. 118.

De vrouwen in Westerich hebben ook tot de bedden hun strijkkruiden waarmee ze sterk geel van bereiden. In Elzas gebruikt men de wilde saffraan, in Wormser gaw de gele kamille, die noemen ze strijkbloemen, aan ettelijke oorden gebruikt men de akkerbrem of gele verfbloemen genaamd. Maar dat kruid zo we nu onderhanden hebben groeit op ongebouwde hoven, aan de rekken en wegstraten. In het eerste jaar gewint het geen stengel, maar ligt op de aarde uitgespreid met kleine lange, gans smalle zwartgroene, verfrommelde bladeren. Het volgende jaar groeien daaruit lange ronde holle stengels, ongeveer 140cm hoog met vele takken of uitlopers. De stengel is van onderaf met smalle lange bladeren bekleed ringsom. De bladeren vergelijken zich de gele of witte viool bladeren, doch langer, groener en gefrommeld of gevouwen, aan de stengels zijn ontelbaar kleine bleekgele bloempjes na elkaar gezet aan alle zijden, gelijk zoals de bloemen aan de wolkruiden. Uit de bloempjes groeien opengereten bollen kruisvormig gesneden, elk knopje aan te zien zoals een kalf aanzicht. In dezelfde neusgaten is dat kleine zwart zaadje verborgen, kleiner dan de postelein zaden. Dit gewas teelt zichzelf, gewint een matige witte rechte wortel zoals venkel, dat kruid gebruikt men met de stengels tot de gele kleur groen en droog die sterk geel te verven. [310]

Van de namen.

(Misopates orontium) Toen de kunstige koning Osyris van zijn broer Typhon om kam, liet zijn vrouw Isis hem heerlijk te Memphis in de Egyptische stad ter aarde bestellen. Niet lang hierna toen bij de Egyptenaren een os uit hetzelfde oord van de begrafenis verscheen meende ze het was hun koning Osyris, richten daarom een os op en bouwden hem een tempel en aanbaden hem dan aan als hun God. Na deze stier is dat kruid boven gemeld ook Osyris geoemd geworden zoals dan gewoonlijk alle voorname kruiden van de koningen en vinders hun namen hebben. Deze tegenwoordige kalfsmuil of orant dat men in Westerich strijkkruid noemt heet billijker Osyris vanwege de gestalte dan Linaria. Omdat de zaden met gaten aan dit kruid de kalfneus gelijk is, daar tegenover zo heet Linaria vanwege de bloemen wel Cynocephalea dat men ook Osyritem in Egypte genoemd heeft. Welaan Dioscorides noemt de orant in 4^de boek kapittel 128 Antirrhinon, Anarrhinon en sylvestrem Lycnidam. Galenus noemt het Bucranion. Gaza noemen het Antirrhizon. Boven dat er moeten toch veel kalfneuzen of Anrirrhina zijn omdat iedereen een bijzondere heeft of moet de oude schrift (waar ik bang voor ben) later verschreven of veranderd zijn, oorzaak, Theophrastus libro 9 de plantis historia kapittel 21 schrijft; dit kruid is de Aparine gelijk’, daartegen vergelijkt Dioscorides het met bladeren en stengel het guichelheil, Anagallis genoemd, daar tegenover schrijft Marcellus Vergilius het is een eppich, Hedera, gelijk. Wat is nu ongelijker bij elkaar onder de gewassen als Aparine? dat is klaver kruid, en Anagallis en Hedera, daar tegenover zo is onze orant gemelde tekening van alle samen ook geen gelijk. De beste echter en zekerste bij alle scribenten is dat ze eenstemmig melden, het zaad aan dit gewas is de kalfsneus gelijk, dat ziet men aan onze orant aan beste. Ik acht dat woord Dioscorides van de tekening Antirhini zou alzo luiden; De stengel met de bladeren zijn de violen (zo men Leucoia noemt) gelijk en de bloempjes de purperen bloempjes van Anagallidos. Wanneer Dioscorides alzo gelezen wordt mag men tot verstand komen en een zekere Antirhinon hebben, wie echter betere en zekerder voortbrengen kan die willen we horen. Plinius libro 25 kapittel 9 vergelijkt zijn Antirrhinon met vlas, dat versta ik van het boven geschreven lijnkruid en is even dat Cynocephalea herba waarvan Apuleius kapittel 87 schrijft. Alzo is te merken dat men onder deze twee Linaria en Antirrihnon klein onderscheidt gehad heeft.

Van de kracht en werking.

Dit kruid in ons Westerich wordt niet verder dan tot gele kleur aanbevolen (zoals ik versta), wat warme en vochtige samengesteldheid, zijn gebruik is noch ter tijd bij ons alleen uiterlijk.

Uiterlijk.

Dioscorides zegt dat Antirrhinon goed is voor toverij van de gemeenschap, alleen dat men het bij zich draagt als dan mag niemand door Philtra [311] of ander avontuur tot liefde bedrogen worden. Als andere zou het diegene zo gedacht kruid bij zich hebben voor iedereen aangenaam en waard maken. Ik hou wel van het mooie en gele, vooral wanneer ze zich daarmee lieten verven.

De vrouwen zieden dit kruid dor en groen met water en aluin, maken alzo de bedden schoon geel daarmee.

Von Herbst oder Ernrosen. CXIX.

Dise grosse (1.) Winter Rosen zielt man von samen, welcher zů rings umb wie ein runds keþlin in eim grŭnen wollechten hülsen zůsamen verfaþt ist, wann man den samen sået, gehn zům ersten zwei runder blettlin hellers bτeit herfür, darnach runde Pappel bletter, der kommen vil jelenger je grósser, ettlich spannen weit. Jm andern jar gegen dem Bτachmonat stossen die stóck jre runde stengel jnwendig vol marcks, auþwendig mit rauhen rund (Z ij) [312] blettern bekleidet, deren werden etliche zerspalten mit fünff spitzen od fingern, wie das kraut Sinaw. Die stengel werden etwan dick und lang, als die heselen gerten, zwischen den blettern und stengeln wachsen die knópff und rosen herfür, das wert mit blŭen unnd auþfallen vom Newmonat an biþ in den kalten winter. Ein theil der rosen gehn auff, die andern fallen auþ, etlicher samen zeittigt, der ander felt auþ, und das weret für und für. Die rosen werden etlich gantz weiþ, die anderen schón leibfarb, etliche gantz rot, etlich schwartz blůt rot gefüllet, und ungefüllet on allen geruch. Die wurtzel an allen geschlechten wechþt lang, glat, und weiþ, jnwendig zåhe, glat unnd schlüpfferig, werden wie andere zame blůmen in den gårten auffgepflanzt.

(Sigmarz wurtz.) Das wild geschlecht diser rosen findt man auff ungebawten feldern, und an den grasichten rechen wachsen, gewint gål, weisse lange wurtzeln, zweier finger dick. Die bletter rund, aber ein jedes blat tieff zerschnitten, mit v.oder vj.fingern zerkerfft. Die runden stengel wachsen elen hoch, dτagen im Newmonat schóne rote leibfarbe róþlin, etlich auch gantz weiþ, kleiner in allen dingen weder die zamen. Der samen ist auch wie kåþlin rund zůsamen gedτungen, so er in den hülsen schwartz und dürτ würt, felt er auþ, andere junge stócklin fürters zůbτingen. Die recht und zame Alcea ist schóner und grósser, kam mir erstmals vom Nŭremberg. Darvon weitter im andern theil.

Von den Namen.

Dise edele Rosen nent man zů Metz (Metz.) Rosa ultra Marin, unnd heissen bei uns Ern, Herbst, oder Winter rosen, der zeit halben, dann sie blŭen in der Ern biþ in Winter, und ist die recht zam Malva, garten Papplen, ziehe mich das auff den alten Theophτastum, der schτeibt lib.j.de Plantis cap.v. Malva wachs in vj.oder vij.monaten, gleich einem baum hoch, mit dicken stengeln, die man als ståb oder als stecken bτauchen móge, darzů stimpt Diosc.lib.ij.cap.cix.und nent sie Malachen, Anthema, Diadema, Chocoτtem, Capτe lienem, Muris caudam, Malvam hoτtensem. Und ist die rosa bei den alten Griechen νόλχη genent woτden, wie dan der alt Plautus in Aulularia, die purpur Ferber Molochinarios nent. Jn Columella lib.x. Et Moloche prono sequiter quæ vertice solem. (Plautus in Aulularia.)

Das ist Pappel, keret sich stehts zů der Sonnen, welches man war nimpt an den kleinen Papplen, die alle zeit jr bletter und róþlin gegen der sonnen wenden. Dise rosen nent man auch Malvam Romanam, Rómisch Pappeln.

Das wild geschlecht der obgemelten rosen ist Sygmars wurtz, oder Symons wurtzel, in Diosc. Alcea, lib.ii.cap.clv.und Plinius lib.xxvij.cap.iiij. Barbarus meint es sei cauda Leonis, davon die Poeten schτeiben, andere wóllen es Peristerion nennen, das der Verbena zůstehet, und dem fumaria, davon dτoben im lxix.capitel gemelt ist. Die Araber nennen den grossen Pappel samen Bizeri Ratmi, unnd dise zame Pappel Molochia Serap.cap.cxlix.oder Muluchia arboτea. Avicenna lib.ij.ca.cxcix. Der namen Alcea würt auch in Diosc.dem Alisma zůgelegt, lib.iij.cap.clx.

Von der Krafft und Würckung.

Zame und wilde Ernrosen, deþgleichen alle geschlecht der grossen unnd [313] kleinen Papplen, sampt der Ybisch wurtzeln, seind alle sampt feüchter art, einer mittelmaþigen temperatur, sagt Constantinus lib.v.cap.xvj.zů allerhand pτesten, jnnerlich und eüsserlich sehτ dienstlich unnd heilsam, mógen derhalben nit unbillich under die Kuchen oder Sallat kreůtter genommen werden. (Constantinus. Kuchen kraut, Bauch erweichen.) Es seind aber die zamen in allen dingen die krefftigsten und in sonderheit den bauch zůerweichen, dann also schτeibt Martialis. Exoneraturas aluum mihi villica Malvas

Attulit, & varias quas habet hortus opes.

Ernrosen kraut, wurtzel oder samen, in milch oder wein gesotten, und etliche tag dasselbig gedτuncken, benimpt den heissen hůsten, heilet die verseerte lung, und ist ein sonderlich artznei für die schwindsucht. (Heissen hůsten, Verserte lung. Schwind sucht.) Welche nun mit solchen kranckheiten beladen, die selbigen sollen in aller speiþ und tranck stehts Pappeln kreütter, wurtzeln und samen bτauchen, wie sie das mógen einbτingen. Hie mag man auþ den rosen oder kreütteren syrupas, Conservas, oder zucker bereitten, wie von andern blůmen.

Was hie von disen Herbst rosen geschτiben würt, soll von allen Pappeln verstanden werden.

Pappel kreütter und wurtzel, mit Fenchel und ånis gesotten in wein, und gedτuncken, bτingt den seügerin vil milch. (Frawen milch.)

Das also genossen, legt den schmertzen der verseerten dårm, der blasen, und macht den harten stůlgang fertig. (Verserte derm. Blasen, Stůlgang.)

Ein wasser von Ernrosen oder andern Pappeln gebτant, und stehts gedτuncken, ist ein edel wasser zů allen Jnnerlichen hitzen der feber, es kŭlet und erweicht alle Lungen unnd seiten geschwår, Peripleumoniam unnd Pleurisin. (Hitzig feber, Peripleumonia, Pleurisis.)

Das wasser in gemelter massen gedτuncken, heilet und miltert rote růr, das hitzig geschwår der můtter, der nieren und blasen. Solches thůt auch der samen in krefftiger hŭner bτŭen gesotten und gedτuncken. (Rote růr.)

Das wild geschlecht Simons wurtzel genant, mit kraut und wurtzel in wein oder wasser gesotten und gedτuncken, stillet das Grimmen der dårm, bekompt wol und heilet alle Jnnerliche bτüch und verseerung. Gτimmen. Bτüch.

Eüsserlich.

Herbstrosen und alle Pappel blůmen in wein oder wasser gesotten, etwan honig und Alaun darzů genommen, nach gelegenheit der pτesten, heilen und seübern die feüle im mund, in hals, unnd wa ein geschwår oder verseerung ist, darmit gargarisisiert und ein weil im mund gehalten. (Feüle im mund, Halþ.)

Die rosen in wasser gesotten, oder ein wasser darauþ gebτant, ist bewert für die bτeüne, für alle Jnnerlich und Eüsserlich hitz, für S. Anthonius fewτ, für halþ geschår, und alle andere geschwulst, darmit gegurgelt, und Eüsserlich ubergelegt mit leinen dŭchlin. (Bτeüne. S. Anthonius fewτ.)

Das wasser oder der safft der Pappeln heilen auch die stich aller Bynen und Hoτnissen, darmit gesalbet. (Bynen stich, Hoτnissel.)

Oeli von Pappeln blůmen gemacht, unnd darmit bestrichen, behŭt den (Z iij) [314] menschen voτ den jmen, das er nit gestochen würt.

Papple kraut und wurtzel in harn gesotten, und darmit gezwagen, vertreibt den fliesssenden erbgrindt, und die schŭpen auff den haupt. (Erbgrindt.)

Pappel wasser heilet alle hitzige wunden, und fürdert die selbig zůr heilung. (Schůppen, Wunden.)

Man mag alle eüsserliche geschwår am gantzen leib, mit Pappelkraut, wurtzel unnd samen resolvieren und weich machen, etliche nemen Reinschmaltz darundern. (Geschwår weichen.)

Für die geschwollene Leber, miltz und můtter, soll man nemen Pappel kraut, wurtzel und samen, und mit gersten mål ein wasser sieden, darunder mischen baum óli, oder rosen óli, darauþ ein pflaster machen, und darauff schlagen, das resolviert, zertheilet unnd erweicht alle hitzige geschwår. Gemelte pflaster leschen auch andere hitz, des wilden fewτ, den kalten bτand, und zeugt auþ doτn und spτeissen. (Geschwollene Leber, Miltz, Můtter, Kalten Brant, Wild fewer, Doτn, Spτeissen.)

Zů allen Clystierungen soll man dise blůmen, wurtzel und samen umb der heilung willen erwólen. (Clystierung.) Welche mit dem stein bekümmert seind, die sollen ein sack vol Pappel kraut und wurtzel in einem kessel mit water sieden, und darinn baden, das erweicht und eróffnet die enge verschlossenen geng zů der blasen. Solch bad zů den fŭssen gebτaucht, zeücht die auffgestigene flüþ vom haupt. (Steinbåder.)

Jn summa Ernrosen, Simons wurtzel, kåþ Pappel und Ybisch mógen zů allen schmertzlichen unnd hitzigen pτesten des gantzen leibs für andere kreütter erwólet werden. (Hauptflüþ, Für alle leibs gebresten.)

Van herfst of oogstrozen. 119.

Deze grote winter rozen teelt men van zaden welke ringsom zoals een rond kaasje in een groen wollige huls tezamen vervat is, wanneer men de zaden zaait gaan als eerste twee ronde blaadjes dubbeltje breed voort, daarna ronde kaasjeskruid bladeren die komen veel en hoe langer hoe groter, ettelijke zeventien cm wijdt. In andere jaar tegen juni stoot die stek zijn ronde stengels, inwendig vol merg, uitwendig met ruwe ronde [312] bladeren bekleedt, van die worden ettelijke gespleten met vijf spitsen of vingers zoals dat kruid Alchemilla. De stengels worden wat dik en lang zoals de hazelaarstwijgen, tussen de bladeren en stengels groeien de knoppen en rozen voort, dat wordt met bloeien en uitvallen van augustus aan tot in de koude winter. Een deel van de rozen gaan open, de anderen vallen uit, ettelijke zaden rijpen, de andere valt af en dat gaat door en door. De rozen worden ettelijke gans wit, de andere schoon vleeskleurig, ettelijke gans rood, ettelijke zwart bloedrood gevuld en ongevuld zonder alle reuk. De wortel aan alle geslachten groeit lang, glad en wit, inwendig taai, glad en slijmerig, worden zoals andere tamme bloemen in de tuinen opgeplant.

Dat wilde geslacht van deze rozen vindt men op ongebouwde velden en aan de grasachtige rekken groeien, gewint geelwitte lange wortels, twee vingers dik. De bladeren rond, maar elk blad diep gesneden en met 5 of 6 vingers gekerfd. De ronde stengels groeien 70cm hoog, dragen in juli mooie rode vleeskleurige roosjes, ettelijke ook gans wit, kleiner in alle dingen dan de tamme. Het zaad is ook zoals een kaasje rond tezamen gedrongen en zo het in de hulzen zwart en dor wordt valt het uit om andere jonge stekjes verder te brengen. De echte en tamme Alcea is mooi en groter, kwam me de eerste keer van Nuremberg. Daarvan verder in andere deel.

Van de namen.

(Alcea rosea, Malva alcea) Deze edele rozen noemt men te Metz Rosa ultra Marin en heten bij ons oogt, herfst of winter rozen, vanwege de tijd, dan ze bloeien in de oogst tot in de winter en is de echte tamme Malva, tuin pappel, zie me op de oude Theophrastus die het beschrijft libro 1 de Plantis kapittel 5; Malva groeit in 6 of 7 maanden gelijk een boom hoog met dikke stengels die men als staf of als stek gebruiken mag’, daartoe stemt Dioscorides libro 2 kapittel 109 en noemt het Malachen, Anthema, Diadema, Chocortem, Capre lienem, Muris caudam en Malvam hortensem. En is de rosa bij de oude Grieken νόλχη genoemd geworden zoals dan de oude Plautus in Aulularia die de purper verver Molochinarios noemt. In Columnella libro 10 Et Moloche prono sequiter quæ vertice solem.

Dat is pappel, keert zich steeds naar de zon wat men waarneemt aan de kleine pappel die altijd zijn bladeren en roosjes tegen de zon wendt. Deze rozen noemt men ook Malvam Romanam, Romeinse pappel.

Dat wilde geslacht van de opgenoemde rozen is sigmaarts kruid of Simons wortel, in Dioscorides Alcea libro 2 kapittel 155 en Plinius libro 27 kapittel 4. Barbarus meent het is cauda Leonis waarvan de poëten schrijven, andere willen het Peristerion noemen wat de Verbena toestaat en de Fumaria waarvan boven in 69^ste kapittel gemeld is. De Arabieren noemen de grote pappel zaden Bizeri Ratmi en de tamme pappel Molochia, Serapio kapittel 149 of Muluchia arborea, Avicenna libro 2 kapittel 199. De naam Alcea wordt ook in Dioscorides de Alisma toegelegd libro 3 kapittel 160.

Van de kracht en werking.

Tamme en wilde oogstrozen, desgelijks alle geslachten van de grote en [313] kleine pappel, samen met de Malva wortels zijn alle samen vochtige aard, een middelmatige temperatuur zegt Constantinus libro 5 kapittel 16 tot allerhande gebreken, innerlijk en uiterlijk zeer dienstig en heilzaam, mogen daarom niet onbillijk onder de keuken of salade kruiden genomen worden. Het zijn echter de tamme in alle dingen de krachtigste en vooral de buik te weken, dan alzo schrijft Martialis; ‘Exoneraturas aluum mihi villica Malvas

Attulit, & varias quas habet hortus opes’.

Oogstrozen kruid, wortel of zaden in melk of wijn gekookt en ettelijke dagen datzelfde gedronken beneemt de hete hoest, heelt de bezeerde long en is een bijzondere artsenij voor de duizelziekte. Welke nu met zulke ziektes beladen zijn, diezelfde zullen in alle spijs en drank steeds pappel kruiden, wortels en zaden gebruiken, hoe ze dat mogen inbrengen. Hier mag men uit de rozen of kruiden siropen, conservas of suiker bereiden, zoals van andere bloemen.

Wat hier van deze herfstrozen geschreven wordt zal van alle pappels verstaan worden.

Pappelkruiden en wortel met venkel en anijs gekookt in wijn en gedronken brengt de zoogster veel melk.

Dat alzo genoten legt de smarten van de bezeerde darm, de blaas en maakt de harde stoelgang klaar.

Een water van oogstrozen of andere pappels gebrand en steeds gedronken is een edel water tot alle innerlijke hitte van de koorts, het koelt en weekt alle longen en zijde zweren, Peripleumoniam en Pleuris.

Dat water in gemelde mate gedronken heelt en milt rode loop, de hete zweren van de baarmoeder, de nieren en blaas. Zulks doet ook het zaad in krachtiger hoender brei gekookt en gedronken. Dat wilde geslacht, Simons wortel genoemd, met kruid en wortel in wijn of water gekookt en gedronken stilt dat grommen van de darm, bekomt goed en heelt alle innerlijke breuk en verzering.

Uiterlijk.

Herfstrozen en alle pappel bloemen in wijn of water gekookt, wat honing en aluin daartoe genomen naar gelegenheid van de gebreken, helen en zuiveren de vuilheid in mond, in hals en waar een zweer of bezering is, daarmee gegorgeld en een tijd in mond gehouden.

De rozen in water gekookt of een water daaruit gebrand is beweerd voor de mondblaartjes, voor alle innerlijke en uiterlijke hitte, voor St. Anthonius vuur, voor halszweren en alle andere zwellingen, daarmee gegorgeld en uiterlijk overgelegd met linnen doekjes.

Dat water of het sap van de pappels helen ook de steek alle bijen en horzels, daarmee gezalfd.

Olie van pappel bloemen gemaakt en daarmee bestreken behoed de [314] mensen voor de bijen zodat hij niet gestoken wordt.

Pappel kruid en wortel in plas gekookt en daarmee gedweild verdrijft de vloeiende erwtschurft en de schilfers op het hoofd.

Pappel water heelt alle hete wonden en bevordert diezelfde tot heling.

Men mag alle uiterlijke zweren aan ganse lijf met pappelkruid, wortel en zaden oplossen en week maken, ettelijke nemen Rijnvet daaronder.

Voor de gezwollen lever, milt en baarmoeder zal men nemen pappelkruid, wortel en zaden en met gersten meel een water zieden, daaronder mengen olijvenolie, of rozenolie, daaruit een pleister maken en daarop slaan, dat lost op, verdeelt en weekt alle hete zweren. Gemelde pleister lest ook andere hitte, het wild vuur, de koude brandt en trekt uit doorn en spiesen.

Tot alle klysma ‘s zal men deze bloemen, wortel en zaden vanwege de heling aanbevelen. Welke met de steen bekommerd zijn die zullen een zak vol pappel kruid en wortel in een ketel met water zieden en daarin baden, dat weekt en opent de enge besloten gang tot de blaas. Zulk bad tot de voeten gebruikt trekt de opgestegen vloed van hoofd.

In summa, oogstrozen, Simons wortel, kaasjeskruid en Malva mogen tot alle smartelijke en hete gebreken van het ganse lijf voor andere kruiden aanbevolen worden.

Von gemeinen Kåsz Pappeln. CXX.

Der gemeinen (1.) Pappeln seind auch zwei geschlecht, die groþ und die klein, wachsen bede auff ungebawten erdtrich, in den dóτffern, auff den gassen neben den zeünen, in den gårten, auff den kirchhófen, fast allenthalben. Die gemeinst und aller geringst ist die aller gebreuchlichst zü unseren zeitten bei den Doctoτn, gewint runde bletter, und leibfarbe róþlin, mit kleinen bτaunen åderlin underzogen, der stengel würt etwan elen lang, auþ den róþlin die an den stengel wachsen werden kleine runde keþlin, das ist der samen, damit die kinder auff den gassen spielen.

(2.) Die ander Pappel ist mit bletter, wurtzel, stengel und samen grósser, lenger und dicker, dann die gemein, welcher blůmen werden grósser, von farben rótter, mit vilen bτaunen äderlin zertheilt, in der gestalt wie die blŭet an der Sygmars wurtzel. Etliche meinen dise Pappeln wenden jre bletter stehts der Sonnen nach, das macht die uberflüssigkeit des saffts und feüchtigkeit, besehe Columellam lib.x. Auþ disen und andern Pappeln mag man sallat machen, besehe darüber Platinam lib.iiij. (Columella.)

Von den Namen.

Pappel ist in Westerich ein gemeiner nam, dann es werden alle bτeite kreütter, sonderlich die man nit wol kent mit den namen Pappel genent, ander zů underscheid der andern nennen sie die klein Malvam umb des scheübelechten samens willen Keþ Pappeln, und Hasen oder Genþpap [315] pel. Die ander und grósser nent man Roþpappel, gehóτen bede under das Malachi Dioscoτides, und seind alle mit dem namen Malva agrestis gemeint. Jn Serap.cap.cxlix.heiþt Malva Cubeze, und der klein Pappel samen Bizeri Chubeiz. (Avic.199.) Malva hat den namen amolliendo, dann sie erweicht auch den harten bauch, umb des willen nent sie der alt Varτo auch Molvam. (Harten Bauch. Varro.)

Von der Krafft und Würckung.

Die gemein keþ pappeln seind etwas warmer feuchter qualitet, haben alle Würckung der zamen, Jnnerlich und Eüsserlich zů nutzen. Besihe den Titel Malva Galeni, lib.ij.de alimentoτum facultatibis.

Innerlich.

Plinius schτeibt welcher allen tag ein trunck thů von Papplen safft, der sei den selbigen tag für allen zůfallende kranckheiten behŭt. (Zůfallende kranckheit.)

Der safft von Pappeln gemacht, ist gůt eingedτuncken für die fallende kranckheit. (Fallende sucht.)

Die zarte rohe Pappel bletter mit saltz gessen, wie ein ander Sallat, heilet dz augengeschwår, in den augen winckeln, Aegilops oder wóτner genant, doch soll man Pappele bletter zerstossen mit honig und dasselbig darauff binden. (Aegilops. Wóτner.)

Eüsserlich.

Pappel mit der gantzen substantz ist zů aller pτesten und geschwulsten gůt, wie dτoben von der Ernrosen geschτiben ist. (Geschwulst.)

Van gewone kaasjeskruid. 120.

De gewone pappels zijn ook twee geslachten, de grote en de kleine, groeien beide op ongebouwd aardrijk, in de dorpen, op den gaten naast de tuinen, in de tuinen, op de kerkhoven, vast overal. De algemeenste en aller geringst is die aller gebruikelijkste in onze tijden bij de doctors, gewint ronde bladeren en vleeskleurige roosjes met kleine bruine adertjes doortrokken, de stengel wordt ongeveer 70cm lang, uit de roosjes die aan de stengel groeien worden kleine ronde kaasjes, dat is het zaad waarmee de kinderen op de straten spelen.

De andere pappel is met bladeren, wortel, stengel en zaden groter, langer en dikker dan de gewone wiens bloemen worden groter, van kleur roder en met vele bruine adertjes verdeelt, in de gestalte zoals de bloei aan de sigmaarts wortel. Ettelijke menen deze pappels wenden hun bladeren steeds naar de zon, dat maakt de overvloed van het sap en vochtigheid, bezie Columella libro 10. Uit deze en andere pappels mag men salade maken, bezie daarvoor Platinius libro 4.

Van de namen.

(Malva pusilla en Malva rotundifolia) Pappel is in Westerich een gewone naam, dan het worden alle brede kruiden en vooral die men niet goed kent met de naam pappel genoemd, ander tot onderscheidt van de anderen noemen ze de kleine Malva vanwege de schijfachtige zaden kaas pappels en hazen of ganspappel. [315] De andere en grotere noemt men rospappel, behoren beide onder dat Malachi Dioscorides en zijn alle met de naam Malva agrestis gemeend. In Serapio kapittel 149 heet Malva Cubeze en de kleine pappel zaden Bizeri Chubeiz. Malva heeft de naam amolliendo, dan ze weekt ook de harde buik, daarom noemt de oude Varro het ook Molvam.

Van de kracht en werking.

De gewone kaaspappels zijn wat warme vochtige kwaliteit, hebben alle werking van de tamme innerlijk en uiterlijk te gebruiken. Bezie de titel Malva Galenus libro 2 de alimentorum facultatibis.

Innerlijk.

Plinius schrijft welke alle dagen een dronk doen van pappel sap die is dezelfde dag voor alle toevallende ziektes behoed.

Het sap van pappel gemaakt is goed ingedronken voor de vallende ziekte.

De zachte ruwe pappel bladeren met zout gegeten zoals een andere salade heelt de ogenzweer in de ooghoek, Aegilops of wórner genoemd, toch zal men pappel bladeren stoten met honing en datzelfde daarop binden.

Uiterlijk.

Pappel met de ganse substantie is tot alle gebreken en zwellingen goed zoals boven van de oogstrozen geschreven is.

Von Ybischwurtz. CXXI.

Ybbisch ist gantz ein besonder wollecht weich geschlecht der Pappeln. Und on zweiffel die heilsamst, wie dann jr nam Althea selbs bezeügt, darumb sie auch bei den wundartzten bτeuchlicher ist dann andere wurtzel. (Althea Quare.) Wachþt am liebsten an den feuchten oτten, als inn den awen, nahe (Z iiij) [316] bei den wasser gråben, auff den weihern, und auch in den gårten, da sie hin gepflantz würt. (Forma.) Dise weisse glatte wurtzel des Ybisch würdt bald groþ, gewint vil neben zincken, stosset jårlichs newe bτaunfarbe euglin wie Alantwurtzel, darauþ werden lange runde stengel gegen dem Meien, voller eschenfarber wollechter bletter bekleidet, biþ oben aussen. Zwischen den weichen blettern unnd runden stengelin wachsen die weisse róþlin oder schellen (deren etliche auch bleich gål werden) herfür, in einem jeden róþlin ein bτaunes harechts kólblin. Gegen den Newmonat blŭen die Ybisch kreütter. Der samen ist wie der gemeinen Pappeln, doch grósser, am geschmack sŭþ, glatt, schlüpfferig wie leymen.

Von den Namen.

Ybisch wurtzel hieþ auch wol Heilwurtz oder hilffwurtz, von jren namen άλδάια welchs zů latin nichts ander ist, dann Medica, sonst heiþt sie Ebiscus unnd Hibiscus, davon on zweifel jr Teutscher name Ybisch kompt. (Hilffwurtz. Medica.) Plinius lib.xix.cap.v.nent Pastinacam Hibiscum das soll uns hie nit jτren. Galenus Anadendτomalachen, das ist Arboτea et arboτescens Malva, dise namen stünden fŭglicher der Winterτosen zů. Jn Barbaro heiþt Ybisch Aristalthea. Theophτastus und Macer nennen sie bede Agrestem Malvam, welcher namen der gemeinen Pappel zůsteht. Ettliche nennen sie Olus Judaicum, Juden kraut. Jn Dioscoτide lib.iij.cap.cliiij.heiþt sie Althea, und Jbiscus, sagt darbei das sie ein art der wilden Pappel sei, daher jr der namen agrestis Malva bliben ist, doch kent jederman Ybisch, und die gemeine weg Pappelen. Unsere Medici bτauchen Ybisch sehτ, und nennen sie Malvavisum, und Bis malvam, das ist, doppel Pappel, villeicht umb jrer heilsamen tugent willen, deren man vil unnd sichtbarlich an der wurtzel mehτ dann an den runden blettern befindet. Dise wurtzel zerstossen, und in wasser gelegt, macht das wasser gestehn, wie die Walwurtz, freilich ein treffenlich Chur unnd hilff zům bauchfluþ. Serapio cap.lxxvj.nent Altheam, Chitini, und spτicht sie heiþ Rosazaneni, das verstehe ich auch von der Ernrosen. Herwiderumb im ccvij.capitel sagt er Alfa sei Althaea. (Theophr.lib.9.cap.19. Wasser gestehen, Bauch fluþ.) [317]

Von der Krafft und Würckung.

Under allen Pappeln würt der Ybisch umb seiner heilsamen tugent willen herfür gezogen, allen årtzeten in den leib unnd auþwendig zůbτauchen, ein notwendige gewåchs. Jst von natur etwas warm unnd dτucken.

Innerlich.

Ybisch wurtzel in wein oder honig wasser gesotten unnd gedτuncken, heilet alle Jnnerliche verserung der bτust, der lungen, und in summa dem gantzen bauch dienstlich. (Verserung der bτust.)

Also gebτaucht heilt treffenlich die verserte dårm, von der blůtrůr, oder andere scharpffe Cholerische verserung. Gemelte tugent hat auch das gebτant wasser. (Dårm, Růr.)

Ybisch wurtzel wasser mit wein gedτuncken, ist gůt denen so engbτüstig seind, soll diþ wasser gegeben werden. (Engbτüstig.)

Andere virtutes der Ybisch wurtzelen, seind under den Ernrosen bedacht.

Eüsserlich.

Was man von Pappeln geschτiben findt, soll zwifaltig von der Ybisch wurtzel verstanden werden, daher sie ettlich Bis malvam nennen.

Ybisch wurtzel zerschnitten, und in milch oder wasser gesotten zů einem bτei, und pflasters weiþ ubergelegt, erweicht und zeittigt alle geschwår, die sich selbs erheben, als an den hånden das Mittel, und dergleichen an anderen oτten des leibs. (Geschwår, Mittel.)

Ybisch bletter oder das óli davon gemacht, heilet alle stich der Jmmen, Hoτissen und Wespen, damit gesalbet. (Hoτnissen, Wespen, Jmmen stich.)

Ybisch wurtzel in wasser gesotten, darunder Schweinen schmalz oder Genþ schmaltz und terpentin vermischet, darauþ zåpflin gemacht, unnd in den leib gethon, leschet die hitz der entzündten můtter, und auch der Feigwartzen. Gemelte krafft hat auch das gebτant wasser. (Entzündte můtter. Feigwartzen.)

Der samen gepulvert, mit Meien tawen temperiert zů einer salben, vertreibt die flecken und rysamen under den augen. (Flecken. Rysamen.)

Die wurtzel oder samen mit eþig gesotten, und also warm in dem mund gehalten, benimpt das zanwehe.

Bei den Roþartzen würt dise wurtzel vast genützt. (Zanwehe.)

Van Ibiskruid. 121.

Ibis is gans een bijzonder wollig week geslacht van de pappel. En zonder twijfel de heilzaamste zoals dan zijn naam Althea zelf betuigt, daarom het ook bij de wondartsen gebruikelijker is dan andere wortels. Groeit aan liefste aan de vochtige oorden zoals in de bergweiden bij [316] de watergrachten, op de vijvers en ook in de tuinen daar ze heen geplant wordt. De witte gladde wortel van de Ibis wordt gauw groot, gewint veel uitlopers en stoot jaarlijks nieuwe bruinkleurige oogjes zoals de alantwortel, daaruit worden lange ronde stengels tegen mei vol askleurige wollige bladeren bekleed tot van bovenuit. Tussen de weke bladeren en ronde stengeltjes groeien de witte roosjes of schellen (waarvan ettelijke ook bleek geel worden) voort, in elk roosje een bruin behaard kolfje. Tegen juli bloeit het Ibis kruid. Het zaad is zoals de gewone pappels, doch groter, aan smaak zoet, glad en slijmerig zoals leem.

Van de namen.

(Althaea officinalis) Ibis wortel heet ook wel heilkruid of hulpkruid van zijn naam άλδάια wat in Latijn niets anders is dan Medica, anders heet ze Ebiscus en Hibiscus, daarvan zonder twijfel zijn Duitse naam Ybisch komt. Plinius libro 19 kapittel 5 noemt Pastinacam Hibiscum, dat zal ons hier niet ergeren. Galenus Anadendromapoelen, dat is Arborea en arborescens Malva, deze naam staat beter de winterrozen toe. In Barbarus heet Ybisch Aristalthea. Theophrastus en Macer noemen ze beide Agrestem Malvam, welke naam de gewone pappel behoort. Ettelijke noemen het Olus Judaicum, Joden kruid. In Dioscorides libro 3 kapittel 154 heet het Althea en Ibiscus, zegt daarbij dat ze een aard van de wilde pappel is, vandaar het de naam agrestis Malva gebleven is, toch kent iedereen Ybisch en de gewone weg pappel. Onze medici gebruiken Ybisch zeer en noemen het Malvavisum en Bis malvam, dat is, dubbele pappel, mogelijk vanwege zijn heilzame deugd die men veel en zichtbaar aan de wortel meer dan aan de ronde bladeren bevindt. Deze wortel gestoten en in water gelegd maakt dat water stijven zoals het waalkruid, vrijwel zeker een voortreffelijke kuur en hulp tot buikvloed. Serapio kapittel 76 noemt Altheam Chitini en spreekt ze heet Rosazaneni, dat versta ik ook van de oogstrozen. Daar tegenover in 207^de kapittel zegt hij Alfa is Althaea. [317]

Van de kracht en werking.

Onder alle pappels wordt de ibis vanwege zijn heilzame deugd naar voren getrokken, alle artsenij in het lijf en uitwendig te gebruiken, een noodzakelijk gewas. Is van natuur wat warm en droog.

Innerlijk.

Ibis wortel in wijn of honingwater gekookt en gedronken heelt alle innerlijke verzering van de borst, de longen en in summa de ganse buik dienstig.

Alzo gebruikt heelt voortreffelijk de bezeerde darm van de bloedloop of andere scherpe galachtige bezering. Gemelde deugd heeft ook dat gebrande water.

Ybisch wortelwater met wijn gedronken is goed diegenen zo astma hebben, zal dit water gegeven worden.

Andere krachten van de Ibis wortels zijn onder de oogstrozen bedacht.

Uiterlijk.

Wat men van pappels geschreven vindt zal tweevoudig van de Ibis wortel verstaan worden, vandaar ettelijke het Bis malvam noemen.

Ibis wortel gesneden en in melk of water gekookt tot een brei en pleistervormig overgelegd weekt en rijpt alle zweren die zichzelf verheffen zoals aan de handen dat middelste en dergelijke aan andere oorden van het lijf.

Ibis bladeren of de olie daarvan gemaakt heelt alle steek van de bijen, horzels en wespen, daarmee gezalfd.

Ibis wortel in water gekookt, daaronder zwijnenvet of ganzenvet en terpentijn vermengt, daaruit zetpil gemaakt en in het lijf gedaan lest de hitte der ontstoken baarmoeder en ook de aambeien. Gemelde kracht heeft ook dat gebrande water.

De zaden verpoedert met mei dauw getemperd tot een zalf verdrijft de vlekken en rimpels onder de ogen.

De wortels of zaden met azijn gekookt en alzo warm in de mond gehouden beneemt de tandpijn.

Bij de rosartsen wordt deze wortel vast genuttigd.

Von Knabenkraut, Fotzwang. CXXII.

Under den kreütern findt man kaum eins das weniger dóτrt als eben diþ kraut, daher es ettlich zů obanthewer auff S. Johans nacht, wie den Beifůþ bτauchen, sonderlich im Westerwald und Westerich. (S. Johans kraut. Superstitio.) Dann so bald der tag Johannis verschinen, hencken sie das kraut in die Kamern, ettliche steckens in die wend, uber die thŭren, da bleibt ers alzeit grŭn, schlegt stehts auþ, das man es wol umb Weihenacht in den selben Kamern grŭn [318] mag finden, so lang das kraut grŭn bleibt, so lang mag die person, die solch kraut auffgehencket, in kein tódtlich kranckheit fallen. Das kraut wachþt gern, sonderlich an schattechten oτten, gewinnt vil weisser knópffechter wurtzeln, neben einander und durch einander verwickelt, ein jede für sich selbs, ist der Rapuntzeln gleich, eines süssen geschmacks. Gegen dem Meien stoþt es seine runde stengel, mit runden feiþten bonen blettern, voller saffts, durch auþ bekleidet, deren ettliche ein weinig schatten gewinnen, wie die Hanenkåmpt. Jm Newmonat und August dτagen die stengel schóne bτaune gekrónte blůmen ohn geruch, in aller foτm wie Dosten, wiewol von farben schóner unnd bτauner, ein jedes kleins blŭmlin, wie ein kleines Holdtseligs sternlin anzůsehen.

Von den Namen.

Dieweil das kraut zů den Bτüchen bτaucht, nent mans auch Bτuchwurtz, Knabenkraut, umb der heilung willen Wundkraut [319] umn anderer uτsach willen, Zumpenkraut, Fotzwang, Fotzwin τc.umb obernanten uτsach willen, Sant Johans kraut, Bonen blatt der bletter halben. Dem sei nun wie im wólle, so haben die gelerhte meister noch kein capitel in Diosc.zů disem kraut. Einer wills Scrophulariam, der ander wills Faban grossam, der iij. Poτtulacam maioτem, der vierdt ein Sempervivam deutten. Jn summa die zween letsten habens der gestalt halben am besten dτoffen. Dann der gestalte halben ist es wol ein groþ Poτtulaca, weiwol von keinen alten lehτer also genent, der ewigkeit aber halben, das es nicht bald verdoτrt, ist es ein ήζζωομ. I semper viva, darfür wirs halten und achten, doch nit für das Αείζωομ Diosc.sonder für das Chτysocome lib.iiij.Dios.cap.liij.wiewol die namen im selben oτt nit gantz darzů sich reimen. (Chrysocome.) Was ligt aber an den namen, wann wir der sachen sonst gewiþ seind? Obschon Diosc.diþ kraut auch Chτsitin, Chτysanthemon, unnd Amaranthon (wie andere kreütter) nent, thůt er doch darzů und spτicht man nent, es auch Diospogona, Barban Jovis, Dubath, und Buchτomat, dise letsten zween namen seind frembd und unbedeüttlich, aber was Jovis barba sei, würt hernach angezeigt. Vom namen Chτysitis ist dτoben geschτiben, vom Chτysanthemo in der Rheinblůmen, von Amarantho deþgleichen cap.cix.in der Rheinblůmen. Ettliche meinen diþ kraut sei der wurtzel halben ein geschlecht der Stendelwurtz, genant Testiculus vulpis, ist der gestalt nach nit glaublich, sonder vil mehτ des Burgels, Mawτpfeffer und Hauþwurtz, von welchen unnd einem jeden hernach in sonderheit τc.ist aber diþ gewåchs ein Telephium, so würts das sein, welches Diosc. Poτtulacam agrestem nent, und nicht Telephium lib.ij. (Telephium.)

Von der Krafft und Würckung.

Das kraut mit seinen feiþten blettern ist kalter feüchter qualitet, dargegen ist die wurtzel ettwas warmer natur, mógen bede zů den verwundten, in den leib und ausserhalb gebτaucht werden.

Innerlich.

Das gebτant wasser von disem kraut gedτuncken, ist nicht ein geringe artznei allen denen so Jnnerlich verwundt, verseert unnd gebτochen seind, es sei im magen, an der lungen, lebern, můtter und eingeweid, solche verseerung und bτüch heilet diþ wasser, etliche tag an einander gedτuncken. (Jnnerliche bτüch.)

Ein nützlich wasser zů den zerschabenen und verwundten dårmen, inn der blůtrůr. Die wurtzel mit honig in wein gesotten und gedτuncken, hat gleiche Würckung. (Verseerung, Zerschabene dårm. Blůtrůr.)

Eüsserlich.

Das kraut hefftet und heilet allerhand wunden, sonderlich was gebτochen ist am heimlichen enden, das kraut zerstossen unnd darüber geschlagen, stillet das blůt der selbigen. (Wunden hefften.)

Etliche weiber halten und lehτen, so ein knåblin gebτochen were, dem selbigen kind soll man ein stock dises krauts zwischen die bein in ein garten setzen, so bald dz kraut anfahe zůbekleiben, als dann soll der bruch des kindts heilen. (Superstitio.) [320]

Andere virtutes unnd abenthewτ dises krauts laþ ich faren, ergernuþ und unraht zů verhŭten, doch so ists ein edel gewechþ schmertzen zůlegen, an allen faulen und frischen wunden, die bletter zerknischt und ubergelegt. (Schmertzen legen.)

Van knapenkruid, Fotzwang. 122.

Onder de kruiden vindt men nauwelijks een dat minder droogt dan even dit kruid, vandaar dat ettelijke tot avontuur op St. Johannis nacht zoals de bijvoet gebruiken, vooral in Westerwald en Westerich. Dan zo gauw de dag Johannis verschijnt hangen ze dat kruid in de kamer, ettelijke steken het in de wand, over de deuren en daar blijft het altijd groen, slaat steeds uit zodat men het wel rond kerstnacht in dezelfde kamen groen [318] mag vinden, zo lang dat kruid groen blijft zo lang mag die persoon die zulks kruid opgehangen in geen dodelijk ziekte vallen. Dat kruid groeit graag, vooral aan beschaduwde oorden, gewint veel witte knoopachtige wortels, naast elkaar en door elkaar gewikkeld, elk op zichzelf is de rapunzel gelijk, een zoete smaak. Tegen mei stoot het zijn ronde stengels met ronde vette bonenbladeren, vol sap, door uit bekleedt, waarvan ettelijke een weinig schaarden gewinnen zoals de hanenkam. In juli en augustus dragen de stengels mooie bruin gekroonde bloemen zonder reuk, in alle vorm zoals marjolein, hoewel van kleur mooier en bruiner, elk klein bloempjes zoals een lieflijk sterretje aan te zien.

Van de namen.

(Hylotelephium telephium en een Orchis waar verder weinig van gezegd wordt) Omdat dat kruid tot de breuken gebruikt wordt noemt men het ook breukkruid, knapenkruid en vanwege de heling wondkruid [319] en vanwege andere oorzaak zompenkruid, Fotzwang, Fotzwin etc, vanwege opgenoemde oorzaak Sint Johannis kruid, bonen blad vanwege de bladeren. Het is nu zoals men het wil, zo hebben de geleerde meester noch geen kapittel in Dioscorides tot dit kruid. Een wil Scrophulariam, de ander wil Faban grossam, de derde Portulacam maiorem, de vierde een Sempervivam aanduiden. In summa, de twee laatste hebben het vanwege de gestalte het beste getroffen. Dan vanwege de gestalte is het wel een grote Portulaca, hoewel het van geen oude leraar zo genoemd is, vanwege de eeuwigheid dat het niet gauw verdord is het een ήζζωομ semper viva, daarvoor we het houden en achten, toch niet voor dat Αείζωομ Dioscorides, maar voor dat Chrysocome libro 4 Dioscorides kapittel 53, hoewel die naam in hetzelfde oord niet gans daartoe zich rijmt. Wat ligt echter aan de naam als we de zaak anders zeker zijn? Ofschoon Dioscorides dit kruid ook Chrsitin, Chrysanthemon en Amaranthon (zoals andere kruiden) noemt, doet hij toch daartoe en spreekt men noemt het ook Diospogona, Barban Jovis, Dubath en Buchromat, deze laatste twee namen zijn vreemd en onbeduidend, maar wat Jovis barba is wordt hierna gezegd. Van naam Chrysitis is boven geschreven, van Chrysanthemo in de Rijnbloemen, van Amarantho desgelijks kapittel 109 in de Rijnbloemen. Ettelijke menen dit kruid is vanwege de wortel een geslacht van standelkruid, genoemd Testiculus vulpis, is naar de gestalte niet geloofwaardig, maar veel meer de postelein, muurpeper en huiskruid, waarvan elke hierna apart etc. Is echter dit gewas een Telephium, zo zal het dat zijn welke Dioscorides Portulacam agrestem noemt en niet Telephium libro 2.

Van de kracht en werking.

Dat kruid met zijn vette bladeren is koude vochtige kwaliteit, daartegen is de wortel wat warme natuur, mogen beide tot de wonden, in het lijf en aan de buitenkant gebruikt worden.

Innerlijk.

Dat gebrand water van dit kruid gedronken is niet een geringe artsenij al diegenen zo innerlijk gewond, bezeert en gebroken zijn, hetzij in maag, aan de longen, lever, baarmoeder en ingewand, zulke verzering en breuk heelt dit water, ettelijke dagen na elkaar gedronken.

Een nuttig water tot de geschaafde en verwonde darmen in de bloedloop. De wortel met honing in wijn gekookt en gedronken heeft gelijke werking.

Uiterlijk.

Dat kruid hecht en heelt allerhande wonden, vooral wat gebroken is aan heimelijke einden, dat kruid gestoten en daarboven geslagen stilt dat bloed van diezelfde.

Ettelijke vrouwen houden en leren zo een knaapje gebroken is, datzelfde kind zal men een stek van dit kruid tussen de been in een tuin zetten, zo gauw dat kruid aanvangt aan te slaan als dan zal de breuk van het kind helen. [320]

Andere krachten en avonturen van dit kruid laat ik varen, ergernis en onraad te verhoeden, toch zo is het een edel gewas smarten te leggen aan alle vuile en frisse wonden, de bladeren gekneusd en overgelegd.

Von Hauszwurtz. CXXIII.

Das ewig unnd allwegen grŭn safftig kraut Hauþwurtz doτret nimmer, auþgenommen die stengel, so sie gegen Herbst verblŭet haben, werden sie düτr. Dise stóck mógen allerlei wetter leiden, dτucken, naþ, kalt und warm, würt in unserem land auff den dechern unnd mawτen gezielt, da wåchþt am liebsten, dann die kleine zaþechte oder harechte würtzele mógen liederlich vom grund hafftung und narung haben, also das die Hauþwurtz etwan ohn erdtrich auff den steinen unnd gemewτ am schónsten gesehen würt. Ein jedes stócklin mit seinen feiþten unnd dicken safftigen blettern, ist gedτungen, gefalten, und hart zůsamen gezetzet, anzůsehen wei ein gefüllter, oder doppeler stern, die ersten feiþten bletter seind rumgebogen zů der erden. Jm newmonat wachsen auþ disen gefüterten gestirmten stócklin bτaun rote harechte, hole stengel, spannen lang, die bτingen inn der hóhe jhτe bτaune blŭmlin neben einander gesetzet, ein jedes blŭmlin aber für sich selbs vergleicht sich einer offenen Flachsbollen, die verwelcken gegen dem Herbst mit den stengeln, ohn allen samen, aber die stócklin stossen jårlichs jre jungen augen, die werden folgens zů newen stócken, nit anderst dann die Saffran zwibel, also stoþt der Hauþwurtz seine junge geburt.

Von den Namen.

Hauþwurtz nent man auch Donderbar, vermeinen wa das kraut wachþt, da móge kein wetter schaden thŭn, unnd ist das Barba Jovis, wiewol Barbarus das obgemelt Chrysocomen Barbam Jovis deütten will, andere wóllen Rheinblůmen also nennen, dann sie spτechen Stoecas citrina, und Barba Jovis seind ein thing, das nit ist. (Sedum maius.) Diþ unser Barba Jovis ist in Dioscoτide das groþ Sedum, oder Semper viva, das ge [321] melter Dioscoτides lib.iiij.capite lxxxv Αείζοωγ μέτα, Sedum maius unnd Aithales, das ist semper virens nennt, sagt es heiþ (umb seiner langwiriger grŭnheit willen) Ambτosia, welcher namen auch andern kreüttern zů gelegt würt, fürter nent ers Chτysospermon, dz ist golt samen und Zoophtalmon, Buphthalmon, Bovis oculum, das ist Rinds augen, der gestalt nach, Stergethτon, der lieb halben. Jtem er nent dz kraut fürter Aeconion, Aichτyson, Holochτyson, Chτysanthemon, Pτotogonon, Boτon, Notion, Chτysitim, Leapetes, Sedumam, Paraonuchiam, Pamphanes, Cerucusiam und Jovis oculu, Plinius lib.xxv.cap.xj.nent Hypogeson und Amerimnon, und spτicht die Jtali nennens Digitellum, Fingerkraut und Oculum. Apul.cap.cxxiiij. Vitalem und semper floτium. Averrτhois Caylem. Macer Accidulam. Serap.ca.cccxl. Baiahalalem. Otho Bτunfels nennt Trithales, spτicht es soll dτei mal blŭen, welches ich nie war genommen. Die anderen namen obernent, seind disem kraut der grósser theil darumb geben, das es Summer und Winter grŭn bleibt, und von keinem wetter verseert würt, das ich selbs in der zeit schτócklicher hagel schlossen wahτ genommen, aber der nam Trithales oder Erithales gebürt sich dem kleinen, sagt Plinius.lib.xxv.cap.xj.

Von der Krafft und Würckung.

Die qualitet und eigenschafft der Hauþwurtz ist gantz feucht und kalt, würt zů allen hitzigen pτesten und bτennenden schaden gebτaucht, doch mehτ eüsserlich dann in den leib zůerwólen.

Innerlich.

In den grósten hitzen der schnellen feber, mag man das wasser von Hauþwurtz eingeben, deþgleichen in den hitzigen bauchflüssen, jederweilen iij.oder iiij.lóffel vol und sonst nit. (Hitzig feber.)

Dioscoτides sagt das der safft van wurtz mit wein eingenommen, treibt auþ die spůlwüτm. (Spůlwürm.)

Eüsserlich.

Der safft und gebτant wasser leschen alle hitz am gantzen leib, dŭchlin darinn genetzt und ubergeschlagen, Erstlich in Phrenesi, das ist zů der wŭtenden hitzige haupt kranckheit soll man den safft oder das wasser uberschlagen. (Hitz. Phrenesis.)

So jemand die augen moτgens von geschwer oder hitz zůgebachen weren, dem selben soll mans mit hauþwurtz safft oder wasser auffweichen, das vertreibt und leschet nit allein die hitz, sonder stillet den schmertzen und wehτet dem heissen fluþ, in die oτen gethon thůt dergleichen. (Augen schweren. Oτen pτesten. Aller glider schmertzen.)

Legt nider den schmertzen und hitz, der lebern und nieren, miltert (also gebτaucht) das glider wehe und Podagra.

Leschet alle hitz von jr selbs entstanden, oder von natürlichen fewτ gebτant, darüber geschlagen. (Bτant.)

Hauþwurtz safft, unnd Nachtschatten safft mit den bellen knópflin in [322] schweinem schmaltz gesotten und durch gestrichen zů einer salben, ist mir lieber dann aller Populeon der Wundartzet und Scherer.

Van huiskruid. 123.

Dat eeuwig en altijd groen sappig kruid huiskruid dort nimmer, uitgezonderd de stengels zo ze tegen herfst uitgebloeid zijn worden ze dor. Deze stekken mogen allerlei weer lijden, droog, nat, koud en warm, wordt in ons land op de daken en muren geteeld, daar groeit het aan liefste, dan de kleine vezelige of harige wortel mogen liederlijk van grond hechting en voeding hebben alzo dat het huiskruid ongeveer zonder aardrijk op de stenen en muren het schoonste gezien wordt. Elk stekje met zijn vette en dikke sappige bladeren is gedrongen, gevouwen en hard tezamen gezet, aan te zien zoals een gevulde of dubbele ster, de eerste vette bladeren zijn omgebogen tot de aarde. In juli groeien uit deze gevoederde stervormige stekjes bruinrode harige, holle stengels van zeventien cm lang, die brengen in de hoogte hun bruine bloempjes naast elkaar gezet, elk bloempje echter op zichzelf vergelijkt zich een open vlasbol, die verwelken tegen de herfst met de stengels, zonder alle zaden, maar die stekjes stoten jaarlijks hun jonge ogen, die worden vervolgens tot nieuwe stekken, niet anders dan de saffraan bol, alzo stoot het huiskruid zijn jonge geboorte.

Van de namen.

(Sempervivum tectorum) Huislook noemt men ook donderbaard, menen waar dat kruid groeit daar mag geen weer schaden doen en is dat Barba Jovis, hoewel Barbarus dat opgenoemde Chrysocomen Barbam Jovis aanduiden wil, andere willen Rijnbloemen alzo noemen, dan ze spreken Stoecas citrina en Barba Jovis zijn een ding, wat het niet is. Deze onze Barba Jovis is in Dioscorides dat grote Sedum of Semper viva, de [321] gemelde Dioscorides libro 4 kapittel 85 Αείζοωγ μέrα, Sedum maius en Aithales, dat is semper virens, noemt en zegt het heet (vanwege zijn langdurige groenheid) Ambrosia, welke naam ook andere kruiden toegelegd wordt, verder noemt hij het Chrysospermon, dat is goud zaad, en Zoophtalmon, Buphthalmon, Bovis oculum, dat is rundoog naar de gestalte, Stergethron, vanwege de liefde. Item, hij noemt dat kruid verder Aeconion, Aichryson, Holochryson, Chrysanthemon, Protogonon, Boron, Notion, Chrysitim, Leapetes, Sedumam, Paraonuchiam, Pamphanes, Cerucusiam en Jovis oculu, Plinius libro 25 kapittel 11 noemt Hypogeson en Amerimnon en spreekt de Italianen noemen het Digitellum, vingerkruid en Oculum. Apuleius kapittel 124 Vitalem en semper florium. Averrrhois Caylem. Macer Accidulam. Serapio kapittel 340 Baiahalalem. Otho Brunfels noemt Trithales, spreekt het zou driemaal bloeien wat ik niet waargenomen heb. De andere namen opgenoemd zijn dit kruid het grootste deel daarom gegeven dat het zomer en wintergroen blijft en van geen weer bezeerd wordt wat ik zelf in de tijd van verschrikkelijke hagel slagen waar genomen heb, maar de naam Trithales of Erithales behoort tot de kleine zegt Plinius libro 25 kapittel 11j.

Van de kracht en werking.

De kwaliteit en eigenschap van de huislook is gans vochtig en koud, wordt tot alle hete gebreken en brandende schaden gebruikt, doch meer uiterlijk dan in het lijf aan te bevelen.

Innerlijk.

In de grootste hitte van de snelle koorts mag men dat water van huislook ingeven, desgelijks in de hete buikvloeden, elke keer 3 of 4 lepels vol en anders niet.

Dioscorides zegt dat het sap van kruid met wijn ingenomen, drijft uit de spoelworm.

Uiterlijk.

Het sap en gebrande water lessen alle hitte aan ganse lijf, doekjes daarin genat en overgeslagen, eerst in phrenesi, dat is tot de woedende hete hoofdziekte, zal men het sap of dat water overslaan.

Zo iemand de ogen ‘s morgens van zweren of hitte toegebakken zijn, diezelfde zal men met huislook sap of water inweken, dat verdrijft en lest niet alleen de hitte, maar stilt de smarten en weert de hete vloed, in de oren gedaan doet dergelijke.

Legt neer de smarten en hitte, de lever en nieren, milt (alzo gebruikt) de ledenpijn en podagra.

Lest alle hitte van zichzelf ontstaan of van natuurlijke vuur gebrand, daarboven geslagen.

Huislook sap en nachtschade sap met de populieren knopjes in [322] zwijnenvet gekookt en door gestreken tot een zalf is me liever dan alle Populeon van de wondartsen en scheerders.

Von Mawτpfeffer. CXXIIII.

Mawτpfeffer ist auch Semper vivum, móchte wel die klein Hauþwurtz heissen, dann es gemeinlich auff den heusern, dechern, unnd gemewτ funden würt, Summer unnd winter alzeit grŭn. Bleibt im heissen Summer frisch unnd grŭn, den kalten Winter mag es ohn schaden, wie die groþ Hauþwurtz erleiden. (Katzen treübel.)

(1 ) Deþ krauts findt man gewiþlich vier geschlecht, die zwei kleinsten seind einander mit den dτauschelechten stengelin unnd feiþten safftigen zåpflin gant gleich, ein jedes zåpflin vergleicht sich einem Weissen koτn. (2.) Under disen zweien ist der underscheidt allen an der blŭet, dann eins gewint schnee weisse gestirnte blŭmlin, auff kurtzen dünnen stengelin, das ander bleichgåle blŭmlin. Dize zwei hab ich niergens dann auff den mawτen und [323] ziegel dechern funden. Blŭen in Meien, gegen dem Summer verschwindt die blŭet, und werden allein die treüblin oder zäpflin gesehen durchs jar.

(3. Waþgaw.) Das dτitt und gróst findt man in den hohen wålden, als Waþgaw, und Schwartzwald, an den sand Felsen, deþgleichen auff etlichen sandichten heissen feldern und heiden, gewint fast lange zåpflin, dünner dann die zwei ersten, und auch spitziger. Stóþt seine dünne glatte stengelin gegen dem Newmonat nit spannen hoch, die tragen oben an den gipffeln jre kleine gåle gestirnte blŭmlin, neben einander, wie die Rheinblůmen, die verwelcken auch mit jren stengelin im Augstmonat.

Das vierdt wachþt auff nasen und grasichten awen, gewint im Meien holdtselige bτaune leibfarbe gestirnte blŭmlin, deþgleichen bτaune stengelin mit vil kleineren zåpflin besetzet, vil grŭner dann obgemelte gewāchs, die seind am geschmack nit hannig, sonder wie der gemeinen kuchen kreütter als Mangolt und dergleichen, diþ kreütlin bleibt auch Sommer und Winter grŭn wie Hauþwurtz.

Von den Namen.

Hauþwurtz, Knabenkraut, und Mawτpfeffer seind fast einerlei art und tugent, dann sie kulen und heilen hitzige kranckheit und geschwulst, darzů bleiben sie stehts grŭn, ob sie schon abgebτochen und in die Sonnen gelegt wurden. Darumb halt ich Hauþwurtz für das gróst Sedum. Das Knabenkraut halt ich für das mittel, medium Sedum. Dz Mawτpfeffer kraut mit seinen geschlechten, für das klein Sedum, oder Semper vivum. (Sedum maius, Sedum medium. Sedum minus.) Man nent aber Maurpfeffer auch Blatloþ, dieweil es kóτner hat für seine bletter, andere nennen es der gestalt nach Juden treübel, und Katzen treübel. Dioscoτides im vierdten bůch cap.lxxxvj.nent Αείζοωμ μίχξομ, dz ist Sedum minus, und umb der Stein willen, darauff es gemeinlich wachþt Petrophyes, und Bτothion, und Theobτochion, und Crobysson, und Chimerinen, oder Hyemalen, das ist, Winterkraut, oder winter Weissen, oder (wie Hieronymus Bτaunschweig sagt) Erdtweissen. Andere nennen es auch Cerauniam od Fulminarem herbam, Dunderzåpflin. Die Egypter sagen Epijcelta. Unsere artzet nennen es nit unbillich Vermicularem, der gestalt halben. (Fulminaris, Vermicularis.)

Etlich wóllen das feiþt Katzentreübelin mit den gålen gestirnten blŭmlin, für Poτtulacam agrestem halten, unnd soll einer warmen eigenschafft sein, wa dem also, so mŭst diþ gewåchs so es auþgerupfft würt, auch dürτ werden, wie andere kreütter, dz geschicht aber nit.

Von der Krafft und Würckung.

Maurpfeffer ist der art unnd qualitet aller ding wie hauþwurtz, kalt und feücht, soll mehτ eüsserlich dann in den leib genommen werden.

Jnnerlich.

Das gebτant wasser oder safft soll nit in leib genommen werden, es seie dann die hitz und nottufft so groþ, das kein ander artznei helffen wóllen, gleich wie von Hauþwurtz auch gemeldt ist. (Aa ij) [324]

Eüsserlich.

Alle tugent und vermógen so man der Hauþwurtz und Knabenkraut zůschτeibt, werden eigentlich an disen Katzen treüblin auch befunden. (Hitz.)

Weitters zů einem uberfluþ soll man dŭchlin in disem gebτantem wasser oder des krauts safft netzen unnd uber den wurm an finger legen, der soll davon sterben, und die schüþ dardurch gestillet werden. (Wurm am finger.)

Ettliche wóllen Katzen treüblin für Hippuris oder Schaffthew deütten, das ist nit ein geringer jeτthumb, sei derhalben welcher da verstandt hat, hie mit gewarnet, auch voτ denen so das ein vermicularem poτtulacam sylvestrem deütten. (Error.)

Van muurpeper. 124.

Muurpeper is ook Semper vivum, mag wel de kleine huislook heten, dan het gewoonlijk op de huizen, daken en muren gevonden wordt, zomer en winter altijd groen. Blijft in hete zomer fris en groen, de koude winter mag het zonder schaden zoals het grote huislook lijden.

Van dit kruid vindt men zeker vier geslachten, die twee kleinste zijn elkaar met de bosachtige stengeltjes en vette sappige stokjes tongetje gelijk, elk tongetje vergelijkt zich een tarwekorrel. Onder deze twee is het onderscheid alleen aan de bloei, dan een gewint sneeuwwitte gesterde bloempjes op korte dunne stengeltjes, de andere bleekgele bloempjes. Deze twee heb ik nergens dan op de muren en [323] stenen daken gevonden. Bloeien in mei, tegen de zomer verdwijnt de bloei en worden alleen de trosjes of tongetjes gezien door het jaar.

De derde en grootste vindt men in de hoge wouden zoals Wasgaw en Zwarte woud, aan de zandrotsen, desgelijks op ettelijke zanderige hete velden en heide, gewint erg lange tongetjes, dunner dan de twee eerste en ook spitser. Stoot zijn dunne gladde stengeltjes tegen juli geen zeventien cm hoog, die dragen boven aan de toppen hun kleine gele gesterde bloempjes naast elkaar zoals de Rijnbloemen, die verwelken ook met hun stengeltjes in augustus.

De vierde groeit op neus en grasachtige bergweiden, gewint in mei lieflijke bruine vleeskleurige gesterde bloempjes, desgelijks bruine stengeltjes met veel kleinere tongetjes bezet, veel groener dan opgenoemd gewas, die zijn aan smaak niet scherp, maar zoals de gewone keuken kruiden zoals biet en dergelijke, dit kruidje blijft ook zomer en wintergroen zoals huislook.

Van de namen.

(Sedum acre, Sedum reflexum, rubens en album) Huislook, knapenkruid en muurpeper zijn vast een en dezelfde aard en deugd, dan ze verkoelen en helen hete ziektes en zwellingen, daartoe blijven ze steeds groen ofschoon ze afgebroken en in de zon gelegd worden. Daarom hou ik huislook voor de grootste Sedum. Dat knapenkruid hou ik voor de middelste, medium Sedum. Dat muurpeper kruid met zijn geslachten voor dat kleine Sedum of Semper vivum. Men noemt echter muurpeper ook bladloos omdat het korrels heeft voor zijn bladeren, andere noemen het naar de gestalte Joden druif en katten druif. Dioscorides in het vierde boek kapittel 86 noemt Αείζοωμ μίχξομ, dat is Sedum minus, en vanwege de steen waarop het gewoonlijk groeit, Petrophyes en Brothion en Theobrochion en Crobysson en Chimerinen of Hyemalen, dat is winterkruid of winter tarwe, of (zoals Hieronymus Braunschweig zegt) aardtarwe. Andere noemen het ook Cerauniam of Fulminarem herbam, dondertongetjes. De Egyptenaren zeggen Epijcelta. Onze artsen noemen het niet onbillijk Vermicularem vanwege de gestalte.

Ettelijke willen dat vette kattentrosje met de gele gesterde bloempjes voor Portulacam agrestem houden en zal een warme eigenschap zijn, was dat alzo zo moet dit gewas zo het uitgetrokken worden ook dor worden zoals andere kruiden, dat geschiedt echter niet.

Van de kracht en werking.

Muurpeper is de aard en kwaliteit aller ding zoals huislook, koud en vochtig, zal meer uiterlijk dan in het lijf genomen worden.

Innerlijk.

Dat gebrand water of sap zal niet in lijf genomen worden, hetzij dan de hitte en nooddruft zo groot dat geen andere artsenij helpen wil, gelijk we van huislook ook gemeld hebben. [324]

Uiterlijk.

Alle deugd en vermogen zo men de huislook en knapenkruid toeschrijft worden eigenlijk aan deze kattentrosjes ook bevonden.

Verder als overvloedig zal men doekjes in dit gebrande water of het kruid zijn sap natten en over de worm aan vinger leggen, dat zal daarvan sterven en de scheuten daardoor gestild worden.

Ettelijke willen kattentrosjes voor Hippuris of schaafstro aanduiden, dat is niet een weinige verwarring, zeg daarom welke er verstand heeft hiermee gewaarschuwd, ook voor diegenen zo dat een vermicularem portulacam sylvestrem aanduiden.

Von Burgel oder Gτensel. CXXV.

Wiewol das feucht kalt Burtzel kraut ehe faulet, dann das es dóτret, so ist es doch ein recht Sommerkraut, mag kein frost dulden, můþ jårliches von runden gantz kleinen schwartzen såmlin sich erjüngen, welches an den obgemelten Sempervivis nicht gesehen würt, umb des willen Burgel für kein Sedum oder Αείζοωμ geachtet kan werden. (1. Poτtulaca ist kein Sedum.) Unnd ist des krauts zwei geslecht, zam und wild, wie mit mir Dioscoτides bezeugt,lib.ij.ca.cxiij. (Forma.) Dz zam Burgel ist nit lang in Germania gewesen, sondern newlich auþ Gallia zů uns, als ein Sallat gesendet woτden, und ist mit seiner gantzen substantz grósser, feiþter, safftiger, dann das gemein acker Bóτtzel, gewint runde feiþter bletter als Knabenkraut, doch kleiner. Die stengel seind rund unnd bτaunrot wachsen etwann ubersich spannen hoch, etwann fladeren sie auff der erden rings umbher, vil stengel von einer eintzigen schlechten weissen wurtzelen. Die stengel dτagen zwischen den gewerben der bletter, unden an den gypffeln, bleichgåle gestirnte blŭmlin, vom Bτachmonat an biþ gegen dem Herbst, darauþ werden kleine runde bedeckte håfelin, voller schwartzen samen. So der selbig zeittig ist und auþfelt, fault dz gantz gewåchs, gegen dem Herbst, und bleibt das såmlin allein uber winter im grundt unverseert. (Tempus.) [325]

Das kraut zům theil ein wenig sawτ unnd hannig, als were es gesaltzen, daher es die alten haben condiert und eingesaltzen, unnd ist dise Einmachung so gůt und nutzlich als der Walen Oliven oder Cappern, welches ich offt versůcht hab. (Columel.lib12.ca.13. Plati.li.4. Cappern, Oliven.) Der gróst unraht der Bóτtzel ist, das sie die schwartze Melancolische feuchtigkeit mehτet, als Hippocrates von dem Adamanto libτo vj.de Epidemijs bezeüget.

(2.) Das gemein und acker Bóτtzel, findt man vom jm selbs auff den feiþten åckern und gårten wachsen, ist den zamen in allen dingen gleich, allein dz es schmålere bletter und kleinere blŭmlin dτegt. Ligt alzeit auff der erden auþgespτeit, wie das Weggraþ, ist gantz schlüpfferig, zåhe im safft wie Pappelkraut, ein kóstlich kraut zů den schweinen. (Sew kost.)

Von den Namen.

Wolt Gott es stŭnde ein jechlichs gewåchs mit seinem rechten namen in der alten schτifften an seinem oτt, so wolten wir desto fruchtbarlicher handlen. So aber die meisterschafft viler menschen solchs mit der zeit verhindert haben, in dem, wann sie etwann ein ding nit gåntzlich verstanden, geåndert, oder abgethon, oder ettwas zůgesetzet nach jrem gůt duncken, seind darmit die alten rechten exemplaria vergangen, und darfür newe an statt kommen. Und wann man die selbige newen bŭcher eigentlich besicht, findt man etwan an eim oτt zů wenig, am andern oτt zů vil. Gleich wie hie auch mit dem Andτachne oder Burgel geschehen ist, von welchen kraut Diosc.lib.ij.cap.cxiij.schτeibt, unnd spτicht Andτachne sei wild unnd zam, wie es dann war ist. (Andrachne.) Aber in dem vierdten bůch, im kleinen Sedo oder Maurpfeffer, schτeibt er widerumb, das dτitt geschlecht der selben sei feldt Burgel, Poτtulaca agrestis, und heiþ Jllecebτa oder Telephion. (Telephion.) Hie sehen wir das acker Burgel an zweien oτten in Dioscoτide beschτiben ist, zů dem allen setzt er ein besonders, nemlich das letst capitel im zweiten bůch von dem Telephio, und spτicht abermals, Telephium sei Sedum agreste, und agrestis Poτtulaca, oder Jllecebτa, das die Aegypter Anoth und Aphτi, Atirtopuris nennen τc. Wer sicht nit in Diosc.vil Poτtulacas und Sempervivas.

Von der Krafft und Würckung.

Burgel ist von natur kalt und wasserecht, sagt Galenus, ein nützlich kraut in leib und auch ausserhalb zůgeniessen. (Galenus.)

Innerlich.

Das kraut Bóτtzel, der safft darvon, das gebτant wasser, der samen, und alles was man darauþ machen unnd bereitten kan, ist nutz und gůt zů aller Jnnerlichen hitz des magens, der lebern und nieren gessen oder gedτuncken. (Jnnerliche hitz aller glider.)

Solch kraut und wasser genützt, stillet die rot růr und andere bauch flüþ, sterckt und kŭlet die hitzige nieren, vertreibt die bτunst des hitzigen harns, ardoτem uτine. (Rote růr, Fluþ. Ardor urine. Blůt gang. Hůsten. Feigwartzen.) In gemelter maþ gebτaucht stillet den blůtgang der můtter und feigwartzen, dz blůt spewen, und den dτuckenen hůste und keichen.

Das kraut, samen, oder wasser stehts gebτaucht, hindert unnd stillet den (Aa iij) [326] fluþ Gonoτrhoeam, kŭlet das hitzig geblŭt und dτucket hindersich den uberfluþ der unkeuschheit. (Gonorrhoea.)

Eüsserlich.

Burgelkraut oder den samen zerstossen, mit Gerstenmel temperiert, zů einem pflaster, und uber die stirn und schlåff gelegt, vertreibt das hitzig hauptwehe Phτenesim, also genützt uber die augen, wehτet der hitz und róte, leschet das wild fewτ, und rotlauffen. (Phrenesis. Augen hitz. Rot lauffen. Wild fewτ. Schlaaffen.)

Das wasser oder safft mit viol oder rosen óli gemischet zů einer salben, und ubergestrichen, bτingt gůte růwe und macht schlaffen.

Ein edle artznei den jungen kindern so nit von grosser hitz schlaffen mógen, mit hånffe werck uber dz haupt gelegt, etwan das gebτant wasser eingeben. (Kinder artznei.)

Das wasser ist gůt für die bτeüne, quitten kern oder Basilgen samen darinn lassen weichen, darnach auff die zungen gestrichen. (Bτeüne.)

So jemands die zån lang würden oder verhónet, von wegen sawren speisen, das er nit mehτ kewen mócht, dem selben soll man diþ wassers (den mund damit zůschwencken) geben, oder das kraut darvon zů kewen, solchs ist ein gewisse kunst. (Verhónte zån.) Bóτzel soll auch die hauptflüþ distillationes genant, wenden, dann also schτeibt Plinius lib.xx.cap.xx.das haupt mit Bôτtzel safft bestrichen, wehτet den flüssen das sie in einem jar nit mehτ fallen, es machet aber also genützt, dunckel augen, darumbs so hencken ettlich die wurtzel an den halþ, τc. (Hauptflüþ.)

Van postelein of Grensel. 125.

Hoewel dat vochtige koude Burtzel kruid eerder vervuilt dan het droogt zo is het toch een echt zomerkruid, mag geen vorst dulden, moet jaarlijks van ronde gans kleine zwarte zaadjes zich verjongen, welke aan de opgenoemde Semperviva niet gezien wordt, daarom postelein voor geen Sedum of Αείζοωμ geacht kan worden. En is van dit kruid twee geslacht, tam en wild zoals met me Dioscorides betuigt libro 2 kapittel 113. De tamme postelein is niet lang in Germanië geweest, maar net uit Gallië tot ons als een salade gezonden geworden en is met zijn ganse substantie groter, vetter, sappiger dan da gewone akker postelein, gewint ronde vetter bladeren zoals knapenkruid, doch kleiner. De stengels zijn rond en bruinrood, groeien wat omhoog zeventien cm hoog, wat fladderen ze op de aarde ringsom, veel stengels van een enkele rechte witte wortel. Die stengels dragen tussen de wervels der bladeren, onder aan de toppen, bleekgele gesterde bloempjes van juni aan tot tegen de herfst, daaruit worden kleine ronde bedekte vaatjes vol zwarte zaden. Zo diezelfde rijp zijn en uitvallen vervuilt dat ganse gewas tegen de herfst en blijft dat zaadje alleen over winter in grond onbeschadigd. [325]

Dat kruid is voor een deel weinig zuur en scherp als was het gezouten, vandaar de ouden het hebben gecondeerd en ingezouten en is deze inmaken zo goed en nuttig zoals de Waalse olijven of kappertje welke ik vaak geprobeerd heb. De grootste onraad van postelein is dat ze de zwart melancholische vochtigheid vermeerdert zoals Hippocrates van de Adamanto libro 6 de Epidemijs betuigt.

De gewone en akker postelein vindt men van zichzelf op de vette akkers en tuinen groeien, is de tamme in alle dingen gelijk, alleen dat het smallere bladeren en kleinere bloempjes draagt. Ligt altijd op de aarde uitgespreid zoals dat weggras, is gans slijmerig, taai in sap zoals pappelkruid, een kostbaar kruid voor de zwijnen.

Van de namen.

(Portulaca oleracea met de wilde vorm) Wilde God dat elk gewas met zijn rechte naam in de oude schriften aan zijn oord stond zo zouden we des te vruchtbaarder handelen. Zo echter het meesterschap van vele mensen zulks met de tijd verhinderd hebben, in dat, als ze ongeveer een ding niet geheel verstonden, verandert of afgedaan of wat erbij gezet naar hun goed dunken, zijn daarmee de oude echte exemplaren vergaan en daarvoor nieuwe in de plaats gekomen. En als men diezelfde nieuwe boeken eigenlijk beziet vindt men wat aan een oord te weinig en aan andere oord te veel. Gelijk zoals hier ook met de Andrachne of postelein geschied is, waarvan Dioscorides libro 2 kapittel 113 schrijft en spreekt; Andrachne is wild en tam’, zoals dan waar is. Maar in het vierde boek in kleine Sedo of muurpeper schrijft hij wederom dat derde geslacht ervan is veld postelein, Portulaca agrestis, en heet Jllecebra of Telephion. Hier zien we dat akker postelein aan twee plaatsen in Dioscorides beschreven is, boven dat alles zet hij een bijzondere, namelijk dat laatste kapittel in tweede boek van de Telephio en spreekt weer; Telephium is Sedum agreste en agrestis Portulaca of Jllecebra dat de Egyptenaren Anoth en Aphri, Atirtopuris noemen etc.’. Wie ziet niet in Dioscorides veel Portulacas en Sempervivas.

Van de kracht en werking.

Postelein is van natuur koud en waterig zegt Galenus, een nuttig kruid in lijf en ook aan de buitenkant te genieten.

Innerlijk.

Das kruid postelein, het sap daarvan, dat gebrande water, de zaden en alles wat men daaruit maken en bereiden kan is nuttig en goed tot alle innerlijke hitte van de maag, de lever en nieren, gegeten of gedronken.

Zulk kruid en water genuttigd stilt de rode loop en andere buikvloed, versterkt en koelt de hete nieren, verdrijft de scherpte van de hete plas, ardorem urine. In gemelde maat gebruikt stilt de bloedgang der baarmoeder en aambeien, dat bloed spuwen en de droge hoest en kuchen.

Dat kruid, zaden of water steeds gebruikt hindert en stilt de [326] vloed gonorroe, koelt dat hete bloed en droogt weg de overvloed van de onkuisheid.

Uiterlijk.

Posteleinkruid of de zaden gestoten en met gerstemeel getemperd tot een pleister en over de hersens en slaap gelegd verdrijft de hete hoofdpijn Phrenesim, alzo genuttigd op de ogen weert de hitte en roodheid, lest het wild vuur en rode loop.

Dat water of sap met viool of rozenolie gemengd tot een zalf en opgestreken brengt goede rust en maakt slapen.

Een edele artsenij de jonge kinderen zo niet van grote hitte slapen mogen, met hennep werk over dat hoofd gelegd,wat van dat gebrand water ingegeven.

Dat water is goed voor de mondblaartjes, kwee kernen of bazielkruid zaden daarin laten weken, daarna op die tong gestreken.

Zo iemand de tand lang wordt of verhoornd, vanwege zure spijzen zodat hij niet meer kauwen mag, diezelfde zal men dit water (de mond daarmee te zwenken) geven of dat kruid daarvan te kauwen, zulks is een zekere kunst. Postelein zal ook de hoofdvloed, distillationes genoemd, wenden, dan alzo schrijft Plinius libro 20 kapittel 20 dat hoofd met postelein sap bestreken weert de vloed zodat ze in een jaar niet meer vallen, het maakt echter alzo genuttigd donkere ogen, daarom zo hangen ettelijke de wortel aan de hals etc.

Von Hůnerdarm, Vogelkraut. CXXVI.

Ob wol Hůnerferb oder Hůnerdarm dem Gauchheil mit den bletlin etwas ånlich stehet, so ist es doch ein sonders. Diþ aller gemeinst kreütlin findet man uber jar in allen kraut gårten, in wein gårten, und so feiþter die åcker und Weingårten, je feiþter und freidiger, auch grŭner und safftiger das kraut auff dem grund sich lågert und fladert. Seine würtzele seind aller ding zaþecht, als dünne hårlin. (1.) Die stengelin rund, safftig, weich, und durch auþ safftig, gewinnt kleine weisse blŭmlin, zwischen den Burtzelechten gefeþlin, nit grósser dann der Meerhirþen, darinn findt man sehτ kleinen gålfarben samen, kleiner dann der Schólwurtz, der fellt auþ, ist uber jar in allen gebawten gårten zůfinden, grŭn, gleich wie die Creützwurtz. Am geschmack wie andτe kochkreütter, zů allem vihe dienstlich, und in sonderheit zů den Distelfincken, die haben jre kurtzweil darmit. (Distelfincken kraut.)

(2.) Des krauts findt man noch ein groþ geschlecht auff den feuchten graþechten åckern unnd gårten, würt etwan elen hoch, gewint seine gewerblin oder gleych, auff beden seitten bletter wie Sewburtzel, zwischen den selben wachsen auch wie am ersten die blŭmlin herfür.

(3.) Zům dτitten findt man noch eins in den gårten und weingarten, dem ersten gleich, das bletter seind ein wenig rauher und zerkerfft, wie das gemein Gamanderlin. Die blŭmlin liechtblo zwischen den flügeln der åstlin. Der rund samen ist in zweien bτeitten deschelin verschlossen.

(4.) Zům vierdten findt man eins, welches blettlin seind vast klein, wie des [327] Thymi, oder des welschen Quendels. Die blŭmlin weiþfarbblo. Deτ samen ist gål, auch in kleinen deschlin verschlossen. Dise kreütlin alle sampt kriechen unnd fladeren auff der erden hin und her, wie Hŭnerdarm und Sew Burtzel.

Von den Namen.

Hŭnerdarm nent man Hŭnerferb, Meier, Hŭneτ biþ, Genþ kraut, und Vogelkraut, zů Latin Moτsus galline. Etlich achten diþ kraut für das mittel geschlecht Anagallides, und nennen es Hippiam Mediam, das laþ ich stehen unnd spτich dz es kein Anagallis sei, Jch aber halt Hŭnerdarm, sonderlich die dτei ersten gesetzt, für Telephion Dioscoτidis, dahin dτingt mich die beschτeibung und tugend. (Telephion lib.2.cap.279.) Dann wz ist dem Burgel mit blettern unnd gantzer gestalt åhnlicher als eben d Hŭnerdarm? Bleibt es nicht uber jar in weingarten unnd gårten frischer und grŭner dann kein Poτtulaca? Wer da kan der bτing bessers. Serapio schτeibt im ccxl.ca.under den Sempervivis, von disem kraut, wiewol er nit weiþ was er redt, dann er freilich sein schτeiben ohn erfarung der kreütter manich mal vollendet hat, sagt es heiþ Andτachabara, Andτage agria, Tilaphon unnd Alscebτam τc. (Alscebram.) Zwar jederman weiþ was die Araber beim Alscebram verstehn, nemlich die Wolffsmilch, wie dann solchs bei dem Mesue unnd Avicenna gelesen würt, von solchen namen ist dτoben im c.capitel auch gemelt. Plinius schτeibt wol von disem kraut lib.xxviij.cap.xiij.

Die new kreütter meister so Hŭnerdarm Alsine zwingen, laþ ich bleiben, so fern sie mir meine kreütter unzerstretten lassen.

Von der Krafft und Würckung.

Hŭnerdarm oder vogelkreütter seind auch feüchter kalter complexion, gleich dem Burgel, Jnnerlich und Eüsserlich zů nützen.

Innerlich.

Das wasser von Hünerferb gebτant, ist in der würckung dem Burgel (Aa iiij) [328] gleich, weiter ist sein experiment, so jemands verzeert, und kranckheit halben verfallen, der soll stehts dises gebτanten wassers nutzen, under wein gemischt oder für sich selbs. (Verzerte leůt.)

Gedacht wasser soll eigentlich den jungen kindern inn grosser hitz unnd schwachheit eingeben werden, dann es leschet nicht allein den Jnnerlichen bτandt, sondern es verhindert unnd wehτet den zůfallende kranckheiten Spasmi genant, oder gegichten. (Kinder hitz und gegicht. Spasmi.)

Eüsserlich.

Das kraut, safft und wasser mógen (wie der Burgel und Mawτpfeffer) zů allen hitzigen wunden und schåden erwólet werden, damit geweschen, bestrichen, oder auffgelegt. (Hitzige wunden.)

Auþ dem safft mag man feine kŭle sålblin machen zů der hitzigen lebern und andern hitzige schaden, als Populeon, wie von Hauþwurtz, Mawτpfeffer und Nachtschadten gelehτt ist. (Populeon sålblin.)

Van hoenderdarm, vogelkruid. 126.

Ofschoon hoenderverf of hoenderdarm de guichelheil met de blaadjes wat gelijk staat, zo is het toch een aparte. Dit allergemeenste kruidje vindt men door het jaar in alle kruidtuinen, in wijntuinen en zo vetter de akker en wijntuinen, hoe vetter en vrediger, ook groener en sappiger dat kruid op de grond zich legt en fladdert. Zijn worteltjes zijn aller ding vezelig zoals dunne haartjes. De stengeltjes rond, sappig, week en door uit sappig, gewint kleine witte bloempjes tussen de posteleinachtige vaasjes, niet groter dan de gierst, daarin vindt men zeer kleine geelkleurige zaden, kleiner dan de stinkende gouwe, dat valt uit en is door het jaar in alle gebouwde tuinen te vinden, groen zoals het kruiskruid. Aan smaak zoals andere kookkruiden, tot alle vee dienstig en vooral de distelvinken die hebben hun tijdverdrijf daarmee.

Van dat kruidt vindt men noch een groot geslacht op de vochtige grasachtige akkers en tuinen, wordt wat 70cm hoog, gewint zijn wervels of leden aan beide zijden der bladeren zoals zeugborstel, tussen dezelfde groeien ook zoals aan eerste de bloempjes voort.

Als derde vindt men er noch een in de tuinen en wijntuinen, het eerste gelijk, de bladeren zijn een weinig ruwer en gekerfd zoals de gewone gamander. De bloempjes lichtblauw tussen de vleugels van de takjes. Dat ronde zaad is in twee brede doosjes besloten.

Als vierde vindt men er een welke blaadjes zijn vast klein zoals de [327] Thymus of de Waalse tijm. De bloempjes witkleurig blauw. De zaden geel, ook in kleine doosjes besloten. Deze kruidjes alle samenkruipen en fladderen op de aarde heen en weer zoals hoenderdarm en zeugborstel.

Van de namen.

(Stellaria media, Stellaria holostea, Myosotis) Hoenderdarm noemt men hoenderverf, Meier, hoenderbeet, gans kruid en vogelkruid, in Latijn Morsus galline. Ettelijke achten dit kruid voor dat middelste geslacht Anagallides en noemen het Hippiam Mediam, dat laat ik staan en spreek dat het geen Anagallis is. Ik echter hou hoenderdarm, vooral de drie eerst gezette, voor Telephion Dioscorides, daarheen dringt me de beschrijving en deugd. Dan wat is de postelein met bladeren en ganse gestalte meer gelijk dan even de hoenderdarm? Blijft het niet over jaar in wijntuin en tuinen frisser en groener dan geen Portulaca? Wie er kan die brengt betere. Serapio schrijft in 240^ste kapittel onder de Sempervivis van dit kruid, hoewel hij niet weet waar hij van spreekt, dan hij vrijwel zeker zijn schrijven zonder ervaring der kruiden veel keren beëindigd heeft, zegt het heet Andrachabara, Andrage agria, Tilaphon en Alscebram etc. Wel iedereen weet wat de Arabieren bij Alscebram verstaan, namelijk de wolfsmelk hoe dan zulk bij Mesue en Avicenna gelezen wordt, van zulke namen is boven in 100^ste kapittel ook gemeld. Plinius schrijft wel van dit kruid libro 26 kapittel 14.

De nieuwe kruidenmeesters zo hoenderdarm tot Alsine dwingen laat ik blijven zo ver ze me mijne kruiden onstreden laten.

Van de kracht en werking.

Hoenderdarm of vogelkruiden zijn ook vochtige en koude samengesteldheid, gelijk de postelein, innerlijk en uiterlijk te nuttigen.

Innerlijk.

Dat water van hoenderverf gebrand is in de werking de postelein [328] gelijk, verder is het een experiment zo iemand bezeerd en vanwege de ziekte vervallen, die zal steeds dit gebrande water nuttigen onder wijn gemengd of op zichzelf.

Gedacht water zal eigenlijk de jongen kinderen in grote hitte en zwakheid ingegeven worden, dan het lest niet alleen de innerlijke brandt, maar het verhindert en weert de toevallende ziekte, spasme genoemd, of jicht.

Uiterlijk.

Dat kruid, sap en water mogen (zoals de postelein en muurpeper) tot alle hete wonden en schaden aanbevolen worden, daarmee gewassen, bestreken of opgelegd.

Uit het sap mag men fijne koele zalfjes maken tot de hete lever en andere hete schaden zoals Populeon zoals van huislook, muurpeper en nachtschade geleerd is.

Von Gauchheil. CXXVII.

Dioscoτides lib.ij.cap.clxx.beschτeibt zwei Gauchheil, (1.) eines mit den schónen himmelbloen violen, soll das weiblin sein, blŭet zům ersten. (2.) Das ander mit roten zynober farben violen, sei das månnlin. Dise steüdlin tragen einerlei kraut, stengel, wurtzeln und samen. Es werden aber die viereckete stengelin an jn beden nicht uber spannen hoch. Die wurtzeln seind gantz zaþecht und harecht. (Forma.) Dise kreütter ligen auch auff der erden, wie Burtzel, oder wie Hŭnerdarm auþgespreit. Die bletter vergleichen sich den bletteren am Harthaw, oder dem Maieron, je zwei gegen einander gesetzt. Wann die blŭmlin abfallen, werden gantz runde knópflin als Coτiander samen darauþ, in den selben findt man kleinen dτeicketen gålen samen. (Locus.) Diþ gantz gewåchs ist bitter, wachsen bede in den gårten, auff den åckern, in den Weingårten, und gemeinlich in den stupffel feldern. (Tempus.) Blŭen von dem Meien an, durch den gantzen summer. Was die alten Heiden für abenthewτ und woτt zů disen kreüttern voτ dem auþgraben getriben [329] und gespτochen, zeigt Plinius an li.xxv.ca.xj. Aber die Chτisten achten solcher superstitio und gauckel werck nichts wiewol under den selben noch vil superstition geduldet werden. (Plinius.) Die Jåger bτauchen dise kreütlin zů den jaghunden, vermeinen darmit die rosende seucht zů wenden, ohn zweiffel dieweil die alten dise kreütter für natter und schlangen biþ nutzlich befunden. Es mógen gemelte kreütter für alle gifftige seucht und schaden gebτaucht werden. (Jåger kunst. Hunds artznei. Gifft.)

Von den Namen.

Gauchheil nent man auch Colmar kraut. Jn Plinio heiþt es Anagallis, das man auch Coτchorum nent, unnd ist freilich das χόςχοςξ, von welchem Theophτastus lb.vij.cap.vij.schτeibt, da er spτicht Coτchorus sei umb der bitterkeit willen in ein spτichwoτt kommen, dz man also sagt, χόςχοςξ εν λαχάνοιγ. Coτchoros inter olera, Coτchoros ist under die můþkreütter gezólt, so weiþ jederman das Gauchheil nicht allein bitter, sonder auch mit der beschτeibung Theop.sich zůdregt, da er spτicht, Coτchorus ist mit dem blat dem Ocymo, das ist, der Basilgen oder dem Maieron ånlich, welche kreütter bede Ocymi genent werden τc. Also sicht man das Theophrastus, Dioscoτides und Plinius mit der abmalung Coτchoτi zůsamen stimmen. Plinius lib.xxv.cap.xj.nent das weiblin mit den bloen blŭmlin Oculum ferum, und sagt das vihe meide das kreüttlin, wa es aber in der weide vom vihe ongeverd versücht würde, suche das vihe ein ander kraut Asyla genant, für ein artznei. (Asyla.) Dioscoτides lib.ij.cap.clxx.gibt dem Gauchheil vil namen, und spτicht man nenn das rot Phoeniceam, Puniceam, und das blo nent er Aeritim, Aegirim, Sauritim, Sanguinem oculi, Hirundinariam, Halicacabum, Choτchorum, Zeliaurum, Masytipos, Sapana, Cerceraphum, Mycterida Mecie, Asirison, und Anagallida. Anagallis aquatica ist Bachpungen, dτoben im lxj.capitel beschτiben. Halicacabus gehóτt eigentlich zů den Nachtschadten, under dem cj.capitel begriffen. Schólwurtz und das klein Meienkreütlin, mit den Eppich blettern, nent man bede Hirundinarias. Das kraut welches Nicander in Theriaca σανςφπύ nent, acht ich für Sauritis und Anagallis. Jacobus Manlius sampt andern deutten Anagallida auff das moτum Galline i. Hŭnerbiþ, und heissens Moτgelinam und Hippiam. Das mit den roten blŭmlin soll das wild geschlecht sein. Der gůt Pandectarius will ein Meuþoτ darauþ machen, also thůn die newen meister, die machen auþ Hŭnerdarm Meuþoτ, besihe Meuþoτ, cap.xciij.und Nicolaum Leonicenum de Alsine. (Pandectarius.) Serapio nent das weiblin Cardabellam, und das månnlin Xantalam, cap.clv.

Von der Krafft und Würckung.

Rot und bloe Gauchheil seind dτuckener und etwas warmer natur, reinigen unnd ziehen auþ, mógen wol in leib und ausserhalb gebτaucht werden.

Innerlich.

Gauchheil in wein gesotten, widerstehet allen gifftigen wunden unnd [330] stichen der natern und schlangen, davon gedτuncken, und die wunden darmit gewåschen und uber gelegt. (Aller hand gifftige wunden. Pestilentz.)

Solche kreüter seind umb gedachter uτsach willen zů der Pestilentz gar dienstlich erwólet, jedes mal ein zimlichen dτunck gethon, nider gelegen, zůgedeckt, und darauff geschwitzet, also gebτaucht, zeücht auþ und vertreibt allerhand gifft durch den schweiþ.

Ein nutzlich kraut den jågern zů den hunden so gebissen, deþgleichen so ein mensch von unreinen hunden gebissen were, der brauch auff stund des krauts safft oder wasser, gedruncken unnd den schaden darmit geweschen.

Jn vorgemelter gemaþ nützet, treibt auþ die Wassersucht, eróffnet die Lebern, reiniget die nieren, und treibt den stein. (Hunds biþ. Wassersucht. Leber óffnen.)

Eüsserlich.

Alle gifftige wunden, gehawen, gestochen und gebissen, soll man mit diser kreütter safft oder wasser seubern, dann jr art ist schmertzen zůlegen, gifft, dórn, negel unnd spreissen auþzůziehen, darauff gelegt, schreibt Galenus lib.vj. Sim.facult. (Gifftige wunden. Spτeissen. Doτn auþziehen. Fliessende schåden. Augen felder.)

Andere fliessende und beissende schaden darmit geweschen, schicken sich bald zůr heilung.

Der safft mit schónem honig vermengt, und in die trŭben augen gelassen, zertheilt die weissen felder der selbigen, und macht sie heitter und klar.

Der safft in die nasen empfangen, reiniger das hirn, zeücht auþ die zånflüþ, davon die zån etwann schmertzen befunden.

Das weiblin Gauchheil mit den bloen blůmen, soll den auþgedτuckten afftern (darauff gelegt) hinder sich treiben, und herwiderumb, soll das månlin mit roten blůmen den selben herausser ziehen, hierauþ ist zů lernen das das månnlin im auþtreiben krefftiger dann das weiblin sein můþ. (Hirn reinigen. Afftern auþ und ein treiben.)

Van guichelheil. 127.

Dioscorides libro 2 kapittel 170 beschrijft twee guichelheil, een met de mooie hemelblauwe violen zal dat vrouwtje zijn en bloeit als eerste. De andere met rode cinnaber kleurige violen is dat mannetje. Deze planten dragen een en dezelfde kruid, stengels, wortels en zaden. En worden echter de vierkante stengeltjes aan hen beiden niet over zeventien cm hoog. De wortels zijn gans vezelig en behaard. Deze kruiden liggen ook op de aarde zoals postelein of zoals hoenderdarm uitgespreid. De bladeren vergelijken zich de bladeren aan hertshooi of majoraan, elke twee tegen elkaar gezet. Wanneer de bloempjes afvallen worden gans ronde knopjes zoals korianderzaden daaruit, in dezelfde vindt men kleine driekantige gele zaden. Dit gans gewas is bitter, groeien beide in de tuinen, op de akkers, in de wijntuinen en gewoonlijk in de stoppelvelden. Bloeien van mei aan door de ganse zomer. Wat de oude heidenen voor avontuur en woorden tot deze kruiden voor het uitgraven gedreven [329] en gesproken hebben toont Plinius aan libro 25 kapittel 11. Maar de Christenen achten zulke superstitie en goochel werk niets, hoewel onder dezelfde noch veel superstitie geduld wordt. De jagers gebruiken dit kruidje bij de jachthonden, menen daarmee de dolle ziekte te wenden, zonder twijfel omdat de ouden deze kruiden voor adder en slangen beet nuttig bevonden. En mogen gemelde kruiden voor alle giftige ziekte en schaden gebruikt worden.

Van de namen.

(Anagallis arvensis is de rode en ssp. foemina, de blauwe) Guichelheil noemt men ook Colmar kruid. In Plinius heet het Anagallis dat men ook Corchorum noemt en is vrijwel zeker dat χόςχοςξ, waarvan Theophrastus libro 7 kapittel 7 schrijft daar hij spreekt Corchorus is vanwege de bitterheid in een spreekwoord gekomen dat men alzo zegt, χόςχοςξ εν λαχάνοιγ; Corchoros inter olera; Corchoros is onder de moeskruiden geteld, zo weet iedereen dat guichelheil niet alleen bitter, maar ook met de beschrijving Theophrastus zich toedraagt daar hij spreekt; Corchorus is met het blad de Ocymo,’ dat is, het bazielkruid of de majoraan gelijk, welke kruiden beide Ocymi genoemd worden etc. Alzo ziet men dat Theophrastus, Dioscorides en Plinius met de tekening van Corchori tezamen stemmen. Plinius libro 25 kapittel 11 noemt dat vrouwtje met de blauwe bloempjes Oculum ferum en zegt dat vee mijdt dat kruidje, waar het echter in de weide van vee ongeveer verzocht wordt zoekt dat vee een ander kruid, Ayla genoemd, voor een artsenij. Dioscorides libro 2 kapittel 170 geeft het guichelheil veel namen en spreekt men noemt de rode Phoeniceam, Puniceam en de blauwe noemt hij Aeritim, Aegirim, Sauritim, Sanguinem oculi, Hirundinariam, Halicacabum, Chorchorum, Zeliaurum, Masytipos, Sapana, Cerceraphum, Mycterida Mecie, Asirison en Anagallida. Anagallis aquatica is beekpunge, boven in 61^ste kapittel beschreven. Halicacabus behoort eigenlijk tot de nachtschaden onder het 101^ste kapittel begrepen. Stinkende gouwe en dat kleine meikruidje met de (speenkruid) eppe bladeren noemt men beide Hirundinarias. Dat kruid welke Nicander in Theriaca σανςφπύ noemt acht ik voor Sauritis en Anagallis. Jacobus Manlius samen met andere duiden Anagallida op dat morum Galline is hoenderbeet en noemen het Morgelinam en Hippiam. Dat met de rode bloempjes zou dat wilde geslacht zijn. De goede Pandectarius wil een muizenoor daaruit maken en alzo doen de nieuwe meestere die maken uit hoenderdarm muizenoor, bezie muisoor kapittel 93 en Nicolaum Leonicenum de Alsine. Serapio noemt dat vrouwtje Cardabellam en dat mannetje Xantalam, kapittel 155.

Van de kracht en werking.

Rode en blauwe guichelheil zijn droge en wat warme natuur, reinigen en trekken uit, mogen wel in lijf en aan de buitenkant gebruikt worden.

Innerlijk.

Guichelheil in wijn gekookt weerstaat alle giftige wonden en [330] steken der adders en slangen, daarvan gedronken en de wonden daarmee gewassen en over gelegd.

Zulke kruiden zijn vanwege gedachte oorzaak tot de pest erg dienstig aanbevolen, elke keer een matige dronk gedaan, neer gelegen, toegedekt en daarop gezweet, alzo gebruikt trekt uit en verdrijft allerhande gif door het zweet.

Een nuttig kruid de jagers tot de honden zo gebeten, desgelijks zo een mens van onreine honden gebeten is die gebruikt op stond het kruid sap of water, gedronken en de schaden daarmee gewassen.

In voorgemelde mate genuttigd drijft uit de waterzucht, opent de lever, reinigt de nieren en drijft de steen.

Uiterlijk.

Alle giftige wonden, gehouwen, gestoken en gebeten zal men met deze kruiden sap of water zuiveren, dan hun aard is smarten te leggen, gif, doorn, nagel en spiesen uit te trekken, daarop gelegd schrijft Galenus libro 6 Simplicus facultatibus.

Andere vlietende en bijtende schaden daarmee gewassen schikken zich gauw tot heling.

Het sap met mooie honing vermengt en in de troebele ogen gelaten verdeelt de witte velden van diezelfde en maakt ze helder en klaar.

Het sap in de neus ontvangen, reinigt de hersens, trekt uit de tandvloed waarvan de tanden wat smarten ondervinden.

De vrouwelijke guichelheil met de blauwe bloemen zou het uitgedrukte achterste (daarop gelegd) achter zich drijven en daar tegenover zou dat mannetje met rode bloemen dezelfde eruit trekken, hieruit is te leren dat het mannetje in uitdrijven krachtiger dan dat vrouwtje zijn moet.

Von Weggrasz. CXXVIII.

Etlich meinen wa man in der schτifft graþ nenne, soll dz Weggraþ verstanden werden, so doch Dioscoτides ein eigen capitel vom graþ setzt, nemlich lib.iiij.cap.xxxj. Das lassen wir auff diþ mal faren, und sagen dz diþ Weggraþ oder Wegdτitt under allen gemeinen kreütern beinahe das aller gemeinst und nützlichst ist. (Wegdτitt. Weggraþ.) Dann in welchen land ist Weggraþ frembd, ist es nicht auff allen wegen zůfinden: sonderlich auch auff den åckern, die jårlichs frucht tragen, auff allen gebawten strassen, hinder den zeünen, beinahe an allen oτten. (Tempus.) Jm Bτachmonat kreücht es jårlichs zům ersten von samen herfür, dann es ist ein sommer gewåchs, můþ jårlichs wachsen und widerumb sterben. Seine wurtzeln seind rund, kurtz und dünn. Die runde schwancke stengel seind eitel gewerb, unnd knópffecht zůsamen gesetzt, mit unzalbaren zincklin und reiþlin, ein jedes gewerblin seine zwei schmale spitzige bletlin gegen einander gesezt. Dise blettlin seind spitzer dann Rauten, vergleichen sich fast wol dem welschen Quendel. Thymus genant, oder dem Saturei. Zwischen einem jeden gewerblin unnd bletlin dτingt ein kleins blŭmlin herfür, nit grósser dann ein hirþen kóτnlin, an etlichen gantz weiþ, am [331] ettlichen bτaunrot, mit leibfarb veτmischt, darauþ werden dτeieckete kóτnlin, dz ist der samen, aller ding dem Sawτampffer samen ånlich. Dise greser werden etwan zweier elen lang, das man damit mag binden und knüpffen wie mit weiden und seilen. Der samen würt gegen dem Herbst zeittig.

Das ander Weggraþ ist kleiner und kürtzer, würt niet uber spannen hoch, dem ersten mit allen dingen gleich, auþgenommen die blŭmlin, vergleichen sich dem roten Gauchheil, oder den blůmen an der gemeinen Dausent gulden. (Tempus. Locus.) Das graþ hab ich im Apτillen auff den stupffel åckern und fürters auff den feldern den gantzen summer funden.

Von den Namen.

Weggraþ nent man wegdτitt, darumb das es gemeinlich auff den Wegstrassen wechþt, hindert auch etwann die so durch das graþ wandern, dann es auff der strassen von den bósen bůben zůsamen verknüpfft würt, der so ungever dardurch wanderet, behencket oder etwan von ungeschichten fallen můþ. (Bůbenstuck.) Unsere medici nennen dz kraut Centinodium. Coτrigiolam. Andere nennen es blůtkraut, herbam Sanguinalem, wie es dann auch Mascula sanguinalis ist. Dann Dioscoτ.lib.iiij.cap.iiij.nents selbs auff Gτiechisch Polygonon Arτhena, Polygonaton, Cynochalam, Heracliam oder Herculeam, Millefolium, Clema oder viticulam, Polycarpon, Carcinethon, Teuthaliden, Myrtopetalon oder Myrteum folium, Cnopodion, Pedaliam, Stemphin, Muris unguem, Pτoserpinacam, sanginem Herois, Thephin, Chulum, und Seminalem oder Sanguinalem.

Von der Krafft und Würckung.

Die gemeine und edel wegkreütter oder gråser haben jren hohen pτeiþ bei den alten gehabt, umb der sichtbarlichen und empfindtlichen tugent willen, dann sie seind von natur dτucken und kalt, stopffen blůt unnd bauchflüþ, dargegen treiben sie den stein augenscheinlich, mógen in leib genommen und auþwendig auffgelegt werden. (Blůt. Bauch flüþ. Stein.) [332]

Innerlich.

Wegdτet in roten wein gesotten und gedτuncken oder dz gebτant wasser davon mit seinem gepulverten samen eingenommen, stillt auch alle bauchflüþ, blůt spewen, unnd ubτige weiber kranckheit, dargegen (also gebτaucht) treibt es auþ aller hand gifft, den stein und grieþ mit gewalt, leschet alle Jnnerliche hitz und Cholera des magens und anderer glider, heilet alle Jnnerliche verseerung, ein nützlich und wunderbarlich kraut in leib zůnemen. (Kotzen, Blůt spwen, Weiber fluþ. Stein, Gifft, Magen hitz, Verseerung.)

Eüsserlich.

Das safft van Weggraþ oder das gebτant wasser, ist ein pτincipal zůleschen alle Jnnerliche und Eüsserlich hitz von der schóne, rotlauffen, oder wild fewτ, darüber geschlagen und gedτuncken. (Rot lauffen. Wild fewτ.)

Jn die schwårende ohτen gethon, benimpt den schmertzen, heilet dz faul zanfleisch, darmit geweschen, dτeibt hindersich alle bóse zůfell der hitzigen wunden und alten schåden, sonderlich aber an den heimlichen glidern, mann und weibern. (Oτen geschweer, faul zan fleisch. Heimliche oτten. )

Van weggras. 128.

Ettelijke menen waar men in de schrift gras noemt zal dat weggras verstaan worden zo toch Dioscorides een eigen kapittel van gras zet, namelijk libro 4 kapittel 31. Dat laten we deze keer varen en zeggen dat dit weggras of wegtreed onder alle algemene kruiden bijna dat allergemeenste en nuttigste is. Dan in welk land is weggras vreemd, is het niet op alle wegen te vinden? Vooral ook op de akkers die jaarlijks vrucht dragen, op alle gebouwde straten, achter de tuinen en bijna aan alle oorden. In juni kruipt het jaarlijks als eerste van zaden voort, dan het is een zomergewas en moet jaarlijks groeien en wederom sterven. Zijn wortels zijn rond, kort en dun. De ronde slanke stengels zijn enkel wervels en knoopachtig tezamen gezet met ontelbare uitlopers en twijgjes, elke wervel zijn twee smalle spitse blaadjes tegen elkaar gezet. Deze blaadjes zijn spitser dan ruit, vergelijken zich erg goed de Waalse tijm, Thymus genoemd, of de Saturei. Tussen elke wervel en blaadjes dringt een klein bloempje voort, niet groter dan een gierstkorreltje, aan ettelijke gans wit, aan [331] ettelijke bruinrood met vleeskleur vermengt, daaruit worden driekantige korreltjes, dat is het zaad, aller ding de zure zuring zaden gelijk. Dit gras wordt ongeveer 140cm lang zodat men daarmee mag binden en knopen zoals met wilgen en zeilen. De zaden worden tegen de herfst rijp.

Dat andere weggras is kleiner en korter, wordt niet over zeventien cm hoog, de eerste in alle dingen gelijk, uitgezonderd de bloempjes vergelijken zich de rode guichelheil of de bloemen aan de gewone duizend gulden. Das gras heb ik in april op de stoppelakkers en verder op de velden de ganse zomer gevonden.

Van de namen.

(Polygonum aviculare, Herniaria glabra) Weggras noemt men wegtreed, daarom dat het gewoonlijk op de wegstraten groeit, hindert ook wat die zo door dat gras wandelen, dan als het op de straten van de kwajongens tezamen geknoopt wordt die zo ongeveer daardoor wandelt aanhangt of wat van het ongeschikte vallen moet. Onze medici noemen dat kruid Centinodium, Corrigiolam. Andere noemen het bloedkruid, herbam Sanguinalem, zoals het dan ook Mascula sanguinalis is. Dan Dioscorides libro 4 kapittel 4 noemt het zelf op zijn Grieks Grieks Polygonon Arrhena, Polygonaton, Cynochalam, Heracliam of Herculeam, Millefolium, Clema of viticulam, Polycarpon, Carcinethon, Teuthaliden, Myrtopetalon of Myrteum folium, Cnopodion, Pedaliam, Stemphin, Muris unguem, Proserpinacam, sanginem Herois, Thephin, Chulum en Seminalem of Sanguinalem.

Van de kracht en werking.

De gewone en edele wegkruiden of grassen hebben hun hoge prijs bij de ouden gehad vanwege de zichtbare en gevoelige deugd, dan ze zijn van natuur droog en koud, stoppen bloed en buikvloed, daartegen drijven ze de steen ogenschijnlijk, mogen in lijf genomen en uitwendig opgelegd worden. [332]

Innerlijk.

Wegtreed in rode wijn gekookt en gedronken of dat gebrand water daarvan met zijn verpoederde zaden ingenomen stilt ook alle buikvloed, bloed spuwen en overige vrouwen ziektes, daartegen (alzo gebruikt) drijft het uit allerhande gif, de steen en grind met geweld, lest alle innerlijke hitte en gal van de maag en andere leden, heelt alle innerlijke bezering, een nuttig en wonderbaarlijk kruid in lijf te nemen.

Uiterlijk.

Het sap van weggras of dat gebrand water is een principale te lessen alle innerlijke en uiterlijk hitte van de mooie, rode loop of wild vuur, daarboven geslagen en gedronken.

In de zwerende oren gedaan beneemt de smarten, heelt dat vuil tandvlees, daarmee gewassen, drijft achter zich alle boze toeval van de hete wonden en oude schaden, vooral echter aan de heimelijke leden, mannen en vrouwen.

Von Knawel. CXXIX.

Diþ kreütlin findt man in den feüchten jaren inn den åckern vom Glentzen an biþ in den Herbst, gemeinlich aber inn den Růben feldern. Ist ein eintziges schottecht und dτauschelecht steudlin, nicht uber spannen hoch, alle åstlin und zincken mit eitel gewerblin, die das Weggraþ. Die aller kleinsten eschenfarben bletlin seind spitzig wie die bletlin am Cypτessen anzůsehen. Seine vilfaltige blŭmlin und samen seind nichts anderst, dann kleine grŭn farbe gestirnte blŭmlin als Hirþen kóτnlin, eines starcken geruchs, das rund weiþ würtzelin ist zaþecht und nit fingers lang.

Von den Namen.

Wiewol das kreüttlin der beschτeibung halb, nit wol sanguinalis femina Diosc.sein will, so mag es doch wol umb seiner vilfaltigen gewerblin willen ein Polygonon sein, oder des samen halben Polycarpon genent werden. Der Würckung halben móchts wol Polycnemon [333] heissen, dann es wunderbarlich zů der harnwinde und dτópffelechtem harnen dienstlich ist. Polycnemon heiþt aber in Dioscoτ.auch Clinopedion, Polygonatum, Jovis colus, Echeonymon, Putealogonthτia. (An sit Polycnemon Dios.lib.3.cap.99. Harnwinde.)

Von der Krafft und Würckung.

Das sŭþ kreütlin im Westerich Knawel genant, kan ich nit von den Wegdτetten absünderen, dieweil es gleiche würckung (jnwendig und auþwendig des leibs gebτaucht) beweiset.

Innerlich.

Das kraut in wein gesotten, oder das wasser davon gebτant, gedτuncken, hat die Würckung den stein auþzůfüren wie der Wegdτitt, mag in allen sachen darfür genommen werden. (Stein.)

Gedacht kreütlin ist nutz unnd gůt, ja auch anmŭtig zů essen dem vihe, zů solchem fůtter grasen die Meid des krauts dem Rind vihe, das hat sein lust darmit. (Vihe fůtter)

Eüsserlich.

Mag Eüsserlich wie Weggraþ genützt werden.

Van knawel. 129.

Dit kruidje vindt men in de vochtige jaren in de akkers van lente aan tot in de herfst, gewoonlijk echter in de rapen velden. Is een enkel scheutachtig en bossig plantje, niet over zeventien cm hoog, alle takjes en uitlopers met enkel wervels zoals dat weggras. De allerkleinste askleurige blaadjes zijn spits zoals de blaadjes aan cipres aan te zien. Zijn veelvuldige bloempjes en zaden zijn niets anders dan kleine groenkleurige gesterde bloempjes zoals gierstkorreltjes, een sterke reuk, dat ronde witte worteltje is vezelig en geen vingers lang.

Van de namen.

(Scleranthus annuus) Hoewel dat kruidje vanwege de beschrijving niet goed sanguinalis femina Dioscorides zijn wil, zo mag het toch wel vanwege zijn veelvuldige wervels een Polygonon zijn of vanwege de zaden Polycarpon genoemd worden. Vanwege de werking mocht het wel Polycnemon [333] heten, dan het wonderbaarlijk tot de plaswind en druppelend plassen dienstig is. Polycnemon heet echter in Dioscorides ook Clinopedion, Polygonatum, Jovis colus, Echeonymon en Putealogonthria.

Van de kracht en werking.

Dat zoete kruidje in Westerich Knawel genoemd kan ik niet van de wegtreed afzonderen omdat het gelijke werking (inwendig en uitwendig het lijf gebruikt) bewijst.

Innerlijk.

Dat kruid in wijn gekookt of dat water daarvan gebrand, gedronken, heeft de werking de steen uit te voeren zoals de wegtreed, mag in alle zaken daarvoor genomen worden.

Gedacht kruidje is nuttig en goed, ja ook aanmoedigend te eten het vee, tot zulke voergrassen de meiden het kruid het rundvee, dat heeft zijn lust daarmee.

Uiterlijk.

Mag uiterlijk zoals weggras genuttigd worden.

Von Yngrŭn, Pervinca. CXXX.

Von einer zaþechten wurtzelen wachsen vil gleychete knópffechte gertlin, als grŭne rŭtlin, welche so sie das erdtrich ergreiffen, hencken sie sich an, sonderlich da es die knópflin und gewerblin hat, gewint es seine harechte wurtzelen, würt also von einem stócklin in kurtzer zeit ein gantzer wasen, darumb solch kraut nit unbillich under die kriechende kreütter, die man Serpentaria oder Hederacias nennet, gezólet mócht werden. (Todte violen.) Die bletter an disem gewåchs seind klein schier wie des Buxbaums, ettlich auch grósser, den Weiden blettern nit ungleich. Jm Mertzen blŭet dz Winter kraut, gewint halbe purpurfarbe bloe violen, jedes blŭmlin mit fünff bletlin anzůsehen wie Burτetsch blŭmlin, ohn geruch. Das kraut findt man uber winter grŭn, mag aller handt frost und wetter dulden, unnd (das mir ein wunder ist) so hab ich ein todten kopff sehen auþgraben Anno M. D. xxxv.auff S. Marx tag, der was mit disem kraut gekrónt, und das kraut was aller ding unverseert auff dem kopff bliben, daher es wol todten kraut und todten violen mag heissen, wie es dann ettlich nennen, und die abgestoτbne darmit krónen. (Historia Anno 1535.) Das kraut wachþt gern in den schattechten oτten, in ettlichen graþ gårten, auff den mauren, hinder den zeünen, under den hecken und an den felsen.

Von den Namen.

Darumb das es allzeit grŭn bleibt, nent man diþ kraut Yngrŭn, und todten violen oder kraut, umb obernenter uτsach willen, sonst nent mans Pervincam. (Clematis.) Und diþ kraut ist Clematis Diosco.ohn angesehen das es allein in Aegypten soll wachsen, und von Plinio auch Daphnoides ge (Bb) [334] nent würt, Plin.lib.xxiiiij.cap.xv. Es hieþ wol sonst auch Chamedaphne, das man Terrestrem oder humilen Laurum nent, bei den Rómern Laurago, und auch Laureola, und Vinca Pervinca geheissen.

Jn Dioscoτide lib.iiij.cap.cxliiij.stehet geschτiben Daphnitis, Hydτagogon, Usibim und Laurus Alexandτina, doch was das selbig für ein gewechs ist würt hernach gesagt. Jm Apul.cap.lviij.würt von disem kraut also gelesen, victoria heiþt Eupeplios, Daphnoides, Hypogloþion, Eupetalon, Digloþo Daphne Samorhτaria, Daphne Alxandτina, Daphne Jdea, Mitrios, Danae, Stephane, Alexandτum, Chame Daphne, Carpophyllon, Daphnitis, Pervinca, Folium Victoτie, Laurus Alexandτina. Macedonica, Laurago, Mustellago terrestris. Dise namen stehn zům theil in Pli.lib.xv.cap.xxv.und nents Plinius auch Hypelaten, Pelasgum, Cephalon Alexandτi, und Jdeam. Mich will aber beduncken dise namen alle stunden ehτlicher dem Lauro Alexandτine, dann dem Pervinca zů. In Theophτasto lib.iij.cap.xvij.liset man under den beümen von Chamedaphne, welches woτt der Gaza Laurum Alexandτinam hat auþgeleget, welches unser Pervincam auch nicht jrτen soll, dan wir reden hie nit von beümen, sonder von kreüttern. Es ist aber kein wunder das also vil meinung unnd jrτfal auþ dem namen entstanden seind, uτsach, diser nam Daphnis und Laurus Alexandτina ist vil gewechsen zůgelegt, doch so reimet sich Vince Pervince beschτeibung in Plinio nit ubel zů unserem Yngrŭn. (Pli.lib.81.ca.92.)

Von der Krafft und Würckung.

Das ewig grŭn todten kraut mit seinen bloen violen ist dτuckener qualitet, nützlich in leib genommen und Eüsserlich auffgelegt.

Innerlich.

Das kraut wa es anderst Clematis ist, in wein gesotten unnd gedτuncken, stillet das grimmen im leib, stillet und stopfft allen bauchflusz.

Van altijd groen, Pervinca. Kapittel 130.

Van een vezelachtige wortel groeien veel gelede knopachtige twijgjes, als groene twijgjes, die zo ze het aardrijk grijpen hangen ze zich aan, vooral als die knoopjes en wervels heeft en vormt het haarachtige wortels, wordt zo van een plant in korte tijd een groot gewas, daarom zal het kruid niet onbillijk onder de kruipende kruiden, die men Serpentaria of Hederacias noemt, geteld mag worden, (dode violen) De bladeren aan dit gewas zijn klein en vrijwel gelijk de Buxus, ettelijke ook groter, de wilgenbladeren niet ongelijk. In maart bloeit dat winterkruid, krijgt half purperkleurige blauwe violen, elk bloempje met vijf blaadjes en aan te zien als Borago bloemen zonder reuk. Dat kruid vindt men door de winter groen, mag allerhande vorst en weer verduren, en (dat me een wonder is) zo heb ik een doodskop zien uitgraven Anno 1535 op Sint Marcus dag, die was met dit kruid gekroond, en het kruid was helemaal onbeschadigd op de kop gebleven, vandaar het wel dooskruid en doodsviool mag heten, zoals het dan ettelijke noemen, en die gestorvene daarmee kronen. (historia Anno 1535)

Het kruid groeit graag in schaduwachtige plaatsen, in ettelijke grastuinen, op de muren, achter de tuinen, onder de hagen en op rotsen.

Van de namen.

Daarom dat het altijd groen blijft, noemt men dit kruid altijd groen, doodsviool of kruid, vanwege bovengenoemde oorzaak, verder noemt men het Pervincam. (Clematis) en dit kruid is Clematis Dioscorides, zonder aan te zien dat het alleen in Egypte zou groeien en van Plinius ook Daphnoides genoemd wordt, Plinius lib. 24, kapittel 15. Anders heet het ook wel Chamaedaphne, dat men Terrestrem of lage Larum noemt, bij de Romeinen Laurago en ook Laureola en Vinca pervinca geheten.

In Dioscorides lib. 4^, kapittel 144 staat geschreven Daphnitis, Hydragogon, Usibim en Laurus Alexandria, maar wat dat voor een gewas is wordt hierna gezegd. In Apuleius kapittel 58 wordt van dit kruid ook gelezen, victoria heet Eupeplios, Daphnoides, Hypogloþion, Eupetalon, Digloþo Daphne Samorhraria, Daphne Alxandrina, Daphne Idea, Mitrios, Danae, Stephane, Alexandrum, Chame Daphne, Carpophyllon, Daphnitis, Pervinca, Folium Victorie, Laurus Alexandrina, Macedonica, Laurago, Mustellago terrestris. Deze namen staan voor een deel bij Plinius lib. 15 kapittel 25 en Plinius noemt het ook Hypelaten, Pelasgum, Cephalon Alexandri en Ideam. Ik bedenk me echte dat deze namen altijd eerlijker zijn dan Lauro Alexandrine, dan tot de Pervinca. In Theophrastus lib. 33 kapittel 17 leest men onder de bomen van Chamedaphne, welk woord van Gaza als Laurum Alexandrinum is uitgelegd, wat voor onze Pervinca ook wel goed is, dan we spreken hier niet van bomen, maar van kruiden. Het is echter geen wonder dat er zoveel meningen en fouten uit deze namen ontstaan zijn, oorzaak, deze naam Daphnis en Laurus Alexandrina is aan veel gewassen gegeven, toch zo komt Vinca Pervinca beschrijving bij Plinius niet slecht overeen met onze maagdenpalm.

Van de kracht en werking.

Dat eeuwige groene doodskruid met zijn blauwe bloemen is van droge kwaliteit. Nuttig in lijf genomen en van buiten opgelegd.

Innerlijk.

Dat kruid waar het anders een Clematis is in wijn gekookt en gedronken stilt dat grommen in lijf. Stilt en stopt alle buikvloeden.

Von Zapffen kraut. CXXXI.

Das kraut hab ich für etlichen jaren den hochgelehτten Othonem von Bτaunfelþ seligen lehτen kennen, und in Theophτasto und Diosco.angezeigt, welcher das volgens in sein Teutsch kreütter bůch gesetzt. Nach dem selben auþgangnen kreůtter bŭch ist auff gestanden der hoch berŭmpt Poet unnd Medicus, genant Enricius Coτdus, der hat diþ Zapffen kraut inn gleicher meinung in seinem kreütter gespτåch angezeigt, ist sonst von keinen nie angezeiget wa diþ kraut in Diosco.wachse, Gott wólle fleissige månner schicken, das hierinn der gemeine nutz auch gefürdert werde, Amen. (Enricius Cordus.) Diþ Zapffenkraut bτingen die Landtfarer auþ Ungerlandt, ohn wurtzel, unnd sagen das es in hohen wålden wachse. Dz kraut hat runde stengel, wie die Weiþwurtz, spannen lang, zů beden seitten mit jren dicken bletteren bekleidet, schweitzer grŭn, die vergleichen sich beinahe den Loτberblettern, seind aber zarter, ein jedes blat hat auþ jm selbs noch ein kleines bletlin wachsen, anzůsehen wie ein zünglin oder wie ein angehencktes zåpflin, daher es seinen namen bei uns Teütschen uberkomen hat. Zwischen den blettern und stengeln hab ich rote kóτner gesehen als Erweissen, umb S. Johans tag zů Straþburg bei (Bb ij) [336] einem zanbτecher, der hat es auþ Ungerlandt also grŭn bτacht, etliches mit frucht, dz ander on frucht, doch waren sie einander vast gleich.

Von den Namen.

Hie haben wir das syghafftig kreütlin Alexandτi, darmit er sich in seinem sig hat lassen krónen, wie Marcellus Vergilius schτeibt, daher disem Zapffenkraut (das man auch Hockenblat nent) sein nam Laurus Alexandτina ist woτden, wiewol diser nam dem Chamådaphne auch zů gelegt würt in Dioscoτide. (Alexander Magnum.) Sonst heiþt das Zapffen kraut auch Jdea Laurus, vom berg Jda, da dessen vil wechþt. Dioscoτ.lib.iiij.ca.cxlij.nennts fürter Danaen, Hyppoglotten, Hypoglossion, umb des zåpflins willen, und Zaliam, Stephanen, Daphnon, Samothτacicem, unnd Methτiom, zů Latin Uvularia. (Uvularia.) Von Theophτasto würt es Epiphyllocarpos genent, umb der kóτner willen so under den blettern wachsen, lib.iij.ca.xcij. Die andern namen Apulei stehen dτoben im Yngrŭn gezeichnet, under welchen auch victoτia der nam steht des Sygs halben. Jn Serapione heissets Gar Alexandτie cap.cccxxiiij.

Von der Krafft und Würckung.

Zapffenkraut ist warmer dτuckener qualitet, würt bei uns Teütschen allein für das feücht zåpflin und hals geschwår gebτaucht, darüber gedτuncken. Es haben aber die alten solch kraut so wol jnnerlich als eüsserlich zů der artznei erwólet. (Zåpflin und halþ geschwår. )

Innerlich.

Die wurtzel von Zapffenkraut (sagt Dioscoτides) gedórτt und gepülvert, davon auff die iijj.od v.quinten schwår eingedτuncken, mit sŭssem wein od Malvasier fürdert die schwåre geburt, vertreibt die harnwinde, bewegt die Menses wie die andere diuretica. (Schwåre geburt, Harnwinde. Menses.)

Eüsserlich.

Das pulver vom kraut und wurtzel dτuckenet alle fliessende wunden und geschwår, wie die gemein Holwurtz. (Fliessende wunden.)

Das kraut bτaucht man zům abgefallenen zåpflin darüber gedτuncken. (Zåpflin.)

Van huig kruid. 131.

Dat kruid heb ik voor ettelijken jaren de zeer geleerde Otho van Braunfels zalig leren kennen en in Theophrastus en Dioscorides gezegd, welke dat vervolgens in zijn Duitse kruidenboek gezet heeft. Nadat dat uitgegane kruidboek is opgestaan de zeer beroemde poëet en medicus, genoemd Enricius Cordus, die heeft dit huig kruid in gelijke mening in zijn kruiden gesprek gezegd, is anders van geen niet verteld waar dit kruid in Dioscorides groeit, God wil vlijtige mannen sturen zodat hierin het gewone nut ook bevorderd wordt, Amen. Dit huigkruid brengen de landvaarders uit Hongarije, zonder wortel, en zeggen dat het in hoge wouden groeit. Dat kruid heeft ronde stengels zoals dat witkruid, zeventien cm lang, aan beide zijden met zijn dikke bladeren bekleedt, Zwitsers groen, die vergelijken zich bijna de laurierbladeren, zijn echter zachter, elk blad heeft ook aan zichzelf noch een klein blaadje groeien, aan te zien zoals een tongetje of zoals een aangehangen huigje, vandaar het zijn naam bij ons Duitsers overkomen heeft. Tussen de bladeren en stengels heb ik rode korrels gezien zoals erwten om St. Johannis dag te Straatsburg bij [336] een tandenbreker, die had het uit Hongarije alzo groen gebracht, ettelijke met vrucht, de andere zonder vrucht, doch waren ze elkaar vast gelijk.

Van de namen.

(Ruscus hypoglossum) Hier hebben we dat zegenhaftig kruidje Alexandri waarmee hij zich in zijn zege heeft laten kronen zoals Marcellus Virgilius dat schrijft, vandaar dit Zapffenkruid (dat men ook Hockenblat noemt) zijn naam Laurus Alexandrina is geworden, hoewel deze naam de Chamådaphne ook toegelegd wordt in Dioscorides. Anders heet dat Zapffen kruid ook Idea Laurus, van berg Ida daar deze veel groeien. Dioscorides libro 4 kapittel 142 noemt verder Danaen, Hyppoglotten, Hypoglossion, vanwege de huigjes, en Zaliam, Stephanen, Daphnon, Samothracicem en Methriom, in Latijn Uvularia. Van Theophrastus wordt het Epiphyllocarpos genoemd vanwege de korrels zo onder de bladeren groeien, libro 3 kapittel 92. De andere namen Apuleius staan boven in ingroen getekend waaronder ook victoria de naam staat vanwege de zege. In Serapio heet het Gar Alexandrie kapittel 304.

Van de kracht en werking.

Huigkruid is warme droge kwaliteit, wordt bij ons Duitsers alleen voor dat vochtige huigje en halszweer gebruikt, daarboven gedronken. En hebben echter de ouden zulk kruid zo wel innerlijk als uiterlijk tot de artsenij aanbevolen.

Innerlijk.

De wortel van huigkruid (zegt Dioscorides) gedroogd en verpoedert, daarvan op de 4 of 5 quinten zwaar ingedronken met zoete wijn of malvazijn bevordert de zware geboorte, verdrijft de plaswind, beweegt de menstruatie zoals de andere diuretica.

Uiterlijk.

Dat poeder van kruid en wortel droogt alle vloeiende wonden en zweren zoals het gewone holkruid.

Dat kruid gebruikt men tot de afgevallen huig, daarboven gedronken.

Von Weiszwurtz. CXXXII.

(1 ) Weiþwurtz hat jren namen der weissen farb halben, und ist ein knópffichte kriechende wurtzel, die dahin und her in der erden fladert und kreücht, wie der Hopffen und Quecken. Jst am geschmack erstmals auff der zungen sůþ, unnd folgens ein scharpffer halber Jngwer geschmack, anzůsehen wie der Jngwer oder Calmus. Der safft ist auch zåhe und glatt, so die wurtzel noch grŭn ist. (Tempus.) Jm Apτillen stoþt die wurtzel jre dolden oder Spargen, darauþ werden runde stengel, als rocken helmer, zů beiden seiten mit [337] schónen grŭnen blettern bekleidet, grósser, bτeitter und lenger dann des zapffen krauts bletter, etwan zehen oder zwólff an einem stengel. Zwischen den selben wachsen schóne weiþgrŭne lange schlechte, oder runde róτlin wie die gåle auþgerupffte schlüsselblŭmlin, und das geschicht im Meien in unsern landt. Gegen dem Augst ist die blŭet zů runden und schwartzen kóτnern geraten, die findt man zwischen blettern unnd stengeln hangen, anzůsehen wie die kóτner am Ephew, oder wie die blofarben Heidelberen.

(2.) Jm Jdar auff der Mosel hab ich ein klein geschlecht diser wurtzel funden, mit sehτ schmalen bletlin, sonst der andern gleich in allen dingen.

Von den Namen.

Mit diser weissen wurtzel haben wir abermal ein spann, dann ettlich wóllen es sei Secachul, ein anderer will es ein Polygonaton deütten, villeicht darumb das die wurtzel etwas knópffecht ist. (Serap.cap.89. Error.) Aber in summa wa dem also were, so mŭste diþ gewåchs vil gewerb oder gleych haben, welchs an (Bb iij) [338] der Weiþ wurtzel an der selben stengel nit gesehen würt, zů dem allen so mŭste die wurtzel ein starcken geruch haben, das jr auch fehlet, je doch will ich niemands seine meinung verwerffen, sonder unsern verstandt darüber auch nit verhalten. Erstlich was Polygonaton sei, haben wir dτoben angezeigt, und Glydweich verteütschet, mit den vilen gewerben und weissen blůmen. (Polygonaton. Glidweich.) Aber die Weiþwurtz, das etlich weisse Nieþwurtz unbillich deütten, nennen die unsere Albam radicem, Sigillum Salomonis, ein bτeüchliche wurtzel für die bloen måler, sonderlich under den augen. Daher on zweiffel Euricius Coτdus dise wurtzel Polygonaton verargwonet, dann die wurtzel Polygonati soll solche flecken und mackel, wie Dioscoτ.lib.iiij.cap.vj.anzeigt, heilen und vertreiben. (Bloe måler. Polygonatum. Enricij Cordi.)

Wir achten aber dise Weiþwurtz für das recht Laureola Dioscoτidis, das er umb der schónen bletter willen Eupetalon nent, und sagt etliche nennen es Chamådaphnen, Peplon, und Daphnoida, und ist die uτsach unserer meinung, nemlich, das Weiþwurtz sich nit allein mit der gantzen beschτeibung Laureole in Dioscoτide zůtregt, sonder auch mit dem hannigen geschmack, unnd dem zåhen schleimichten safft. (Laureola. Diosc.lib.4.cap.243.) Zeücht wasser im mund wie Bertram. Wechþt in bergen unnd wålden, welche puncten alle sampt von Laureola gelesen werden. Das aber Diosc.schτeibet Laureola hab ein untüchtige wurtzel, mócht auch wol in eim bůchstaben gefehlt sein, und Dioscorides daran kein schuld haben, und für das Griechisch wóτtlin άχξπςθ, das zů Latin Jnutilts.i.unbτeüchlich, heiþt ένχξμςθ, das ist utilis oder gebτeüchlich gelesen werden, als dann wer zů mal kein fehl daran, gib solches abermals zů bedencken. Jch acht aber der namen Daphnoides hab auch vil jrτ gemacht, also das man nit wol kan underscheiden, welches doch dz recht Daphnoides sei, dieweil so vil gewåchs darmit getaufft werden, und sonderlich im Plinio. Nemlich im zwólfften bůch ca.xxj.schτeibt er Daphnoides sei ein geschlecht Caþie, darnach im xxiiij.bůch capite xv.spτicht er Daphnoides werde genent Clematis, und wachs in Egypten, dazů stimmen Dioscoτides lib.iiij.cap.vij.und Paulus Aegineta. Zům dτitten schτeibt Plinius lib.xv.cap.xxx. Daphnoides sein ein frutex oder ein staud, also haben wir iij.in Plinio, und zwei in Dioscoτide. Aber in summa wa man on zůsatz Daphnoides liset, achte ich es werde dz gegenwürtig Laureola (dz wir Weiþwurtz teuffen) damit verstanden.

Mit den namen Peplon ists auch also, dann der selbigen namen würt dem Peplidi zůgelegt, welches Diosc.under andern namen Agτestem Poτtulacam nennet, lib.iiij.cap.clxiij. Doch war für ich Peplon halt, ist dτoben im capitel von der Wolffsmilch angezeigt. Hermol Barbarus teüfft Radicem Rhodiam, Sigillum Salomonis, das lassen wir auch faren, und bleiben bei obgeregter schτifft und zeügnuþ. Dz klein geschlecht mag wol dz Chamådaphne sein, welches Dioscoτ.lib.iiij.cap.cxliiij.auch Vincam Pervincam nent. (Camædaphne.)

Von der Krafft und Würckung.

Die Weiþwurtz ist warmer qualitet, zertheilt und treibt auþ gerunnen blůt andere schleim, macht kotzen, würt jetzund mehτ ausserhalb auffgelegt, dann in den leib genommen. (Kotzen.) [339]

Jnnerlich.

Weiþ wurtz gebτant, und das selbig wasser gedτuncken ettlich tag, allmal auff iij.oder iiij.lóffel voll, treibt auþ dz gerunnen blůt im leib, den lenden stein durch den harn, den frawen jre kranckheit, unnd zertheilet aller hand Jnnerliche geschwår im leib. (Gerunnen blůt. Lenden stein. Frawen zeit.)

Zwólff oder xvj.schwartzer beerlin von Weiþwurtz gessen, purgieren unden und oben. Die bletter grŭn in wein gesotten, oder gedóτrt unnd gepülvert, jedes mal ein quinten eingenommen, dτeibt auþ pituitam den weissen schleim. (Bauτen purgation. Weisser schleim.)

Eüsserlich.

Die grŭnen bletter von der Weiþwurtz im mund zerkewet, zeücht die flüþ vom haupt in mundt, und macht niessen. (Hauptflüþ.)

Die wurtzel zerstossen und Eüsserlich auff die geschlagene und gestossene bloe måler, und da gerunnen blůt sich versamlet hat, ubergelegt, zertheilt das selbig ohn zweiffel in kurtzen tagen, solchs thůt auch dz gebτant wasser dŭchlin darinn genetzet, und warm ubergeschlagen. (Bloe måler. Gerunnen blůt.)

Das wasser von weiþwurtz ist das aller best unnd berŭmptest zů aller hand flecken, risamen, und anderen ungeschaffenen målern under den augen, auch sonst am leib, damit geweschen und tŭchlin darauff gelegt, zůvoτ im genanten wasser genetzet. (Flecken. Risamen.)

Van wit kruid. Salomonszegel. 132.

Wit kruid heeft zijn naam vanwege de witte verf en is een knoopachtige kruipende wortel die daarin hier en daar in de aarde fladdert en kruipt zoals de hop en kweek. Is aan smaak de eerste keer op de tong zoet en vervolgens een scherpe halve gember smaak, aan te zien zoals de gember of kalmoes. Het sap is ook taai en glad zo de wortel noch groen is. In april stoot de wortel zijn spruiten of scheuten, daaruit worden ronde stengels zoals rogge helmen, aan beide zijden met [337] mooie groene bladeren bekleedt, groter, breder en langer dan dat huig kruid bladeren, wat tien of twaalf aan een stengel. Tussen dezelfde groeien mooie witgroene lange rechte of ronde rietjes zoals de gele uitgetrokken sleutelbloempjes en dat geschiedt in mei in ons land. Tegen augustus is de bloei tot ronde en zwarte korrels geraakt, die vindt men tussen bladeren en stengels hangen, aan te zien zoals de korrels aan klimop of zoals de blauw gekleurde heidebessen.

In Idar op de Moezel heb ik een klein geslacht van deze wortel gevonden met zeer smalle blaadjes, anders het andere gelijk in alle dingen.

Van de namen.

(Polygonatum multiflorum, Polygonatum odoratum) Met deze witte wortel hebben we weer een span, dan ettelijke willen hetzij Secachul, een andere wil het een Polygonaton aanduiden, mogelijk daarom dat de wortel wat knoopachtig is. Maar in summa, was dat dan alzo zo moest dit gewas veel wervels of leden hebben welke aan [338] de witte wortel aan dezelfde stengel niet gezien wordt, boven dat alles zo moest de wortel een sterke reuk hebben, dat het ook faalt, toch wil ik niemand zijn mening verwerpen, maar ons verstand daarboven ook niet onderdrukken. Eerst wat Polygonaton is hebben we boven gezegd en ledenweek verduits met de vele wervels en witte bloemen.

Maar dit wit kruid, dat ettelijke witte nieskruid onbillijk aanduiden, noemen de onze Albam radicem, Sigillum Salomonis, een gebruikelijke wortel voor de blauwe plekken en vooral onder de ogen. Vandaar zonder twijfel Euricius Cordus deze wortel Polygonaton argwaan, dan de wortel Polygonati zal zulke vlekken en ongemak zoals Dioscorides libro 4 kapittel 6 aanwijst helen en verdrijven. We achten echter dit wit kruid voor de echte Laureola Dioscorides dat hij vanwege de mooie bladeren Eupetalon noemt en zegt ettelijke noemen het Chamådaphnen, Peplon en Daphnoida en is die oorzaak van onze mening, namelijk dat wit kruid zich niet alleen met de ganse beschrijving Laureole in Dioscorides toedraagt, maar ook met de scherpe smaak en het taaie slijmerige sap. Trekt water in mond zoals bertram. Groeit in bergen en wouden welke punten alle samen van Laureola gelezen worden. Dat echter Dioscorides schrijft Laureola heeft een ondeugdelijke wortel mag ook wel in een drukletter gefaald zijn en Dioscorides daaraan geen schuld hebben en voor dat Griekse woordje άχξπςθ, dat in Latijn Inutilts, is ongebruikelijk, heet ένχξμςθ, dat is utilis of gebruikelijk gelezen worden, dan we deze keer geen fout daaraan vinden, geef zulks weer te bedenken. Ik acht echter de naam Daphnoides heeft ook veel verwarring gemaakt alzo dat men niet goed kan onderscheiden welke toch de echte Daphnoides is omdat zo veel gewassen daarmee gedoopt worden en vooral in Plinius. Namelijk in twaalfde boek kapittel 21^ste schrijft hij Daphnoides is een geslacht van Cassie, daarna in 24^ste boek kapittel 15 spreekt hij Daphnoides wordt genoemd Clematis en groeit in Egypte, daartoe stemmen Dioscorides libro 4 kapittel 7 en Paulus Aegineta. Als derde schrijft Plinius libro 15 kapittel 30 Daphnoides is een frutex of een vaste plant, alzo hebben we 3 in Plinius en twee in Dioscorides. Maar in summa, als men onze toevoeging Daphnoides leest acht ik er wordt dat tegenwoordige Laureola (dat we wit kruid dopen) daarmee verstaan.

Met de naam Peplon is het ook alzo, dan diezelfde naam wordt de Peplidi toegelegd welke Dioscorides onder andere namen Agrestem Portulacam noemt, libro 4 kapittel 163. Doch waarvoor ik Peplon hou is boven in kapittel van de wolfsmelk gezegd. Hermolaus Barbarus doopt Radicem Rhodiam, Sigillum Salomonis, dat laten we ook varen en blijven bij opgezette schrift en getuigenis. De kleine geslacht mag wel dat Chamådaphne zijn welke Dioscorides libro 4 kapittel 144 ook Vincam Pervincam noemt.

Van de kracht en werking.

Dat witte kruid is warme kwaliteit, verdeelt en drijft uit gestold bloed en andere slijm, maakt kotsen, wordt nu meer aan de buitenkant opgelegd dan in het lijf genomen. [339]

Innerlijk.

Wit kruid gebrand en datzelfde water gedronken ettelijke dagen en alle keren 3 of 4 lepels vol drijft uit dat gestolde bloed in lijf, de lendensteen door de plas, de vrouwen hun ziektes en verdeelt allerhande innerlijke zweren in lijf.

Twaalf of 16 zwarte besjes van witkruid gegeten purgeren onder en boven. De bladeren groen in wijn gekookt of gedroogd en verpoedert, elke keer een quinten ingenomen, drijft uit pituitam, de witte slijm.

Uiterlijk.

De groene bladeren van het witkruid in mond gekauwd trekt de vloed van hoofd in mond en maakt niezen.

De wortel gestoten en uiterlijk op de geslagen en gestoten blauwe plekken en waar zich dat gestolde bloed verzameld heeft, overgelegd verdeelt datzelfde zonder twijfel in korte dagen, zulks doet ook dat gebrande water, doekjes daarin genat en warm overgeslagen.

Dat water van wit kruid is de allerbeste en beroemdste tot allerhande vlekken, rimpels en andere ongeschapen vlekken onder de ogen, ook anders aan lijf, daarmee gewassen en doekjes daarop gelegd, tevoren in genoemd water genat.

Von Hendelkraut. CXXXIII.

Im Apτillen wachsen zwei kreütlin, eins mit bloen, das ander mit gantz weissen blŭmlin, das blo findt man inn den sandechten feldern, das weiþ in dunckeln und feüchten óτtern, zwischen den mauren und zwingern. Wachsen bede nit spannen hoch, ein jedes steüdlin mit seinem runden eintzigen stengelin, die theilen sich im obersten theil in kleine zweiglin, gantz harecht, von farben ein wenig bτaun. Die bletlin an jenen beden seind gantz safftig und feiþt, wie des Burgels oder Mawτpfeffers. Die blettlin seind foτmiert wie kleine håndlin, oder wie die foτdersten fŭþlin an den fróschen, ein jedes blettlin gemeinlich mit dτeien fingerlin, von art ein kŭl gewåchs, wie der Mawτpfeffer. Das würtzelin jrer beden ist schlecht und kurtz.

Von den Namen.

Wann dise kreütlin milch geben, unnd auff der zungen hitzigten, wolte ich sie under das capitel Peplis schτeiben, welches Dioscoτides agrestem Poτtulacam unnd Peplion nennet lib.iiij.cap.clxiij. Dieweil aber der mangel am selben ist, will ich niemands bereden. Jch hab diþ kreütlin in einem Sallat bereit und genossen wie andern Lattich, darzů hat mich gedτungen die beschτeibung Peplidos, als Diosc.sagt, man móge es mit saltz wie andere Salgama bτauchen, ist es nun ein Peplis, so haben wir es in Germania, ist es keins, so wóllen wir es dannocht nit verachten. Jch hab lang nach seinen Deütschen namen gefoτschet, aber keinen konnen uberkommen, hab ich im Hendelkraut zů namen geben, damit es auch ein na (Bb iiij) [340] men hab, biþ gewissere an tag kommen. Von dem Peplio schτeibt Plinius lib.xx.cap.xx. Die woτt Galeni und Aeginete von dem kreütlin seind auþ Dioscoτide entlehnet. (Aegine.lib.7.)

Von der Krafft und Würckung.

Die zwei kleine kreütlin von uns Hendelkraut genant, seind feüchter kalter natur, mógen in leib und Eüsserlich ohn schaden genützt werden zů allen hitzige pτesten.

Innerlich.

Dise kreütlin mógen mit andern salat kreüttern gessen werden, seind meins bedunckens wie der Burgel.

Eüsserlich.

Man mag dise feiþte steudlin mit jren finger bletlin zů allen hitzigen schaden bτauchen, gleich wie von dem vogelkraut oder hŭnerferb geschτiben ist. (Hitzige schaden.)

Van handjeskruid. 133.

In april groeien twee kruidjes, een met blauwe, de andere met gans witte bloempjes, de blauwe vindt men in de zanderige velden, de witte in donkere en vochtige oorden, tussen de muren en bolwerken. Groeien beide niet zeventien cm hoog, elk plantje met zijn ronde enkele stengeltjes, die delen zich in bovenste deel in kleine twijgje, gans behaard, van kleur een weinig bruin. De blaadjes aan hen beiden zijn gans sappig en vet zoals de postelein of muurpeper. De blaadjes zijn gevormd zoals kleine handjes of zoals de voorste voetjes aan de kikkers, elk blaadje gewoonlijk met drie vingertjes, van aard een koel gewas zoals de muurpeper. Dat worteltje van hen beiden is recht en kort.

Van de namen.

(Saxifraga tridactylis, Veronica triphyllos) Als deze kruidjes melk geven en op de tong verhitten wou ik ze onder dat kapittel Peplis schrijven welke Dioscorides agrestem Portulacam en Peplion noemt libro 4 kapittel 63. Omdat echter de mangel daaraan is wil ik niemand bepraten. Ik heb dit kruidje in een salade bereidt en genoten zoals andere sla, daartoe heeft me gedrongen de beschrijving Peplidos, zoals Dioscorides zegt, men mag het met zout zoals andere Salgama* gebruiken, is het nu een Peplis zo hebben we het in Germanië, is het niet dan willen we het dan toch niet verachten. Ik heb lang naar zijn Duitse naam gezocht, maar geen kunnen overkomen, heb ik het Hendelkruid als naam gegeven daarmee het ook een [340] naan heeft tot zekere aan dag komen. Van de Peplio schrijft Plinius libro 20 kapittel 20. Dat woord Galenus en Aegineta van het kruidje zijn uit Dioscorides ontleend.

Van de kracht en werking.

De twee kleine kruidjes van ons handjeskruid genoemd zijn vochtige koude natuur, mogen in lijf en uiterlijk zonder schaden genuttigd worden tot alle hete gebreken.

Innerlijk.

Deze kruidjes mogen met andere salade kruiden gegeten worden, zijn naar ik denk zoals de postelein.

Uiterlijk.

Men mag deze vette plantjes met hun vinger blaadjes tot alle hete schaden gebruiken gelijk zoals van het vogelkruid of hoenderverf geschreven is.

Von Gauchblůmen. CXXXIIII.

Vil blůmen werden nach dem Gauch genant, nemlich das Geiþbart mit der gålen blůmen, und der ein wild Kreþ, dτoben im xxvj.cap. beschτiben, deþgleichen dz kraut so wir jetzund handeln welches auch am liebsten auff den wisen wechþt, ist ein kraut in der ersten anzůsehen mit seinen schmalen spitzen bletlin wie ein Meüþóτlin, (Locus, Forma. Tempus.) doch aller ding schmåler und spitziger, wie de bletter am kloster Hyssop, stoþt seine slechte runden stengel, mit wenig blettern bekleidet gegen dem Meien, darauff wachsen pτesilgen bτaune blůmen, gefoτmiert, und in den bletlin zerschnitten wie die wilden graþ blůmen, so man Můtwillen nent, also das ein jedes bletlin an der blůmen einem håndlin nit unånlich ist.

(2.) Das ander geschlecht diser blœmen findt man auff den dürτen bergen, in starcken weissem grund wachsen, den erstgemelten in allen dingen gleich, auþgenommen die blŭmen werden gantz weiþ. Nach der blŭet seind die beschlossene lange schóttlin anzůsehen wie an den graþ blůmen. [341]

Von den Namen.

Dise blůmen hab ich hóτen Gauchblůmen deütten, dann auff den stengelin und der selben gerweblin findt man gemeinlich weissen schaum wie speichel. Ettlich wóllen sagen der Guckgauch werff sein speichel darauff darumb sie auch den namen sollen haben vom Gauch. Der blůmen halben móchts wol auch ein geschlecht Anemonis sein, dann sie auff unnd zů geht, wie das wetter ist. Aber das kraut will sich nit darzů schicken.

Von der Krafft und Würckung.

Die rot und weisse Gauchblůmen seind (als mich bedunckt) auch feüchter unnd warmer qualitet oder eigenschafft, móchten derhalben wol gebτaucht werden, sonderlich so man ein wasser darauþ lieþ bτennen, weitter hab ich sie nit versůcht. Die junge kinder haben in sommer jhre kurtzweil darmit, bτauchen sie mit andern wisen blůmen zů den krentzlin, noch zůr zeit kan ich nichts gewiþ von disen blůmen schliessen. (Krentz blům.)

Van koekoeksbloemen. 134.

Veel bloemen worden naar de koekoek genoemd, namelijk de geitenbaard met de gele bloemen en de ene wilde kres boven in 26^ste kapittel beschreven, desgelijks dat kruid zo we nu behandelen welke ook aan liefste op de weide groeit en is een kruid in het eerste aan te zien met zijn smalle spitse blaadjes zoals een muizenoortjes, toch aller ding smaller en spitser zoals de bladeren aan klooster hysop, stoot zijn rechte ronde stengel met weinig bladeren bekleedt tegen mei, daarop groeien Brazilië bruine bloemen, gevormd en in de blaadjes gesneden zoals de wilde grasbloemen zo men moedwil (Dianthus) noemt, alzo dat elk blaadje aan de bloemen een handje niet ongelijk is.

Dat ander geslacht van deze bloemen vindt men op de droge bergen, in sterke witte grond groeien, de eerst gemelde in alle dingen gelijk, uitgezonderd de bloemen worden gans wit. Na de bloei zijn de gesloten lange schotjes aan te zien zoals aan de grasbloemen. [341]

Van de namen.

(Cardamine pratensis) Deze bloemen heb ik horen Gauchbloemen aanduiden, dan op de stengeltjes en diens wervels vindt men gewoonlijk witte schuim zoals speeksel. Ettelijke willen zeggen de koekoek werpt zijn speeksel daarop daarom ze ook de naam zal hebben van koekoek. Vanwege de bloemen mocht het ook goed een geslacht van Anemonis zijn, dan ze open en toe gaat zoals dat weer is. Maar dat kruid wil zich niet daartoe schikken.

Van de kracht en werking.

De rode en witte koekoeksbloemen zijn (zoals ik denk) ook vochtige en warme kwaliteit of eigenschap, mochten daarom wel gebruikt worden, vooral zo men een water daaruit liet branden, verder heb ik ze niet onderzocht. De jonge kinderen hebben in zomer hun tijdverdrijf daarmee, gebruiken ze met andere weiden bloemen tot de kransen, noch tot deze tijd kan ik niets zeker van deze bloemen besluiten.

Von Chτistwurtz. CXXXV.

(1 ) Chτistwurtzel ist ein waþechte, schwartze verwurte wurtzel, mit vilen zincken durch einander geflochten, hebt im ende des Chτistmonats an jhτe blůmen zůstossen, (Tempus.) wa sie anderst warm und im lufft stehet, unnd das mag man umb purificationis sichtbarlich warnemen, die blůmen seind an der farb mehτ grŭner dan gåler, mit d gestalte vergleichen sie sich der ópffel, oder Quitten blůmen oder den Cappern blůmen, (Forma.) wachsen etwann ij.oder iij.neben einander, auff einem bτaun runden stengelin, die blůmen werden zů schóttlin etwann iiij.oder v.fåchlin neben einand [342] wie der Agleien schotten, wann die zeittig werden, reissen die schóttlin auff, und felt der gantz glat samen under das laub. Die bletter der Chτistwurtz seind zerspalten, beinahe wie der Benedicten rosen, doch klein unnd schwartzgrŭner. Die wurtzel ist bitter, die alten weiber purgieren damit, lassen die leüt darüber dτincken. (Purgation der weiber.)

(2.) Das wild geschlecht dem zamen gleich, die blůmen werden zů kópflin wie an der Nigella, der samen ist schwartz, wie des weiþen Teütschen Dictams samen, dz gewåchs stincket vast ubel, wachþt an steinechten rechen in den hohen rauhen bergen, auff der Mosel, am Rhein, an der Eyffel, und im gebürg des Schwartzwalds, gemeinlich in den grůben und kautten der Bergwerck, Diþ gewåchs ist under den Leüþkreütteren beschτiben. (Mosel, Rhein, Eiffel, Schwartzwalt.)

Aber die recht Schwartz Nieþwurtz, welche unsere wurtzel kremer auch Chτistwurtzel heissen, ist wol ein schón gewåchs mit stengel, wurtzel unnd blůmen etwan uber zwo spannen hoch, die wurtzel ist zaþecht, verwurt, durcheinander geschτenckt, gantz schwartz, aller ding wie die Chτistwurtz, aber die stengelin seind von unden an biþ oben aussen mit zarten reinen zerkerfften bletlin besetzt, aller ding wie dz klein Stabwurtz, doch grŭner, unnd gantz dτauschelecht, im gypffele erscheinen im Frŭling gålfarbe eintzige blůmen vast wie der Chamillen, doch vil grósser, so die abfellt, erscheint ein kolbecht gypffelin wie das ober theil am kyffer holtz, das selbig ist der samen.

Von den Namen.

Unsere weiber nennen dise wurtzel Chτistwurtz, darumb das sie umb den Chτistag etwan mit der blŭet gesehen würt, sonderlich in den warmen Wintern, oder das sie auch zů den Clystierungen gebτaucht würt. Dise wurtzel můþ bei unsern gelehτten die schwartz Nieþwurtz sein, von welcher Diosc.lib.iiij.cap.cxlvj.schτeibt wie dann die beschτeibung sich in gemeltem oτt nit gar ubel darzů stimpt. Es ist aber dise wurtzel in unsern Teütschen land nit sonderlich schådlich, uτsach, ich hab offt gesehen, das man on schaden darmit vil menschen geholffen hat, darumb mich die woτt [343] in Dioscoτide und Theophτasto gantz uberflüþig beduncken, und ist meins bedunckens ein rechte superstition auþ Theophτasto inn den Dioscoτidem gesetzt woτden, oder mŭssen die alten ein anders damit gemeint haben, wie mich bedunckt unnd auch sein mag, dann wa dise Chτistwurtzel solt umbbτingen das vihe unnd leüt wie Theoph.von der schwartzen Nieþwurtz schτeibt, wer wol das sie nit im Teütschen landt were. Aber inn summa unser Chτistwurtz, wann sie zimlich gebτaucht würt, ist sie ohn schådlich, mag on schaden gegraben und genützt werden. (Helleborum nigrum, Melampus.) Diosc.nent die schwartz Nieþwurtzel Elleboτum nigrum, Veratrum nigrum und Melampodion, darumb das der hirt Melampus die unsinnige tóchter des kónigs Pτoeti in Arcadia darmit purgiert hat, er nent sie auch Pτotion der selben tóchter halben, fürter nent er sie Polyrτhizon, multi radicem, Melanoτrhizon, Nigram radicem, schwartz wurtzel und Cyiranion, und Elaphinem und Cimelege, und Saraca, und Zomarition und Jsacam, und Pτodioτna und Ecstomon. Plinius schτeibt von beden Nieþwurtzeln lib.xxv.cap.v.und seind die selbige woτt Plinij fast auþ Theophτasto lib.ix.cap.xj.genommen. Wer nun den bτauch, ja auch den nutz und schaden der selbigen begert zů wissen, der mag under andern, den hochgelehτten Hippocratem lesen, in dem bŭchlin das er Elleboτismon nent, und dem Democrito zůgeschτiben hat. (Hippocrates.) Serap.cap.cccxiij.nent bede Nieþwurtzel Cherbachen. Jn Averτhoe heiþt sie Barbacus, und Condisi, wiewol ettliche wóllen Condisi sei ein ander gewåchs, das man Struthion nent oder Lavariam herbam, davon Dioscoτi.lib.ij.cap.clij.schτeibt. Jn Mesue heiþt Elleboτus Barba Alsugi. Das wild stinckend geschlecht haben wir under dem Leüþkraut beschτiben, und ist der Chτistwurtz so åhnlich inn allen dingen, das man sie kaum von einander mag scheiden, doch fŭlet mans am geruch, so ist diþ krauts wurtzel auch nit so sehτ zaþecht unnd verwickelt, sonder auch kürtzer rumb gebogen. Jch glaub dz Chτistwurtz ein Consiligo Ruellij sei, von welchem Plinius etwan geschτiben hat, Dann unsere Chτistwurtz ist nit so schådlich wie die alten von der schwartzen Nieþwurtzel schτeiben, (Consiligo.) Darumb ich sie nit für ein Nieþwurtz halten kan, uber das, so graben die frembden wurtzler gar ein ander Chτistwurtz zů Jngelheim auff der heyden zwischen Bingen und Meintz, die dτagen sie feil biþ gen Venedig, daselbst gilt jnen dise Jngelheimer wurtzel gelt, und mag meins bedunckens die schwartz Nieþwurtzel sein, wie ich sie dann selbs gegraben habe, Anno M. D.xliiij.am gebürg, nit fern von dem flecken Leiningen. (Jngelheim. Leiningen.)

Von der Krafft und Würckung.

Alle kreüttermeister halten die Chτistwurtz für die Schwartze Nieþwurtz, das kan ich nit glauben, dieweil die Chτistwurtz on schaden in leib mag genommen werden, welches von der schwartzen Nieþwurtz niergens gelesen würt, derhalben will ich die zam Chτistwurtz für ein unschådlich Nieþwurtz halten unnd geben, und das ander Leüþkraut ein gifftig Aconitem nennen, Wólff und Füchs darmit zůfangen. (Wolff fangen.)

Unsere Chτistwurtzel in wein uber nacht gebeiþt, und des selbigen weins auff ein halb dτinck glåþlin voll eingenommen, purgiert und erweicht den harten bauch on schaden, dise artznei ist bei den alten weibern gemein. (Purgation.) [344]

Diser wurtzel ein quinten gepulvert, unnd mit wein oder anderer feüchtigkeit eingenommen, ist in der auþtreibenen würckung krefftiger, weitter würt dise Chτistwurtzel von den unsern nit gebτaucht.

Schwartz Nieszwurtz.

Schwartz unnd weisse Nieþwurtz seind bede hitziger unnd dτuckener art, sollen mit soτgen in leib gegeben werden, Besihe Constantinum de Gτadibus, in tertio gradu. (Constantinus.)

Innerlich.

Die alten haben die wanwitzige, schellige und Melancholischer menschen, deþgleichen die jhenige so mit der fallenden sucht, mit dem schwindel, Podagra, wasser sucht, feber quartan, malatzei, krampff und grimmen beladen, mit der schwartzen Nieþwurtzel purgiert, dieweil solche purgation mehτ schaden dann nutz bτingen, will ich solchs anstehn lassen, doch mit eim woτt, so jemands schwartz Nieþwurtz bτauchen wolte, der neme jr nit uber ein quinten, das er nit schaden dardurch empfange, unnd so jemands Nieþwurtz zůvil gessen oder eingenommen hette, der laþ im auff stund ein warme geiþmilch bτingen, oder ein andere milch die trinck er auff stund, damit das gifft diser wurtzel gedempfft werde, die best artznei von Nieþwurtz ist in wein geweicht, und der wein folgens gedτuncken, doch nit zů vil, damit nit schaden folge. (Wanwitzigkeit, Melancholia. Fallende sucht, Podagra. Wasser sucht. Quartana, Malatzei, Gτimmen.)

Eüsserlich.

Schwartz Nieþwurtz in der frawen gemåcht gethon, foτdert die zeit mit gewalt, soll auch mit soτgen genützet werden. (Frawen zeit.)

Schwartz Nieþwurtz inn alte schåden oder fisteln gepulvert, reinigt die selbige wunderbarlich. (Schaden reinigen.)

Schwartz Nieþwurtz zerstossen, mit eþig unnd plasters weis uber alle bóse grind, raude, flechten und malatzei gelegt tódt die selbige und heilet sie, ist auch gůt also genützt zů etzen, und faul fleisch zůverzeren. (Bóse grind. Malatzei. Etzen.)

Andere superstitiones diser wurtzel laþ ich anstehen, wills den mŭþigen befelhen.

Van Kerstkruid. 135.

Christus wortel is een vezelige, zwarte verwarde wortel met vele uitlopers door elkaar gevlochten, heb het in eind van de Kerstmaand aan zijn bloemen zien stoten waar ze anders warm en in lucht staat en dat mag men rond purificationis zichtbaar waarnemen, de bloemen zijn aan de verf meer groener dan geel, met de gestalte vergelijkt het zich de appel of kwee bloemen of de kappertje bloemen, groeien ongeveer 2 of 3 naast elkaar op een bruin rond stengeltje, de bloemen worden tot schotjes wat 4 of 5 vakjes naast elkaar [342] zoals de akelei schotten, wanneer die rijp worden gaan die schotjes open en valt dat gans gladde zaad onder dat loof. De bladeren van Christus kruid zijn gespleten, bijna zoals de pioen rozen, doch klein en zwartgroener. De wortel is bitter, de oude vrouwen purgeren daarmee, laten de mensen daarvan drinken.

Dat wilde geslacht is het tamme gelijk, de bloemen worden tot kopjes zoals aan de Nigella, het zaad is zwart zoals de witte Duitse dictam zaden, dat gewas stinkt erg kwaad, groeit aan steenachtige rekken in de hoge ruwe bergen, op de Moezel, aan Rijn, aan de Eiffel en in gebergte van het Zwarte woud, gewoonlijk in de graven en kuilen van bergwerk. Dit gewas is onder de luiskruiden beschreven.

Maar dat echte zwarte nieskruid welke onze wortelkramers ook Christus wortel noemen is wel een schoon gewas met stengel, wortel en bloemen wat over 34cm hoog, de wortel is vezelig, verward, door elkaar gedrongen, gans zwart, aller ding zoals het Christus kruid, maar de stengeltjes zijn van onderaan tot boven uit met zachte reine gekerfde blaadjes bezet, aller ding zoals dat kleine staafkruid, doch groener en gans bossig, in top verschijnen in voorjaar geel gekleurde enkele bloemen vast zoals de kamille, doch veel groter, zo die afvalt verschijnt een kolfachtig topje zoals dat bovenste deel aan dennenhout, datzelfde is het zaad.

Van de namen.

(Helleborus niger, Helleborus foetidus, Helleborus viridis, de onschadelijke Epipactus helleborine) Onze vrouwen noemen deze wortel Christkruid, daarom dat ze rond de Kerstdag wat met de bloei gezien wordt, vooral in de warme winter of dat ze ook tot de klysma ‘s gebruikt wordt. Deze wortel moet bij onze geleerden dat zwarte nieskruid zijn waarvan Dioscorides libro 4 kapittel 146 schrijft zoals dan de beschrijving zich in gemeld oord niet erg kwaad daartoe stemt. En is echter deze wortel in onze Duitsland niet bijzonder schadelijk, oorzaak, ik heb vaak gezien dat men zonder schaden daarmee veel mensen geholpen heeft, daarom me dat woord [343] in Dioscorides en Theophrastus gans overvloedig bedenkt en is mijn gedachte een echte superstitie uit Theophrastus in Dioscorides gezet geworden of moeten de ouden een andere daarmee gemeend hebben wat me bedenkt en ook zijn mag, dan dat deze Christwortel zal ombrengen dat vee en mensen zoals Theophrastus van dat zwarte nieskruid schrijft, hoewel dat ze niet in Duitsland waren. Maar in summa, ons Christkruid, wanneer ze matig gebruikt wordt is ze zonder schade, mag zonder schaden gegraven en genuttigd worden. Dioscorides noemt de zwarte nieswortel Elleborum nigrum, Veratrum nigrum en Melampodion, daarom dat de herder Melampus de onzinnige dochter van koning Proeti in Arcadië daarmee gepurgeerd heeft, hij noemde het ook Protion vanwege dezelfde dochter, verder noemt hij hete Polyrrhizon, multi radicem, Melanorrhizon, Nigram radicem, zwarte wortel en Cyiranion en Elaphinem en Cimelege en Saraca en Zomarition en Isacam en Prodiorna en Ecstomon. Plinius schrijft van beide nieswortels libro 25 kapittel 5 en zijn diezelfde woorden Plinius vast uit Theophrastus libro 9 kapittel 11 genomen. Wie nu het gebruik, ja ook de nut en schaden er van begeert te weten die mag onder andere de zeer geleerde Hippocrates lezen in het boekje dat hij Elleborismon noemt en men Democritus toegeschreven heeft. Serapio kapittel 313 noemt beide nieswortel Cherbachen. In Averrhoe heet het Barbacus en Condisi, hoewel ettelijke willen Condisi is een ander gewas dat men Struthion noemt of Lavariam herbam waarvan Dioscorides libro 2 kapittel 152 schrijft. In Mesue heet Elleborus Barba Alsugi. Dat wilde stinkende geslacht hebben we onder het luiskruid beschreven en is het Christkruid zo gelijk in alle dingen zodat men ze nauwelijks van elkaar mag scheiden, toch voelt men aan reuk, zo is van dit kruid de wortel ook niet zo zeer vezelig en verwikkeld, maar ook korter om gebogen. Ik geloof dat Christkruid een Consiligo Ruellij is waarvan Plinius wat geschreven heeft. Dan ons Christkruid is niet zo schadelijk zoals de ouden van de zwarte nieswortel schrijven. Daarom ik het niet voor een nieskruid houden kan en boven dat, zo graven de vreemde kruidverzamelaars een gans ander Christkruid te Ingelheim op de heide tussen Bingen en Meintz, die dragen ze te koop tot tegen Venetië, daar geld hen deze Ingelheimer wortel geld, en mag zoals ik denk de zwart nieswortel zijn zoals ik die dan zelf gegraven heb Anno 1544 in het gebergte niet ver van de vlek Leiningen.

Van de kracht en werking.

Alle kruidenmeester houden het Christkruid voor het zwarte nieskruid, dat kan ik niet geloven omdat dat Christkruid zonder schade in lijf mag genomen worden wat van het zwarte nieskruid nergens gelezen wordt, daarom wil ik de tamme Christkruid voor een onschadelijk nieskruid houden en geven en het andere luiskruid een giftige Aconitem noemen, wolven en vossen daarmee te vangen.

Onze Christwortel in wijn over nacht geweekt en die wijn op een half drinkglaasje vol ingenomen purgeert en weekt de harde buik zonder schade, deze artsenij is bij de oude vrouwen algemeen. [344]

Deze wortel een quinten verpoedert en met wijn of andere vochtigheid ingenomen is in de uitdrijvende werking krachtiger, verder wordt deze Christwortel van de onzen niet gebruikt.

Zwart nieskruid.

Zwart en wit nieskruid zijn beide hete en droge aard, zullen met zorgen in lijf gegeven worden, bezie Constantinum de Gradibus, in tertio gradu.

Innerlijk.

De ouden hebben de waanzinnige, schele en melancholische mensen, desgelijks diegene zo met de vallenden ziekte, met de duizeligheid, Podagra, waterzucht, vierdaagse malariakoorts, huidziekte, kramp en grommen beladen met de zwarte nieswortel gepurgeerd. Omdat zulke purgatieven meer schade dan nut brengen wil ik zulks staan laten, toch met een woord; zo iemand zwart nieskruid gebruiken wil die neemt het niet over een quinten zodat hij geen schaden daardoor ontvangt en zo iemand nieskruid te veel gegeten of ingenomen heeft die laat hem op stond een warme geitenmelk brengen of een andere melk en die drinkt hij op stond zodat daarmee dat gif van deze wortel gedempt wordt, de beste artsenij van nieskruid is in wijn geweekt en de wijn vervolgens gedronken, doch niet te veel zodat daarmee geen schaden volgen.

Uiterlijk.

Zwart nieskruid in het vrouwen geslacht gedaan bevordert de tijd met geweld, zal ook met zorgen genuttigd worden.

Zwart nieskruid in oude schaden of lopend gat verpoedert reinigt diezelfde wonderbaarlijk.

Zwart nieskruid gestoten, met azijn en pleistervormig over alle kwade schurft, ruigte, huiduitslag en huidziektes gelegd doodt diezelfde en heelt ze, is ook goed alzo genuttigd tegen eten en vuil vlees te verteren.

Andere superstities van deze wortel laat ik staan, wil het de moedige aanbevelen.

Von Nieszwurtz. CXXXVI.

Diosco.lobt den Nieþwurtz so man Cyrenaicum nent, da soll in Anticyra bei dem berg Oeta, wie Strabo schτeibt der best wachsen. Darzů stimt Theophτastus lib.ix.cap.x.et vj.unnd spτicht die vier besten und nützlichsten Nieþwurtz, seind die man Octeum, Ponticum, Elaticum, und Massalioticum nent. Jedoch findt man Nieþwurtz auch wie Diosc.lib.iiij.cap.cxlv.bezeügt in Galatia und Cappadocia wachsen. Unsere Wurtzeler bτingen sie auþ den hohen Alpen und bergen, und spτechen man finde sie auch im Schwartzwald. (Alpen.) Die weiþ Nieþwurtz so mir grŭn zů sehen ist woτden, die was rund, fingers dick auþwendig bτaun erdenfarb, [345] mit vilen zaseln oder haren, jnwendig luck unnd weiþ, als wer marck darinn, auff d zungen hitzig unnd scharpff, beweget die speichel im mund, wie Bertram. Die bletter waren bτeitter dann des Entians die ripp so dardurch giengen, waren ein wenig bτaunfarb.

Von den Namen.

Unsere wurtzel kremer so den Nieþwurtz feil tragen, die haben sie durchstochen, und an schnŭren hangen, gleich wie man die bloenschwertel mit faden auffhenckt zů dòτren, und nennen sie Campaniam, Schampanier wurtzel, so lang sie gantz und nit zerstossen ist, bereden die leüt das sie die Campaniam in wein uber nacht legen, und dann den selben wein dτincken, dz sei ein nützliche auþfürung aller bósen feüchtigkeit. (Purgation der wurtzler.) Dise artznei ist treglicher, unnd meins bedunckens nützlicher, dann die gepülvert Nieþwurtz, so etliche unverstendige eingeben, on allen verstandt unnd gründtliche uτsach, wer wol das man solchen Meistern das handtwerck verhütte, oder das man sie darzů hielt, das sie zům ersten solche artznei an jnen selbs versuchten, wa sie dann gemelte artznei undschådlich befünden (das sie nit bald sagen werden) als dan móchten sie andere jre kunst lehren. Jch besoτg sie werde die kunst von Nieþwurtz nit kónnen wie der Chius Eudemus gewiþt hat, welcher auff einen tag zwen unnd zwentzig dτenck von Nieþwurtz on allen schaden hat eingenommen, sonder nach gewonlicher weiþ, zů mittag und zů nacht, on alles auffstossen unnd bτechen, die speiþ genossen, unnd darzů in das bad gangen. (Chius Eudemus.) Das jm aber die dτånck von Nieþwurtz unschådlich seind gewesen, schτeibt Theophτastus erhab nach dem siebenden Nieþwurtz dτunck den leichten stein Byms (so man pumicem nent) mit scharpffen eþig eingedτuncken, (Theophrastus.) das hab ich darumb wóllen anzeigen, ob jemands Nieþwurtz het eingenommen, das man (Cc) [346] jm also móchte zů hilff kommen, und das auffstossen und kotzen vertreiben. Dioscoτides nent den weissen Elleboτon, Asciden, Atomon, Ectomon, Pignatoxarim, Polyidos, Anaphyton, Unre, Herculis genituram, Somphiam, Laginum, Anepsa, und Veratrum Album. Jedoch heiþt dz groþ Sesamoides Dioscoτ.auch Elleboτus albus, lib.iiij.cap.cxlvij. So heiþ Ruscus oder Myrtus sylvestris auch Genitura Herculis lib.iiij.ca.cxlj. Jn summa mich will duncken die Chτistwurtz sei kein Elleboτus, uτsach, die beschτeibung Elleboτi nigri reümet sich nit gar dahin, zům andern so mag Chτistwurtzel ohn allen schaden inn leib genützet werden, ohn alles auff stossen und kotzen, welches für allen dingen der schwartzen Nieþwurtz fehlet, jnhalt aller alten und newen scribenten. Derhalben acht ich weiþ und schwartz Nieþwurtz für gifftige artznei, die man nit ohn raht der gelehτten bτauchen soll. Die Chτistwurtzel aber die jederman Elleboτum nigrum deüttet, achten wir für ein unschådlich artznei Eüsserlich zůbτauchen, sonderlich zům vihe wie dann Columella von der wurtzel Consiligo schτeibt, lib.vj.cap.v. Das ander wild geschlecht der Chτistwurtz, das wir dτoben Leüþkraut verdolmetscht haben, achten wir der Chτistwurtzel in der würckung gleich, sie soll gůt zůr lungensucht sein, ich wills aber nit versůchen.

Von der Krafft und Würckung.

Der bτeüchelichst unnd gemeinst Nieþkraut ist auch heisser dτuckener natur, soll mit soτgen inn leib gereicht werden, selten eins halben quinten schwår, hie ist, jeder zeit die gelegenheit der personen und die kranckheit mit fleiþ zůbedencken, umb des willen hat Hippocrates ein eigen bŭchlin von der Nieþwurtz, wie die zůbτauchen oder ein zůgeben, beschτiben, das selbig mógen die gelehτten besehen. Man soll auch kein Nieþwurtz nŭchtern einnemen, sonder zůvoτ etwas genossen haben, sagt Constantinus de gradibus, gradu tertio. (Constantinus.)

Innerlich.

Ettlich Landtstreicher geben Nieþwurtz, Wolffsmilch und Treibkóτner den leüten zů aller hand pτesten in leib, wer nun nicht will gewarnt sein, der far hin eþ und trinck jmmer Nieþwurtz, wie dann schon der bτauch bei vielen eingerissen, das sie nichts anders wissen oder bτauchen dann Nieþwurtz allein. (Landtstreicher kunst.)

Solche kunst haben ettliche Schlópfeck gelernt, bτingen sich selbs lieber in kranckheit, dann das sie ein weltlichen spot haben, den selben můþ man ein sack mit einem eimer voll wassers eingeben, wa mans jnnen würt. (Schlópfeck.)

Nieþwurtzel also gantz die zůvoτ xxiiij.stund in wein oder Oximel gebeiþt, und wider gedóτrt ist, mag man zů den wanwitzigen Melancolischen und andern obernenten pτesten eingeben, mit wein eins halben quinten schwår, oder nach der gelegenheit der personen, Das macht kotzen. (Wanwitzigkeit, Melancoley.)

Wa man aber ein dτencklin darauþ wolt machen, soll man die wurtzel zwen tag in wein legen oder in einer fleisch bτŭen sieden, und den krancken darvon ein zimlichen dτinck glåþlin voll geben, solche artznei wiewol sie beider seitz treibt, ist sie doch nit schådlich. (Dτanck.) [347]

Die pτesten darzů man Nieþwurtz bτauchen mag, seind droben under der Chτistwurtzel gemelt. Jn summa die weiþ Nieþwurtz würckt ubersich mit bτechen, und die schwartz undersich zům stůlgang. (Gal.2.simp.cap.5.)

Eüsserlich.

Nieþwurtz inn die nasen empfangen mit Maieron kraut, reiniget das hirn und macht niessen. (Hirn reinigen. Niesen.)

Nieþwurtz in essig gesotten, und den selben im mundt gehalten, benimpt das zanwehe. (Zanwehe.)

Dise wurtzel würt auch zů den geschwåren, grinden und alten schåden, darmit zů reinigen, genommen. (Grinde.)

Nieþwurtz in der laugen gesotten, darmit gezwagen, tódtet leüþ unnd Niþ im haar, ein salb darauþ thůt dergleichen. (Leüþ, Niþ)

Nieþwurtz mit honig und mål temperiert unnd gebachen, ist gůt meüþ und ratten zů fahen, in solchem fall soll die schwartz am gifftigsten sein, allem vihe tódtlich. (Meüþ und Ratten fahen.)

Nieþwurtz in milch gesotten, und den Fliegen fürgetragen, sol vil davon essen, mŭssen alle geschwellen und zerpersten. (Mucken.)

Aber die wild Chτistwurtzel Leüþkraut genant, wann die selb Consiligo ist, davon Plinius unnd Columella schτeiben, so ist das jr würckung, wann ein ochs oder rind vihe die pestilentz gewint, soll man nemen ein ehτene feül, und darmit ein kreiþ reissen auff des ochsen ohτ, da es am aller bτeitesten ist das das blůt herauþ gang, unnd das soll jnwendig unnd auþwendig des ohτes geschehen, als dann stech man mit gemelter feül ein loch mitten durch den gerissenen kreiþ, unnd steckt der obgeschribenen wurtzel Consiligo genant, durch das loch, so bald die frisch wund gerŭrte wurtzel ergreifft, so behelt sie die selbig, dz sie nit leichtlich herauþ felt. Also zeücht dise wurtzel alles gifft der kranckheit in dz ohτe, so lang biþ das theil das mit der feülen umbgerissen ist, gar herauþ felt, wie ein gestoτben oder todt stuck fleisch, also hilfft man dem gantzen haupt mit schaden eins kleinen glids, das aber darbei stehet, man můþ dise wurtzel voτ der Sonnen auffgang mit der lincken handt auþgraben, ist ein heimliche superstition. Columel.lib.vj.ca.v. (Columella. Vieh artznei.)

Van nieskruid. 136.

Dioscorides looft het nieskruid zo men Cyrenaicum noemt, dat zou in Anticyra bij de berg Oeta, zoals Strabo schrijft, het beste groeien. Daartoe stemt Theophrastus libro 9 kapittel 10 en 11 en spreekt de vier besten en nuttigste nieskruiden zijn die men Octeum, Ponticum, Elaticum en Massalioticum noemt. Toch vindt men nieskruid ook zoals Dioscorides libro 4 kapittel 145 betuigt in Galatië en Cappadocië groeien. Onze wortelverzamelaars brengen het uit de hoge Alpen en bergen en spreken men vindt ze ook in Zwarte woud. Die witte nieskruid zo me groen te zien is geworden die was rond, vingers dik en uitwendig bruin aardkleurig [345] met vele vezels of haren, inwendig los en wit alsof er merg in was, op de tong heet en scherp, beweegt het speeksel in mond zoals bertram. Die bladeren waren breder dan van de gentiaan, de ribben zo daardoor gingen waren een weinig bruinkleurig.

Van de namen.

(Veratrum album) Onze wortelkramers zo het nieskruid te koop dragen hebben het doorstoken en aan snoeren hangen gelijk zoals men de blauwe lis met vezels ophangt te drogen en noemen het Campaniam, Schampanier wortel zo lang ze gans en niet gestoten is, bereden de mensen dat ze de Campaniam in wijn over nacht leggen en dan dezelfde wijn drinken dat is een nuttige uitvoering van alle kwade vochtigheid. Deze artsenij is dragelijker en mijn mening nuttiger dan dat verpoederde nieskruid zo ettelijke onverstandige ingeven zonder alle verstand en grondige oorzaak, hoewel dat men zulke meesters dat handwerk verhoedde of dat men ze daartoe hield dat ze als eersten zulke artsenij aan henzelf probeerden, wanneer ze dan gemelde artsenij onschadelijk bevinden (dat ze niet gauw zeggen zullen) als dan mochten ze anderen hun kunst leren. Ik bezorg ze zullen die kunst van nieskruid niet kunnen zoals Chius Eudemus geweten heeft welke op een dag 22 dranken van nieskruid zonder alle schaden heeft ingenomen, maar na gewoonlijke wijze te middag en de nacht zonder alles uitstoten en braken die spijs genoten en daartoe in het bad gegaan. Dat hem echter die drank van nieskruid onschadelijk is geweest schrijft Theophrastus hij heeft na de zevende nieskruid dronk de lichte steen Byms (zo men pumicem noemt) met scherpe azijn ingedronken, dat heb ik daarom willen aanwijzen als iemand nieskruid heeft ingenomen dat men [346] hem alzo mocht te hulp komen en dat uitstoten en kotsen verdrijven. Dioscorides noemt de witte Elleboron, Asciden, Atomon, Ectomon, Pignatoxarim, Polyidos, Anaphyton, Unre, Herculis genituram, Somphiam, Laginum, Anepsa en Veratrum Album. Toch heet de grote Sesamoides Dioscorides ook Elleborus albus, libro 4 kapittel 147. Zo heet Ruscus of Myrtus sylvestris ook Genitura Herculis libro 4 kapittel 141. In summa, ik bedenkt me dat Christkruid is geen Elleborus, oorzaak, de beschrijving Ellebori nigri rijmt zich niet geheel daarheen, als andere zo mag Christwortel zonder alle schade in lijf genuttigd worden zonder alles op te stoten en kotsen wat voor alle dingen het zwarte nieskruid faalt, inhoudende alle oude en nieuwe scribenten. Daarom acht ik wit en zwart nieskruid voor giftige artsenij die men niet zonder raad der geleerden gebruiken zal. De Christwortel echter die iedereen Elleborum nigrum aanduidt achten we voor een onschadelijke artsenij uiterlijk te gebruiken, vooral tot vee zoals dan Columnella van de wortel Consiligo schrijft, libro 6 kapittel 5. Dat andere wilde geslacht van het Christkruid dat we boven luiskruid verduitst hebben achten we de Christwortel in de werking gelijk, ze zou goed zijn voor de longenziekte, ik wil het echter niet proberen.

Van de kracht en werking.

Het gebruikelijkste en gewoonste nieskruid is ook hete droge natuur, zal met zorgen in lijf aangereikt worden, zelden een halve quinten zwaar, hier is elke tijd de gelegenheid van de persoon en de ziekte met vlijt te bedenken, daarom heeft Hippocrates een eigen boekje van het nieskruid, hoe die te gebruiken of in te geven, beschreven, datzelfde mogen de geleerden bezien. Men zal ook geen nieskruid nuchter innemen, maar tevoren wat genoten hebben zegt Constantinus de gradibus, gradu tertio.

Innerlijk.

Ettelijke landlopers geven nieskruid, wolfsmelk en drijfkorrels de mensen tot allerhande gebreken in lijf, wie nu niet gewaarschuwd wil zijn die gaat heen, eet en drinkt immer nieskruid zoals dan reeds het gebruik bij vele ingewreven is dat ze niet anders weten of gebruiken dan nieskruid alleen.

Zulke kunst hebben ettelijke slokkers geleerd, brengen zichzelf liever in ziektes dan dat ze een wereldse spot hebben, dezelfde moet men een zak met een emmer vol water ingeven als men hen wordt.

Nieswortel alzo gans die tevoren 14 stonden in wijn of oxymel geweekt en weer gedroogd is mag men tot de waanzinnige melancholische en andere boven genoemde gebreken ingeven, met wijn een halve quinten zwaar of naar de gelegenheid der persoon, dat maakt kotsen.

Als men echter een drankje daaruit wil maken zal men de wortel twee dagen in wijn leggen of in een vlees brei zieden en de zieke daarvan een matig drink glaasje vol geven, zulk artsenij hoewel ze aan beide zijden drijft is ze toch niet schadelijk. [347]

De gebreken daartoe men nieskruid gebruiken mag zijn boven onder de Christwortel gemeld. In summa, de witte nieskruid werkt omhoog met braken en de zwarte omlaag tot stoelgang.

Uiterlijk.

Nieskruid in de neus ontvangen met majoraan kruid reinigt de hersens en maakt niezen.

Nieskruid in azijn gekookt en dezelfde in mond gehouden beneemt de tandpijn.

Deze wortel wordt ook tot de zweren, schurft en oude schaden, daarmee te reinigen, genomen.

Nieskruid in de loog gekookt en daarmee gedweild doodt luis en neten in haar, een zalf daaruit doet dergelijke.

Nieskruid met honing en meel getemperd en gebakken is goed muizen en ratten te vangen, in zulk geval zal de zwarte het giftigste zijn, alle vee dodelijk.

Nieskruid in melk gekookt en de vliegen voor gedragen, zo veel daarvan eten, moeten alle zwellen en barsten.

Maar de Christwortel luiskruid genoemd en als diezelfde Consiligo is waarvan Plinius en Columnella schrijven dan is dat zijn werking, als een os of rundvee de pest krijgt zal men nemen een metalen priem, en daarmee een kruis wrijven op het ossenoor daar het aan aller breedste is zodat het bloed eruit gaat en dat zal inwendig en uitwendig van het oor geschieden en dan steekt men met gemelde priem een gat midden door het gewreven kruis en steekt de opgeschreven wortel, Consiligo genoemd, door dat gat en zo gauw de frisse wond aangeroerde wortel grijpt zo behoudt ze diezelfde zoadat het niet gemakkelijk uitvalt. Alzo trekt deze wortel alle gift van de ziekte in dat oor zo lang totdat deel dat met de vuilheid omgeven is geheel uitvalt zoals een gestorven of dood stuk vlees en alzo helpt men het ganse hoofd met schaden een klein lid, dat echter daarbij staat men moet deze wortel voor de zonsopgang met de linkerhand uitgraven, is een heimelijke superstitie. Columella libro 6 kapittel 5.

Von Kuchenschell. CXXXVII.

Hie haben wir widerumb ein frembd kraut, das die weiber Kuchen oder Kŭschellen deütten, darumb das seine blůmen den schellen oder Cymbalen gleich seind, die haben jnwendig gåle fåselin wie die Rosen. Blŭen in Mertzen gantz purpur braun, die findt man auff dürren sandichten und lettichten gründen wachsen, deþgleichen in den wålden. (Tempus.) Die wurtzel ist auch zasicht und schwartz wie die Christwurtzel, das kraut aber ist aller ding den Fenchel kraut gleich. Jm Meien ist die blům zů einem groen harichten runden kopff worden, anzůsehen wie ein Ygel, dz selbig ist der samen, dann ein jedes haar hat unden sein langen kolben auff dem stengel wie eim Sewbürst, des krauts stengel würt etwan spannen lang, eins brennenden geschmacks auff der zungen, wie der Pfeffer, oder wie der scharpff Hanenfůþ und Aron, umb des hitzigen geschmacks willen, ist mir dis gewåchs in meinem garten vom wilden gethier onversert bliben. (Cc ij) [348]

Von den Namen.

Die bτaunen Kŭ schellen nennet man auch Hacket kraut, Schlotten blůmen, Herbam venti, zů welsch Cocles, móchte wol den scharpffen geschmack nach ein bóser bτennender Ranunculus sein, nemlich das zweit Sardonium Diosco.lib.j.cap.clxxj.dann auch der geschmack darvon so diþ kraut zerstossen ist, die augen ubertreibt. (Ranunculus Sardonia.)

Von der Krafft und Würckung.

Das hitzig dτucken kraut Kŭ schelle genant, soll mehτ Eüsserlich zů etzen dann in leib genommen werden, Jst aber ein Ranunculus (wie ich glaub) soll mans allein Eüsserlich bτauchen. (Etzen.)

Innerlich.

Wa diþ kraut Oτioselinon ist, mag man die wurtzel oder den samen in wein sieden, und denen eingeben so vom stein gepeiniget werden, Jtem den kalten weibern, denen jhr blům verstanden were, die damit zů erfoτdern.

Eüsserlich.

Das kraut bτent hefftig auf der zungen, mag derhalben zů etzen das faul fleisch, und die faulen wunden darmit zů reinigen erwólet werden, gleich wie das flóh kraut, Dann mit dem safft mag man zittermåler, wartzen und flecken vertreiben. (Faule wunden. Wartzen, Zittermåler.)

Ein wasser davon gebτant, ist etwas milter, unnd zů reinigen die wunden bequemer unnd leidlicher. Das zerstossen grŭn kraut mit seinem safft uber die groben rauhen negel gebunden, verzert die selbige. Die gedóτrte wurtzel gepulvert und in die nasen empfangen, macht niesen. (Rauhe negel, Niesen.)

Van keukenschel. 137.

Hier hebben we wederom een vreemd kruid dat de vrouwen keuken of koeschellen aanduiden, daarom dat zijn bloemen de schellen of cimbalen gelijk zijn, die hebben inwendig gele vezels zoals de rozen. Bloeien in maart gans purperbruin, die vindt men op droge zanderige en leemachtige gronden groeien, desgelijks in de wouden. De wortel is ook vezelig en zwart zoals de Christwortel, dat kruid echter is aller ding het venkel kruid gelijk. In mei is de bloem tot een groene harige ronde kop geworden, aan te zien zoals een egel, datzelfde is het zaad, dan elk haar heeft onder zich lange kolven op de stengel zoals een zeugborstel, het kruid stengel wordt ongeveer zeventien cm lang, een brandende smaak op de tong zoals peper of zoals de scherpe hanenvoet en Arum, vanwege de hete smaak is me dit gewas in mijn tuin van wilde dieren onbeschadigd gebleven. [348]

Van de namen.

(Pulsatilla vulgaris) Die bruine koeschel noemt men ook Hacket kruid, Schlotten bloemen, Herbam venti, in Waals cocles, mocht wel naar de scherpe smaak een kwade brandende Ranunculus zijn, namelijk de tweede Sardonium Dioscorides libro 1 kapittel 171, dan ook de smaak daarvan zo dit kruid gestoten is de ogen laat drijven.

Van de kracht en werking.

Dat hete droge kruid koeschel genoemd zal meer uiterlijk te eten dan in lijf genomen worden, is het echter een Ranunculus (zoals ik geloof) zal men het alleen uiterlijk gebruiken.

Innerlijk.

Als dit kruid Orioselinon is mag men de wortel of de zaden in wijn zieden en diegenen ingeven zo van steen gepijnigd worden. Item, de koude vrouwen die hun bloem opgehouden is die daarmee te bevorderen.

Uiterlijk.

Dat kruid brandt heftig op de tong, mag daarom te eten dat vuil vlees en de vuile wonden daarmee te reinigen aanbevolen worden gelijk zoals het vlokruid. Dan met het sap mag men liktekens, wratten en vlekken verdrijven.

Een water daarvan gebrand is wat milder en tot reinigen van de wonden bekwamer en lichter. Dat gestoten groene kruid met zijn sappen over de grove ruwe nagel gebonden verteert diezelfde. De gedorde wortel verpoedert en in de neus ontvangen maakt niezen.

Von Pestilentz wurtzel. CXXXVIII.

Pestilentz wurtzel thůn sich im ende des Hoτnungs herfür, zům ersten aber würt die blům gesehen on kraut unnd bletter, die ist gantz dτauschelecht, mit vilen kleinen weiþleibfarben blŭmlin, (Tempus, Miraculum Naturæ.) anzůsehen wie ein schó [349] ner dτaub in der blŭet. Dise grosse dτauschelechte blům hat ein holen stengel spannen hoch, verwelckt unnd vergehet ohn frucht mit dem stengel, als dann thůn sich die groen runden eschenfarben bletter herfür. (Forma.) In der ersten seind die bletter den Roþhůb åhnlich, darnach werden die bletter so groþ, das man mit einem blat ein scheüben disch mag bedecken, welches ich offt gethon hab. Ein jedes blat hat seinen eigen bτaunen harechten und holen stengel darauff es sitzet, als ein bτeiter hůb auff einem stab. Die wurtzel würt etwann arms dick, jnwendig weiþ unnd luck, eins sehτ starcken gůtten geruchs, unnd bittern geschmacks, wa sie hin gepflantzt würt, ist sie schwårlich zůvertilgen, also hefftig fladert und kreücht sie in der erden. Jn einem jar hat sie in meinem garten dτeier elen bτeit zů rings umbher gekrochen, und vil junge auþ der hauptwurtzel gestossen. (Locus.) Wechþt gemeinlich auff den feüchten nassen gründen, an den wasser gestaden, auff ettlichen wisen, durch welche die fliessende båchlin rinnen, die wurtzel gibt ein gummi wann sie dürτ würt.

Von den Namen.

Dise wurtzel mit jhrem kraut nent man auch Roþpappel, der grossen bletter halben, und Pestilentz wurtzel darumb das sie ein kostlich experiment ist in gifftigen febern der pestilentz, dτeibt den schweiþ auþ, pulverifiert unnd mit wein (wie sichs gebŭrt) eingedτuncken, des gleichen ist sie ein bewerte wurtzel den weibern für das grimmen und auff stossen der můtter, in gleicher massen eingenommen, und darüber gedτuncken, das hab ich angezeigt, ob sie auch in bτauch der einfachen artznei móchten (Cc iij) Pestilentz. Můtter, grimmen. Auff stossen.) [350] kommen. Ettliche veterinarij bτauchen die wurtzel zů den pferden, für die würm, und zů andern schaden, auþwendig und jnwendig. (Pferd artznei. Würm.)

Dise wurtzel móchte wol der grossen bletter halben das herba Galerita sein, welches Diosc.lib.iiij.cap.ciij. Petasiten nennet, aber der gestalt, geruch und krafft nach wolt ichs lieber ein Costum deütten.

Von der Krafft und Würckung.

Pestilentz wurtzel ist eigentlich dτuckener warmer complexion für alle gifft im leib, und Eüsserlich auff zůlegen ein bewerte hochberŭmpte wurtzel und artznei, das kan man ab seinem bitteren geschmack wol abnemen, besihe Galen.simpl.facul.lib.iiij.cap.xvij. Finis enim sapoτis amari est abstergere, τc.

Innerlich.

Die fürnembste stück darzů dise wurtzel deüglich ist, hab ich schon under den namen begriffen, nemlich für alles gifft, für das grimmen und den schweiþ damit zůbewegen. Jst schon gedacht wurtzel kein geschlecht Costi, so ist sie doch gůt in wein gesotten unnd gedτuncken für ein schwåren engen athem, für die bτeite bauch würm, welche gestaltet seind als der Kürbs samen. Jtem zů bewegen den harn und blódigkeit der frawen. (Gτimmen. Gifft. Schweiþ. Enger athem. Breite würm.)

Eüsserlich.

Pestilentz wurtzel gedóτrt und gepulvert, dτucknet alle fliessende wunden, ein óli von diser wurtzel gemacht und darmit gesalbet, bekumpt wol den Febτicanten die sich (ehe der frost kumpt) darmit salben, es würt auch solch óli zů anderer unreinigkeit der haut genommen, deþgleichen zů den erkalten nerven und glidern. (Fliessende wunden dτücknen. Febres.)

Van pestwortel. 138.

Pestwortels doen zich aan het eind van februari voort, als eerste wordt echter de bloem gezien zonder kruid en bladeren, die is gans bossig en met vele kleinen witkleurige bloempjes aan te zien zoals een schone [349] druif in de bloei. Deze grote bossige bloem heeft een holle stengel van zeventien cm hoog, verwelkt en vergaat zonder vrucht met de stengel en dan doen zich die groene ronde askleurige bladeren voort. In het begin zijn die bladeren het hoefblad gelijk, daarna worden die bladeren zo groot zodat men met een blad een schijf dis mag bedekken wat ik vaak gedaan heb. Elk blad heeft zijn eigen bruine harige en holle stengel daarop het zit als een brede hoef op een staf. De wortel wordt ongeveer armdik, inwendig wit en los, een zeer sterke goede reuk en bittere smaak, waar ze heen geplant wordt is ze zwaar te verdelgen alzo heftig fladdert en kruipt ze in de aarde. In een jaar heeft ze in mijn tuin twee meter breed ringsom gekropen en veel jonge uit de hoofdwortel gestoten. Groeit gewoonlijk op de vochtige natte gronden, aan de waterranden, op ettelijken weiden waardoor de vloeiende beken rennen, die wortel geeft een gom als ze dor wordt.

Van de namen.

(Petasites hybridus) Deze wortel met zijn kruid noemt man ook rospappel vanwege de grote bladeren en pestwortel, daarom dat ze een kostbaar experiment is in giftige koortsen van de pest, drijft het zweet uit, verpoedert en met wijn (wie zulks gebeurt) ingedronken, desgelijks is ze een waardevolle wortel de vrouwen voor dat grommen en opstoten van de baarmoeder, in gelijke mate ingenomen en daarvan gedronken, dat heb ik gezegd of ze ook in gebruik van de enkelvoudige artsenij mocht [350] komen. Ettelijke veeartsen gebruiken de wortel tot de paarden voor de wormen en tot andere schaden, uitwendig en inwendig.

Deze wortel mocht wel vanwege de grote bladeren dat herba Galerita zijn welke Dioscorides libro 4 kapittel 103 Petasiten noemt, maar naar de gestalte, reuk en kracht wil ik het liever een Costum aanduiden.

Van de kracht en werking.

Pestwortel is eigenlijk droge warme samengesteldheid voor alle gif in lijf en uiterlijk op te leggen een waardevolle en zeer beroemde wortel en artsenij, dat kan men van zijn bittere smaak wel vernemen, bezie Galenus simpl.facul.libro 4, kapittel 17, Finis enim saporis amari est abstergere etc.

Innerlijk.

Dat voornaamste stuk daartoe deze wortel deugdelijk is heb ik al onder de namen begrepen, namelijk voor alle gift, voor dat grommen en het zweet daarmee te bewegen. Is deze gedacht wortel geen geslacht van Costi, zo is ze toch goed in wijn gekookt en gedronken voor een zware enge adem, voor de brede buikworm die gevormd gesteld zijn zoals de kouwoerde zaden. Item, te bewegen de plas en bloederigheid van de vrouwen.

Uiterlijk.

Pestwortel gedord en verpoedert droogt alle vloeiende wonden, een olie van deze wortel gemaakt en daarmee gezalfd bekomt goed de koortsige die zich (eer de kou komt) daarmee zalven, het wordt ook zulke olie tot andere onreinheid van de huid genomen, desgelijks tot de verkouden nerven en leden.

Von Roszhůb. CXXXIX.

Der edel Bτantlattich ist der obgeschτibnen Pestilentz wurtzel so gleich das man sie mit den blettern in der ersten nit wol von einander scheiden kan, das ist aber zů mercken, wie das diser Roþhůb oder Bτantlattich in aller substantz dünner, kürtzer, schmåler und kleiner ist. Zům andern so bτingt der Roshůb im Mertzen gåle gefüllte blůmen, on kraut, auff wollechten stengelen, die vergleichen sich den gålen Meüþoτ blůmen, darauþ werden groe wollechte kópfflin die fliegen darvon, wie auff den Pfaffen róτlin, als dann stehen die blossen münchs kópfflin allein auff den stilen, die verschwinden gegen dem Meien. (Forma. Locus.) Die runden bletter vergleichen sich einem roþ fůþ, seind auff der erden eschenfarb, die thůn sich im Apτillen herfür. Die wurtzel ist weiþ, rocken halms dick, fladert hin und wider in der erden wie die weissen Quecken wurtzeln, ist auch nit wol, wa es ein mal hin gepflantzt würt, zůverdilgen, erjüngt sich stehts in den jungen wurtzeln, gleich wie von der Pestilentz wurtzel gesagt ist, auff den feüchten åckern und gründen ist jr wonung. [351]

Von den Namen.

Disen kŭlen Bτantlattich, der wunderbarlich aller handt hitz leschet, nent man ungulam Caballinam, Roþhůb, darumb das die linden bletter mit jhren stråmlin, ecken und åderlin einem Roþhůff ånlich seind. (Hitz leschen.) Ettliche wóllen diþ kraut Bτantletschen, Arcion oder Personatiam deütten, das laþ ich bleiben, τc. Doch wóllen wir auch an seinen oτt sagen, wz wir für Arcion und Arction halten, wóllen jetzundt von disem kraut reden, und das selbig Tuþilaginem (Tuþilago.) oder Bechion deütten, welches Dios.lib.iij.cap.cxvij.mit fleiþ auþstreichet, gibt im vil namen, nents Bechion, Bechicon, Petrinam, Peganon oder Rutam, (Ruta.) Pithion, Pagonaton, Chameleucen, Pτocheton, Arcophyllon, Chamegeton, Saartha, Asa, Farfarum, Tuþilaginem und Pustulaginem. Dise namen solten abermal einen verwürτen. Zům ersten mŭssen wir den underscheid mit den namen Bechion und Tuþilago wissen, dann die Authoτes stimmen hie auch nit zůsamen, uτsach Apul.cap.cj.nent sein Tuþilaginem und Bechion Salviam, dz sich gar mit dem Tuþilagine Diosc.nit zůdτegt, darumb soll man wissen wa man Tuþilago oder bechion in Apuleio findt, soll Salbei verstanden werden. (Salvia. Dicitur autem Bechion quod βύχας id est, Tusses & ortopnœas curare creditur, inquit Galenus libro 6.simpl.facul.Nymphea.) Jn Dioscoτide, Plinio und andern, soll man Roþhůb oder Esels hůb durch Tuþilaginem vernemen. Andere vermeinen Tuþilago sei das Seeblůmen kraut, Nymphea, ist aber nit wenig hierinn gefålt. Also haben wir zwei kreütter für den hůsten in Diosc.die jren namen daher haben, als Salvia, unnd das gegenwürtig Tuþilago, welche bede Bechion (das ist) Hůst kreütter genent werden. Under andern namen würt auch gelesen Farfarus oder (wie etlich sagen) Farfarella, freilich darum dz die bletter des Bτantlattichs dem weissen Bellen laub sich vergleichen, (Cc iiij) [352] welcher baum zů Latin Populus alba genant ist, denn Populus heiþt bei den alten Farfarus, besihe die comoediam Plauti in Poenulo. So würt diser Lattich auch derhalben nit unbillich Chameleuce genent, das ist, Jnfima Populus, zů Teütsch Erdtbellen, dann in der warheit seind die bletter des Roþhůbs dem Bellen laub ånlicher, weder den Ephew bletteren. Jedoch so nent Dioscoτides Hederam terrestrem auch Chameleucen li.iiiij.cap.cxxj. Ferner heiþt diþ kraut Chamegyros, das ist auch ein namen der Bellen oder Populi nigri, besihe Diosco.lib.j.cap.xcviij.da steht geschτiben Αιγειξος, das ist Populus nigra, τc. (Ruta male dicitur Tuþilago.) Mich wundert aber warumb Tuþilago Ruta genent ist, so doch Bτantlattich kein gemeinschafft mit den Pegano oder Rautten haben kan, mich will aber beduncken es sei nicht wenig jrτthumb in dem Dioscoτide, Gott helff das er mit der zeit geseüberet werde, uber das alles stehet im Gτiechischen Diosc. Ωονςλαγω, geschτiben, solt meins bedunckens Ustilago heissen, das wer ein nam der sich zům Bτantlattich nit ubel reimet. Der Simon Januensis schτeibet Ungula Caballina heiþ Farfara oder Dardana, des sei zwei geschlecht, groþ unnd klein, das klein wachþ in weingårten und in den åckern, dz groþ aber würt auff den wasser gestaden funden, das nennen ettlich Cassulam coτdis, und hab ein wolriechende wurtzel, τc. Wa nun die woτt Simonis also stŭnden, die groþ auff den feüchten wasser gestaden, gewint ein grosse dicke wolriechende wurtzel, arms dick, so wolt ich sein schτeiben auch wol verstehn, nemlich also. Die klein Ungula Caballina auff dem feld ist Bτantlattich, und die groþ Caballina mit den bτeitten runden blettern ist Pestilentz wurtzel, die wir ein Teütschen Costum genent haben, da kåmen wir zwen zůsamen. Den zanck Leoniceni und Collinutij mit den Personatis Larvis lassen wir jetzund faren, dann sie lehτen und schτeiben von dingen deren sie nicht vil gesehen, als wol der Plinius. Jn Plinio heiþt Tuþilago Cacalia, li.xxvj.cap.vj.unnd Farτanum oder Farfugium lib.xxiiij.cap.xv.welche woτt auch nicht wol lautten, móchte Farfarus gelesen werden. Also sicht man das schier alle bŭcher der alten durch unverstandt verfinstert seind woτden.

Von der Krafft und Würckung.

Roþhůb ist kalt unnd feücht, würt nit unbillich zům heissen dτuckenen hůsten in leib genommen, und Eüsserlich allen bτand und hitz zůleschen für andere kreütter erwôlet.

Innerlich.

Das wasser vom kraut gebτant leschet eigentlich alle Jnnerliche hitz der Lebern, iiij.lôffel voll jederweilen gedτuncken und Eüsserlich ubergeschlagen, es heilet auch also genützt, alle Jnnerliche verserung des magens, tilgt auþ das hitzig gifft der bτennenden Feber. (Hitzig leber, Bτennend feber.)

Will man das wasser für die hitz Jnnerlich unnd Eüsserlich krefftiger unnd anmŭtiger machen, so soll man nemen Bτantlattich kraut, Holder blŭet, und Nachtschadten, jedes gleich, und mit einander gehacket und gebτant, die krafft dises wassers ist nit gnůgsam zů beschτeiben. (Lesch wasser.)

Dioscoτides sagt wann die bletter von disem kraut gedóτrt werden und [353] angezündt unnd der rauch darvon in halþ empfangen, soll dardurch der düτre hůst und die engbτüstigkeit gewendet werden. (Dürτer hůsten. )

Das gewåchs mit honig wasser gesotten und gedτuncken, treibt auþ die gestoτbene frucht in můtter leib. (Todte geburt.)

Eüsserlich.

Die bletter oder safft und gebτant wasser, fürnemlich das obgeschτiben mit dem Holder und Nachtschadten, leschen allen bτandt der Pestilentz blatern, das wild fewτ, die Feigwartzen, alle hitzige geschwår, auch andere bτandt vom fewτ beschehen, darüber gelegt, unnd jederweilen von newen erfrischet. (Pestilentz blater, wild fewτ, Feigwartzen, Bτandt.)

Für das groþ hitzig hauptweh, unnd die hitz der bτennenden feber, soll man die bletter aufflegen und uber den leib schlagen, solchs mag man mit den gebτanten wasser auþrichten. (Hauptwehe.)

Das wasser ist ein experiment für alle hitzige blåterlin am gantzen leib, von dem haupt an biþ auff die fŭþ. (Hitzige blåterlin.)

Sonderlich den weibern so ein bτennenden schaden in der heimlichkeit haben, sollen sich darmit weschen, und nasse tŭchlin darein legen, sie werden der selben hitz bald ledig, dienet auch zů den Feigwartzen. (Weiber schaden an heimlichen enden.)

Van paardenhoef. 139.

De edele brandsla is de opgeschreven pestwortel zo gelijk zodat men ze met de bladeren in het begin niet goed van elkaar scheiden kan, dat is echter te merken zoals deze paardenhoef of brandsla in alle substantie dunner, korter, smaller en kleiner is. Als andere zo brengt het hoefblad in maart gele gevulde bloemen zonder kruid op wollige stengels, die vergelijken zich de gele muizenoor bloemen, daaruit worden grauw wollige kopjes en die vliegen daarvan zoals de paardebloem en dan staan die blote monnikskopjes alleen op de stelen, de verdwijnen tegen mei. De ronde bladeren vergelijken zich een ros voet, zijn op de aarde askleurig en doen zich in april voort. De wortel is wit, rogge halm dik, fladdert heen en weer in de aarde zoals de witte kweek wortels, is ook niet goed waar het eenmaal heen geplant wordt te verdelgen, verjongt zich steeds in de jonge wortels gelijk zoals van de pestwortel gezegd is, op de vochtige akkers en gronden is zijn woning. [351]

Van de namen.

(Tussilago farfara) Deze koele brandsla die wonderbaarlijk allerhande hitte lest noemt men ungulam Caballinam, Roþhůb, daarom dat de zachte bladeren met hun strepen, hoeken en adertjes een paardenhoef gelijk zijn. Ettelijke willen dit kruid Brantletschen, Arcion of Personatiam aanduiden, dat laat ik blijven etc. Doch willen we ook aan zijn oord zeggen wat we voor Arcion en Arction houden en willen nu van dit kruid spreken en datzelfde Tuþilaginem of Bechion aanduiden welke Dioscorides libro 3 kapittel 117 met vlijt uitstrijkt en geeft hem veel namen, noemt Bechion, Bechicon, Petrinam, Peganon of Rutam, Pithion, Pagonaton, Chameleucen, Procheton, Arcophyllon, Chamegeton, Saartha, Asa, Farfarum, Tuþilaginem en Pustulaginem. Deze namen zouden echter iemand verwarren. Als eerste moeten we het onderscheidt met de namen Bechion en Tuþilago weten, dan de auteurs stemmen hier ook niet tezamen, oorzaak Apuleius kapittel 101 noemt zijn Tuþilaginem en Bechion Salviam dat zich geheel niet met de Tuþilagine Dioscorides toedraagt, daarom zal men weten daar waar men Tuþilago of bechion in Apuleius vindt zal salie verstaan worden. In Dioscorides, Plinius en anderen zal men roshoef of ezelshoef door Tuþilaginem vernemen. Andere menen Tuþilago is dat waterlelie kruid, Nymphea, is echter niet weinig hierin gefaald. Alzo hebben we twee kruiden voor het hoesten in Dioscorides die hun namen van daar hebben zoals Salvia en dat tegenwoordige Tuþilago welke beide Bechion (dat is) hoestkruiden genoemd worden. Onder andere namen wordt ook gelezen Farfarus of (zoals ettelijke zeggen) Farfarella, vrijwel zeker daarom dat de bladeren van de brandsla de witte populier loof zich vergelijken [352] welke boom in Latijn Populus alba genoemd is, dan Populus heet bij de ouden Farfarus, bezie de komedie van Plautus in Poenulo. Zo wordt deze sla ook daarom niet onbillijk Chameleuce genoemd, dat is, Infima Populus, in Duits aardbellen, dan in de waarheid zijn de bladeren van hoefblad de populieren loof gelijker dan de klimopbladeren. Toch zo noemt Dioscorides Hederam terrestrem ook Chameleucen libro 4 kapittel 121. Verder heet dit kruid Chamegyros, dat is ook een naam van de bellen of Populis nigra, bezie Dioscorides libro 1 kapittel 98, daar staat geschreven Αιγειξος, dat is Populus nigra etc. Me verwondert echter waarom Tuþilago Ruta genoemd is zo toch brandsla geen gemeenschap met de Pegano of ruit hebben kan, ik wil me bedenken er is niet weinig verwarring in Dioscorides, God helpt dat hij met de tijd gezuiverd wordt, boven dat alles staat in Griekse Dioscorides Ωονςλαγω geschreven, zal naar mijn gedachte Ustilago heten, dat is een naam die zich tot de brandsla niet kwaad rijmt. Simon Januensis schrijft Ungula Caballina heet Farfara of Dardana, dat zijn twee geslachten, groot en klein, de kleine groeit in wijntuinen en in de akkers, de grote echter wordt op de waterranden gevonden en dat noemen ettelijke Cassulam cordis en heeft een welriekende wortel etc. Als nu de woorden Simonis alzo stonden; de grote op de vochtige waterranden gewint een grote dikke welriekende wortel, arm dik’, dan wilde ik zijn schrijven ook goed verstaan, namelijk alzo; De kleine Ungula Caballina op het veld is brandsla en de grote Caballina met de brede ronde bladeren is pestwortel dat we een Duitse Costum genoemd hebben, dan kwamen wij twee tezamen. De twist van Leoniceni en Collinutij met de Personatis Larvis laten we nu varen, dan ze leren en schrijven van dingen die ze niet veel gezien hebben alzo goed Plinius. In Plinius heet Tuþilago Cacalia, libro 26 kapittel 6 en Farranum of Farfugium libro 24 kapittel 15 welk woord ook niet goed luidt, mocht Farfarus gelezen worden. Alzo ziet men dat schier alle boeken van de ouden door onverstand verduisterd zijn geworden.

Van de kracht en werking.

Hoefblad is koud en vochtig, wordt niet onbillijk tot hete droge hoest in lijf genomen en uiterlijk alle brandt en hitte te lessen voor andere kruiden aanbevolen.

Innerlijk.

Dat water van kruid gebrand lest eigenlijk alle innerlijke hitte van de lever, 4 lepels vol elke keer gedronken en uiterlijk omgeslagen, het heelt ook alzo genuttigd alle innerlijke verzering van de maag, delgt uit de hete gift van de brandende koorts.

Wil men dat water voor de hitte innerlijk en uiterlijk krachtiger en aantrekkelijker maken zo zal men nemen hoefblad kruid, vlier bloei en nachtschade, elk gelijk en met elkaar gehakt en gebrand, die kracht van dit water is niet genoegzaam te beschrijven.

Dioscorides zegt wanneer de bladeren van dit kruid gedord worden en [353] aangestoken en de rook daarvan in hals ontvangen zal daardoor de droge hoest en de astma veranderd worden.

Dat gewas met honingwater gekookt en gedronken drijft uit de gestorven vrucht in baarmoeder lijf.

Uiterlijk.

De bladeren of sappen en gebrand water, voornamelijk dat opgeschreven met de vlier en nachtschade, lest alle brandt van de pestblaartjes, het wild vuur, de aambeien, alle hete zweren en ook andere brandt van vuur ontstaan, daarboven gelegd en elke keer opnieuw verfrist.

Voor de grote hete hoofdpijn en de hitte van de brandende koorts zal men de bladeren opleggen en over het lijf slaan, zulks mag men met het gebrande water uitrichten.

Dat water is een experiment voor alle hete blaartjes aan ganse lijf, van het hoofd aan tot op de voeten.

Vooral de vrouwen zo een brandende schaden in de schaamdelen hebben zullen zich daarmee wassen en natte doekjes daarin leggen, ze worden die hitte gauw kwijt, dient ook tot de aambeien.

Von Angelica. CXL.

Ist es nit also?wann man Angelicam und Lybstóckel recht ansicht, das dise zwei geschwister sein?das würt zwar ein jeder (er sein dann blindt) bekennen, die das die zwei gewåchs an kraut, stengeln, blůmen, samen und wurtzel, ja auch am geruch und geschmack einander sich vergleichen. Sage mir einer hat Angelica nit bletter die sich ettlicher maþ mit den Feigen blettern zůtragen, wie das Dioscoτides bezeücht? wiewol etwas mehτ zerspalten, unnd zů rings umb zerkerffet, wie das kraut am Beren klawen, aber zårter, linder und grŭner. Die wurtzel würt lang, schlecht, etwan mit neben zincken unnd zaseln, gibt ein zåhen gålen gummi safft, eins sehτ starcken geruchs unnd geschmacks. Jm andern oder dτitten jar stoþt die Angelica ein langen dicken holen stengel, knôpffecht, wie ein starckes roτ oder stecken, dardurch dτingen am gypffel dünne flemen, als auffgeblasen hole secklin, auþ welchen kriechen die schóne kronen nit anderst dann am Fenchel, die dτagen auch gåle blŭmlin, darauþ würt der samen der sich dem Lybstóckel samen unnd Berenklawen samen vergleicht, vast scharpff am geschmack und geruch gleich der wurtzeln. Vom samen zielt man junge stócklin, der thůt sich in der ersten auþ dem grund wie des Kóτfels samen, unnd seind die ersten jungen blettlin dem gemeinen Peterlin kraut gleich. Dise wurtzel můþ man wol pflantzen, und auþsetzen in den gårten wann sie noch sehτ jung seind.

Das wild geschlecht ist der zamen aller ding gleich, under denen seind die gar weiþ blŭen, d geruch und geschmack ist nit zů starck. Diþ wild geschlecht wachþt in dunckeln schattechten óτtern, etwann an den wasser gestaden, und in etlichen wålden.

Noch wechþt ein kraut ist der Angelica etwz gleich, blŭet weiþ auff seiner [354] kronen, fladert in der erden wie die Quecken, wachþt in den graþ gårten. Jst ein recht vicium und unkraut von der Angelica.

Von den Namen.

Diewil wir grossen Gesellen nichts lernen dann Empirice pτacticieren, unser leben lang den Dioscoτidem und Galenum in simplicibus nie recht angesehen, noch angesehen môgen, die wir doch zůvoτ unnd ehe wir uns der artznei underziehen, auþwendig solten wissen, seintemal wir der einfachen ding die man simplicia nennet, nit empeτen kónnen. Wz solten wir uns aber zeihen, das wir uns so vil bemŭhen inn den kreüttern und wurtzelen, die Apotecker mŭssen wol solch arbeit thůn, und uns auþ den büchsen holen was wir bedòτffen. (Apotecker.) Wa aber nun der Apotecker mit dem Doctoτ auch ein Doctoτ ist, und weiset ein scheler den andern sehen, also dz der Doctoτ schτeibt man mòge quid pτo quo nemen, so reicht man dem krancken Meüþdτeck für Pfeffer, also ist die sach wol vollendet und nach der lehτ Avicenna ein weidlich lang recept gesetzt, das můþ man dann auch hoch und heimlich halten. (Meüþdτeck für Pfeffer.) Ist aber das jetzund nit fast allenthalben der bτauch? Wer es auch ein wunder das die Catones unnd Censoτes erzürnten, und jagten dise Vulnerarios zům hauþ hinauþ? Es sagen jr vil (dieweil sie nichts wissen oder lesen) es haben die alten lehτer Angelica nicht erkennet, sei newlich von dem wurtzel tragern im hohen gebürg erfunden. Ja recht, wol im gebürg, da hat sie auch voτ zeiten Hercules in Arcadia funden, wie Plinius schτeibt. So heiþt nun Angelica zů Teütsch des Heiligen geists wurtzel, und Bτustwurtzel, in Diosc.ist es Panax Heracleon oder Herculeum lib.iij.cap.l. (Hercules, Heilgen geist wurtzel. Bτust wurtzel.) Das ich aber Angelicam für ein Panax Herculis halt, ist nit allein die uτsach dz sie dem Lybstóckel so ånlich ist, sonder auch [355] das der geruch Angelice, wann sie grŭn ist, dem gůten Weirauch geruch nahe ist, wie dann solchs Theophτastus mit mir bezeüget, lib.ix.cap.ij. Zům uberfluþ ist dz kraut, wurtzel, samen und safft für alle gifft jnwendig und auþwendig dienstlich, in sonderheit aber fŭr schlangen und wŭtende hunds biþ, wie wir sie selbs gebτaucht, und sichtbarlich warhafftig erfunden. (Gifft. Schlangen, Hunds biþ.) Daτumb ich lieber Angelicam Meisterwurtz, Lybstóckel, Entian, Alantwurtzel, Osterlutzei und Pestilentz wurtzel in meinem hauþ will haben, dann der Araber species Bezehardi oder Liberantis. Serap.cap.cclij.nent disen Panacen Steufir, und der safft heiþt Opopanax in Averrhoe, Jhansir. Etlich meinen Remiscir Avicenne sei ein art Alicusir oder Alsosir das sei opopanax. Andere legen und deütten das Smyrnium auff Angelicam, das lassen wir auch bleiben, was aber Smyrnium ist, würt hernach gehóτt. (Smyrnium.) Die wild Angelicam nennen etlich Wundkraut, dann es die wunden seübert und heilet. Das wild unkraut inn den gårten nent man Hinfůþ, und im Westerich Witscherlewetsch, fladert hin und her wie Quecken. (Hinfůþ, Witscherlewetsch.)

Von der Krafft und Würckung.

Die treffenliche tugent macht die Angelica wurtzel in allen landen bekant, also das nun jederman nach diser wurtzel fraget, unnd in jhren gårten haben wóllen, und ist jr eigenschafft aller ding zůr wóτmbde unnd dτucken gericht, mag in leib und ausserhalb genützet werden.

Innerlich.

Die tugent der Angelica wurtzel seind zům theil under den namen beschτiben, doch ist das jr fürnembste tugent, gifft auþ zůtreiben, das geblŭt zertheilen und den leib zů erwóτmen. (Gifft auþtreiben. Geblŭt zertheilen.)

Solche krafft hat das gebτant wasser auch, allein von der wurtzeln gebτant und nit vom kraut.

So jemands die Pestilentz, schnelle Feber, oder wie schweiþsucht anstieþ, der neme Angelicam gepulvert auff ein halben quinten, mit einem quinten (Pestilentz. Feber.) [356] Tyriack vermischet, darzů genommen iij.oder iiij.lóffel voll des gebτanten wassers, unnd alles mit einander eingedτuncken, nider gelegen, zůgedeckt, iij.stund zům wenigsten darauff gefastet, der selbig fahet an zů schwitzen, und würt ohn soτg sein (mit Gott) von gedachtem schmertzen oder pτesten erledigt werden, (schweiþsucht.) wa jemandts nit Tyriack hette, der neme des pulvers ein fólligen quinten mit seinem wasser, würt gleicher massen erledigt.

Angelica wurtzel in eþig gebeiþt, daran gerochen, etwan auch ein wenig nŭchtern eingedτuncken, behŭt den menschen in der zeit so die Pestilentz regieren ist. (Preservativum.)

Das wasser von Angelica, oder die gepulvert wurtzel, nach gelegenheit mit wein eingedτuncken, stillet das Gτimmen so van kelte kompt, sonderlich da kein verstopffter bauch ist. (Gτimmen.)

Mit einem woτt zů reden, so ist Angelica wasser, und das pulver von der wurtzeln zů allen jnnerlichen gebτechen nützlich und gůt zůbτauchen, nemlich für seitten geschwår, in der ersten eingeben, Pleuresis genant, solche zů samen lauffung zertheilt Angelica, fürter dient dise artznei zů allen Jnnerliche bτüchen und verserungen der Lungen, darauþ die bósen hůsten kommen, stillet das bauch grimmen, wehτet dem dτópffelechten harnen unnd harnwinde, bewegt und treibt auþ Foetum und Menses, zertheilt alle jnnerliche geschwulst und blåst. (Seitten geschwår. Lungen verserung. Harn, Blåst. Menses.)

Auþ Angelica wurtzel mag man dτånck machen zů obgesetzten pτesten, in wein oder honig wasser gesotten nach gelegenheit der kranckheit.

Eüsserlich.

Der safft von Angelica in die holen zån gethon, benimpt die schüþ der selbigen, das wasser in die oτen gethon hat gleiche würckung, der safft und wasser in die augen genommen macht sie hell, verzert die gewachþne flemen. (Zan wehe. Oτen schmertzen. Trŭbe augen.)

Angelica mit bech vermischt, gibt ein edel pflaster auff die wunden von den unsinnigen hunden gebissen. (Hunds biþ.)

Ein nûtzlich artznei ist diþ wasser, safft und pulver zů den alten dieffen wunden, darein gedτopfft, die selbige reinigt es und macht widerumb fleisch wachsen. (Dieffe wunden.)

Das wasser auff die krancke lame hüfft und andere podagrische glider geschlagen, benimpt das wehe und zertheilt die versamlete zåhe feüchtigkeit. (Podagra.)

Andere virtutes mag ein jeder auþ obgesetzten colligieren unnd finden.

Der samen hat gleiche Würckung mit der wurtzeln.

Die wilden Angelica wurtzel und samen seind in der würckung schwecher, werden aller meist zů alten und frischen wunden zůheilen erwólet, in wein gesotten und Eüsserlich auffgelegt. (Frische wunden.)

Von diser wurtzel schτeibt Virg. Aenei. 12. Spargit Ambrosiæ succos & odoriferam Panacam. (Vergilius.)

Van Angelica. 140.

Is het niet alzo? als men Angelicam en liefstok goed aanziet dat dit twee zusters zijn? Dat zal wel iedereen (hij is dan blind) bekennen die de twee gewassen aan kruid, stengels, bloemen, zaden en wortels, ja ook aan reuk en smaak elkaar zich vergelijken. Zegt me een heeft Angelica niet bladeren die zich ettelijke mate met de vijgenbladeren toedragen zoals dat Dioscorides betuigt? Hoewel wat meer gespleten en ringsom gekerfd zoals dat kruid aan berenklauw, maar weker, zachter en groener. De wortel wordt lang, recht, wat met uitlopers en vezels, geeft een taaie gele gomsap, een zeer sterke reuk en smaak. In volgende of derde jaar stoot die Angelica een lange dikke holle stengel met knopen zoals een sterk riet of stok, daardoor dringen aan top dunne vliesje als opgeblazen holle zakje waaruit kruipen de mooie kronen niet anders dan aan venkel, die dragen ook gele bloempjes en daaruit wordt het zaad dat zich de maggi zaden en berenklauwen zaden vergelijkt, vast scherp aan smaak en reuk gelijk de wortels. Van zaden teelt men jonge stekjes, die doen zich in het begin uit de grond zoals kervel zaad en zijn de eerste jonge blaadjes het gewone peterselie kruid gelijk. Deze wortel moet men goed planten en uitzetten in de tuin als ze noch zeer jong zijn.

Dat wilde geslacht is de tamme in alle dingen gelijk, onder diegenen zijn er die erg wit bloeien, de reuk en smaak is niet te sterk. Dit wilde geslacht groeit in donkere beschaduwde oorden, wat aan de waterranden en in ettelijke wouden.

Noch groeit een kruid dat is de Angelica wat gelijk, bloeit wit op zijn [354] kronen, fladdert in de aarde zoals kweek, groeit in de grastuinen. Is een echt vicium en onkruid van de Angelica. (Aegopodium podagria)

Van de namen.

(Angelica archangelica, Angelica sylvestris) Omdat wij grote gezellen niets leren dan de Empirice praktiseren, ons leven lang Dioscorides en Galenus in simplicibus niet echt gezien, noch aanzien mogen die we toch tevoren en eer we ons tot de artsenij betrekken van buiten zouden weten omdat we de enkelvoudige dingen die men simplicia noemt niet ontberen kunnen. Wat zouden we ons echter tonen dat we ons zo veel bemoeien in de kruiden en wortels, die apothekers moeten wel zulke arbeid doen en ons uit de boeken halen wat we nodig hebben. Waar echter nu de apotheker met de doctor ook een doctor is wijst de ene schele de andere ziende alzo dat de doctor schrijft men mag quid pro quo nemen, zo reikt men de zieke muizendrek voor peper, alzo is die zaak goed beëindigd en naar de leer Avicenna een uitgebreid recept gezet, dat moet men dan ook hoog en heimelijk houden. Is dat echter nu niet vast overal het gebruik? Het is dan ook geen wonder dat de Catones en Censores vertoornden en jaagden deze Vulnerarios naar huis terug? Er zeggen van hen veel (omdat ze niets weten of lezen) de oude leraars hebben Angelica niet herkent, is net van de worteldragers in hoge bergen gevonden. Ja recht, wel in gebergte, daar is het ook in voor tijden door Hercules in Arcadië gevonden zoals Plinius schrijft. Zo heet nu Angelica in Duits de Heilige geest wortel en borstwortel, in Dioscorides is het Panax Heracleon of Herculeum libro 3 kapittel 50. Dat ik echter Angelicam voor een Panax Herculis hou is niet alleen de oorzaak dat ze de maggi zo gelijk is, maar ook [355] dat de reuk van Angelice, als ze groen is, de goede wierook reuk nabij is zoals dan zulks Theophrastus met me betuigt, libro 9 kapittel 2. Tot overvloed is dat kruid, wortel, zaden en sappen voor alle gif inwendig en uitwendig dienstig, vooral echter voor slangen en woedende honden beet zoals we het zelf gebruiken en zichtbaar waar bevonden. Daarom ik liever Angelicam meesterkruid, maggi, gentiaan, alantwortel, oosterlucie en pestwortel in mijn huis wil hebben dan de Arabische specerijen Bezehardi of Liberantis. Serapio kapittel 252 noemt deze Panacen Steufir en het sap heet Opopanax in Averrhoe, Ihansir. Ettelijke menen Remiscir Avicenna is een aard Alicusir of Alsosir, dat is opopanax. Andere leggen en duiden dat Smyrnium op Angelicam, dat laten we ook blijven, wat echter Smyrnium is wordt hierna gehoord. De wilde Angelicam noemen ettelijke wondkruid, dan het de wonden zuivert en heelt. Dat wilde onkruid in de tuinen noemt men hennen voet en in Westerich Witscherlewetsch, fladdert heen en weer zoals kweek.

Van de kracht en werking.

Die voortreffelijke deugd maakt de Angelica wortel in alle landen bekend is alzo dat nu iedereen naar deze wortel vraagt en in hun tuinen hebben willen en is zijn eigenschap aller ding tot warmte en droogte gericht, mag in lijf en aan de buitenkant genuttigd worden.

Innerlijk.

De deugd van de Angelica wortel zijn voor een deel onder de namen beschreven, toch is dat zijn voornaamste deugd gif uit te drijven, dat bloed verdelen en het lijf te verwarmen.

Zulke kracht heeft dat gebrande water ook, alleen van de wortels gebrand en niet van kruid.

Zo iemand de pest, snelle koorts of wie zweetzucht aanstoot die neemt Angelicam verpoedert op een half quinten met een quinten [356] teriakel vermengt, daartoe genomen 3 of 4 lepels vol van het gebrande water en alles met elkaar ingedronken, neer gelegen, toegedekt en 3 stonden tenminste daarop gevast, diezelfde vangt aan te zweten en zal zonder zorg zijn en (met God) van gedachte smarten of gebreken verlost worden, wanneer iemand geen teriakel heeft die neemt het poeder van een volle quinten met zijn water, wordt gelijke mate verlost.

Angelica wortel in azijn geweekt, daaraan geroken en wat ook een weinig nuchter ingedronken behoedt de mensen in de tijd zo de pest regeert.

Dat water van Angelica of de verpoederde wortel, naar gelegenheid met wijn ingedronken stilt dat grimmen zo van koude komt vooral daar geen verstopte buik is.

Met een woord te zeggen, zo is Angelica water en dat poeder van de wortels tot alle innerlijke gebreken nuttig en goed te gebruiken, namelijk voor zijden zweer, als het eerste in te geven, pleuris genoemd, zulk tezamen loop verdeelt Angelica, verder dient deze artsenij tot alle innerlijke breuken en verzeringen van de longen daaruit de kwade hoesten komen, stilt dat buik grommen, weert dat druppelende plassen en plaswind, beweegt en drijft uit foetus en menstruatie, verdeelt alle innerlijke zwellingen en opblazen.

Uit Angelica wortel mag men drank maken tot opgezette gebreken, in wijn of honingwater gekookt naar gelegenheid der ziektes.

Uiterlijk.

Het sappen van Angelica in de holle tand gedaan beneemt de scheuten van diezelfde en dat water in de oren gedaan heeft gelijke werking, het sap en water in de ogen genomen maakt ze helder, verteert die gegroeide flemen.

Angelica met pek vermengt geeft een edele pleister op de wonden van de dolle honden gebeten.

Een nuttige artsenij is dit water, sap en poeder tot de oude diepe wonden, daarin gedruppeld, diezelfde reinigt het en maakt wederom vlees groeien.

Dat water op de zwakke lamme voeten en andere jichtige leden geslagen beneemt de pijn en verdeelt de verzamelde taaie vochtigheid.

Andere krachten mag iedereen uit opgezette verzamelen en vinden.

De zaden hebben gelijke werking met de wortels.

De wilde Angelica wortels en zaden zijn in de werking zwakker, worden allermeest tot oude en frisse wonden te helen aanbevolen, in wijn gekookt en uiterlijk opgelegd.

Van deze wortel schrijft Virgilius Aeneis 12 Spargit Ambrosiæ succos & odoriferam Panacam.

Von Lybstóckel. CXLI.

Sagt nit Dioscoτides, der Lybstóckel sei dem Panaci Herculeo mit wurtzel, stengel unnd würckung gleich?darumb er auch παναχεα [357] und panax genent würt, was wóllen wir uns dann der bletter halben lang bekümmern?dτag ein jeder Angelicam und Lybstòckel zůsamen, und uτtheil darnach unser schτeiben, doch das er auch die histoτie von panacibus inn Dioscoτide darbei hab, kan er dann ein besser oτt in der geschτifft anzeigen zů disen gewåchsen, wóllen wir mit willen, wie sonst auch, folgen unnd annemen.

Jch weiþ zwar wol das die beschτeibung Ligustici inn Dioscoτide mit unseτer Lybstóckel nit gar zůdτegt, sonderlich mit den blettern, deren ein reden hat man aber vil inn Theoph.und Dioscoτides, und das ich eins anzeige wie reümet sich unser Rosmarein mit der beschτeibung Theophτasti lib.ix.cap.xij. Ein jeder halt Lybstóckel wie es im gefelt. (Roþmarein. L. Fuchsius. E. Cordus.) L. Fuchsius will es sie Smyrnion. Dargegen will Euricius Coτdus Smyrnium sei Angelica.

Der Lybstóckel wachþt nun mehτ in allen gårten. Der zeittig samen ist der Angelica samen so ånlich, das man die bede kaum voτ einander kennen mag, und so der samen auffgehet, ist er abermal mit den zweien ersten bletlin der jungen Angelica gleich, doch ein wenig grósser und schmåler. So ist das kraut, darzů die holen runde knópffechte roτ stengel, sampt den bletteren unnd wurtzelen der Bτustwurtzel am aller åhnlichsten, allein das der Lybstóckel an allen dingen grósser, von farben auch schón grŭner unnd in der spaltung der zerschittnenen kerffen weitter unnd dieffer ist. Seine grosse kronen blŭen gål wie der Fenchel gegen dem Newmonat. Wa dise wurtzel hin gepflantzet ist, verdirbt sie nicht bald, stoþt jarlichs in Mertzen jhre jungen roten Spargen oder dolden als die Benedicten rosen. Dise wurtzel darff wol zwólff jar oder ålter werden im grund, wann sie nit verletzet würt, das thůt aber Angelica nit, dann so bald Angelica ein mal (Dd) [358] verblŭet und gesamet (dz geschicht gemeinlich im andern oder dτitten jar) als dann verfaulet die wurtzel im grund, wiewol die wilden Angelica und jr vicium nach der blŭet nit so bald verderben. Lybstòckel wurtzel reücht starck, ist auch sehτ scharpff auff der zungen, gibt auch ein gålen zåhen safft oder gummi.

Der wild Lybstock wachþt in den gråben, auff den wysen, unnd etwan in den weihern, das er mit seiner seer dicken holen lucken wurtzel unnd seer langen zaseln, den bodem im wasser nit wol reichen mag, schwimmet also oben auff dem wasser. Seine bletter unnd stengel unnd der geruch mit dem geschmack dτagen sich mit dem Lybstóckel mehτ zů dan zům Fenchel, ist aber kleiner in der substantz, und leichter am geruch unnd geschmack dann Lybstóckel, sonst mit der gestalt ånlich.

Von den Namen.

Lybstóckel ist ein wolriechend badkraut, jrer wurtzel tugent ist treffenlich nutz für aller handt vergifft, daher ohn zweiffel die Ligurier jr tugent wol erfaren, das sie solche wurtzel in der kost für Pfeffer wurtz bτauchen. (Gifft. Pfefferwurtz.) Sie heiþt in Dioscoτ.lib.iij.cap.liij. λιγνςιχόμπωαχεια Panax. Jn Galeno Libysticum, bei den andern Ligusticum, darumb das sie in Liguria funden ist. Bei den newen můþ sie Levisticum heissen. Die alten haben dise wurtzel, des gleichen Alantwurtzel unnd andere eingemacht mit eþig, wie solchs Columella lib.xij.bezeügt. (Columella, Bawren wurtz.) Wann nun der gemein man Lybstóckel für wurtz bτaucht, würden sie vil Pfeffers unnd Jngwers sparen. Ettlich wóllen der Araber Cheisim oder Keisini sei Levisticum, wie dann Manlius davon redt super Oximel squilla. Andere geben jre noch mehτ namen unnd spτechen Ligusticum heiþ Thalaspium, Thalapis unnd Scandilatium.

Das wild geschlecht halt ich mit andern leüten für den wilden Fenchel, oder roþ Fenchel, oder weiher Fenchel, welchen Diosco.lib.iij.cap.lxxv. Hippomarathτon und Marathτida, und agreste Marathτum, und Myum, und Thimaricolinum, Systrameoτ, und Feniculum arτaticum nent. (Roþ Fenchel. Forte Sion aquaticum.) Serapio nent den wilden Fenchel Othomarathτum, und das ist sein dτitter Fenchel, der soll samen dτagen wie der Coτiander, ich acht aber das selb für ein sonders, oder můþ er sich selbs in seinem schτeiben nit vernemen. Noch schτeibt er von eim berg oder meer Fenchel den nent er Fahar ca.cccxiiij.der selbig stimmet sich etwas zů dem Capitel Diosc. Hippomarathτon. Das grossen oder roþ Fenchels gedenckt Nicand in Theria.da er zů den gifftigen schlangen bissen artznei lehτet im neündten recept. (Nicander.) Dz kraut hab ich aber darumb hieher geschτiben, dieweil es dem Lybstóckel mit gestalt, geruch unnd geschmack gleicher ist dann dem Fenchel. Unsere meister wóllen der wild Lybstóckel heiþ Coτdumenum, Carvi agreste, unnd sei der samen Peucedani. (Cordumenum.) Manl.super Oxymel squil. Hie weiþ zwar meniglich das Peucedanus ein sonder gewåchs ist in Diosc.lib.iij.cap.lxxxiij.zů dem so nent er Elatrum auch Peucedanum lib.iiij.cap.cxlix.was kan dann der wild Fenchel oder Lybstóckel darzů thůn, oder also genant werden?wa man eim jeden gewåchs sein eignen namen lieþ, würden vil jrτthumb vermitten. Der Frieþ nent Peucedanum Feniculum agreste, Algul, Cusaunon, Poτcinum, Herbaturum, hat freilich nit vil des selben gesehen, und auþ Petro de Crescentijs gelernet, der nent Peucedanum auch also. (Phrisius. Petrus de Crescentijs. [359]

Von der Krafft und Würckung.

Der zam und wild Lybstóckel seind bede dτuckener hitziger qualitet, mógen in allen gifftigen pτesten jnnerlich und Eüsserlich wie Angelica genützet und erwólet werden.

Innerlich.

Zamer Lybstóckel die wurtzel gedóτrt und gepulvert, ist ein edle wurtz zů der speiþ, gleich dem frembden pfeffer, dient wol dem kalten magen, hilfft dawen, und verzert allen uberflüþige feüchtigkeit, stillet auch allen jnnerlichen schmertzen, in wein gedτuncken, jedes mal ein halb quinten schwår treibt auþ gifft, den harn, frawen kranckheit, unnd dient zů allen pτesten, wie von Anglica geschτiben ist. (Speiþwurtz, Kalten magen. Gifft. Harn. Frawen zeit.)

Der samen ist in allen dingen hitziger und krefftiger.

Das gebτant wasser von Lybstóckel zertheilet und heilet das halþ und seitten geschwår, darmit gargarisiert und auch gedτuncken. (Halþ und seiten geschwår.)

Die wurtzel mag eingemacht werden mit eþig unnd saltz, gleich wie der Alant und andere jres gleichen.

Der wild wasser Lybstóckel hat alle würckung, gifft und stein auþ zůtreiben und schmertzen zů stillen, wie vom zamen geredt ist. (Eingemachte wurtzel.)

Die wurtzel und samen in wein gesotten, dτeibt auþ die gålsucht unnd schwartz Malencholiam. (Gålsucht. Melancholei.)

Eüsserlich.

Dempff und wasser beder von beiden Lybstóckel gewåchþen zůbereit, foτdern und treiben den harn, den stein, die frawen kranckheit, unnd erwóτmen alle Jnnerliche glider. (Erwóτmung des leibs.)

Die wurtzel oder samen gestossen, und auff die vergiffte gebissenen wunden der schlangen, der Natern, Spinnen, Scoτpion, unnd der wŭtenden hund gelegt, benimpt den schmertzen, und zeücht auþ das gifft. (Wunden gebissen von schlangen.)

Die kindtbetterin sollen solche wurtzel, kraut und samen in jrer speiþ und dτanck, auch zů den schweiþbådern nemen, auff das sie nach der geburt wol gereiniget werden. (Kindtbetterin artznei.)

Lybstóckel wasser ist gůt ubergelegt dem der kopff zerschwollen ist, dient auch wol dem d ein bóse verwundte kål hat, damit geweschen und gegurgelt, (Halþ gebrechen.)

Item durch ein Lybstóckel roτ ståts gedτuncken, heilet das halþwee, andere tugent seind wie der Angelica.

Lybstóckel wasser macht ein klar angesicht, ein schóne weisse lauttere haut, darmit geweschen ettliche tag, vertreibt auch die rote und bloe måler und pletzer von grinden und geschwår entstanden allenthalben am leib. (Angesicht. Bloe måler.)

Wasser von Lybstóckel gebτant, heilet alle serigkeit im mund, im halþ, am hindern, unnd an allen heimlichen oτten, darmit geweschen unnd leine tŭchlin darüber geschlagen. (Mund verserung, Heimliche end.)

Van liefstok. Maggi. 141.

Zegt niet Dioscorides de liefstok is de Panaci Herculeo met wortel, stengels en werking gelijk? Daarom het ook παναχεα [357] en panax genoemd wordt, wat willen we ons dan vanwege de bladeren lang bekommeren? Draagt iedereen Angelicam en liefstok tezamen en oordeel daarna ons schrijven, doch die ook de historie van panacibus in Dioscorides daarbij heeft kan hij dan een beter oord in de schriften aanwijzen tot dit gewas willen we met willen, zoals anders ook, volgen en aannemen.

Ik weet wel dat de beschrijving Ligustici in Dioscorides met onze liefstok niet geheel toedraagt en vooral met de bladeren, dat een reden heeft dat men echter veel in Theophrastus en Dioscorides en dat ik er een aanwijs; hoe rijmt zich onze rozemarijn met de beschrijving Theophrastus libro 9 kapittel 12. Iedereen houdt liefstok zoals het bevalt. L. Fuchsius wil het is Smyrnion. Daartegen wil Euricius Cordus Smyrnium is Angelica.

De liefstok groeit nu meer in alle tuinen. Het rijpe zaad is het Angelica zaad zo gelijk zodat men die beide nauwelijks voor elkaar kennen mag en zo het zaad opgaat is het weer met de twee eerste blaadjes de jonge Angelica gelijk, doch een weinig groter en smaller. Zo is dat kruid en daartoe de holle ronde knoopachtige rietstengel, samen de bladeren en wortels de borstwortel aan aller gelijk, alleen dat de liefstok aan alle dingen groter, van kleur ook schoon groener en in de splijting van de gesneden kerven verder en dieper is. Zijn grote kronen bloeien geel zoals de venkel tegen juli. Waar deze wortel heen geplant is bederft ze niet gauw, stoot jaarlijks in maart zijn jonge rode scheuten of spruiten zoals de pioenrozen. Deze wortel durft wel 12 jaar of ouder worden in grond wanneer ze niet beschadigd wordt, dat doet echter Angelica niet, dan zo gauw Angelica eenmaal [358] uitgebloeid en in zaad staat (dat geschiedt gewoonlijk in volgende of derde jaar) als dan vervuilt de wortel in grond, hoewel de wilde Angelica en zijn vicium na de bloei niet zo gauw bederven. Liefstok wortel ruikt sterk, is ook zeer scherp op de tong, geeft ook een gele taaie sap of gom.

De wilde liefstok groeit in de grachten, op de weiden en wat in de vijvers en daar het met zijn zeer dikke holle losse wortel en zeer lange vezels de bodem in water niet goed rijken mag zwemt het alzo boven op het water. Zijn bladeren en stengels en de reuk met de smaak dragen zich met de liefstok meer toe dan tot de venkel, is echter kleiner in de substantie en lichter aan reuk en smaak dan liefstok, anders met de gestalte gelijk.

Van de namen.

(Levisticum officinalis) Liefstok is een goed ruikend badkruid, zijn wortel deugd is voortreffelijke nuttig voor allerhande vergift, vandaar zonder twijfel de Liguriers zijn deugd wel ervaren zodat ze zulke wortel in de kost voor peperkruid gebruiken. Ze heet in Dioscorides libro 3 kapittel 53 λιγνςιχόμπωαχεια Panax. In Galenus Libysticum, bij de anderen Ligusticum, daarom dat ze in Ligurië gevonden is. Bij de nieuwen moet ze Levisticum heten. De ouden hebben deze wortel, desgelijks alantwortel en andere, ingemaakt met azijn, hoe zulks Columnella libro 12 betuigt. Wanneer nu de gewone man liefstok voor kruid gebruikt zouden ze veel pepers en gember sparen. Ettelijke willen de Arabische Cheisim of Keisini is Levisticum zoals dan Manlius daarvan spreekt super Oximel squilla. Andere geven het noch meer namen en spreken Ligusticum heet Thalaspium, Thalapis en Scandilatium.

(Peucedanum oreosclinum) Dat wilde geslacht hou ik met andere mensen voor de wilde venkel of ros venkel of weide venkel welke Dioscorides libro 3 kapittel 75 Hippomarathron en Marathrida en agreste Marathrum en Myum en Thimaricolinum, Systrameor en Feniculum arraticum noemt. Serapio noemt de wilde venkel Othomarathrum en dat is zijn derde venkel, die zou zaden dragen zoals de koriander, ik acht echter datzelfde voor een aparte of moet het zichzelf in zijn schrijven niet vernemen. Noch schrijft hij van een berg of meervenkel en die noemt hij Fahar kapittel 314, diezelfde stemt zich wat tot het kapittel Dioscorides. Hippomarathron. De grote of ros venkel gedenkt Nicander in Theriaca dat hij tot de giftige slangenbeten artsenij leert in negende recept. Dat kruid heb ik echter daarom hier geschreven omdat het de liefstok met gestalte, reuk en smaak meer gelijk is dan de venkel. Onze meesters willen de wilde liefstok heet Cordumenum, Carvi agreste en is het zaad Peucedani, Manlius super Oxymel squil. Hier weet wel menigeen dat Peucedanus een bijzonder gewas is in Dioscorides libro 3 kapittel 83 en boven dat zo noemt hij Elatrum ook Peucedanum libro 4 kapittel 149, wat kan dan de wilde venkel of liefstok daartoe doen of alzo genoemd worden? Als men elk gewas zijn eigen naam liet was veel verwarring vermeden. De Fries noemt Peucedanum Feniculum agreste, Algul, Cusaunon, Porcinum, Herbaturum, heeft vrijwel zeker niet veel ervan gezien en uit Petrus de Crescentus geleerd, die noemt Peucedanum ook alzo. [359]

Van de kracht en werking.

De tamme en wilde liefstok zijn beide droge hete kwaliteit, mogen in alle giftige gebreken innerlijk en uiterlijk zoals Angelica genuttigd en aanbevolen worden.

Innerlijk.

Tamme liefstok de wortel gedord en verpoedert is een edel kruid tot de spijs gelijk de vreemde peper, dient goed de koude maag, helpt verdauwen en verteert alle overvloedige vochtigheid, stilt ook alle innerlijke smarten, in wijn gedronken en elke keer een halve quinten zwaar, drijft uit gif, de plas, vrouwenziektes en dient tot alle gebreken zoals van Angelica geschreven is.

Het zaad is in alle dingen heter en krachtiger.

Dat gebrande water van liefstok verdeelt en heelt dat hals en zijden zweer, daarmee gegorgeld en ook gedronken.

De wortel mag ingemaakt worden met azijn en zout gelijk zoals de alant en andere hun gelijke.

De wilde water liefstok heeft alle werking, gif en steen uit te drijven en smarten te stillen zoals van tamme gesproken is.

De wortel en zaden in wijn gekookt drijft uit de geelziekte en zwarte gal.

Uiterlijk.

Damp en water van beide beiden liefstok gewassen toebereidt bevorderen en drijven de plas, de steen, de vrouwenziektes en verwarmen alle innerlijke leden.

De wortel of zaden gestoten en op de vergiftige beten en wonden der slangen, de adders, spinnen, schorpioen en de dolle hond gelegd beneemt de smarten en trekt uit dat gif.

De vrouwen in kraam zullen zulke wortel, kruid en zaden in hun spijs en drank, ook tot de zweetbaden nemen zodat ze na de geboorte goed gereinigd worden.

Liefstok water is goed overgelegd diegene die de kop gezwollen is, dient ook goed die een kwade verwonde keel heeft, daarmee gewassen en gegorgeld.

Item, door een liefstok riet steeds gedronken heelt de halspijn, andere deugd zijn zoals de Angelica.

Liefstok water maakt een helder aangezicht, een mooie witte zuivere huid, daarmee gewassen ettelijke dagen, verdrijft ook de rode en blauwe vlekken en plekken van schurft en zweren ontstaan overal aan lijf.

Water van liefstok gebrand heelt alle zeerheid in mond, in hals, aan achterste en aan alle heimelijke oorden, daarmee gewassen en linnen doekjes daarboven geslagen.

Von Berg Fenchel. CXLII.

Zwei kreütter wachsen mit stengeln, blettern, kronen und wurtzeln wie der Fenchel, dz ein und aller sterckst am geruch hab ich niergends fun (Dd ij) [360] den dann allein in den hohen bergen und wålden, als im schneegebirg, im Schwartzwald, im Spessart, im Waþgaw, und im Ydar gegen der Eyffel. (Schneegebirg, Schwartzwald. Spessart, Waþgaw. Ydar.) Ist ein kraut mit stengel, blettern, kronen und wurtzel, nit anderst dann Fenchel. Die gekrónten blůmen aber seind gantz weiþ, wie des Schirlings, der samen würt grósser dann der ånis. Die wurtzel hat seer ein starcken geschmack, zengert und beiþt auff der zungen, hanniger dann kein Jngwer, reücht zimlich wol.

Die ander wurtzel ist vast der jetzigen mit dem geruch, geschmack und gestalt gleich, doch nit halb so starck, dise wechþt allenthalben auff den wisen. Das kraut, stengel und gekrónte blůmen vergleichen sich mehτ dem gemeinen weg oder wysen Kymmel, dann dem Fenchel, ist auch in aller substantz grósser dann der wysen Kymmel, blŭet im Bτachmonat, so der ander zeittig ist. (Tempus.) Der samen an disem hat ein frembden geschmack, schier wie ein Beerwurtz, ist auch also mit har uberzogen.

Von den Namen.

Wann der erst Bergfenchel gåle gekrónte blůmen drŭg, móchte er für allen kreüttern under dem Panace Asclepio stehn, welches kraut Nicander in Theriaca Phlegyenum nent, umb der vólcker Phlegyas willen, davon es auch seinen namen soll haben. (Diosc.lib.3.cap.51. Nicander.) Dieweil aber dise gekrónte blůmen weiþ seind, darff ich nichts schliessen, wiewol der farb halben kein zanck solt sein, das will ich auff gůt duncken darthůn, biþ ich bessers bericht werde, aber ich hab manch mal dise und andere wurtzeln von den hochgelerten wóllen erkundigen, mir mag aber nichts von jenen werden, můþ sie derhalben lassen faren. Dise wurtzel und kraut hab ich von mir selbs berg Fenchel und wald Fenchel genant, umb der gestalt willen, auff das sie auch ein namen uberkomme. Die ander auff der wysen schickt sich auch darunder, wiewol sie an der dünnen wurtzel und geschmack nit so scharpff ist, disem kraut hab ich hóτen Roþkymmel sagen, dann der samen ist dem Kymmel gleich, doch grósser. (Roþkymmel. Wysen fenchel.) Serap.nents Panacem, Asclepion, Panax, Aschilibet cap.ccxcviiij. Plinius der seine hystorien mehτ gelesen dann gesehen, sonderlich mit den kreüttern, der schτeibt von allen Panacijs lib.xxv.cap.iij.und spτicht dise wurtzel hab jren namen von Asclepiade der von der leitern zů todt ist gefallen. (Asclepias.)

Obernente bede gewåchs mógen wol und mit ehτen under die Kymmel Seseli geschτiben werden.

Von der Krafft und Würckung.

Beider kreütter wurtzel, samen unnd safft, seind hanniger heisser dτuckener natur, doch das auff den bergen wechþt, ubertrifft das ander auff den wysen mit der hitz und scherpffe, mógen aller ding in leib und eüsserlich genützet werden.

Innerlich.

So jemands von schlangen oder andern würmen gestochen were, der soll dise wurtzel oder samen mit wein sieden und dτincken, des gleichen die wunden darmit weschen, er ist sicher voτ dem gifft, andere tugend seind wie des Lybstóckels und der Angelica. (Gifftige biþ und stich.) [361]

Eüsserlich.

Zu allen bósen fliessenden schåden und wunden mag man dise kreütter, wurtzel oder samen mit honig stossen, unnd pflasters weiþ uberlegen, das doτrt und heilet wol, seind sonst eben wie Angelica und Liebstóckel, jnnerlich und eüsserlich zůbτauchen. (Fliessende schåden dτucknen und heilen.)

Van bergvenkel. 142.

Twee kruiden groeien met stengels, bladeren, kronen en wortels zoals de venkel, de ene en allersterkste aan reuk heb ik nergens gevonden [360] dan alleen in de hoge bergen en wouden zoals in sneeuw bergen Schneegebirg, in Zwarte woud, in Spessart, in Waþgaw en in Ydar tegen de Eiffel. Is een kruid met stengel, bladeren, kronen en wortels niet anders dan venkel. De gekroonde bloemen echter zijn gans wit zoals de scheerling, het zaad wordt groter dan de anijs. De wortel heeft een zeer sterke smaak, brandt en bijt op de tong, scherper dan geen gember, ruikt matig goed.

De andere wortel is vast de tegenwoordige met de reuk, smaak en gestalte gelijk, doch niet half zo sterk, deze groeit overal op de weiden. Dat kruid, stengel en gekroonde bloemen vergelijken zich meer de algemene weg of weiden kummel dan de venkel, is ook in alle substantie groter dan de weiden kummel, bloeit in juni zo de andere rijp is. De zaden aan deze heeft een vreemde smaak, schier zoals een baarmoederkruid, is ook alzo met haar overtrokken.

Van de namen.

(Seseli tortuosum, Laserpitium seseli) Wanneer de eerste bergvenkel gele gekroonde bloemen droeg mocht het voor alle kruiden onder de Panace Asclepio staan welk kruid Nicander in Theriaca Phlegyenum noemt vanwege het volk Phlegyas daarvan het ook zijn naam zal hebben. Omdat echter deze gekroond bloemen wit zijn durf ik niets te besluiten, hoewel vanwege de kleur geen twist zal zijn, dat wil ik op goeddunken daar doen tot ik beter bericht wordt, maar ik heb vele keren deze en andere wortels van de zeer geleerden willen verkondigen, me mag echter niets van hen worden, moet ze daarom laten varen. Deze wortel en kruid heb ik van mij zelf berg venkel en woud venkel genoemd vanwege de gestalte zodat ze ook een naam kreeg. De andere op de weiden schikt zich ook daaronder, hoewel ze aan de dunne wortel en smaak niet zo scherp is, dit kruid heb ik horen roskummel zeggen, dan het zaad is de kummel gelijk, doch groter. Serapio noemt het Panacem, Asclepion, Panax, Aschilibet kapittel 298. Plinius die zijn histories meer gelezen dan gezien heeft, vooral met de kruiden, die schrijft van alle Panacijs libro 25 kapittel 3 en spreekt deze wortel heeft zijn naam van Asclepiade die van de ladder dood is gevallen.

Boven genoemde beide gewassen mogen wel en met eer onder de kummel Seseli geschreven worden.

Van de kracht en werking.

Beide kruiden wortel, zaden en sappen zijn scherpe hete en droge natuur, doch dat op de bergen groeit overtreft de andere op de weiden met de hitte en scherpte, mogen aller ding in lijf en uiterlijk genuttigd worden.

Innerlijk.

Zo iemand van slangen of andere wormen gestoken is die zal deze wortel of zaden met wijn zieden en drinken, desgelijks de wonden daarmee wassen, hij is zeker voor het gif, andere deugd zijn zoals de liefstok en de Angelica. [361]

Uiterlijk.

Tot alle kwade vloeiende schaden en wonden mag men deze kruiden, wortel of zaden met honing stoten en pleistervormig overleggen, dat droogt en heelt goed, zijn anders even zoals Angelica en liefstok, innerlijk en uiterlijk te gebruiken.

Von Wundtkraut. CXLIII.

(Locus.) Auff den rauhen lettechten und kalck steinechten bergen und åckern, deþgleichen under den weckholter stauden, und andern doτnhecken, an dürτen rechen und harten felþsen, Jm moþ wachþt ein kraut dz hat zimliche schmale glatte weisse wurtzel, wie Peterlin wurtzel, die ist auch etwas hannig auff der zungen. (Forma.) Jre bletter seind lengeτ dann schmåler, vast wie des kleinsten Sawτampffers, doch lenger, schmåler, von farben grŭner, gewint runde stengel, wie der Bibernell, gåle gekrónte blůmen wie der Peterlin, oder Dyll blůmen, darauþ würt samen wie der Ammi, oder auch wie der Peterlin samen, ist auch hannig, und eins seltzamen geschmacks auff der zungen. Die stengel an disem gewechþ werden etwann kestenbτaun, blŭet im Augstmonat.

Von den Namen.

Nach vilem foτschen, sagten mir die weiber im Woτmþergaw, bei Pfedersþheim unnd Dalþheim, diþ kraut hieþ Wundkraut, darzů es vast dienstlich were, dahin ists kommen, das uns die weiber lehτen mŭssen, das ich mich, meiner person nit bescham, ja auch von einem kind zů lernen. (Pfederþheim, Dalþheim.) So ich nun hin und wider gedenck, und mich befrage, kan ich von niemands gründtlichen bericht erlangen, hab ich gedacht, ob dise wurtzel, dz Panaces Chironium mócht sein, von welcher wurtzel die alten als Nicander, Theophτastus und Dioscoτides schτeiben, wiewol sich die selben auch nit mit einander zůtragen inn der beschτeibung, dann Nicander in Theriaca und Dioscoτides lib.iij.cap.lij.sagen bede Chironium habe bletter wie Amararcus, das wer Maieron, und ein kurtze wurtzel. (Discordia scriptorum.) Dargegen schτeiben The (Dd iij) [362] ophτastus lib.x.de plant.histo.cap.xij.und Plinius lib.xxv.cap.iiij. Chironia hab bletter wie Rumex, dz wer Mengel wurtzel und Sawτampffer, zů dem redt Theophτastus von einer langen wurtzel, wer will nun in disen treffenlichen lerern ein Richter sein, seintemal sie alle in hoher würde seind. Mit der blůmen und krafft stimmen sie alle zůsamen. Wa nun unser angezeigte wurtzel die Panax were, wolten wir Gott loben, das wir sie bei uns hetten wachsen. Voτ zeitten můst man sie auff dem hohen berg Pelio, da sie der Chiron Centaurus der sŭn Saturni, der berŭmptest artzet, harpffen schleger und Astrologus funden hat, sŭchen. Es sey nun unsere angezeigte wurtzel (welche mit den blettern zů den obgemelten Scribenten nit gar zůtragen) ein Panax oder nit, so ist sie doch der auffzeichnuþ wert. (Chiron Centaurus. Nicand,in Theriaca.) Wa man aber eigentlich der sachen wolt warnemen, so würd man erkennen, das die schmalen satten und steiffen bletter dem kleinsten Rumici nit gar unånlich seind. Das aber Nicander und Dioscoτides schτeiben Chironium hab bletter wie Amaracus, ist hierin ein frag, ob man den Maieron oder das Parthenion soll verstehn, dieweil beide kreütter mit dem namen Amaraco getaufft seind, vide Diosc. Parthenium lib.iij.cap.cxlvj. (Amaracus.) Serap.malet sein Chironium ab mit Fenchel blettern, und spτicht sie heiþ Panax Caromon und Cyromon cap.ccxcix. Also haben wir unser meinung von Panacijs angezeigt, die zů allen bτesten, wie Plinius sagt, dienstlich seind, wer weitters und gewissers hat, der bτings herfür, wir wóllen mit niemandt zancken, einem jeden dem rhům gern gónnen.

Von der Krafft und Würckung.

Gegenwertigs und obernente kreütter sampt jren wurtzlen und samen, Panaces genant, haben fast einerlei art und complexion, seind alle sampt warm, treibet auþ aller handt gifft, heilen wunden und andere schåden, auþwendig genützet, und in den leib genommen, wie von den obgeschτibenen gehóτt ist.

Innerlich und Eüsserlich.

Alles vermógen und krafft findest du under der Angelica und Liebstóckel beschτiben, dancke Gott für sein uberflüssige reichthumb auch in den gewåchsen.

Van wondkruid. 143.

Op de ruwe leemachtige en kalkachtige steenachtige bergen en akkers, desgelijks onder de jeneverbesstruiken en andere dorenhagen, aan droge rekken en harde rotsen in mos groeit een kruid dat heeft matige smalle gladde witte wortels zoals peterselie wortel, die is ook wat scherp op de tong. Zijn bladeren zijn langer dan smaller vast zoals de kleinste zure zuring, doch langer, smaller en van kleur groener, gewint ronde stengels zoals de bevernel, gele gekroonde bloemen zoals de peterselie of dille bloemen, daaruit wordt zaad zoals Ammi of ook zoals het peterseliezaad, is ook scherp en een zeldzame smaak op de tong. De stengels aan dit gewas worden wat kastanjebruin, bloeit in augustus.

Van de namen.

(Opopanax chironium ?) Na vele nazoeken zeiden me de vrouwen in Wormser gaw, bij Pfederssheim en Dalsheim dit kruid heet wondkruid, daartoe het vast dienstig is, daarheen is het gekomen dat ons de vrouwen leren moeten dat ik me mijn persoon niet beschaam, ja ook van een kind te leren. Zo ik nu heen en weer denk en me afvraag kan ik van niemand grondig bericht verlangen heb ik gedacht of deze wortel de Panaces Chironium mocht zijn van welke wortel de ouden zoals Nicander, Theophrastus en Dioscorides schrijven, hoewel zich dezelfde ook niet met elkaar toedragen in de beschrijving, dan Nicander in Theriaca en Dioscorides libro 3 kapittel 52 zeggen beide Chironium heeft bladeren zoals Amararcus, dat is majoraan, en een korte wortel. Daartegen schrijft [362] Theophrastus libro 10 de plantis historia kapittel 12 en Plinius libro 25 kapittel 4 Chironia heeft bladeren zoals Rumex, dat is de zuring wortel en zure zuring, boven dat spreekt Theophrastus van een lange wortel, wie wil nu in deze voortreffelijke leraars een rechter zijn omdat ze alle in hoge waarde zijn. Met de bloemen en kracht stemmen ze alle tezamen. Als nu onze aangezegde wortel de Panax was wilden we God loven dat we ze bij ons hebben groeien. Voor tijden moest men ze op de hoge berg Pelio, daar de Chiron Centaurus, de zoon van Saturnus, de beroemde arts, harpist speler en astroloog gevonden heeft, zoeken. En is nu onze vermelde wortel (welke met de bladeren tot de opgenoemde scribenten niet geheel toedragen) een Panax of niet zo is het toch de vermelding waard. Wanneer men echter eigenlijk de zaken goed wil waarnemen zo zal men erkennen dat de smalle vette en stijve bladeren de kleinste Rumici niet erg ongelijk zijn. Dat echter Nicander en Dioscorides schrijven Chironium heeft bladeren zoals Amaracus is hierin een vraag of men de majoraan of de Parthenion zal verstaan omdat beide kruiden met de naam Amaraco gedoopt zijn, zie Dioscorides, Parthenium libro 3 kapittel 146. Serapio tekent zijn Chironium af met venkel bladeren en spreekt ze heet Panax Caromon en Cyromon, kapittel 299. Alzo hebben we onze mening van Panacijs gezegd die tot alle gebreken zoals Plinius zegt dienstig zijn, wie andere en zekere heeft die brengt het voort, we willen met niemand twisten en elk de roem graag gunnen.

Van de kracht en werking.

Tegenwoordige en opgenoemde kruiden samen hun kruid en zaden, Panaces genoemd, hebben vast een en dezelfde aard en samengesteldheid, zijn alle samen warm, drijven uit allerhande gif, helen wonden en andere schaden, uitwendig genuttigd en in het lijf genomen zoals van de opgeschreven gehoord is.

Innerlijk en uiterlijk.

Alle vermogen en kracht vind u onder de Angelica en liefstok beschreven, dank God voor zijn overvloedige rijkdom ook in de gewassen.

Von Meisterwurtz. CXLIIII.

Die Meisterwurtz hat mich schier verderbt, also ubel brant mich der zåhe gål safft auff der zungen. Der grŭn pfeffer ist nit so scharpff, als die grŭn Meisterwurtz, die zielt man auch in den gårten, in sonderheit würt sie zum rindt vihe gepflantzet, dem gibt man sie gepülvert mit saltz.

(1 ) Dise wurtzel würt fingers dick, etwan dicker, fladert unnd wechþt mehτ umb sich auff der erden dann undersich, ist ein rechte knollichte kriechende wurtzel, als Naterwurtz, oder wie das groþ Phu, das ich Maria Magdalenen wurtzel genent habe. Dise wurtzel ist auþwendig groschwartz, jnwendig weiþ, gibt ein gålen zåhen safft, eins starcken geruchs, bτent als ein [363] fewτ auff der zungen, das kraut ist schon grŭn, und ein jedes blat auff seinem runden stengel ist erstmals inn dτei vollkomener underscheid zerschnitten, rund, circkels weiþ. Darnach ein jedes zerschnitten blat ist widerumb mit zweien od dτeien schnitten halber zerspalten, unnd auþwendig zů rings umbher seind alle bletter mit kleinen kerflin als die segen zerkerfft, stoþt jhτe runde gleichete stengel mit vilen kronen, die dτagen vil kleiner weisser blŭmlin, als der ånis od Coτiander, die werden zů bτeiten samen, wie der Dyl samen, gro schwartz, anzůsehen wie die Wantleüþ Cimices genant.

(2.) Das wild geschlecht ist das garten vicium, welches wir dτoben nach der Angelica gesetzt haben, wechþt in allen gårten, fladert wie Quecken, ist nit so starck am geruch und geschmack sonst der Meisterwurtz etwas gleicher dann der Angelica.

(3.) Sonst wechþt noch ein kraut mit fünff zertheilten blettern, an einem blat auff seinen stengel, wie die erst Meisterwurtz, oder wie Sanickel, wachset auff den hohen wålden, umb Tübingen, nent man auch Meisterwurtz. (Tübingen.)

Von den Namen.

Jr lieben meister sagen mir, wa gehóτt ewer Ostericium oder Astrencium, wie jrs nennen, doch hin. Under welches capitel Diosco.oder Galeni wolt jrs setzen oder gelten lassen?oder vermeinet jr auch das sie den alten wie Angelica, nit bekant sie gewesen? Wann nun jr mirs zů gůt wolten haben, wolt ich meinen verstandt auch darthůn, was Meisterwurtz were, doch acht ich jr werden nit zürnen. Jst es nit also, Diosc.schτeibt im iij.bůch (Dd iiij) [364] ca.lxxij. Smyrnion hab feiþte gebogene steiffe bletter, wie der Epff oder Apium, aber vil grósser und bτeitter, eins scharpffen geschmacks, das die kål darvon rauch und wundt werde, dτag ein kron dem Dyll gleich, der geruch sei wie des Myrτhen. Jtem so schτeibt Dios.in gemelten bůch ca.cxlviij.von der Peonien blůmen, wie dz Peonia femina bletter hab, wie dz kraut Smyrnion τc. So wir nun zůsamen halten bede capitel, und nemen in die handt die grŭnen Meisterwurtz, finden wir sie sichtbarlich das kein kraut in Teütschen landen sich besser zům Smyrnio schick, als eben die Meisterwurtz. (Smyrnion.) Hie móchten etlich fürwerffen wa des Myrτhen geruch sei? Wolan hetten wir den selben zů gegen (dann ich besoτg der gemein unser Myrrha se init der Myrτha der alten) so wolten wirs baþ gegen einander examineren. Dieweil daran ein mangel und zweiffel, wóllen wir nit desto weniger unser Meisterwurtz als das recht Smyrnion nit verwerffen, sonder mit danck annemen und bτauchen. Theoph.lib.x.cap.j.schτeibt von Smyrnio under den safften oder gummi, und spτicht es heiþ Hipposelinum, das Teütsch der Gaza Equapium, Roþ Eppich. (Equapium.) Die Cilices (spτicht Diosc.lib.iij.cap.lxxij.) nennen Smyrnion Petroselinon, stein Epff oder stein peterlin, dann es gern an den felsen wachs, was aber Hipposelinum und Petroselinon für gewåchs seind, würt hernach gehóτt. Bei dem alten Anacreonte, heiþt Smyrnion Coptium, sagt Marcellus Vergilius. Serapio schτeibt under dem Apijs, der dτitt Apium heiþ Seniruion, solt Smyrnion gelesen werden ca.cclxxx. Plin.schτeibt eigentlich von Smyrnio li.xxvij.cap.xiij. (Anacreon.) Andere so dem hochgelehτten Ruellio zůfallen, und halten mit jm die Meisterwurtz sampt der Angelica für Laserpitium und Silphium Dioscoτides lib.iij.cap.lxxxv.mit den selben will ich nit zancken, dieweil sich d hitzig safft nit ubel darzů schickt. (Ruellius. Laserpicium.)

Von der Krafft und Würckung.

Das gantz gewåchs ist hitziger scharpffer natur und art, uber alle wurtz und pfeffer, die wurtzel und samen seind am strengsten, mógen doch zimlich in leib und auch ausserhalb genützt werden.

Jnnerlich.

Erstlich ist wurtzel, samen, kraut, safft, oder das gebτant wasser alles gůt und nutz für alle kalte pτesten, der faulen feber, des kalten magen, und für alle gifft, zimlich unnd nach gelegenheit der person unnd kranckheit wenig oder vil eingenommen, und Eüsserlich auffgelegt. (Kalte pτesten. Faule feber, Kalter magen. Gifft, Kalte lunge.)

Dient wol in wein gesotten, zů der kalten lungen, keichen, und feüchten hůsten, abents und moτgens gedτuncken. (Hůsten, keichen.)

Dτeibt auþ also genützet, nit allein den harn und lenden stein, sonder auch der frawen kranckheit, Todte frucht unnd andere geburt, miltert den kalten schmertzen der hüfft kranckheit Jschias, bewegt den schweiþ, treibt die Wassersucht, hilfft den erstoτbenen kalten man wid auff den gaul, und ist kein lügen. (Harn, Lenden stein, Frawen zeit, Geburt, Hüfft schmertzen. Schweiþ. Wassersucht, Natur.) Gemelte tugent hat auch das gebτant wasser, ist aber anmŭtiger zů bτauchen weder samen oder wurtzel. Oberzelte würckungen werden zům theil auch von Laserpitio gelesen. [365]

Eüsserlich.

Meisterwurtz ubertrifft Angelicam und Liebstóckel mit der hitz und auþtreibenden krafft, seind sonst einander gleich, wunden und gifftige geschåden zů heilen, eüsserlich auffgelegt, den safft in die wunden gelassen, oder mit dem gebτanten wasser gereiniget. (Gifftige schåden. )

Alle geschwulst und knollen mógen mit diser wurtzel oder jrem safft (darüber gelegt) zertheilt und nider getruckt werden, und zůr heilung kommen. (Geschwulst. Knollen. Beulen. Faul fleisch.)

Der safft etzt und verzeert faul fleisch.

Van meesterkruid. 144.

Dat meesterkruid heeft me schier verdorven alzo kwaad brandt me het taaie gele sap op de tong. De groene peper is niet zo scherp als dat groene meesterkruid, die teelt men ook in de tuinen, vooral wordt ze tot rundvee geplant die geeft man ze verpoedert met zout .

Deze wortel wordt vingers dik, wat dikker, fladdert en groeit meer om zich op de aarde dan omlaag, is een echte knolachtige kruipende wortel zoals adderkruid of zoals die grote phu dat ik Maria Magdalena wortel genoemd heb. Deze wortel is uitwendig grauwzwart, inwendig wit, geeft een geel taai sap, een sterke reuk, brandt als een [363] vuur op de tong, dat kruid is schoon groen en elk blad op zijn ronde stengel is de eerste keer in drie volkomen aparte delen gesneden, rond, cirkels wijze. Daarna elk gesneden blad is wederom met twee of drie sneden ongeveer gespleten en uitwendig ringsom zijn alle bladeren met kleine kerfjes zoals een zaag gekerfd, stoot zijn ronde gelede stengels met vele kronen, die dragen veel kleine witte bloempjes zoals de anijs of koriander, die worden tot brede zaden zoals dille zaden, grauwzwart en aan te zien zoals de wandluis, Cimices genoemd.

Dat wilde geslacht is dat tuinonkruid welke we boven na de Angelica gezet hebben, groeit in alle tuinen, fladdert zoals kweek, is niet zo sterk aan reuk en smaak, anders het meesterkruid wat meer gelijk dan de Angelica.

Anders groeit er noch een kruid met vijf verdeelde bladeren, aan elk blad op zijn stengel zoals het eerste meesterkruid of zoals sanikel, groeit op de hoge wouden, om Tubingen noemt men het ook meesterkruid. (Astrantia major?)

Van de namen.

(Peucedanum ostrutium, Aegopodium podagria) U lieve meesters zeg me waar behoort uw Ostericium of Astrencium zoals u het noemt doch heen. Onder welk kapittel Dioscorides of Galenus wil u het zetten of gelden laten? Of meent u ook dat de ouden het net zoals Angelica niet bekend is geweest? Wanneer u mij voor goed wil hebben wil ik mijn verstand ook daar doen wat meesterkruid is, doch acht ik u wordt niet toornig. Is het niet alzo, Dioscorides schrijft in 3^de boek [364] kapittel 72 Smyrnion heeft vette gebogen stijve bladeren zoals de eppe of Apium, maar veel groter en breder, een scherpe smaak zodat de keel daarvan ruig en verwond wordt, draagt een kroon de dille gelijk, de reuk is zoals mirre. Item, zo schrijft Dioscorides in gemelde boek kapittel 148 van de pioen bloemen dat het pioen vrouwtje bladeren heeft zoals dat kruid Smyrnion etc. Zo we nu tezamen houden beide kapittels en nemen in de hand dat groene meesterkruid vinden we zichtbaar dat geen kruid in Duitse landen zich beter tot Smyrnio schikt dan even dit meesterkruid. Hier mochten ettelijke voorwerpen waar de mirre reuk is? Welaan houden we dezelfde voor (dan ik bezorg het gewone en onze mirre is niet de mirre van de ouden) zo willen we ze beter tegen elkaar examineren. Omdat daaraan een mangel en twijfel is willen we niet des te minder ons meesterkruid als dat echte Smyrnion niet verwerpen, maar met dank aannemen en gebruiken. Theophrastus libro 10 kapittel 1 schrijft van Smyrnio onder de sappen of gommen en spreekt het heet Hipposelinum, dat verduits Gaza als Equapium, ros eppe. De Cilices (spreekt Dioscorides libro 3 kapittel 72) noemen Smyrnion Petroselinon, steen eppe of steen peterselie, dan het graag aan de rotsen groeit, wat echter Hipposelinum en Petroselinon voor gewas zijn wordt hierna gehoord. Bij de oude Anacreon heet Smyrnion Coptium zegt Marcellus Vergilius. Serapio schrijft onder de Apijs, de derde Apium heet Seniruion, zal Smyrnion gelezen worden, kapittel 280. Plinius schrijft eigenlijk van Smyrnio libro 27 kapittel 13. Andere zo de zeer geleerde Ruellius toevallen en houden met hem dat meesterkruid samen met de Angelica voor Laserpitium en Silphium, Dioscorides libro 3 kapittel 85, met dezelfde wil ik niet twisten omdat zich het hete sap niet kwaad daartoe schikt.

Van de kracht en werking.

Dat ganse gewas is hete en scherpe natuur en aard boven alle kruid en peper, de wortel en zaden zijn aan sterkste, mogen doch matig in lijf en ook aan de buitenkant genuttigd worden.

Innerlijk.

Eerst is wortel, zaad, kruid, sap of dat gebrande water alles goed en nuttig voor alle koude gebreken, de vuile koorts, de koude maag en voor alle gif, matig en naar gelegenheid der persoon en ziekte weinig of veel ingenomen en uiterlijk opgelegd.

Dient wel in wijn gekookt tot de koude longen, kuchen en vochtige hoesten, ‘s avonds en ‘s morgens gedronken.

Drijft uit alzo genuttigd niet alleen de plas en lenden steen, maar ook de vrouwenziektes, dode vrucht en andere geboorte, milt de koude smarten der voeten ziekte Ischias, beweegt het zweet, drijft de waterzucht, helpt de verstorven koude man weer op de straat en dat is geen leugen. Gemelde deugd heeft ook dat gebrande water, is echter aantrekkelijker te gebruiken dan de zaden of wortels. Opgenoemde werkingen worden voor een deel ook van Laserpitio gelezen. [365]

Uiterlijk.

Meesterkruid overtreft Angelicam en liefstok met de hitte en uitdrijvende kracht, zijn anders elkaar gelijk wonden en giftige schaden te helen, uiterlijk opgelegd, het sap in de wonden gelaten of met het gebrande water gereinigd.

Alle zwellingen en knollen mogen met deze wortel of zijn sappen (daarboven gelegd) verdeelt en neer gedrukt worden en tot heling komen.

Het sap eet en verteert vuil vlees.

Von Berenklaw, und Peterlin ausz Alexandτia. CXLV.

Der Berenklaw ist ein seer groþ, schwartz, rauch, zerspalten kraut, wie ein grosser Berenfůþ, daher es seinen namen billich haben mag.

Ein jedes hauptblat an disem gewåchs ist zertheilt, und in fünff oder siben neben bletter zerspalten und auþgeschnitten, die selben vergleichen sich ein jedes für sich selbs, einem rauhen hopffen blat, der stiel (darauff das [366] (Forma.) gantz blat mit seinen angehenckten zerkerfften blettern steht) ist etwan fingers dick, mit bτaunen åderlin durchzogen, das gewechs gewint ein holen, langen, runden stengel, mit knópffen undersetzet wie des Schyrlings oder Fenchels stengel, im obersten der stengel dτingen die kronen durch dünne flemen, als der Meisterwurtz und Angelica, die blŭen weiþ, die eüssersten blůmen aber an den gekrónten blůmen seind grósser, dann die in der mitten gesetzet seind, aller ding anzůsehen wie der blŭet an dem Maþholder, doch etwas kleiner, der samen so von der blŭet ereiget, würt bτeitter dann der Dyllsamen, je zwei bτeitter kóτnlin zůsamen gesetzt, als zwei tellerlin.

Die wurtzel soll wol elen lang werden wie ein lange Fenchel wurtzel, innwendig weiþ, gibt jren gålen gummi nit anderst dann Meisterwurtz, der geruch zimlich gůt, der geschmack nit so starck als der Meisterwurtz, gleich wie der Jngwer gegen pfeffer zů achten, also halt ich Berenklaw gegen der Meisterwurtz. (Gustus. Tempus. Locus. Usus.) Blŭet im ende des Meien, jhr statt ist an rauhen felþechten graþ gårten, und sandechten wysen, so das kraut im frŭling noch jung ist, kochen es die weiber under andere mŭser, als Nesseln, Hanenfůþ, Wyþkól und Hopffen.

Des frembden krauts so man Alexandτinum Petroselinum nent, ist mir der samen frisch von Zürich gesandt woτden von Herτn Conradt Geþner, habs nun mehτ auch im garten wachsen, der groþ schwartz samen geht erst mals auff, mit zweien runden, doch bτeitten schwartzgrŭnen bletlin, beinahe wie der grossen Ernrosen, nach disem folgen andere zerkerffte schwartzgrŭne linde bletter, aller ding wie der Angelica, doch schwårtzer. (Conradus Gesner.) Jm anderen jar stoþt diþ gewåchs, wie Angelica auch thůt, seine erste runde holen stengel mit vilen gewerben, die dτagen jre kronen mit den aller kleinsten weissen blŭmlin im Bτachmonat, auþ welchem folgt mit der zeit der groþ gebogen schwartz samen, am geschmack bitter und onfreündtlich. (Tempus.)

Von den Namen.

Das schwartz kraut Berenklaw, nent man der gestalt halben nit ungeschicklich Uτsinam plantam, das ettlich Bτancam uτsinam deütten, und ist ein halb Pestnachen geschlecht, doch ich halts für ein Olus atrum, das Columel.lib.xij.ca.iij.auch Smyrnion mit Theophτasto lib.clx.ca.j.nent, und ist ein ίπποτέλινομ Equapium, groþ oder Roþ Eppich in Dioscoride lib.iij.cap.lxxj. (Equapium. Plat. Lib.5.de Pterose, super confect. Alex. Olus atrum.) Hie werden Jacobus Manlius und Matth. Sylvaticus mich straffen, und sagen, Olus atrem, das sie Olixatrum nennen, sei Petroselinum Macedonicum und Alexandτinum, das gestehe ich gern unnd wills glauben, dann der selbig Peterlin ist unserm Berenklawen samen nit sehτ ohn ånlich, mag sein das dise und andere kreütter starcker vollkomlicher und hitziger in Macedonia wachsen, dann in unserm Teütschen land. Es ubertrifft doch ein frucht die ander, ein wein den andern, was wolt dan dem obs, nussen, und andern kreüttern felen? Zů dem schτeiben wir hie nit was in Alexandτia oder Arabia gezielet, sonder von denen so inn Teütscher nation gefunden und gezielet werden, wóllen also auff diþ mal unsern schwartzen Berenklaw auch Olus atrum und Hipposelinum Germanicum nennen, oder zům wenigsten ein Pastinacam erτaticam deütten. (Hipposelinum.) [367] Aber von dem Macedonischen Peterlin und was der selbig bei den alten sei, würt nach dem Peterlin in der Bibenell angezeigt, es solt aber jeder man wissen, wie das der Alexandτinum unnd Macedonicum nit ein ding ist, sonder also, Alexandτinum ist der groþ schwartz samen den die Apotecker verbτauchen, welchs ich gern under dem obgemelten capitel mit dem Berenklawen will lasse begriffen sein, dann es ist ja ein groþ Apium, wie sich dann auch die beschτeibung zů disen gewechsen beden reümet, aber dz Macedonicum ist ein kleiner Peterlin wie in den Apijs ferner gemelt würt, nemlich under den Bibenellen. Theophτastus und Galenus halten Olus atrum und Smyrnion für ein ding, Vide Ruel.lib.iij.cap.xlvij. (Olus atrem.)

Von der Krafft und Würckung.

Das kraut und sein wurtzel seind warmer complexion, mógen zůr speiþ und artznei erwólet werden.

Innerlich.

Berenklaw so es im Glentzen oder frŭling noch jung und zart ist, mógen die junge bletter mit andern kochkreüttern zůr speiþ bereit werden, deþgleichen die wurtzeln. (Kuchen kraut.)

Dioscoτides vermeinet (das ich auch glaub) man móg gedachte wurtzel in saltz beissen und auff heben, gleich den eingesaltzenen Cappern, dann sie treiben den harn, stillen und wenden den schmertzen der harnwinden, in der speiþ genossen, das soll von frembden Alexandτino verstanden werden. (Harnwinde.)

Der samen inn wein gesotten unnd gedτuncken, treibt auþ die verlegene kranckheit der frawen, das gebŭrt auch dem schwartzen frembden samen. (Frawen pτesten.)

Eüsserlich.

Etliche meister bτauchen die wurtzel von Bernklawen, geschwulst dar mit zů erweichen, gleich dem Ybisch gesotten und ubergelegt, und sonderlich für die geschwollene můtter, leber und miltz. (Geschwollene můtter.)

Der safft vom kraut würt zů ettlichen weich Salben genommen, diþ mag von beden gewechsen verstanden werden. (Salben der wund artzet.)

Van berenklauw en peterselie uit Alexandrië. 145.

De berenklauw is een zeer groot, zwart, ruig en gespleten kruid zoals een grote berenvoet, vandaar het zijn naam billijk hebben mag.

Elk hoofdblad aan dit gewas is verdeeld en in vijf of zeven zijbladeren gespleten en uitgesneden, dezelfde vergelijken zich elk voor zichzelf een ruw hop blad, de steel (daarop dat [366] ganse blad met zijn aangehangen gekerfde bladeren staat) is wat vingers dik en met bruine adertjes doortrokken, dat gewas gewint een holle, lange, ronde stengel met knoppen onderzet zoals de scheerling of venkel stengel, in het bovenste van de stengel dringen de kronen door dunne vliesjes zoals het meesterkruid en Angelica, die bloeien wit, de buitenste bloemen echter aan de gekroonde bloemen zijn groter dan die in het midden gezet zijn, aller ding aan te zien zoals de bloei aan de Gelderse roos, doch wat kleiner, het zaad zo van de bloei komt wordt breder dan het dille zaad, elke twee brede korreltjes tezamen gezet zoals twee schoteltjes.

De wortel zal wel 70cm lang worden zoals een lange venkel wortel, inwendig wit, geeft zijn gele gom niet anders dan meesterkruid, de reuk matig goed, de smaak niet zo sterk zoals het meesterkruid, gelijk zoals de gember tegen peper te achten alzo hou ik berenklauw tegen het meesterkruid. Bloeit in eind van mei, zijn plaats is aan ruwe steenachtige gras tuinen en zanderige weiden, zo dat kruid in voorjaar noch jong is koken het de vrouwen onder andere moes zoals netels, hanenvoet, witte kook en hop.

Dat vreemde kruid zo men Alexandrinum Petroselinum noemt is me het zaad fris van Zürich gezonden geworden van heer Conradt Gessner, heb het nu meer ook in tuin groeien, het grote zwarte zaad gaat eerste keer op met twee ronde, toch brede zwartgroene blaadjes, bijna zoals de grote stokrozen, na deze volgen andere gekerfde zwartgroene weke bladeren, aller ding zoals de Angelica, doch zwarter. In het volgende jaar stoot dit gewas, zoals Angelica ook doet, zijn eerste ronde holle stengels met vele wervels, die dragen hun kronen met de allerkleinste witte bloempjes in juni waaruit volgt met de tijd het grote gebogen zwart zaad, aan smaak bitter en onvriendelijk.

Van de namen.

(Heracleum sphondylium, Smyrnium olusatrum)

Dat zwarte kruid berenklauw noemt men vanwege de gestalte niet ongeschikt Ursinam plantam dat ettelijke Brancam ursinam aanduiden en is een halve pastinaak geslacht, doch ik hou het voor een Olus atrum dat Columnella libro 12 kapittel 3 ook Smyrnion met Theophrastus libro 160 kapittel 1 noemt en is een ίπποrέλινομ Equapium, groot of ros eppe in Dioscorides libro 3 kapittel 71. Hier zullen Jacobus Manlius en Mattheus Sylvaticus me straffen en zeggen Olus atrem, dat ze Olixatrum noemen, is Petroselinum Macedonicum en Alexandrinum, dat versta ik graag en wil het geloven, dan diezelfde peterselie is onze berenklauw zaad niet zeer ongelijk, mag zijn dat deze en andere kruiden sterker, meer volkomen en heter in Macedonië groeien dan in ons Duitse land. Er overtreft toch de ene vrucht de andere, een wijn de andere, wat wil dan het ooft, noten en andere kruiden falen? Boven dat schrijven we hier niet wat in Alexandrië of Arabië geteeld wordt, maar van diegenen zo in Duitse natie gevonden en geteeld worden, willen alzo deze keer onze zwarte berenklauw ook Olus atrum en Hipposelinum Germanicum noemen of tenminste een Pastinacam erraticam aanduiden. [367] Maar van de Macedonische peterselie en wat diezelfde bij de ouden is wordt na de peterselie in de bevernel gezegd, er zal echter iedereen weten dat dit Alexandrinum en Macedonicum niet een ding is, maar alzo; Alexandrinum is het grote zwarte zaad die de apothekers gebruiken welke ik graag onder het opgenoemde kapittel met de berenklauw wil laten begrepen zijn, dan het is ja een grote Apium wat zich dan ook de beschrijving tot deze gewassen beiden rijmt, maar dat Macedonicum is een kleine peterselie zoals in de Apijs verder gemeld wordt namelijk onder de bevernellen. Theophrastus en Galenus houden Olus atrum en Smyrnion voor een ding, zie Ruellius libro 3 kapittel 47.

Van de kracht en werking.

Dat kruid en zijn wortel zijn warme samengesteldheid, mogen tot spijs en artsenij aanbevolen worden.

Innerlijk.

Berenklauw zo het in lente of voorjaar noch jong en zacht is mogen de jonge bladeren met andere kookkruiden tot spijs bereid worden, desgelijks de wortels.

Dioscorides meent (dat ik ook geloof) men mag gedachte wortel in zout weken en opheffen gelijk de ingezouten kappertje, dan ze drijven de plas, stillen en veranderen de smarten der plaswinden, in de spijs genoten, dat zal van vreemde Alexandrino verstaan worden.

De zaden in wijn gekookt en gedronken drijft uit de opgehouden ziektes der vrouwen, dat behoort ook de zwarte vreemde zaden.

Uiterlijk.

Ettelijke meester gebruiken de wortels van berenklauwen, zwellingen daarmee te weken gelijk de heemst gekookt en opgelegd en vooral voor die gezwollen baarmoeder, lever en milt.

Het sap van kruid wordt tot ettelijke weke zalven genomen, dit mag van beide gewassen verstaand worden.

Von Pestnachen. CXLVI.

Was soll ich widerumb von der Pestnachen schτeiben?dann ich hab sie schon im voτgehenden capitel under den namen Berenklawen abgemalet, dann die Pestnachen seind dem Berenklawen mit stengeln, blettern, wurtzel, samen, und geschmack aller ding gleich. Der gròst underscheid zwischen jnen ist diser, Pestnachen zielt man in den gårten wie andere Růben und Rettich, das widerfert dem Berenklawen nit, wechþt von im selbs wie oben angezeigt. Zům andern so blŭet der Pestnachen gål wie der Dyll, und der Berenklawen weiþ. Der Pestnachen ist nit so rauch, auch nit so schwartz, sonder linder dann des Berenklawen. Sonst ist der geruch, geschmack, die gestalt der rippechten stengel, des bτeitten samens, der langen [368] wurtzel unnd zerspalten bletter an jnen beden gleich, je beder kreútter samen, seind mit gestalt unnd geschmack einander so åhnlich, das ich sie nit hab kónnen underscheiden, verhoffe ich kenn auch kreüter, wiþ jr vil zů underscheiden.

Das recht wild geschlecht ist dem zamen fast gleich, blŭet auch gål, wechþt under andern onkreütern, aber kleiner.

Von den Namen.

Wer da will, der nenne dise Pestnachen (die man an ettlichen stetten Moτellen nent) Pastinacam domesticam, oder Staphylinon, ist ein sŭsse kuchen wurtzel. Jn der fasten so alle andere Růben und wurtzel verthon und vergangen seind, kriechen dise Pestnachen herfûr, faren inn die kuchen. (Kuchen wurtzel.) Dise wurtzel fûllen unnd blåen den bauch umb jhrer sŭþigkeit willen. (Auff blóen.) Dise kuchen wurtzel, dieweil ich aber mal kein gewissen Mercurium mag haben, will ich sie under das capitel Elaphoboscum inn mein bůch schτeiben, das soll niemands jrτen. (Elaphoboscum.) Dise wurtzel nent Diosco. Elaphicon, herban Cervinam, Nephτion, Ophigenium, Ophioctonon, Schlangenkraut, Herpiceen, Lymen, Chemin, Ascaucau unnd Cervi ocellum, Hirtzaugen. Warumb ich aber Pestnachen für Elaphoboscum halte, der besehe die Pestnachen mit jrer gantzen gestalt, unnd halte dargegen die geschτifft Diosco.lib.iij.cap.lxxiij.so würt man (mein ich) sehen was mich dahin verursacht habe, will sie aber jemands mit ettlichen für Sisarum halten, wer wills wehτen?so fern man laþ mit meine Rapuntzele auch Sisarum sein und bleiben. (Sisarum.) Dargegen so gefellt mir fast woll das man die kleine Pastinacas, zů Deütsch Gerlin genant, Siser nennet, unnd ist ja das zam garten Sisarum, darzů Tiberius der Keiser ein lust hat gehabt. (Keiser Tiberius.)

Also sicht man das Beerenklaw nichts anders ist, dann ein gantze wilde Pestnachen, dz gróst under allen Apijs, die můþ man nit allein der schτifft warnemen, sonder die grŭnen volkomlichen gewechs dargegen halten, als dann würt man uτtheilen und die warheit erholen. Besihe Plinium li.xxij.cap.xxij. Unsere Apotecker meister nennen sie Baucias. [369]

Von der Krafft und Würckung.

Pestnachen oder Moτellen seind mehτ der kuchen, weder in der Apotecken bekant, von natur warm und feücht. Ist ein kost der arbeitseligen menschen, und ist der samen in der artznei auch nützlich zů bτauchen. (Bawren kost.)

Innerlich.

Dioscoτides schτeibt, wann die Hirtzen von schlangen und andern gifftigen würmen gebissen und gestochen werden, thůn sie mit disem gewechs dem empfangen gifft widerstandt, umb des willen würt der samen von Pestnachen zů den wunden der vergifften thieren, nützlich in wein gesotten und gedτuncken. (Hirtz artznei. Gifft.)

Van pastinaak. 146.

Wat zal ik wederom van de pastinaken schrijven? Dan ik heb het al in voorgaande kapittel onder de naam berenklauwen afgetekend, dan de pastinaak zijn de berenklauwen met stengels, bladeren, wortels, zaden en smaak aller ding gelijk. Het grootste onderscheidt tussen hen is deze, pastinaak teelt men in de tuinen zoals andere rapen en radijs, dat gebeurt de berenklauwen niet, groeien van zichzelf zoals boven gezegd. Als andere zo bloeit de pastinaak geel zoals de dille en de berenklauwen wit. De pastinaak is niet zo ruig en ook niet zo zwart, maar zachter dan de berenklauw. Anders is de reuk, smaak, de gestalte, de ribachtige stengels, de brede zaden, de lange [368] wortel en gespleten bladeren aan hen beiden gelijk, elke beide kruiden zaden zijn met gestalte en smaak elkaar zo gelijk dat ik ze niet heb kunnen onderscheiden, hoop ik ken ook kruiden, weet hen veel te onderscheiden.

Dat echt wilde geslacht is de tamme vast gelijk, bloeit ook geel, groeit onder andere onkruiden, maar kleiner.

Van de namen.

(Pastinaca carota subsp. Sativa en de wilde vorm) Wie er wil die noemt deze pastinaak (die men aan ettelijken plaatsen morellen noemt) Pastinacam domesticam of Staphylinon, is een zoete keuken wortel. In de vasten zo alle andere rapen en wortels verdaan en vergaan zijn kruipen deze pastinaken naar voren en varen in de keuken. Deze wortels vullen en blazen de buik vanwege hun zoetheid. Deze keuken wortel, omdat ik echter weer geen zekere Mercurius mag hebben, wil ik ze onder dat kapittel Elaphoboscum in mijn boek schrijven, dat zal niemand ergeren. Deze wortel noemt Dioscorides Elaphicon, herbam Cervinam, Nephrion, Ophigenium, Ophioctonon, slangekruid, Herpiceen, Lymen, Chemin, Ascaucau en Cervi ocellum, herten ogen. Waarom ik echter pastinaak voor Elaphoboscum hou, die beziet de pastinaak met zijn ganse gestalte en hou daartegen de schriften Dioscorides libro 3 kapittel 83 dan zal men (meen ik) zien wat me daartoe veroorzaakt heeft, wil echter iemand met ettelijke voor Sisarum houden, wie zal het weren? Zo ver men laat me mijn rapunzel ook Sisarum zijn en blijven. Daartegen zo bevalt me erg goed dat men die kleine pastinaken, in Duits Gerlin genoemd, Siser noemt en is ja dat tamme tuin Sisarum daartoe Tiberius de keizer een lust heeft gehad. (Sium sisarium)

Alzo ziet men dat berenklauw niets ander is dan een ganse wilde pastinaak, de grootste onder allen Apijs, die moet man niet alleen de schrift waarnemen, maar dat groene volkomen gewas daartegen houden als dan zal men oordelen en de waarheid achterhalen. Bezie Plinius libro 12 kapittel 22. Onze apothekers meester noemen ze Baucias. [369]

Van de kracht en werking.

Pastinaak of morellen zijn meer de keuken dan in de apotheken bekend, van natuur warm en vochtig. Is een kost van de arbeidende mensen en is het zaad in de artsenij ook nuttig te gebruiken.

Innerlijk.

Dioscorides schrijft als de herten van slangen en andere giftige wormen gebeten en gestoken worden doen ze met dit gewas het ontvangen gif weerstand, daarom wordt het zaad van pastinaak tot de wonden der vergiftigen dieren nuttig in wijn gekookt en gedronken.

Von geel und roht Růben. CXLVII.

Ich dóτfft wol das mir der Columella zůverstehen geb in seinem elfften bůch ca.iij.ob sein Staphylinus Pestnachen oder geele Růben, oder sie bede dardurch solten verstanden werden, darumb wóllen wir die Růben auch versůchen, und erstlich von den samen sagen. Dise geele oder rohte Růben bedóτffen plantzung wie andere garten frücht, als zwibel, Pestnachen, Mangolt, und Kól. Diser Růben seind in der farb dτei geschlecht, als weiþ, geel, und purpur rot, werden zimlicht lang wie die lange Rettich, ein jede Růbe hat durch auþ ein holtz, nicht anderst dann Fenchel od Peterlin wurtzel. (Forma.) Dragen alle dτei einerlei kraut, das ist schwartzgrŭn, gantz zinnelich, zertheilt als der wild Kymmel auff den wysen, den wir dτoben im berg Fenchel gesetzt haben, jedoch seind diser geelen, weissen, und roten Růben bletter, rauher, grósser und schwertzer. Jm andern jar stossen sie jre stengel zům samen, die seind hol, auþwendig haricht und gantz rauch, dτagen auch jre weisse gekrónte blůmen, wie Schirling of Kóτffel, ettliche blůmen aber werden auch leibfarb. Jn einer jeden kronen oder blůmen aller gemelter Růben, findt man in der mitten der selben, ein besun [370] ders eintzigs purpur farbes knópffechts blŭmlin, als ein Hirsenkóτnlin, das selbig so mans zerτeibt, würt es noch bτeüner, darab ich mich offt verwundert, das in so vil weissen blŭmlin einer jeden kronen, nur ein eintziges besunders bτaunes blŭmlin soll gesehen werden, gleichsam die natur etwas besonders darmit bedeütten wólle. Der samen von disen Růben ist rauch, harecht, gleich als mit kleinen stachelen oder disteln uberzogen, vergleicht sich der gestalt nach, nit ubel dem ånis samen. Die weiber pflegen den rauhen samen zůvoτ wol reiben inn einem wüllen tůch, vermeinen es werden die wurtzel diser růben, desto schlechter und glatter. Der Cólnische acker zielet gemeinlich dise růben, also das nichts gemeiners in jhren feldern zůr kuchen funden würt, als eben dise Růben, wiewol sie bei uns nun auch fast bτeüchlich woτden, der samen auþ den mittelsten kronen, ist zůr zielung am besten. (Blectio seminis.)

(4.) Das wild geschlecht ist obgemelten zamen Růben, mit kraut oder blettern, stengeln, blůmen, purpur blŭmlin, samen, geruch und geschmack fast ånlich, auþgeschieden die wurtzel ist gantz dünn, als ein rockenhalm, gantz holtzecht, würt selten fingers dick, jnwendig weiþ, nit gål, auch nit roht, dunckt mich am geruch und geschmack stercker und krefftiger, wechþt ohn alle wartung hinder den zeünen, an den rechen, felþen unnd åckern, under der Bibinella, an dürτem sandechten erdtrich.

Von den Namen.

Es haben nun Galenus, und sein nachfolger Paulus Aegineta unnd mit jnen Averτhois, recht oder unrecht geschτiben, in dem, das sie Pastinacam unnd Daucum für ein geschlecht halten, nemlich also, das Staphylus oder Pastinaca das zam, unnd Daucus das wild geschlecht der Pestnachen sei. Dise jre angerechte meinung lassen wir stehn, uτsach man mócht wol andere wurtzel Pestnachen oder Daucos nennen weder angezeigte Růben, wie dann Plinius selbs lib.xix.cap.v.von vier geschlechten meldung thůt. Zů dem so schτeibt der alt Theophτastus lib.v.cap.xv. Pastinaca so in Achaia Patrensi agro wachs, sei hitzig und starck, und hab ein schwartze wurtzel, das ich an keiner gålen Růben noch Pestnachen wargenommen, darumb mich seine schτifft an gemeltem oτt, zům Peucedano veτargwonet. Es ist aber zů glauben hie auch niemands gedτungen, wir wóllen aber hie mit dem Dioscoτide anhalten, und spτechen mit jm, Staphylinus zam und wild seind in der kuchen bτeüchlich, und zůr speiþ düglich, dz kan man von Dauco nit lesen in Diosc. Am anderen schτeibt Diosc. Pastinaca hab rauhe stengel, mit kronen geziert wie Dyllkraut. Jn der mitten der gekrónten blůmen, findt man etwas rot purpurfarb, was ist aber nun gewissers zůsehen in den weissen und leibfarben kronen der dτeier Růben, als eben das eintzig purpur krónlin, so in die mitten viler blŭmlin einer jeden kronen als ein zeichen gesetzt ist?wer nun augen hat, und die Růben in jrer blŭet will ansehen, der würt solchs mŭssen bekennen. Zů diser beschτeibung stimpt auch der Apul.ca.lxxv. Jn den Daucis aber würt deren zeichen und purpur blŭmlin keins gelesen noch funden. Auþ angeregter treffenlicher uτsach kan ich und Diosc.mit mir Pastinacam erτaticam, und Daucum die zwei nit für ein gewechþ halten. Wir wóllen aber dulden, das die frommen [371] und hochgeachten menner Galenus, Paulus, und Plinius jre Pastinacas auch Daucos deütten, wie wir auch hóτen mŭssen, das sie die feigen Chelidonias, und Salviam Phacon unnd Tuþilaginem nennen, ich geschweig viler ding, welche offtermals in den namen allein concoτdieren, sonst sich gar nit zůsamen schicken. (Chelidonias ficus.) Also nennen wir nun unsere dτei Růben, weiþ, geel, und roht, die zamen Pastinacas nach der lehτ Diosc.lib.iij.ca.liiij.und wer will hie nit glauben, das gemelte Pastinaca oder Růben nit im Plinio verzeichnet seind? Plinius lib,xix,cap,v,da er schτeibt der Pestnachen seind iiij.geschlecht, und die dτitt soll auch Hibiscus heissen, welcher nam eingentlich der Ybisch gebŭrt, fürter (spτicht Plinius) die vierd Pastinacam nent man bey uns Gallicam, bey den Griechen Daucon. (Pastinaca hortensis triplex. Hibiscus.) Man nenne sie nun wie einem jeden gefelt, so wóllen wir doch bey den einfaltigen hellen woτten Dioscoτ.bleiben, und sagen Staphylinus und Daucus seind zweierley, doch von Dauco hernach. Das wild geschlecht der geelen Růben nent Dioscoτ.in gemelten oτt Staphylion agrion, Cerascomen, Babyrion, Stricham oder Erτaticam Pastinacen wilde Pestnachen. Theop.libix.cap.xv Bτassicam sylvestrem. Apul.nent seine rusticam Pastinacam und Udonaution cap.lxxxj. Averτh.nent Pastinacam Halgazar. Dise Růben haben noch mehτ namen, ettliche nennen sie Bauciam, unnd so sie eingebeiþt werden, nent man sie Algingibel. Jacobus Manlius vermeinet die geel Růb sei Chariota oder Lezar, welche von den Lombardern Guisso genent ist. Platina nent die weiþ Pastinacam, und die roten Růben Cariotam libτo quarto. (Platina.)

Von der Krafft und Würckung.

Die zame rote und geele Růben seind meins bedunckens gesunder, in der kost anmŭtiger, weder die obgeschτibene Pestnachen, jr complexion ist warm und feücht, mógen zů der artznei jnnerlich und eüsserlich für aller hand gifft erwólet werden. Es würt aber das wild geschlecht, so von jm selbs hinder den zeünen wechþt, für die zamen in der artznei gelobt.

Innerlich.

Geel oder rot Růbsamen sonderlich vom wilden geschlecht, in wein gesotten und gedτuncken, treibt die verlegne frawen kranckheit, den harn, die anfangende wassersucht, und ist nutz und gůt in der ersten pulvers weiþ eingenommen, mit wein für das stechen der seiten Pleuritis genant. Jn der massen genützet thůt widerstandt den gifftigen schlangen bissen. Ettlich meinen so jemands diser artznei hat eingenommen, móg er von keinen gifftigen wurm, geschedigt werden. (Frawen zeit, Harn. Wasser sucht. Pleurisis. Schlangen stich.)

Obgedachte wurtzel in der speiþ gebτaucht, soll der frucht in můtterleib wol bekommen, deþ gleichen denen so tropffelicht harnen, und sonst im werck unvermüglich seind, werden in honig und eþig eingemacht wie andere condita. (Frucht in můtter leib, Tropffelicht harnen. Ehe werck.) Obernente tugent hat der alt Oτpheus wargenommen, als er schτeibt es sei ein amatoτium in Staphylino. Besihe Plinium lib.xx.cap.v.

Eüsserlich.

Der samen, kraut und wurtzel in wasser gesotten, und ubergelegt, foτ (Ee ij) [372] dert die todte frucht, menses und Secundinam.

Das kraut mit honig zerstossen unnd ubergelegt, tódtet und heilet die fressende und kriechende geschwer Phagedene genant, die wilden ubertreffen das zam geschlecht in allen dingen. (Todte frucht. Secundina. Kriechend geschwer.)

Van gele en rode rapen. 147.

Ik had het wel nodig dat Columnella me te verstaan gaf in zijn elfde boek kapittel 3 of zijn Staphylinus, pastinaak of gele raap, of ze beide daardoor verstaan zouden worden, daarom willen we de rapen ook onderzoeken en eerst van de zaden zeggen. Deze gele of rode rapen behoeven planting zoals andere tuin vrucht als uien, pastinaak, biet en kool. Deze rapen zijn in de verf drie geslachten zoals wit, geel en purperrood, worden matig lang zoals de lange radijs, elke raap heeft dooruit een hout, niet anders dan venkel of peterselie wortel. Dragen alle drie een en dezelfde kruid, dat is zwartgroen, gans bossig en verdeelt zoals de wilde kummel op de weiden die we boven in berg venkel gezet hebben, toch zijn deze gele, witte en rode rapen bladeren ruwer, groter en zwarter. In het volgende jaar stoten ze hun stengels tot zaden, die zijn hol, uitwendig harig en gans ruig, dragen ook hun witte gekroond bloemen zoals scheerling of kervel, ettelijke bloemen echter worden ook vleeskleurig. In elke kroon of bloem van alle gemelde rapen vindt men in het midden ervan een apart [370] enkel purperkleurige knoopachtig bloempje zoals een gierstkorreltje, datzelfde zo men het wrijft wordt het noch bruiner waarvan ik me vaak verwonderde dat in zo veel witte bloempjes van elke kroon maar een enkel apart bruin bloempje zal gezien worden, gelijk of de natuur wat bijzonder daarmee aanduiden wil. Het zaad van deze rapen is ruig en behaard gelijk als met kleine stekels of distels overtrokken, vergelijkt zich naar de gestalte niet kwaad met de anijszaden. De vrouwen plegen de ruwe zaden tevoren goed te wrijven in een wollen doek, menen dan worden de wortels van deze rapen des te rechter en gladder. De Keulse akker teelt gewoonlijk deze rapen alzo dat niets gewoners in hun velden voor de keuken gevonden wordt als even deze rapen, hoewel ze bij ons nu ook vast gebruikelijk worden, de zaden uit de middelste kronen is voor de teelt het beste.

Dat wilde geslacht is opgenoemde tamme rapen met kruid of bladeren, stengels, bloemen, purperen bloempjes, zaden, reuk en smaak vast gelijk, uitgezonderd de wortel is gans dun zoals een roggehalm, gans houtachtig, wordt zelden vingers dik, inwendig wit, niet geel en ook niet rood, denkt me aan reuk en smaak sterker en krachtiger, groeien zonder alle onderhoud achter de tuinen, aan de rekken, rotsen en akkers onder de bevernel, aan droog zanderig aardrijk.

Van de namen.

(Daucus carota subsp sativa, geel en rood, met de wilde vorm) En hebben nu Galenus en zijn navolger Paulus Aegineta en met hen Averrhoa recht of onrecht geschreven, in dat dat ze Pastinacam en Daucum voor een geslacht houden, namelijk alzo dat Staphylus of Pastinaca de tamme en Daucus dat wilde geslacht der pastinaken is. Deze hun gezegde mening laten we staan, oorzaak men mag wel andere wortels pastinaak of Daucos noemen dan de gezegde rapen zoals dan Plinius zelf libro 19 kapittel 5 van vier geslachten melding doet. Boven dat zo schrijft de oude Theophrastus libro 5 kapittel 15 Pastinaca zo in Achaia Patrensi agro groeit is heet en sterk en heeft een zwarte wortel dat ik aan geen gele raap noch pastinaak waargenomen heb, daarom me zijn schrift aan gemelde oord tot Peucedano argwaan geeft. Er is echter te geloven hier ook niemand gedrongen, we willen echter hiermee de Dioscorides aanhouden en spreken met hem Staphylinus tam en wild zijn in de keuken gebruikelijk en als spijs deugdelijk, dat kan men van Dauco niet lezen in Dioscorides. Als andere schrijft Dioscorides Pastinaca heeft ruwe stengels met kronen versierd zoals dille kruid. In het midden van de gekroonde bloemen vindt men wat rood purperkleurig, wat is echter nu zekerder te zien in de witte en vleeskleurig kronen van de drie rapen dan even dat enkele purperen kroontje dat zo in het midden van vele bloempjes in elke kroon als een teken gezet is? Wie nu ogen heeft en de rapen in hun bloei wil aanzien die zal zulks moeten bekennen. Tot deze beschrijving stemt ook Apuleius kapittel 75. In de Daucis echter wordt dat teken en purperen bloempjes niet gelezen noch gevonden. Uit aangehaalde voortreffelijke oorzaak kan ik en Dioscorides met me Pastinacam erraticam en Daucum die twee niet voor een gewas houden. We willen echter dulden dat de vrome [371] en zeer geachte mannen Galenus, Paulus en Plinius hun Pastinacas ook als Daucos aanduiden zoals we ook horen moeten dat ze de vijgen Chelidonias en Salviam Phacon en Tuþilaginem noemen, ik zwijg van vele dingen welke vaak in de namen alleen samenkomen, anders zich geheel niet tezamen schikken. Alzo noemen we nu onze drie rapen, wit, geel en rood, de tamme Pastinacas naar de leer Dioscorides libro 3 kapittel 54 en wie wil hier niet geloven dat gemelde Pastinaca of rapen niet in Plinius opgetekend zijn? Plinius libro 19 kapittel 5 daar hij schrijft dat de pastinaak zijn 4 geslachten en de derde zal ook Hibiscus heten, welke naam eigelijk de heemst behoort, verder (spreekt Plinius) de vierde Pastinacam noemt men bij ons Gallicam, bij de Grieken Daucon. Men noemt ze nu zoals het iedereen bevalt, zo willen we toch bij de eevoudige heldere woorden van Dioscorides blijven en zeggen Staphylinus en Daucus zijn tweevormig, doch van Dauco hierna. Dat wilde geslacht van de gele raap noemt Dioscorides in gemelde oord Staphylion agrion, Cerascomen, Babyrion, Stricham of Erraticam Pastinacen, wilde pastinaak. Theophrastus libro 9 kapittel 15 Brassicam sylvestrem. Apuleius noemt zijn rusticam Pastinacam en Udonaution kapittel 81. Averrhois noemt Pastinacam Halgazar. Deze rapen hebben noch meer namen, ettelijke noemen ze Bauciam en zo ze geweekt worden noemt men ze Algingibel. Jacobus Manlius meent de gele raap is Chariota of Lezar, welke van de Lombaarden Guisso genoemd is. Platina noemt de witte Pastinacam en de rode rapen Cariotam, libro quarto.

Van de kracht en werking.

De tamme rode en gele rapen zijn naar mijn mening gezonder, in de kost aantrekkelijker dan de opgeschreven pastinaken, hun samengesteldheid is warm en vochtig, mogen tot de artsenij innerlijk en uiterlijk voor allerhande gif aanbevolen worden. Er wordt echter dat wilde geslacht, zo van zichzelf achter de tuinen groeit, voor de tamme in de artsenij geliefd.

Innerlijk.

Geel of rode raapzaden, vooral van wilde geslacht, in wijn gekookt en gedronken drijft die opgehouden vrouwen ziektes, de plas, de aanvangende waterzucht en is nuttig en goed in het begin, poedervormig ingenomen met wijn voor dat steken der zijden, pleuris genoemd. In die mate genuttigd doet weerstand de giftige slangenbeten. Ettelijke menen zo iemand deze artsenij heeft ingenomen mag hij van geen giftige worm beschadigd worden.

Gedachte wortel in de spijs gebruikt zal de vrucht in baarmoederlijf goed bekomen, desgelijks diegenen zo druppelend plassen en anders in werk onvermogend zijn, worden in honing en azijn ingemaakt zoals andere condita. Boven genoemde deugd heeft de oude Orpheus waargenomen als hij schrijft het is een liefdes bevorderende kracht in Staphylino. Bezie Plinius libro 20 kapittel 5.

Uiterlijk.

De zaden, kruid en wortel in water gekookt en opgelegd bevordert [372] de dode vrucht, menstruatie en secundina.

Dat kruid met honing gestoten en opgelegd doodt en heelt de vretende en kruipende zweren, Phagedene genoemd, de wilde overtreft dat tamme geslacht in alle dingen.

Von Berwurtz. CXLVIII.

Berwurtz ist mit jrem zinnelechten zerhackten kraut dem Fenchel kraut so gleich, das jren vil, die sie nit wol kennen, für Fenchel ansehen móchten, sonderlich wa sie feiþt steht. Der rund stengel gewint seine gewerblin und knópff, wie Fenchel oder Dyllkraut, in der hóhe wie der Dyll wechþt, darauff blŭen die kronen weiþ, mit sehτ kleinen weissen blŭmlin. Der zeittig samen vergleichet sich dem Peterlin, oder dem Bibenellen samen. Die wurtzel ist lang und schlecht, fingers dick, das obertheil der wurtzel, gegen dem kraut unnd stengel ist mit vilem rauhem har bedeckt und uberzogen, reucht starck, bτennet ubeler auff der zungen dann Bibenell. Dise wurtzel findet man im hohen gebürg, sonderlich im Schwartzwald, etwan auff der selben wysen im hohen gebürg, da ich sie selbs erstmals funden, und folgends (wie andere frembde wurtzel) im garten auff bτacht hab. (Schwartzwald.)

(2.) Die ander Berwurtzel ist auþwendig schwertzer, auch dicker, und mit grobem langem har, das ubersich gegen dem stengel stehet, bedeckt, jnwendig weiþ, hitziger und stercker dann die erst, bede am geruch und geschmack. (Weiþ Hirtz wurtz.) Jhr kraut ist zerspalten wie das gemein Peterlin kraut, allein das die bletter und stengel vil bτeitter, dicker und lenger werden. Dise wurtzel hab ich in hohen bergen in der wildtnuþ funden, auff dem gebürg gegen der statt Chur, und nit fern von Pfeffers, da das tieff warm Bad ist. (Chur. Pfeffers.)

(3.) Des dτitten geschlechts Diosc.hab ich noch nit war genommen, es were dann der wild Roþ kymmel, der auch in unserm landt auff den wysen wachset, dann er ist etwas mit der gestalt, geruch und geschmack der Berwurtzel gleich. Von disem kymel geschlecht haben wir dτoben cap.cxlij.under dem berg Fenchel geschτiben. Gott wólle das wir der sachen gewiþ werden. (Schwartz Hitzwurtz, Roþ kymmel.) [373]

Von den Namen.

Hie haben wir das recht Cretisch Daucum, von welchem die rechten alten geschτiben. (Daucus.) Es ist aber dise wurtzel durch unverstandt, auch von treffenlichen månnern under die Pastinacas gezelet worden, nicht ohn jrτthumb und nachtheil der waren alten geschτifft. Unsere wurtzeler nennen sie Berwurtz, entweders das rauhen hars halben, oder darumb das dise wurtz den weibern zů der verτuckten můtter unnd der selbigen schmertzen dienstlich ist, welcke kranckheit die weiber die Bermůtter nennen, vermeinen also das weethumb darmit zůstillen, wann sie dise wurtzel in mundt nemen, τc. (Bermůtter.) Dioscoτides lib.iij.cap.lxxvj.nent dise wurtzel Daucum. Nicander in Theriacis Daucom, im Griechischen Dioscoτide würt Αίρψατογ gelesen, das widerspτicht M. Vergilius, und sagt diþ woτt sei nit recht, sonder soll Daucion gelesen werden, bezeügt das (nicht unbillich) auþ Nicandτo in Ther. Hieronymus Bτaunschweig will ein Fenchel darauþ machen, spτicht sie heiþ Feniculum poτcinum, Sew fenchel, und Peucedanum. (M. Vergilius. H. Bτaunsch.)

Es meinen ettlich Berwurtz sei Seseli Creticum, das Diosc.lib.iij.cap.lxj. Toτdylon, und Aegin. Gordylon nennet.

Die ander wurtzel mit den langen rauhen haren von uns gesetzt, hab ich nit hóren nennen, auþgenommen von eim der wolt sie Hirtzwurtz deütten. (Hirtzwurtz.)

Mich wolt beduncken es wer ein art Peucedani, oder Creticum Seseli.

Das dτitt hab ich hóτen Roþkymmel deütten, dτoben ist im cxlij.capitel von disem angezeigt, und heiþt sonst auch schwartz Hirtzwurtz, seind meines bedunckens Dauci oder Toτdyla.

Von der Krafft und Würckung.

Bede Berwurtzel haben beinahe alle tugent wie die Angelica, heisser dτuckener qualitet, für jnnerliche schmertzen nützlich zů bτauchen, des gleichen Eüsserlich auff zůlegen.

Innerlich.

Der samen und wurtzel beder geschlecht in wein gesotten und gedτuncken, ist ein bewert artznei für aller handt gifft, des Schirlings, des Bülsen, Opij und ander kalter schådlicher gewechsen. (Gifft Cicutæ, Opij, Bülsen.)

Gemelter dτanck, oder die samen oder wurtzel gepulvert und eingenommen, stillet das bauchwehe, die Bermůter, das Gτimmen augenscheinlich, zertheilet und fürt auþ die kalten zåhen schleim der lungen, und der dårm, thůt auff die verstopffte leber und miltz, erwóτmbt den kalten magen und můtter, (Bauchwehe. Bermůtter, zåher schleim. Veτstopffung.)

Ein dτanck mit Berwurtzel, Feigen und Fenchel gemacht, alles in wein gesotten, ist ein bewerte kunst für den kalten lang werenden hůsten, für das keichen, für das dermgegicht, treibt auþ also genützet, die zåhe feüchtigkeit, darvon die wassersucht kompt. (Kalten und alten hůsten.)

Berwurtzel und samen ist ein Diureticum, nützlich zů bτauchen für den schleim und lenden stein, bewegt menses, sonderlich nutz unnd gůt den kalten weibern, welchen der weiþ fluþ vil zů leidt thůt. (Diureticum.) (Ee iij) [374]

Eüsserlich.

Ein leine secklin mit dem samen von der Berwurtzeln gefüllet, und also warm auff das haupt und den nacken gelegt, stillet und verzeert die zåhe kalte flüþ, von welchen offtermals vil pτesten kommen. (Kalte hauptflüþ.)

Das kraut zerknischet mit seiner wurtzel, unnd warm ubergelegt, zertheilt allerhandt beülen und geschwulst, hinder den ohτen, und wa sich solche am leib erheben und auffwerffen. (Beülen knollen hinder den oτen.)

Van baarmoederkruid. 148.

Baarmoederkruid is met zijn gedrongen gehakt kruid het venkel kruid zo gelijk zodat er veel zijn die het niet goed kennen voor venkel aanzien mochten, vooral waar ze vet staat. De ronde stengel gewint zijn wervels en knoppen zoals venkel of dille kruid, in de hoogte groeit het zoals dille, daarop bloeien de kronen wit met zeer kleine witte bloempjes. Het rijpe zaad vergelijkt zich de peterselie of de bevernel zaden. De wortel is lang en recht, vingers dik, dat bovenste deel van de wortel tegen het kruid en stengel is met vele ruwe haren bedekt en overtrokken, ruikt sterk, brandt kwader op de tong dan bevernel. Deze wortel vindt men in hoge bergen, vooral in Zwarte woud, wat op die weiden in hoge bergen daar ik het de eerste keer gevonden heb en vervolgens (zoals andere vreemde wortels) in de tuin opgebracht heb.

De andere baarmoederwortel is uitwendig zwarter, ook dikker en met grof lang haar dat omhoog tegen de stengel staat bedekt, inwendig wit, heter en sterker dan de eerste, beide aan reuk en smaak. Zijn kruid is gespleten zoals dat gewone peterselie kruid, alleen dat de bladeren en stengels veel breder, dikker en langer worden. Deze wortel heb ik in hoge bergen in de wildernis gevonden, op het gebergte tegen de stad Chur en niet ven van Pepers daar dat diepe warme bad is.

Dat derde geslacht Dioscorides heb ik noch niet waargenomen, het is dan de wilde ros kummel die ook in ons land op de weiden groeit, dan het is wat met de gestalte, reuk en smaak de baarmoederwortel gelijk. Van dit kummel geslacht hebben we boven kapittel 142 onder de berg venkel geschreven. God wil dat we de zaken zeker worden. [373]

Van de namen.

(Athamanta cretensis, Peucedanum cervaria) Hier hebben we dat echte Kretische Daucum waarvan die echte ouden schreven. En is echter deze wortel door onverstand, ook van voortreffelijke mannen onder de Pastinacas geteld geworden, niet zonder verwarring en nadeel van de ware oude schriften. Onze wortelzoekers noemen het baarmoederkruid of vanwege de ruwe hars of daarom dat dit kruid de vrouwen tot de verrekte baarmoeder en diezelfde smarten dienstig is welke ziektes de vrouwen de baarmoeder noemen, menen alzo de pijn daarmee te stillen als ze deze wortel in mond nemen etc. Dioscorides libro 3 kapittel 76 noemt deze wortel Daucum. Nicander in Theriacis Daucom, in Griekse Dioscorides wordt Αίρψαrογ gelezen, dat weerspreekt M. Vergilius en zegt dit woord is niet goed, maar zal Daucion gelezen worden en betuigt dat (niet onbillijk) uit Nicander in Theriacis. Hieronymus Braunschweig wil een venkel daaruit maken, spreekt ze heet Feniculum porcinum, zeug venkel, en Peucedanum.

En menen ettelijke baarmoederkruid is Seseli Creticum dat Dioscorides libro 3 kapittel 61 Tordylon en Aegineta Gordylon noemt.

De andere wortel met de lange ruwe haren van ons gezet heb ik niet horen noemen, uitgezonderd van een die wilde het herten kruid aanduiden.

Ik bedenk me het is een aard Peucedani of Creticum Seseli.

Dar derde heb ik horen ros kummel aanduiden, boven is in 142^ste kapittel van deze gezegd en heet anders ook zwart hertkruid, is naar mijn mening Dauci of Tordyla.

Van de kracht en werking.

Beide baarmoederwortels hebben bijna alle deugd zoals Angelica, hete en droge kwaliteit, voor innerlijke smarten nuttig te gebruiken, desgelijks uiterlijk op te leggen.

Innerlijk.

De zaden en wortels van beide geslachten in wijn gekookt en gedronken is een beweerde artsenij voor allerhande gif, de scheerling en bilzen, opium en andere koude schadelijke gewassen.

Gemelde drank of de zaden of wortels verpoedert en ingenomen stilt de buikpijn, de baarmoeder, dat grommen ogenschijnlijk, verdeelt en voert uit de koude taaie slijm van de longen en de darm, doet open de verstopte lever en milt, verwarmt de koude maag en baarmoeder.

Een drank met baarmoederwortel, vijgen en venkel gemaakt, alles in wijn gekookt, is een waardevolle kunst voor de koude lang durende hoest, voor dat kuchen, voor de darmjicht, drijft uit alzo genuttigd de taaie vochtigheid waarvan de waterzucht komt.

Baarmoederwortel en zaden is een diureticum, nuttig te gebruiken voor de slijm en lendensteen, beweegt menstruatie,vooral nuttig en goed de koude vrouwen welke de witte vloed te veel leed doet. [374]

Uiterlijk.

Een linnen zakje met de zaden van de baarmoederwortels gevuld en alzo warm op dat hoofd en de nek gelegd stilt en verteert de taaie koude vloed waarvan vaak veel gebreken komen.

Dat kruid gekneusd met zijn wortel en warm opgelegd verdeelt allerhande builen en zwellingen, achter de oren en waar zich zulks aan lijf zich opheffen en opwerpen.

Von Fenchel. CXLIX.

Sie schτeiben all von dτeien Fencheln, einem zamen und zweien wilden, der zam ist allenthalben im Teütschen landt under den samen nit der geringst, dem armen als dem reichen bτeüchlich, die armen bτauchen den samen wie er gewachsen ist, den reichen můþ man jn mit zucker uberziehen, das er sŭsser werd. (Forma.) Des Fenchels wurtzel würt lang schlecht und weiþ, sŭþ am geschmack. Mitten durch die wurtzel gehet ein rundes holtz, das thůt man herausser, wann man die wurtzel will dóτren. Das kraut am Fenchel ist des Berwurtzels kraut gleich, gantz zinnelecht wie das aller reinst Schaffthew, so in den finstern feüchten dålern funden würt, von farben schwartz grŭn. Der rund stengel deτ auch hol ist, gewinnet seine gleych und knópff wie das roτ, etliche stengel werden mans hoch, mit vilen neben zincken und åsten, auff den selben wachsen die gåle kronen, blŭen im Newmonat, gegen dem September würt gemeinlich der samen zeittig. (Tempus.) Der Fenchel stock verdirbt im winter nit bald, es soll wol ein Fenchel stock x.oder xij.jar unverseert bleiben, gleich wie vom Liebstôckel auch gemelt ist, sonderlich wa der Fenchel an steinechten ungebawten ôτtern sein wonung hat, da ist er auch am sichersten voτ den Meüsen und würmen, das bezeügt mit mir Platina lib.iij.unnd Palladius Mense Febτuario, Titulo xxiiij. (Platina. Palladius.)

Vom wilden Fenchel unnd seinen namen, ist dτoben im Liebstôckel gemelt cap.cxlj. [375]

Von den Namen.

Fenchel ist Marathτum, zů Latin Feniculum, inn Dioscoτide lib iij.cap.lxxiiij. (Pli.lib.20.ca.23.) Den Fenchel sollen die gifftige schlangen angezeigt und gewürdigt haben, dann sie erholen jhr gesicht jårlich am Fenchel, sonderlich wann sie jre bålg abstreiffen, das hat der mensch war genommen, und der augen klarheit von schlangen gelernet, unnd befunden das der Fenchel safft dem dunckelen gesicht behilflich ist. Der safft würt am besten in Jberia gesamlet, schτeiben die alten. (Schlangen artznei, Augen hilff.)

Der wild Fenchel würt von Plinio under andern namen auch Myrseneum genent. Plinius bezeüget, wie das der Periclius unnd Mycon von dem wilden Fenchel Hippomarathτum genent, schτeiben, das nichts krefftigers und gewissers für schlangen gifft erfunden werde, als eben diser wilder Fenchel, darzů stimpt der Nicander nicht ubel in Ther. (Periclius Mycon. Schlangen gifft.) Etlich meinen Crithmon oder Crithamon, dz Dioscoτides lib.ij.cap.cxviij. Batin nent, sei der Meer Fenchel, Feniculum Marinum. Diser kreütter hat der Plinius zwei, eins nennet er Marinam, das ander Hoτtensianam Batin, oder Asparagum Gallicum, das selb halt ich für das Olus Coτdum. Columel. Lib.xij.cap.xiij.und ist ohn zweiffel das selbig Batis ein art Poτtulace, mit den feiþten blettern, bei uns noch nit bekant. (Pli.lib.21.ca.15. Olus Cordum.) Fenchel heiþt in Serapione Raienegi.cap.ccxiiij. Jn Averτhoe Halcasmeg. Bei ettlichen Haziensis. Jn Avicenna Baraline. Fenchel samen nennen sie auff Arabisch Bizeri Atasigeniti.

Von der Krafft und Würckung.

Eyn nützlich gewechs ist der Fenchel mit seiner gantzen substantz, der samen aber ist am bτeüchlichsten, von natur warm unnd ein wenig dτucken, zů vilen sachen, in leib und ausserhalb dienstlich.

Innerlich.

Der samen in wein gesotten und gedτuncken, hilfft denen so von schlangen gestochen oder gebissen seind woτden. Treibt auþ andere gifft fürdert den frawen jre zeit, nützlich zům lendenstein, treibt den harn, und zåhen schleim, mehτet den seügammen die milch. (Schlangen gifft. Frawen zeit. Stein, Harn, Milch.)

Der samen oder die óbersten gipffelin, das ist die blŭet in wasser gesotten, und gedτuncken, vertreibt die unnatürliche hitz des magens, und leget das unwillen und bτechen. Ein nützlich gůt wasser zů den heissen dürτen hůsten. (Onwillen und erbτechen. Dürτer hůþten.)

Fenchel samen, oder ein confect darauþ gemacht, ist nützlich gessen zů aller zåher Phlegmatischer feüchtigkeit, die würt von stetigem bτauch des Fenchels zertheilt und auþgewoτffen. Ein nützlicher samen zům dunckelen gesicht. (Phlegmatische feüchte, Dunckele augen.)

Obgeschτibene tugent soll auch das gebτant Fenchel wasser haben. Bei unsern zeitten kein bτeüchlicher samen in der artznei, als Fenchel.

Eüsserlich.

Fenchel wasser ist gůt den trŭben augen, abents und moτgens darein gethon, tódtet auch die würm in den oτen, solche krafft hat auch der auþgedτuckt safft, und gummi des Fenchels. (Würm in oτen.) (Ee iiij) [376]

Die Fenchel wurtzel zerstossen mit honig, und pflasters weiþ ubergelegt, ist gůt für alle gifftige stich der spinnen und Scoτpion, heilet die biþ unnd wunden der rosenden Hund, zůvoτ mit harn oder eþig geweschen. (Spinnen stich.)

Den safft mag man also samlen, man nem der wurtzeln, des krauts, die blŭet, oder den unzeittigen samen, ist am besten. Solchs wol gestossen und auþgedτuckt, an der Sonnen gedóτrt, und auffgehaben, ist ein kóstlich artznei dů den finstern augen, mit Fenchel wasser oder anderem zertriben, und darein getropfft. (Fenchel safft.)

Van venkel. 149.

Ze schrijven allen van drie venkels, een tamme en twee wilde, de tamme is overal in Duitsland onder de zaden niet de geringste, de armen als de rijken gebruikelijk, de armen gebruiken de zaden zoals het gegroeid is, de rijken moet men het met suiker overtrekken zodat het zoeter wordt. De venkel wortel wordt lang recht en wit, zoet aan smaak. Midden door de wortel gaat een rond hout, dat doet man eruit als men de wortel wil verdrogen. Dat kruid aan venkel is de baarmoederwortel kruid gelijk, gans gedrongen zoals dat aller reinste schaafstro dat zo in de duistere vochtige dalen gevonden wordt, van kleur zwart groen. De ronde stengel die ook hol is gewint zijn leden en knoppen zoals dat riet, ettelijke stengels worden manshoog met vele uitlopers en takken, op dezelfde groeien de gele kronen, bloeien in juli, tegen september wordt gewoonlijk het zaad rijp. De venkel stok bederft in winter niet gauw, het zal wel een venkel stok 10 of 12 jaar onbeschadigd blijven gelijk zoals van liefstok ook gemeld is, vooral wanneer de venkel aan steenachtige ongebouwde oorden zijn woning heeft, daar is het ook het zekerste voor de muizen en wormen, dat betuigt met me Platina libro 3 en Palladius Mense Februario, Titulo 24.

Van wilde venkel en zijn namen is boven in liefstok gemeld, kapittel 141. [375]

Van de namen.

(Foeniculum vulgare en Peucedanum oreoselinum) Venkel is Marathrum, in Latijn Feniculum, in Dioscorides libro 3 kapittel 74. De venkel zullen de giftige slangen gezegd en verwaardigd hebben, dan ze halen hun gezicht jaarlijks op aan venkel vooral wanneer ze hun huid afstrijken, dat heeft de mens waargenomen en de ogen klaarheid van slangen geleerd en bevonden dat het venkelsap het donkere gezicht behulpzaam is. Het sap wordt het beste in Iberia verzameld schrijven de ouden.

De wilde venkel wordt van Plinius onder andere namen ook Myrseneum genoemd. Plinius betuigt hoe dat Periclius en Mycon van de wilde venkel, Hippomarathrum genoemd, schrijven dat niets meer krachtiger en zekerder voor slangengif gevonden wordt als even deze wilde venkel, daartoe stemt Nicander niet kwaad in Theriacis. Ettelijke menen Crithmon of Crithamon dat Dioscorides libro 2 kapittel 118 Batin noemt is de zeevenkel, Feniculum Marinum. Deze kruiden heeft Plinius twee, de ene noemt hij Marinam en de andere Hortensianam Batin of Asparagum Gallicum, datzelfde hou ik voor dat Olus Cordum. Columnella libro 12 kapittel 13 en is zonder twijfel datzelfde Batis een aard Portulace met de vette bladeren, bij ons noch niet bekend. Venkel heet in Serapio Raienegi, kapittel 214. In Averrhoe Halcasmeg. Bij ettelijke Haziensis. In Avicenna Baraline. Venkelzaden noemen ze op Arabisch Bizeri Atasigeniti.

Van de kracht en werking.

Een nuttig gewas is de venkel met zijn ganse substantie, het zaad echter is het gebruikelijkste, van natuur warm en een weinig droog, tot vele zaken in lijf en aan de buitenkant dienstig.

Innerlijk.

Het zaad in wijn gekookt en gedronken helpt diegenen zo van slangen gestoken of gebeten zijn geworden. Drijft uit andere gif, bevordert de vrouwen hun tijd, nuttig tot lendensteen, drijft de plas en taaie slijm, vermeerderd bij de voedsters de melk.

De zaden of dat bovenste topje, dat is de bloei, in water gekookt en gedronken verdrijft die onnatuurlijke hitte van de maag en legt dat onwil en braken. Een nuttig goed water tot de hete droge hoest.

Venkelzaden of een confectie daaruit gemaakt is nuttig gegeten tot alle taaie flegmatische vochtigheid, die wordt van steeds gebruik van venkel verdeeld en uitgeworpen. Een nuttig zaad tot donker gezicht. Opgeschreven deugd zal ook dat gebrande venkel water hebben. In onze tijden geen gebruikelijker zaad in de artsenij dan venkel.

Uiterlijk.

Venkelwater is goed de troebele ogen, ‘s avonds en ‘s morgens daarin gedaan, doodt ook de wormen in de oren, zulke kracht heeft ook het uitgedrukte sap en gom van venkel. [376]

De venkel wortel gestoten met honing en pleistervormig opgelegd is goed voor alle giftige steek der spinnen en schorpioenen, heelt de beet en wonden der dolle hond, tevoren met plas of azijn gewassen.

Het sap mag men alzo verzamelen, men neemt de wortels, het kruid, de bloei of de onrijpe zaden is het beste. Zulks goed gestoten en uitgedrukt, aan de zon gedroogd en opgeheven is een kostbare artsenij tot de duistere ogen, met venkel water of anders gewreven en daarin gedruppeld.

Von Fenchel. CXLIX.

Sie schτeiben all von dτeien Fencheln, einem zamen und zweien wilden, der zam ist allenthalben im Teütschen landt under den samen nit der geringst, dem armen als dem reichen bτeüchlich, die armen bτauchen den samen wie er gewachsen ist, den reichen můþ man jn mit zucker uberziehen, das er sŭsser werd. (Forma.) Des Fenchels wurtzel würt lang schlecht und weiþ, sŭþ am geschmack. Mitten durch die wurtzel gehet ein rundes holtz, das thůt man herausser, wann man die wurtzel will dóτren. Das kraut am Fenchel ist des Berwurtzels kraut gleich, gantz zinnelecht wie das aller reinst Schaffthew, so in den finstern feüchten dålern funden würt, von farben schwartz grŭn. Der rund stengel deτ auch hol ist, gewinnet seine gleych und knópff wie das roτ, etliche stengel werden mans hoch, mit vilen neben zincken und åsten, auff den selben wachsen die gåle kronen, blŭen im Newmonat, gegen dem September würt gemeinlich der samen zeittig. (Tempus.) Der Fenchel stock verdirbt im winter nit bald, es soll wol ein Fenchel stock x.oder xij.jar unverseert bleiben, gleich wie vom Liebstôckel auch gemelt ist, sonderlich wa der Fenchel an steinechten ungebawten ôτtern sein wonung hat, da ist er auch am sichersten voτ den Meüsen und würmen, das bezeügt mit mir Platina lib.iij.unnd Palladius Mense Febτuario, Titulo xxiiij. (Platina. Palladius.)

Vom wilden Fenchel unnd seinen namen, ist dτoben im Liebstôckel gemelt cap.cxlj. [375]

Von den Namen.

Fenchel ist Marathτum, zů Latin Feniculum, inn Dioscoτide lib iij.cap.lxxiiij. (Pli.lib.20.ca.23.) Den Fenchel sollen die gifftige schlangen angezeigt und gewürdigt haben, dann sie erholen jhr gesicht jårlich am Fenchel, sonderlich wann sie jre bålg abstreiffen, das hat der mensch war genommen, und der augen klarheit von schlangen gelernet, unnd befunden das der Fenchel safft dem dunckelen gesicht behilflich ist. Der safft würt am besten in Jberia gesamlet, schτeiben die alten. (Schlangen artznei, Augen hilff.)

Der wild Fenchel würt von Plinio under andern namen auch Myrseneum genent. Plinius bezeüget, wie das der Periclius unnd Mycon von dem wilden Fenchel Hippomarathτum genent, schτeiben, das nichts krefftigers und gewissers für schlangen gifft erfunden werde, als eben diser wilder Fenchel, darzů stimpt der Nicander nicht ubel in Ther. (Periclius Mycon. Schlangen gifft.) Etlich meinen Crithmon oder Crithamon, dz Dioscoτides lib.ij.cap.cxviij. Batin nent, sei der Meer Fenchel, Feniculum Marinum. Diser kreütter hat der Plinius zwei, eins nennet er Marinam, das ander Hoτtensianam Batin, oder Asparagum Gallicum, das selb halt ich für das Olus Coτdum. Columel. Lib.xij.cap.xiij.und ist ohn zweiffel das selbig Batis ein art Poτtulace, mit den feiþten blettern, bei uns noch nit bekant. (Pli.lib.21.ca.15. Olus Cordum.) Fenchel heiþt in Serapione Raienegi.cap.ccxiiij. Jn Averτhoe Halcasmeg. Bei ettlichen Haziensis. Jn Avicenna Baraline. Fenchel samen nennen sie auff Arabisch Bizeri Atasigeniti.

Von der Krafft und Würckung.

Eyn nützlich gewechs ist der Fenchel mit seiner gantzen substantz, der samen aber ist am bτeüchlichsten, von natur warm unnd ein wenig dτucken, zů vilen sachen, in leib und ausserhalb dienstlich.

Innerlich.

Der samen in wein gesotten und gedτuncken, hilfft denen so von schlangen gestochen oder gebissen seind woτden. Treibt auþ andere gifft fürdert den frawen jre zeit, nützlich zům lendenstein, treibt den harn, und zåhen schleim, mehτet den seügammen die milch. (Schlangen gifft. Frawen zeit. Stein, Harn, Milch.)

Der samen oder die óbersten gipffelin, das ist die blŭet in wasser gesotten, und gedτuncken, vertreibt die unnatürliche hitz des magens, und leget das unwillen und bτechen. Ein nützlich gůt wasser zů den heissen dürτen hůsten. (Onwillen und erbτechen. Dürτer hůþten.)

Fenchel samen, oder ein confect darauþ gemacht, ist nützlich gessen zů aller zåher Phlegmatischer feüchtigkeit, die würt von stetigem bτauch des Fenchels zertheilt und auþgewoτffen. Ein nützlicher samen zům dunckelen gesicht. (Phlegmatische feüchte, Dunckele augen.)

Obgeschτibene tugent soll auch das gebτant Fenchel wasser haben. Bei unsern zeitten kein bτeüchlicher samen in der artznei, als Fenchel.

Eüsserlich.

Fenchel wasser ist gůt den trŭben augen, abents und moτgens darein gethon, tódtet auch die würm in den oτen, solche krafft hat auch der auþgedτuckt safft, und gummi des Fenchels. (Würm in oτen.) (Ee iiij) [376]

Die Fenchel wurtzel zerstossen mit honig, und pflasters weiþ ubergelegt, ist gůt für alle gifftige stich der spinnen und Scoτpion, heilet die biþ unnd wunden der rosenden Hund, zůvoτ mit harn oder eþig geweschen. (Spinnen stich.)

Den safft mag man also samlen, man nem der wurtzeln, des krauts, die blŭet, oder den unzeittigen samen, ist am besten. Solchs wol gestossen und auþgedτuckt, an der Sonnen gedóτrt, und auffgehaben, ist ein kóstlich artznei dů den finstern augen, mit Fenchel wasser oder anderem zertriben, und darein getropfft. (Fenchel safft.)

Van venkel. 149.

Ze schrijven allen van drie venkels, een tamme en twee wilde, de tamme is overal in Duitsland onder de zaden niet de geringste, de armen als de rijken gebruikelijk, de armen gebruiken de zaden zoals het gegroeid is, de rijken moet men het met suiker overtrekken zodat het zoeter wordt. De venkel wortel wordt lang recht en wit, zoet aan smaak. Midden door de wortel gaat een rond hout, dat doet man eruit als men de wortel wil verdrogen. Dat kruid aan venkel is de baarmoederwortel kruid gelijk, gans gedrongen zoals dat aller reinste schaafstro dat zo in de duistere vochtige dalen gevonden wordt, van kleur zwart groen. De ronde stengel die ook hol is gewint zijn leden en knoppen zoals dat riet, ettelijke stengels worden manshoog met vele uitlopers en takken, op dezelfde groeien de gele kronen, bloeien in juli, tegen september wordt gewoonlijk het zaad rijp. De venkel stok bederft in winter niet gauw, het zal wel een venkel stok 10 of 12 jaar onbeschadigd blijven gelijk zoals van liefstok ook gemeld is, vooral wanneer de venkel aan steenachtige ongebouwde oorden zijn woning heeft, daar is het ook het zekerste voor de muizen en wormen, dat betuigt met me Platina libro 3 en Palladius Mense Februario, Titulo 24.

Van wilde venkel en zijn namen is boven in liefstok gemeld, kapittel 141. [375]

Van de namen.

(Foeniculum vulgare en Peucedanum oreoselinum) Venkel is Marathrum, in Latijn Feniculum, in Dioscorides libro 3 kapittel 74. De venkel zullen de giftige slangen gezegd en verwaardigd hebben, dan ze halen hun gezicht jaarlijks op aan venkel vooral wanneer ze hun huid afstrijken, dat heeft de mens waargenomen en de ogen klaarheid van slangen geleerd en bevonden dat het venkelsap het donkere gezicht behulpzaam is. Het sap wordt het beste in Iberia verzameld schrijven de ouden.

De wilde venkel wordt van Plinius onder andere namen ook Myrseneum genoemd. Plinius betuigt hoe dat Periclius en Mycon van de wilde venkel, Hippomarathrum genoemd, schrijven dat niets meer krachtiger en zekerder voor slangengif gevonden wordt als even deze wilde venkel, daartoe stemt Nicander niet kwaad in Theriacis. Ettelijke menen Crithmon of Crithamon dat Dioscorides libro 2 kapittel 118 Batin noemt is de zeevenkel, Feniculum Marinum. Deze kruiden heeft Plinius twee, de ene noemt hij Marinam en de andere Hortensianam Batin of Asparagum Gallicum, datzelfde hou ik voor dat Olus Cordum. Columnella libro 12 kapittel 13 en is zonder twijfel datzelfde Batis een aard Portulace met de vette bladeren, bij ons noch niet bekend. Venkel heet in Serapio Raienegi, kapittel 214. In Averrhoe Halcasmeg. Bij ettelijke Haziensis. In Avicenna Baraline. Venkelzaden noemen ze op Arabisch Bizeri Atasigeniti.

Van de kracht en werking.

Een nuttig gewas is de venkel met zijn ganse substantie, het zaad echter is het gebruikelijkste, van natuur warm en een weinig droog, tot vele zaken in lijf en aan de buitenkant dienstig.

Innerlijk.

Het zaad in wijn gekookt en gedronken helpt diegenen zo van slangen gestoken of gebeten zijn geworden. Drijft uit andere gif, bevordert de vrouwen hun tijd, nuttig tot lendensteen, drijft de plas en taaie slijm, vermeerderd bij de voedsters de melk.

De zaden of dat bovenste topje, dat is de bloei, in water gekookt en gedronken verdrijft die onnatuurlijke hitte van de maag en legt dat onwil en braken. Een nuttig goed water tot de hete droge hoest.

Venkelzaden of een confectie daaruit gemaakt is nuttig gegeten tot alle taaie flegmatische vochtigheid, die wordt van steeds gebruik van venkel verdeeld en uitgeworpen. Een nuttig zaad tot donker gezicht. Opgeschreven deugd zal ook dat gebrande venkel water hebben. In onze tijden geen gebruikelijker zaad in de artsenij dan venkel.

Uiterlijk.

Venkelwater is goed de troebele ogen, ‘s avonds en ‘s morgens daarin gedaan, doodt ook de wormen in de oren, zulke kracht heeft ook het uitgedrukte sap en gom van venkel. [376]

De venkel wortel gestoten met honing en pleistervormig opgelegd is goed voor alle giftige steek der spinnen en schorpioenen, heelt de beet en wonden der dolle hond, tevoren met plas of azijn gewassen.

Het sap mag men alzo verzamelen, men neemt de wortels, het kruid, de bloei of de onrijpe zaden is het beste. Zulks goed gestoten en uitgedrukt, aan de zon gedroogd en opgeheven is een kostbare artsenij tot de duistere ogen, met venkel water of anders gewreven en daarin gedruppeld.

Von ånis. CLI.

Wa der lieblich ånis allein in Creta unnd Aegypten funden würd, als [378] die alten schτeiben, so móchten wie Teütschen sagen, Gott wer uns ungenedig, das er so vil frembder lender, als Egyptum, Arabiam, Syriam, und Jndiam mit treffenlichen gewechsen, sampt anderen kóstlichen dingen het versehen, und unser armen Teütschn so gar vergessen. Aber Gott sei lob ewiglich, das er aller menschen sich annimpt, versicht, begabt, und einer jeden landt schafft, so vil sie bedarff, reuchlich mit theilet, mit speiþ, dτanck, gewandt, und aller handt artznei, under welchen der kóstlich wolriechend ånis samen auch billich gezelt werden soll, des man vil jetzund auff dem Rheinstrom zielet, und in sonderheit in Speirischen und Straþbrgischen åckern, darauþ ettlich zům theil jr narung sůchen. (Rheinstrom. Locus. Forma.) Jst ein kraut erstmals anzüsehen wie der aller jûngst Liebstóckel zerkerfft. Die bletter seind runder, kleiner und weiþfårbig, wolriechend. (Tempus.) Jm Newmonat gewinet der ånis seine hole, runde stengel, mit vilen schónen weiþblŭenden kronen, vergleichen sich der grossen Bibernellen oder den Coτiander kronen. Der samen ist weiþfarb, kleiner dann des Schirlings samens, eins sonderlichen sŭssen honig geruchs und geschmacks, nützlich zů vilen pτesten, wie Plin.nach der leng anzeigt, sonderlich den Apoteckern, die uberziehen den ånis wie Fenchel, Kymmel, Coτiander und anders mehτ mit zucker. (Plini.lib.20.ca.17. Apotecker samen.)

Von den Namen.

Diser samen bτingt lust, und erweckt die begird zů speiþ, derhalben die reichen ånis fast bτauchen, sonderlich mit zucker uberzogen, daher sagt Plinius, heiþ diser samen Anicetum, in Dioscoτide lib.iij.cap.lviij. Anisem. Zů Teütsch ånis samen. (Lust zůr speiþ. Reiche leüt.) Wiewol ettlich den Coτiander auþ unverstandt, sonderlich im Westereich auch ånis nennen. (Westerich.) H. Bτaunschweig sagt im Feniculum Romanum. (H. Bτaunschweig.) Diser samen, dergleichen Fenchel samen, Kymmel, Dyll unnd Peterlin, wann sie uber iiij.jar alt werden, seind sie entweders von würmlin durchstochen oder gantz bitter woτden, welches ich am ånis eigentlich hab wargenommen, das bezeügt auch der hochberumpt Theophrastus li.vij.de plant.ca.vj. Jn Serapione heiþt ånis Anisum ca.ccxlij.bei etlichen Ciminum dulce, sůsser kymmel. (Avic.lib.2.ca.2. Theophastus.) [379]

Von der Krafft und Würckung.

In unsern land ist allein der ånis samen bτeüchlich, den selben lassen die Reichen mit zucker (wie den Coτiander) uberziehen, würt mehτ zům wollust bei den reichen, dann zůr artznei genossen. Sein complexion ist dτucken und warm, aller ding in leib, und auch Eüsserlich zů geniessen. (Wollust der Reichen.)

Innerlich.

Aenis samen oder ein confect davon, ist nit allein lieblich, sonder auch seer nützlich, allen denen so ein bósen stinckende athem haben, und nit wol schlaffen mógen, sollen ånis samen oder des selbigen confect, stehts bτauchen. (Bóser athem. Schlaffen.)

Diser samen ist nutz den wassersüchtigen, dann er eróffent gewiþlich die leber, bewegt den harn, leschet den durst, unnd truckt nider die auff blåung des bauchs. In wein oder wasser gesotten und gedτuncken, auch Eüsserlich in warmen secklin auffgelegt. Weiter ist ånis gůt zů aller Jnnerlichen serigkeit des magens, der lungen, der lebern und der můtter, dann er stercket und erwóτmet und heilet den magen, und alle Jnnerliche glider, macht dawen, gibt ein gůten geruch ubersich in das haupt, stillet schmertzen und grimmen, das aus stossen und kluxen Singultum, vertreibt in summa alle pτesten, geschwulst und blåung oder keichen des magens und der Lungen, stillet den weissen fluþ. (Verstopffte Leber, Harn, Durst, Auffbleung, Verserung des leibs, Dawen, Schmertzen, Auff stossen. Weissen fluþ, Pythogoras.) Derhalben Pythagoτas disen samen nit onbillich hoch gepτeiset unnd wert gehalten hat, wer weitter darvon zůwissen begert, der besehe Plinium lib.xx.cap.xxij.der schτeibt under anderm. Es hab der meister Dalion in kindts nóten den weibern gestossen ånis samen mit Dyllsamen eingeben. Heraclides aber hat ånis zů essen befolhen, allen denen so auffgeblåte magen haben, und ist ein besonder experiment. (Dalion. Kinds nóten.)

Eüsserlich.

So jemands was in die augen wer gefallen, der stoþ ånis kraut oder samen dürτ oder grŭn, und legt das pflaster weiþ darüber, es zeüchts herausser. Solches auff alle gifftige biþ der wilden thieren gelegt, zeücht das gifft herauþ, und heilet die wunden. (Augen pflaster. Gifft pflaster.)

Ein rauch van ånis samen und storax calamite gemacht, und in die nasen empfangen, vertreibt das hauptweh. (Hauptwee.)

Der samen gestossen, und mit warmen rosen óli durch gestrichen ist ein heilsam artznei zů den verwundten schmertzlichen oτen darein gedτopffet, solches thůt auch der safft vom kraut. (Oτen schmertzen.)

Alle obgemelte tugent in leib unnd ausserhalb, hat das wasser von den blŭmlin gebτant

Van anijs. 151.

Wanneer dat lieflijke anijs alleen in Kreta en Egypte gevonden wordt zoals [378] de ouden schrijven dan mochten wij Duitsers zeggen God was ons ongenadig dat hij zo veel vreemde landen zoals Egypte, Arabië, Syrië en India met voortreffelijke gewassen, samen andere kostbare dingen, heeft voorzien en onze arme Duitsers zo geheel vergeten. Maar God zei lof eeuwig dat hij alle mensen zich aanneemt voorziet en begenadigt en elk landschap zo veel het behoeft, rijkelijk meedeelt met spijs, drank, kleren en allerhande artsenij waaronder dat kostelijke goed ruikende anijszaden ook billijk geteld worden zal dat men veel nu op de Rijnstroom teelt en vooral in Speirische en Straatsburgische akkers waaruit ettelijke voor een deel hun voeding zoeken. Is een kruid de eerste keer aan te zien zoals dat allerjongste liefstok gekerfd. De bladeren zijn ronder, kleiner en witkleurig, goed ruikend. In juli gewint de anijs zijn holle, ronde stengels met vele mooie witbloeiende kronen, vergelijkt zich de grote bevernel of de koriander kronen. Het zaad is witkleurig, kleiner dan de scheerling zaden, een aparte zoete honing reuk en smaak, nuttig tot vele gebreken zoals Plinius naar de lengte aanwijst, vooral de apotheken, die overtrekken de anijs zoals venkel, kummel, koriander en andere meer met suiker.

Van de namen.

(Pimpinella anisum) Deze zaden brengen lust en wekken de begeerte op tot spijs, daarom de rijken anijs vast gebruiken, vooral met suiker overtrokken en vandaar zegt Plinius heet dit zaad Anicetum, in Dioscorides libro 3 kapittel 58 Anisem. In Duits anijszaden. Hoewel ettelijke de koriander uit onverstand, vooral in Westereich, ook anijs noemen. H. Braunschweig zegt in Feniculum Romanum; Deze zaden, dergelijke venkel zaden, kummel, dille en peterselie als ze over 4 jaar oud worden zijn ze of van wormpjes doorstoken of gans bitter geworden welke ik aan anijs eigenlijk heb waargenomen, dat betuigt ook de zeer beroemde Theophrastus libro 2 de plantis kapittel 6. In Serapio heet anijs Anisum kapittel 242, bij ettelijke Ciminum dulce, zoete kummel. [379]

Van de kracht en werking.

In ons land is alleen het anijszaad gebruikelijk, diezelfde laten de rijken met suiker (zoals de koriander) overtrekken, wordt meer tot wellust bij de rijken dan tot artsenij genoten. Zijn samengesteldheid is droog en warm, aller ding in lijf en ook uiterlijk te genieten.

Innerlijk.

Anijszaden of een confectie daarvan is niet alleen lieflijk, maar ook zeer nuttig al diegenen zo een kwade stinkende adem hebben en niet goed slapen mogen zullen anijs zaden of zijn confectie steeds gebruiken. Deze zaden is nuttig de waterzuchtige, dan het opent zeker die lever, beweegt de plas, lest de dorst en drukt neer dat opblazen van de buik. In wijn of water gekookt en gedronken, ook uiterlijk in warme zakjes opgelegd. Verder is anijs goed tot alle innerlijke zeerheid van de maag, de longen, de lever en de baarmoeder, dan het versterkt en verwarmt en heelt de maag en alle innerlijke leden, maakt verduwen, geeft een goede reuk omhoog in dat hoofd, stilt smarten en grommen, dat uitstoten en klotsen, Singultum, verdrijft in summa alle gebreken, zwellingen en opblazen of kuchen van de maag en de longen, stilt de witte vloed. Daarom Pythagoras deze zaden niet onbillijk hoog geprezen en waardevol gehouden heeft, wie verder daarvan te weten begeert die beziet Plinius libro 20 kapittel 22 daar schrijft hij onder andere; En heeft de meester Dalion in kindsnood de vrouwen gestoten anijs zaden met dille zaden ingegeven. Heraclides echter heeft anijs te eten aanbevolen al diegenen zo opgeblazen magen hebben en is een bijzonder experiment.

Uiterlijk.

Zo iemand wat in de ogen is gevallen die stoot anijs kruid of zaden, dor of groen, en legt dat pleistervormig daarboven, het trekt het eruit. Zulks op alle giftige beet van de wilden dieren gelegd trekt dat gif eruit en heelt die wonden.

Een rook van anijs zaden en storax calamite gemaakt en in de neus ontvangen verdrijft de hoofdpijn.

De zaden gestoten en met warmen rozenolie door gestreken is een heilzame artsenij tot de verwonde smartelijke oren, daarin gedruppeld, zulks doet ook het sap van het kruid.

Alle opgenoemde deugden in lijf en aan de buitenkant heeft dat water van de bloempjes gebrand.

Von Wyszkymmel. CLII.

Der Wyþkymmel oder Mattkymmel wachþt auff den dürτen wysen so in der hóhe ligen, in starckem erdtrich, je hóher, je krefftiger, im Schweitzerland, in Schwaben und Westerich fast gemein, in alle wysen [380] unnd graþechten rechen. Der best und zam kymmel hat auch ein schlechte glatte wurtzel, wie Pestnachen, mitten durch die wurtzel holtecht. (Forma.) Der geschmack diser wurtzel vergleicht sich einer Bibenellan, etwas linder unnd milter. Das kraut ist der gålen oder rothen růben kraut ånlich, sonderlich wa der Kymmel feiþten grund erlangt. Die stengel seind rund, hol, knópffecht mit gewerben, ettliche stengel wachsen zweier elen hoch und lenger. Seine óberste kronen blŭen weiþ die der Kóτffel im Meien, das geschicht im andern jar, nach dem der samen ist auffgangen. Jm Bτachmonat facht der Kymmel an zeittig zů werden, so der abgefallen, verderben bede wurtzel kraut und stengel, also erjüngt sich der Kymmel selbs, ohn grosse arbeit der Gartner. Diser Kymmel ist nun mehτ auch allenthalben bτeüchlich, ja auch nützlicher in sein acht, als kein wurtz auþ Arabia. Ettliche bachen Kymmel im bτot, andere machen suppen darmit, ettliche rŭren den Kymmel in die milch zů den zygern und kesen. Der koch bedarff Kymmels inn der kuchen zů fischen unnd fleisch. Der Apotecker uberzeugt jhn mit zucker, würt also dem Kónig und Hirten für gestellet, einem jeden, nach dem ser selbig ein lust und zů bezalen hat, gantz gebτeüchlich. (Kymmel bτot. Kymmel kese. Koch wurtz. Apotecker. ) Vom andern Roþ kymmel, ist dτoben im berg Fenchel gedacht.

Von den Namen.

Den wysen Kymmel nennen ettlich Weg Kymmich, dann er auch etwan auff der strassen (da es graþecht ist) gefunden würt, und ist eben der samen welchen Dioscoτides lib.iij.ca.lix. χάφομ oder Careon nennet. Unsere meister die nennen disen Kymmel Semen Carvi. Jch glaub wol dz die alten die wurtzel vom Kymmelkraut, ehe das er in die blŭet gehet in der speiþ wie die Pestnachen gebτaucht haben, dann sie am geschmack der Pestnachen sich vast vergleicht, besihe darüber Paulum Aeginetam lib.pτimo unnd Atheneum, der nents derhalben Pastinacam maioτem. Averτhois sagt Navoca sei der samen Carvi und Ammeos. (Semen Carvi. Aegineta.) Serapio schτeibt capite cclxxix. Carvia sei der samen Carvi. Hie solt ich beschτeiben den anderen [381] Kymmel mit dem starcken geruch, nennen ettlich Cuminum, Rómischen Kymmel. Hippocrates, Cuminum Regium, das soll zwei geschlecht sein, zam unnd wild, deþgleichen vom kleinen såmlin Ammi oder Ammeos, ist kleiner dann alle kymmel, ja auch kleiner dann der Peterlin samen. Wa mir die samen in jrem gewechs grŭn wurden, wolt ich auch davon schτeiben, aber auff diþ mal will ichs underlassen. (Ammi.) Aber vom såmlin Ammi, dieweil es zů mir auch grŭn kommen, soll an seinem oτt beschτiben werden, wiewol es under dise gekrónte blůmen gehóτt, hab ichs ungesehen nit wóllen setzen noch etwas darvon schτeiben, biþ das es auffgewachsen ist.

Von der Krafft und Würckung.

Der kymmel ist schier bτeüchlicher dann der ånis, das machen die kuchen meister, die wissen solchen samen wol zů bτauchen, ist von natur warm und dτucken, gleich dem ånis samen aller ding jnwendig in leib und Eüsserlich zů geniessen.

Innerlich.

Die wurtzel von disem Kymmel abbereit in der Kuchen wie gåle Růben, ist ein edel gesunde kost, den magen zů erwóτmen, den harn zůbewegen. Andere tugent seind im ånis beschτiben. (Magen kost, Harn treiben.)

Der samen dienet wol im bτot gebachen, des gleichen machen ettliche disen samen in die grosse keþ, ist zwar holdselig unnd lieblich an aller kost genossen. (Speiþ samen.)

Eüsserlich.

Ein leine secklin mit Kymmel gefüllet, unnd warm auff den bauch gelegt, zertheilt Ventositates, nach der purgation in Colica paþione. (Ventositates.)

Van weiden kummel. 152.

De weide kummel of matten kummel groeit op de droge weiden zo in de hoogte liggen in sterk aardrijk, hoe hoger, hoe krachtiger in Zwitserland, in Zwaben en Westerich vast algemeen in alle weiden [380] en grasachtige rekken. De beste en tamme kummel heeft ook een rechte gladde wortel zoals de pastinaak, midden door de wortel houtachtig. De smaak van deze wortel vergelijkt zich een bevernel, wat zachter en milder. Dat kruid is de gele of rode peen kruid gelijk, vooral waar de kummel vette grond verkrijgt. De stengels zijn rond, hol, knoopachtig met wervels, ettelijke stengels groeien 140cm hoog en langer. Zijn bovenste kronen bloeien wit zoals de kervel in mei en dat geschiedt in het volgende jaar nadat het zaad is opgedaan. In juni vangt de kummel aan rijp te worden en zo het afvalt bederven beide wortels kruid en stengels, alzo verjongt zich de kummel zelf zonder grote arbeid der tuinman. Deze kummel is nu meer ook overal gebruikelijk,ja ook nuttiger in zijn achting als geen kruid uit Arabië. Ettelijke bakken kummel in brood, andere maken soepen daarmee, ettelijke roeren de kummel in de melk tot het stremsel en kazen. De kok behoeft kummel in de keuken tot vis en vlees. De apotheker overtrekt hem met suiker en wordt alzo de koning en herders voorgesteld, elk naar dat dezelfde een lust en te betalen heeft gans gebruikelijk. Van andere ros kummel is boven in berg venkel gedacht.

Van de namen.

(Carum carvi) De weiden kummel noemen ettelijke weg Kymmich, dan het ook wat op de straten (daar het grasachtig is) gevonden wordt en is even het zaad welke Dioscorides libro 3 kapittel 59 χάφομ of Careon noemt. Onze meesters die noemen deze kummel Semen Carvi. Ik geloof wel dat de ouden de wortel van kummelkruid eer dat het in de bloei gaat in de spijs zoals pastinaak gebruikt hebben, dan het aan smaak de pastinaak zich vast vergelijkt, bezie daarvoor Paulus Aegineta libro primo en Atheneum, die noemt het daarom Pastinacam maiorem. Averrhois zegt Navoca is het zaad Carvi en Ammeos. Serapio schrijft kapittel 279 Carvia is het zaad Carvi. Hier zou ik beschrijven de andere [381] kummel met de sterke reuk, noemen ettelijke Cuminum, Romeinse kummel. Hippocrates, Cuminum Regium, dat zou twee geslachten zijn, tam en wild, desgelijks van kleine zaadje Ammi of Ammeos, is kleiner dan alle kummel, ja ook kleiner dan het peterselie zaad Wanneer me de zaden in hun gewas groen worden wil ik ook daarvan schrijven, maar op deze keer wil ik het laten. Maar van zaadjes Ammi, omdat het tot me ook groen gekomen is zal aan zijn oord beschreven worden, hoewel het onder deze gekroond bloemen gehoord heb ik het niet ongezien willen zetten, noch wat daarvan schrijven totdat het opgegroeid is.

Van de kracht en werking.

De kummel is schier gebruikelijker dan de anijs, dat maken de keukenmeesters en die weten zulke zaden wel te gebruiken, is van natuur warm en droog, gelijk de anijszaden, aller ding inwendig in lijf en uiterlijk te genieten.

Innerlijk.

De wortel van deze kummel afbereidt in de keuken zoals gele peen is een edele gezonde kost de maag te verwarmen, de plas te bewegen. Andere deugden zijn in anijs beschreven.

De zaden dienen wel in brood gebakken, desgelijks maken ettelijke deze zaden in de grote kaas, is wel aangenaam en lieflijk in alle kost genoten.

Uiterlijk.

Een linnen zakje met kummel gevuld en warm op de buik gelegd verdeelt winden na het purgatief in colica passione.

Von Bertram. CLIII.

Die sewτige und hitzige Speichel wurtzel, genant Bertram, zeücht alzeit, dem, der sie im mundt hat, wasser, gehóτt auch in die zal der gestirnten blůmen, dann die selben seind aller ding der S. Johans blůmen, groþ bellis genant, so gar gleich, auþgenommen der stengel ist kürtzer, die blům grósser, und auþwendig mit roter farben gemalet, gleich wie man an den kleinen zeitlóþlin Bellis genant, warnimpt. Das gåle in der blůmen würt der samen, so der selbig im Newmonat zeittig ist, felt er auþ unnd gehet erstmals auff wie Fónum grecum, darnach die andern bletter werden dem Gerwel kraut, genant Millefolium, so ånlich, das man sie nit wol kan underscheiden. (Forma. Tempus.) Die wurtzel würt spannen lang, fingers dick, schlecht unnd glatt wie die Berwurtzel, blŭet im andern jar im ende des Meiens, würt nun mehτ in gårten gezielet.

Von den Namen.

Bertram ist in unsern landen in den bτauch kommen, das man sie am meisten, für dz zeen wethumb nutzt (und dz nit unbillich) dann die zehe kalte feüchtigkeit so jederweilen under die zeen sich gesetzt hat, zeücht der (Ff) [382] Bertram gewaltig herausser, wann er zerkewet unnd im mundt gehalten würt. Es haben die alten gemelten Bertram hefftig gebτaucht, auþ dem haupt und hirn die kalte feüchtigkeit zůbτingen, wie das bezeügt der gůt Poet Serenus im vij.capitel. Purgatur cerebrum mansa radice Pyrethri.und mit jm Paulus Aegineta lib.j.capite xlvj. Dioscoτides li.iij.cap.lxxviij.nennt den Bertram Pyrethτum, Pyrothτum, Pyrenom, Pirotum, und Piriten. Alles darumb das dise hitzige fewτige wurtzel, im mund hitzt unnd bτennt, zů Latin Salivaris herba, Speichelkraut. Mich wundert wie Doτycnion der namen zům Bertram kommen, welcher dem gifftigen kalten Nachtschadten zůsteht, wie solchs dτoben im Nachtschadten gemelt ist.(Dorycnion.) Ettliche wóllen, das Tarcon Avicenne sei Pyrethτum, wa dem also, so hat er zweimal von Bertram lib.ij.geschτiben. (Tarcon.) Serapio sagt jm Macharcaraha capite ccclxj. Averτh. Halacaτte, Haliabbas, Harcharach.

Von der Krafft und Würckung.

Bertram ist ein sehτ hitzige wurtzel, jr krafft und Würckung ist auch empfindtlich, dann sie zeücht und bτent mit gewalt, soll derhalben zů allen kalten feüchten pτesten, Jnnerlich und Eüsserlich genommen werden. (Kalte pτesten.)

Innerlich.

Bertram wurtzel oder der samen inn wein gesotten und gedτuncken, zeücht alle kalte schleim zůsamen, und fürt die selbigen im stůl und harn (Kalte schleim.) [383] auþ, wie ich solches warhafftig hab erfunden. Vide Dioclis Epistolam ad Antigonum Regem.

Eüsserlich.

Bertram ist ein zan wurtzel, derhalben so jemands zan wehe hette, der sied den zerstossenen Bertram in eþig, unnd schwenck den mund darmit, das zeücht alle kalte gesamlete flüþ zůsamen, und stillet den schmertzen der selbigen. Zů solchen pτesten würt Bertram jetzundt am meisten gebτaucht. (Zan wurtzel.)

Die wurtzel im mundt zerkewet, thůt dergleichen, purgiert (also gemacht) das feücht haupt. (Haupt purgieren.)

Die gestossene wurtzel mit óli vermengt, unnd darmit gesalbet, foτdert den schweiþ, erwóτmt die spannadern, unnd alle erkalte gewerb der glider. (Haupt purgieren. Schweiþ. Spannadern, Erkalte glider. Frost.)

Also gebτaucht locket unnd bτingt wider herfür die verloτne wóτmbde des gantzen leibs, sonderlich denen, so die kelte im feber zůlang dτucken ist, oder sonst erfroren weren.

Ein selblin mit Bertram unnd Chamillen óli gemacht, den ruckmeissel darmit gesalbet, unnd warm zůgedeckt, lasset die kelt des febers nit wider kommen, wehτet auch (also genütztet) der fallenden sucht, sonderlich den jungen kindern. (Ruck salb für das kalt. Fallend sucht.)

Jn summa was von kelte ist, mag diser wurtzel natürlich wider erwóτmbt werden.

Van bertram. 153.

De zurige en hete speekselwortel, genoemd bertram, trekt altijd diegene die het in mond heeft water, gehoord ook in het getal der gesterde bloemen, dan dezelfde zijn aller ding de margrieten bloemen, grote bellis genoemd, zo erg gelijk, uitgezonderd de stengel is korter, de bloem groter en uitwendig met rode kleur geverfd gelijk zoals men aan de kleine tijdeloos, Bellis genoemd, waarneemt. Dat gele in de bloemen worden de zaden en zo diezelfde in juli rijp is valt het uit en gaat de eerste keer op zoals Grieks hooi die Fónum grecum, daarna de andere bladeren worden het duizendblad kruid, genoemd Millefolium, zo gelijk dat men ze niet goed kan onderscheiden. De wortel wordt zeventien cm lang, vingers dik, recht en glad zoals de baarmoederwortel, bloeit in volgende jaar in het eind van mei, wordt nu meer in tuinen geteeld.

Van de namen.

(Anacyclus pyrethrum) Bertram is in onze landen in het gebruik gekomen dat men ze het meeste voor de tandpijn nuttigt (en dat niet onbillijk), dan de tanden koude vochtigheid zo telkens onder de tanden zich gezet heeft trekt de [382] bertram geweldig uit als het gekauwd en in mond gehouden wordt. En hebben de ouden gemelde bertram heftig gebruikt om uit het hoofd en hersens die koude vochtigheid te brengen zoals dat betuigt de goede poëet Serenus in 7^de kapittel; Purgatur cerebrum mansa radice Pyrethri’, en met hem Paulus Aegineta libro 1 kapittel 46. Dioscorides libro 3 kapittel 78 noemt de bertram Pyrethrum, Pyrothrum, Pyrenom, Pirotum en Piriten. Alles daarom dat deze hete vurige wortel in mond verhit en brandt, in Latijn Salivaris herba, speekselkruid. Me verwondert hoe Dorycnion de naam tot bertram gekomen is welke de giftige koude nachtschade behoort hoe zulks boven in nachtschade gemeld is. Ettelijke willen dat Tarcon Avicenna is Pyrethrum, was dat alzo dan heeft hij tweemaal van bertram libro 2 geschreven. Serapio noemt hem Macharcaraha, kapittel 341. Averrhois Halacarte, Haliabbas en Harcharach.

Van de kracht en werking.

Bertram is een zeer hete wortel, zijn kracht en werking is ook ontvankelijk, dan zie trekt en brandt met geweld, zal daarom tot alle koude vochtige gebreken innerlijk en uiterlijk genomen worden.

Innerlijk.

Bertram wortel of de zaden in wijn gekookt en gedronken trekt alle koude slijm tezamen en voert diezelfde in stoel en plas [383] uit zoals ik zulks waar heb gevonden. Zie Dioclis Epistolam ad Antigonum Regem.

Uiterlijk.

Bertram is een tandwortel, daarom zo iemand tandpijn heeft die ziedt de gestoten bertram in azijn en spoelt de mond daarmee, dat trekt alle koude verzamelde vloed tezamen en stilt de smarten van diezelfde. Tot zulke gebreken wordt Bertram nu het meeste gebruikt.

De wortel in mond gekauwd doet dergelijke, purgeert (alzo gemaakt) dat vocht in het hoofd.

De gestoten wortel met olie vermengt en daarmee gezalfd bevordert de zweet, verwarmt de zenuwen en alle verkouden wervels der leden.

Alzo gebruikt lokt en brengt weer voort de verloren warmte van het ganse lijf, vooral diegenen zo de koude in koorts te lang drukt of anders verkouden waren.

Een zalfje met bertram en kamilleolie gemaakt en de ruggengraat daarmee gezalfd en warm toegedekt laat de koude van de koorts niet weer komen, weert ook (alzo genuttigd) de vallenden ziekte, vooral de jonge kinderen.

In summa, wat van koudheid is mag deze wortel natuurlijk weer verwarmen.

Von Peterlin, und Teütschen Amomo. CLIIII.

Under allen Apijs ist kein bτeüchlichers, als der gemein garten Peterlin, wa findt man in Teütschen landen ein kuchen, darinn Petersilgen mit seiner wurtzel nit gebτaucht werden?dann es ist zů mancher hand speiþ reichen und armen das fürnembst kuchen kraut. (Kuchen wurtzel.) Apitius und Platina (Apitius. Platina.) haben nichts konnen erdencken in der kuchen on disem Peterlin, welches jeder man nun mehτ kundtbar ist, also das ein jeder den Peterlin weiþ zů bτauchen, hie ist aber ein besondere plag, wie gemein und bekant das kraut dem gemeinen man, je frembder und unbekanter es den gelehτten ist, beide mit der gestalt und namen, wie vil meinstu werden gelerhrte sein, die zwischen Petersilgen, Kóτffel, Schirling unnd Gleiþ ein underscheidt haben? Also auch mit den rechten angeboτnen namen gemelter kreütter, gleich wie sie Schirling für Kóτffel oder Gleyþ für Petersilgen dóτffen geben, wie ich das gesehen, dóτffen sie auch wol Peterlin, Schirling, und den Schirling, Peterlin nennen, wolan den Peterlin samen (welcher etwas grósser ist dann der samen Ammi) såen unsere gartner erstlich im Apτillen gegen dem Meien, nach der leer Palladij titulo v.mense Maio, deþgleichen umb Laurentij und Bartholomei, auff das man gegen dem Meien jungen Petersilgen móge haben, der samen gehet erstmals auff mit zweien kleinen spitzigen bletlin, wie das unkraut, Gleyþ genant, und wann die bede auff wachsen (dann sie gern bei einander seind) ist eins dem andern gar gleich, der hóchst underscheid under jn beiden ist diser, das unkraut Gleyþ ist von farben schwartz (Forma. Tempus.) (Ff ij) [384] grŭner, dargegen ist das Petersilgen kraut lieblicher schweitzer grŭner, gewinnen bede auþgeschnittene zerkerffte bletter, grober zerschnitten dann der Kóτffel, tragen bede runde stengel, jedoch so bald Gleyþ auffscheüþt, gewint er jhm selben Summer stengel, kronen, weisse blŭmlin, samen dem Kymmel gleich, dise zeichen sihet man im ersten jar nit am Peterlin, jm zweiten jar steigt der Peterlin in seine stengel und blůmen, zů dem so ist die wurtzel der Gleyþ nit uber spannen lang, und eins seltzamen stinckende geruchs, dargegen so hat der Peterlin ein wolriechende lange wurtzel als der Fenchel, zů dem so werden die kronen mit jrer blŭet gålfarb, der samen auch kleiner dann des Gleyþkraut, wolriechend, und etwas scharpff auff der zungen, man findt etwann das der Peterlin von jm selbs gantz zinnelechte kleine zerspaltene blettlin gewint, dem Fenchel kraut nit ungleich, das gebe ich den bawen und såen die schuld, Theophτastus lib.ij.cap.v.und Columella lib.vij.cap.iij, zeigen gemelte uτsach an, nemlich das Peterlin kraut werde gantz krauþ, so man den gesåten samen hart zů dempt und nider truckt. (Gleyþ. Theophrastus. Columella.)

Der frembd samen welchen die Apotecker für Amomum verkauffen, ist (Amomum.) [385] ein summer gewåchs, kan den Winter aller ding nit dulden, darumb můþ es jårlich von samen wie andere zarte kreütter auff bτacht werden, das klein såmlin gehet erstmals auþ der erden wie der gemein Peterlin, mit zweien spitzigen bletlin, den selben folgen mit der zeit gróssere, die seind weitter auþgeschnitten, dann des garten Peterlins bletter, dise bletter unnd stengel mit seinen vilfaltigen gewerblin unnd zincklin vergleichen sich aller ding dem wolriechenden wasser Epff, diþ gewåchs gewint seer vil kleiner weisser blŭmlin im Newmonat, darauþ folget das klein hannig såmlin eins zimlichen gůtten geruchs, als dann so vergehet das gantz gewåchs mit der schlechten holtzechten wurtzeln, gleich wie der Dyll auch thůt, (Tempus.) Hie ist zů mercken, das alle Apia sonst des winters frost dulden mógen, diser Peterlin aber gar nit, darumb er bei mir kein Apium sein würt.

Von den Namen.

Die Peterlin nit kennen, wie wolten sie den selben dann recht nennen, Jsidoτus (Isid.lib.13.Ety. Plat.lib.3.) und Platina vermeinen Peterlin sei Petrapium, oder Apium Saxatile, welcher namen nichts anders ist, dann Stein Eppich, stein Peterlin, jederman weiþ zwar, das unser Peterlin inn den zamen gårten mit andern garten kreütter gepflantzt můþ werden, wiewol der selbig Peterlin jederweilen an den mauren grŭn gefunden würt, dahin der windt den samen etwan fŭret. Wa nun Peterlin (des halben das er etwan auff den mauren gesehen würt) Petrapium solt heissen, würd man unzalbare kreütter Petrapia mŭssen nennen, der felsen halben darauff sie wachsen. Aber inn der warheit so ist unser Peterlin kraut nichts anderst dann das recht Σέλ ινογ χπώαίογ, Selinon sativum, Diosco.lib.iij.cap.lxvij.zů Teütsch garten Epff, garten oder zam Peterlin, würt aber auch Melissophylon genant, welcher nam auch nit hieher gehóτt. Uber das so schτeibt Diosc.die weisen nennen den Apium Oτi. Nicander in Alexiphar,gedencket des krauts auch, unnd spτicht die sighafftigen månner zů Coτintho haben sich darmit gekrónet. Das aber diser Peterlin nichts anderst sei dann Apium hoτtulanum gibt die erfarung, die beschτeibung und abmalung der alten, das bezeügen mit mir Constantinus und Manardus Ferτariensis lib.vj. Epist.viij.und solchs schτeibt ich nit Temeren freuenlich, wie mirs einer auþ legt, sonder trewer meinunge. (Constantinus. M. Ferrariensis.) Was aber Petroselinum oder Petrapium sei, würt hernach angezeigt. Der Serapio hat auch vil Apia, nit weniger dann sechþ, under den selben nent er den zamen (das ist den garten Peterlin) Karphs und Karphi cap.cclxxx. Also haben wir das zam Apium der alten, und mógen leiden das mans Petroselinum nent, so fern das wir auch wissen das diser garten Peterlin nichts anderst ist, dann das obgemelte Apium sativum. Ettliche Arabes nennen Peterlin samen Bizeri Alcarasis. (Apium sativum.)

Den Gleyþ achten wir für ein vicium des Peterlins, und für ein halben Schirling. Fürter so halt ich den frembden Peterlin für ein garten Sison der gestalt unnd Würckung halben, will hierin nit so serτ fehlen, als die so disen samen für Amomo halten und verkauffen, die alten haben diþ kraut Sinon, Senon und Silion genennet, so ist je Sinon das kleinst under den Apijs. (Ff iij) [386]

Von der Krafft und Würckung.

Peterlin kraut und wurtzel würt nit allein in der kuchen, sonder auch in den Apotecken genützet, fürnemlich der samen, welcher ist hitziger und den harn zůbewegen krefftiger, weder das kraut und wurtzel, mógen alle sampt zů speiþ und artznei in leib und ausserhalb erwólet werden.

Innerlich.

Die wurtzel und kraut gebŭren dem Koch, und seind bede nutz und gůt in aller speiþ, dann sie dτucken nider die auff blåung des magens, treiben auþ gifft des eingedτunckenen silber schaums, bewegen den harn, der frawen blódigkeit, eróffnen die leber und miltz, dienen wol den wassersüchtigen und gålsuchtigen menschen. (Kuchen artznei, Gifft, Harn, Frawen zeit, Leber, Miltz, Gålsucht.)

Peterlin mit seiner wurtzel und samen mógen zů aller artznei wider gifft, wider den hůsten und wassersucht genommen werden. (Wassersucht. Lenden stein. Decoctio utilis.)

Etlich machen ein decoction für die Wassersucht, Gålsucht, und Lenden stein, darzů nemen sie Peterlin samen, Fenchel samen, ånis samen, Wyþ kymmel, jedes ij.loth, Peterlin wurtzel, Bibenel wurtzel, Fenchel wurtzel, und Kymmel wurtzel, jedes ongefårlich ij.oder iij.loth, lassen die samen und wurtzel uber nacht in einer massen weissem wein weichen, den andern tag uber das dτittheil einsieden, unnd geben zum tag zwei mal davon zů dτinken, moτgens und nachts, auff ein jeden dτunck iij.stund gefast, eróffnet die geschwollenene verstopffte Leber unnd Miltz, solcher dτanck treibt auþ die Wassersucht und Gålsucht durch den harn. Das gebτant wasser vom Peterlin soll gleiche operation haben.

Eüsserlich.

Peterlin kraut mit frischem bτot zerknischet, und uber die hitzige geschwollene augen gelegt, zertheilt die geschwulst, mit hinlegung der entzündung. Also gebτaucht ist gůt für das rotlauffen und wild fewτ, uber den hitzigen magen gelegt, miltert den schmertzen, und lescht den bτant. Dz ist offtermals warhafftig erfunden. (Geschwollene augen. Rot lauffen. Schóne. Wild fewτ. Magen hitz. Brandt. Heisse bτust.)

Die weiber so die junge kindlin von der milch abstossen und entwehnen sollen Peterlin kraut stossen, und uber die bτüst legen, das zertheilt die zůsamen gelauffne milch, dτuckt nider die hitz und geschwulst in wenig tagen, obgenante tugent hat auch das gebτant wasser.

Van peterselie en Duitse Amomo. 154.

Onder alle Apijum’ s is geen gebruikelijker dan de gewone tuin peterselie, waar vindt men in Duitse landen een keuken waarin peterselie met zijn wortel niet gebruikt wordt? Dan het is tot vele spijs, rijken en armen, dat voornaamste keuken kruid. Apitius en Platijna hebben niets kunnen bedenken in de keuken zonder deze peterselie welke iedereen nu meer bekend is alzo dat iedereen de peterselie weet te gebruiken, hier is echter een bijzondere plaag, hoe gewoon en bekend dat kruid de gewone man, hoe vreemder en onbekender het de geleerden is, beide met de gestalte en namen, hoe veel meent u zullen er geleerde zijn die tussen peterselie, kervel, scheerling en Aethusa een onderscheid hebben? Alzo ook met de rechte aangeboren namen van gemelde kruiden gelijk zoals ze scheerling voor kervel of Aethusa voor peterselie durven geven zoals ik dat gezien heb, durven ze ook wel peterselie scheerling en de scheerling peterselie noemen, welaan de peterselie zaden (welke wat groter is dan de zaden van Ammi) zaaien onze tuinmannen eerst in april tegen de mei naar de leer Palladij titulo 5 mense Maio, desgelijks om Laurentius en Bartholomeus zodat men tegen mei jonge peterselie mag hebben, het zaad gaat de eerste keer op met twee kleine spitse blaadjes zoals dat onkruid, Aethusa genoemd, en wanneer die beide opgroeien (dan ze graag bij elkaar zijn) is de ene de andere erg gelijk, het grootste onderscheidt onder hen beiden is deze, dat onkruid Aethusa is van kleur zwart [384] groener, daartegen is dat peterselie kruid lieflijk Zwitsers groen, gewinnen beide uitgesneden gekerfde bladeren, grover gesneden dan de kervel, dragen beide ronde stengels, toch zo gauw Aethusa uitschiet gewint het in dezelfde zomer stengels, kronen, witte bloempjes en zaden de kummel gelijk, dit teken ziet men in eerste jaar niet aan peterselie, in tweede jaar stijgt de peterselie in zijn stengel en bloemen, boven dat zo is de wortel van Aethusa niet over zeventien cm lang en een zeldzame stinkende reuk, daartegen zo heeft de peterselie een welriekende lange wortel zoals de venkel, boven dat zo worden de kronen met hun bloei geel gekleurd, de zaden ook kleiner dan het Aethusa kruid, goed ruikend en wat scherp op de tong, men vindt wat dat de peterselie van hemzelf gans gedrongen kleine gespletene blaadjes gewint, het venkel kruid niet ongelijk, dat geef ik de bouwen en het zaaien de schuld, Theophrastus libro 2 kapittel 5 en Columnella libro 7 kapittel 3 tonen gemelde oorzaak aan, namelijk dat peterselie kruid wordt gans kroezig zo men de gezaaide zaden hart aanstampt en neer drukt.

Dat vreemde zaad welke de apothekers voor Amomum verkopen is [385] een zomer gewas, kan de winter aller ding niet dulden, daarom moet het jaarlijks van zaden zoals andere zachte kruiden opgebracht worden, dat kleine zaadje gaat de eerste keer uit de aarde zoals de gewone peterselie met twee spitse blaadjes, dezelfde volgen met de tijd grotere, die zijn verder uitgesneden dan de tuin peterselie bladeren, deze bladeren en stengels met zijn veelvuldige wervels en uitlopers vergelijken zich aller ding de goed ruikende watereppe, dit gewas gewint zeer veel kleine witte bloempjes in juli, daaruit volg dat kleine scherpe zaadjes met een matige goede reuk, als dan zo vergaat dat ganse gewas met de rechte houtachtige wortels gelijk zoals dille ook doet. Hier is te merken dat alle Apia anders de winters vorst dulden mogen, deze peterselie echter geheel niet, daarom het bij mij geen Apium is geworden.

Van de namen.

(Petroselinum segetum) Die peterselie niet kennen, hoe willen dezelfde het dan recht noemen, Isidorus en Platina menen peterselie is Petrapium of Apium Saxatile, welker naam niets anders is dan steen eppe, steen peterselie, iedereen weet wel dat onze peterselie in de tamme tuinen met andere tuinkruiden geplant moet worden, hoewel diezelfde peterselie elke keer aan de muren groen gevonden wordt daarheen de wind de zaden wat voert. Als nu peterselie (vanwege dat het wat op de muren gezien wordt) Petrapium zou heten zal men ontelbare kruiden Petrapia moeten noemen vanwege de rotsen daarop ze groeien. Maar in de waarheid zo is ons peterselie kruid niets anders dan dat echte Σέλ ινογ χπώαίογ, Selinon sativum, Dioscorides libro 3 kapittel 67, in Duits tuin eppe, tuin of tamme peterselie, wordt echter ook Melissophylon genoemd welke naam ook niet hier hoort. Boven dat zo schrijft Dioscorides, de wijzen noemen de Apium Ori. Nicander in Alexiphar gedenkt dat kruid ook en spreekt de zegerijke mannen te Corinthië hebben zich daarmee gekroond. Dat echter deze peterselie niets anders is dan Apium hortulanum geeft de ervaring, de beschrijving en tekening der ouden, dat betuigen met me Constantinus en Manardus Ferrariensis libro 6 Epistel 8 en zulks schrijft ik niet te meer vriendelijk zoals het me een uitlegt, maar trouwe mening. Wat echter Petroselinum of Petrapium is wordt hierna gezegd. De Serapio heeft ook veel Apia, niet minder dan zes waaronder noemt hij de tamme (dat is de tuin peterselie) Karphs en Karphi, kapittel 280. Alzo hebben we dat tamme Apium der ouden en mogen leiden dat men het Petroselinum noemt zo ver dat we ook weten dat deze tuin peterselie niets anders is dan dat opgenoemde Apium sativum. Ettelijke Arabieren noemen peterselie zaden Bizeri Alcarasis.

De Aethusa achten we voor een onkruid van peterselie en voor een halve scheerling. (Seseli macedonicum) Verder zo hou ik de vreemde peterselie voor een tuin Sison vanwege de gestalte en werking, wil hierin niet zo zeer falen, als die zo deze zaden voor Amomo houden en verkopen, de ouden hebben dit kruid Sinon, Senon en Silion genoemd, zo is de Sinon dat kleinste onder de Apijs. [386]

Van de kracht en werking.

Peterselie kruid en wortel wordt niet alleen in de keuken, maar ook in de apotheken genuttigd, voornamelijk het zaad welke is hete en de plas zte ewegen krachtiger dan dat kruid en wortel, mogen alle samen tot spijs en artsenij in lijf en aan de buitenkant aanbevolen worden.

Innerlijk.

De wortel en kruid behoren de kok en zijn beide nuttig en goed in alle spijs, dan ze droogt neer de opblazen van de maag, drijft uit gif, dat ingedronken zilver schuim, bewegen de plas, de vrouwen bloederigheid, openen de lever en milt, dienen goed de waterzuchtige en geelzieke mensen.

Peterselie met zijn wortel en zaden mogen tot alle artsenij tegen gif, tegen het hoesten en waterzucht genomen worden.

Ettelijke maken een afkooksel voor de waterzucht, geelziekte en lendensteen, daartoe nemen ze peterselie zaden, venkel zaden, anijs zaden, weiden kummel, elk 2 lot, peterselie wortel, bevernel wortel, venkel wortel en kummel wortel, elk ongeveer 2 of 3 lot, laten de zaden en wortels over nacht in een maat witte wijn weken, de andere dag over dat derde deel inkoken en geven per dag twee maal daarvan te drinken, ‘s morgens en ‘s nachts, op elke dronk 3 stonden gevast, opent de gezwollen verstopte lever en milt, zulke drank drijft uit de waterzucht en geelziekte door de plas. Dat gebrande water van peterselie zal gelijke werking hebben.

Uiterlijk.

Peterselie kruid met fris brood gekneusd en over de hete gezwollen ogen gelegd verdeelt de zwellingen met neerleggen van de ontsteking. Alzo gebruikt is het goed voor de rodeloop en wild vuur, over de hete maag gelegd milt het de smarten en lest de brandt. Dat is vaak waar gevonden.

De vrouwen zo de jonge kindjes van de melk afstoten en ontwennen zullen peterselie kruid stoten en over de borst leggen, dat verdeelt de tezamen gelopen melk, drukt neer de hitte en zwellingen in weinig dagen, opgenoemde deugd heeft ook dat gebrande water.

Von Epff, Apium. CLV.

Der gemein Epff oder Apium, welcher niergents gerner dann da es naþ und feücht ist, sein wonung hat, als nemlich bei den pfůlen, lachen, gråben, schattichten nassen gårten und winckelen, zwischen den mauren unnd zeünen, τc. (Odor, Gustus. Forma.) Jst dem obgeschτibenen Peterlin mit stengeln, wurtzeln, blettern und kronen gleich, doch aller dings grósser und feiþter, am geruch und geschmack stercker und bitterer. Die gekrónte blŭmlin seind weiþ, und nit gål als des Peterlins, der samen kleiner, dem Ammi gleich, gantz hitzig [387] am geschmack. Disen samen bτaucht man in die Pilulas aureas, ich nem aber Peterlin samen darfür, will glauben Vergilius hab disen Epff gemeint in Aeglogis, da er schτeibt in Sileno, der Linus hab den poeten Gallum mit blůmen und bitterem Epff gekrónet.

Noch wechþt ein kraut in den bτunnen flüssen, des bletter und hole runde stengel vergleichen sich zům theil den Peterlin, doch grósser. Blŭet in Bτachmonat, die gekrónte blŭmlin weiþ wie das gemein Epff. Der zeittig samen ist dem ånis gleich, doch mehτ runder oder scheibelechter, hannig und eins gůten geruchs, schier wie der Coτiander.

Noch wechþt ein kraut in den bτunnen flüssen, des bletter und hole runde stengel vergleichen sich zům theil den Peterlin, doch grósser blŭet im Bτachmonat, die gekrónte blŭmlin weiþ wie das gemein Epff. Der zeittig samen ist dem ånis gleich, doch mehτ runder oder scheibelechter, hannig und eins gůten geruchs, schier wie der Coτiander.

Von den Namen.

Hie haben wir nun den Baur Epff, oder wasser Epff, zů Latin Apium rusticum, Aquaticum, oder Palustre, unnd ist eben das Eleoselinon Diosco.lib.iiij.cap.lxviij.welches er Hidτoselinon und Pedinon nennet, wie (Ff iiij) [388] wol etlich Ranunculi auch also genent werden, nemlich bach Epff, der mit den bleich gålen blŭmlin, vom selben Epff ist dτoben im xxx.cap.gehandelt.

Das ander Epffkraut bτauchen etlich im winter unden den Bτunnkreþ zům Sallat, den selben Epff halten wir für ein Laver Plinij lib.xxvj.ca.viij.und ist aber nit das erst Sion, sonder das zweit Sisymbτium Diosc.das er Cardaminem und Sion Aquaticum nennet, wa man das also verstehen will, so mógen bede Dioscoτides und Plinius mit dem wasser Sion und den Laver zůsamen stimmen. (Laver. Sisymbrium. Conradus Gesner.) Darumb hat Herτ Conradus Gesner diþ bτunnen kraut für Sion odoτatum geteuffet. Jn Serap.cap.cclxxx.heiþt der Apium Asalis, in Averτh. Alcharfas. Andere nennen dise Epff Bynen kraut, Kaspar, Karsi und Selinum. (Kaspar.)

Von der Krafft und Würckung.

Alle wasser Apia oder Epff seind in jhrer qualitet hitziger und hanniger dann der Peterlin, werden nit in der kuchen von den kóchen angenommen, bleiben allein umb des unfreündtlichen geschmacks dem Apotecker, der kan sie bereitten nach eins jeden gefallen. Dioscoτides lehτet diser wasser Epff sei in allen dingen zů bτauchen, Jnnerlich und Eüsserlich wie vom Petersilgen gehóτet ist, derhalben weitter darvon zů schτeiben mich uberflüþig bedaucht, sonderlich aber ist das zweit, so ich Laver unnd Sium nenne, ein gůt kraut in der kuchen. Zů Winters zeit, wann andere kreütter vergangen, so holt man diþ gewechs mit dem Bτunnkressen zům sallat. (Laver. Sallat kraut.)

Van eppe, Apium. 155.

De gewone eppe of Apium welke nergens liever dan daar het nat en vochtig is zijn woning heeft zoals namelijk bij de poelen, gaten, grachten, beschaduwde natte tuinen en openingen, tussen de muren en tuinen etc. Het is de opgeschreven peterselie met stengels, wortels, bladeren en kronen gelijk, doch aller ding groter en vetter, aan reuk en smaak sterker en bitterder. De gekroonde bloempjes zijn wit en niet geel zoals de peterselie, het zaad kleiner, de Ammi gelijk, gans heet [387] aan smaak. Deze zaden gebruikt men in de Pilulas aureas, ik neem echter peterselie zaden daarvoor, wil geloven Virgilius heeft deze eppe bedoeld in Aeglogis waar hij schrijft in Sileno, Linus heeft de poëet Gallum met bloemen en bittere eppe gekroond.

Noch groeit een kruid in de bronnen vloeden, de bladeren en holle ronde stengel vergelijken zich voor een deel de peterselie, doch groter. Bloeit in juni, de gekroond bloempjes wit zoals de gewone eppe. Het rijpe zaad is de anijs gelijk, doch meer ronder of schijfachtig, scherp en een goede reuk, schier zoals koriander.

Noch groeit een kruid in de bronnen vloeden, de bladeren en holle ronde stengel vergelijken zich voor een deel de peterselie, doch groter, bloeit in juni, de gekroond bloempjes wit zoals het gewone eppe. Het rijpe zaad is de anijs gelijk, doch meer ronder of schijfachtig, scherp en een goede reuk, schier zoals de koriander.

Van de namen.

(Apium graveolens) Hier hebben we nu de boeren eppe of watereppe, in Latijn Apium rusticum, Aquaticum of Palustre en is even dat Eleoselinon Dioscorides libro 4 kapittel 68 welke hij Hidroselinon en Pedinon noemt, hoewel [388] ettelijke Ranunculi ook alzo genoemd worden, namelijk beek eppe die met de bleek gele bloempjes, van dezelfde eppe is boven in 30^ste kapittel gehandeld.

(Sium angustifolium) Dat andere eppe kruid gebruiken ettelijke in winter onder de bronkres tot salade, dezelfde eppe houden we voor een Laver Plinius, libro 26 kapittel 8 en is echter niet de eerste Sion, maar de tweede Sisymbrium Dioscorides dat hij Cardaminem en Sion Aquaticum noemt, wanneer men dat alzo verstaan wil dan mogen beide Dioscorides en Plinius met de water Sion en de Laver tezamen stemmen. Daarom heeft heer Conradus Gessner dit bronnen kruid voor Sion odoratum gedoopt. In Serapio kapittel 280 heet de Apium Asalis, in Averrhois Alcharfas. Andere noemen deze eppe bijen kruid, Kaspar, Karsi en Selinum.

Van de kracht en werking.

Alle water Apia of eppen zijn in hun kwaliteit heter en scherper dan de peterselie, worden niet in de keuken van de koks aangenomen, blijven alleen vanwege de onvriendelijke smaak de apothekers, die kan ze bereiden naar elk zijn wens. Dioscorides leert deze watereppe is in alle dingen te gebruiken, innerlijk en uiterlijk zoals van peterselie gehoord is, daarom verder daarvan te schrijven me overvloedig denkt, vooral echter is de tweede, zo ik Laver en Sium noem, een goed kruid in de keuken te winters tijd wanneer andere kruiden vergaan, dan haalt men dit gewas met de bronkres tot salade.

Von Bibernell. CLVI.

(1 ) Der Bibernellen findt man dτei, ein grosse unnd zwo kleine, einander mit wurtzel und geschmack vast gleich. Die gróst under denen wechþt auff dürτen wysen, unnd an sandechten rechten. (Gτóst. Forma.) Die wurtzel würt schlecht, glat, weiþ unnd lang, wie der Peterlins, auff der zungen hannig als Jngwer, seine bletter seind schwartzgrŭn, ein jedes blat zerschnitten, und underschieden biþ zům mittelsten rip oder stengelin, zů beden seitten an zůsehen wie das jung Nuþbaumen laub, oder wie der Pestnachen kraut. Gegen dem Meien stoþt dise wurtzel jren holen, knópffechten, langen stengel, mit den weiþ blŭenden kronen. Der zeittig samen ist dem Peterlin gleich, hitziger und schårpffer auff der Zungen. (Tempus.)

(2. Mittelst Bibernel.) Der zweit Bibernell ist mehτ hitziger dann der jetzgemelt, wachþt auch an den sandechten rechen, an den rauhen bergen unnd felsen, die wurtzel dτingt und kreücht zwischen die fůgen der felsen, etwan dτeier spannen lang, gantz schlecht und dünn als ein wurm. Das kraut, stengel, blůmen und farb, ist dem erstgesetzten mit der gestalt gleich, allein das es vil kleiner ist, unnd etwan bτaune riplin und stengelin gewint. Blŭet auch gegen dem Meien, des samen ist wie der Ammi.

(3. Kleinst Bibernel ist krauþ.) Der dτitt Bibernel ist mit wurtzel, stengel, blůmen unnd samen, sampt dem geschmack und geruch dem zweiten gleich. Auþgenommen das kraut ist seer klein zerkerfft, beinahe wie des Wyþkymmels das mancher (er versŭche die wurtzel dann) nit für Bibernel achten mócht, wechþt gemeinlich [389] bei der zweitten, ist das krauþ geschlecht davon, wie dann ettlicher Petersilgen auch krauþ unnd klein zerschnitten gesehen würt.

Von den Namen.

Hilff Gott, was hatt dise gemeine wurtzel sich mŭssen leiden bei den gelehτten, haben alle darüber gepümpelt unnd gepampelt, doch nie eigentlich dar gethon, wie sei bei den alten heiþ, oder was es sei. Einer als Herm. Bar. (Herm. Barbarus.) cap.ij.super Saxifra nent sie Bibinellam, der ander Pimpinellam, Pampinellam, Pampinulam, Bipennulam, Sanguisoτbam, der ander als der Simon Janu (Simon Januensis.) nent sie Petram findulam, und Saxifragiam, τc. Wolan diser so sie Petrem findulam und Saxifragiam nennen, hat es am besten droffen, bede dem gewåchs und krafft nach, dann sie durch dτingt, wie oben angezeigt, die felsen und ist nützlich den harn zů bewegen. (Harn zůbewegen.) Disem Simoni Januensi hat hierinn nichts gefelet, dann das er nit vil in Diosco.und Theoph.hat gelesen, diser meinung ist auch d Platina li.iiij.und spτicht Bibinell sei nützlich für den stein, wie dan war ist. (Platina.) Wann ich nun bei dem hochgelerten Manardo Ferτariensi (M. Ferrariensis.) were, wolt ich jm anzeigen wa Bibinella in Diosco wŭsche, seintemal er so trew gewesen, und uns den zamen Apium oder Petersilgen hat lernen kennen, in der geschτifft, doch verhoff ich es soll andern frommen liebhabern der warheit unser anzeigen auch gefallen. Darumb jr lieben herτen und freünd, hie habt jr ewern Macedonischen Peterlin, von welchem die alten geschτiben, und in sonderheit der fleiþig Dios.lib.iij.cap.lxx.da er spτicht Petroselinon oder Apium saxatile wachs in Macedonia, an den felsen, der samen sei gleich dem Ammi, riech wol, und sei scharpff, τc, (Macedonicum Petroselinum.) Wz kan nun gewissers zů disen stein Peterlin oder Bibenel auff bτacht werden, als eben diþ capitel Petrapium. Bezeücht das nit die abmalung, die würckung und die oτdnung in Dioscoτide?welchs on zweiffel niemands würt leügnen. (Petrapium.) Also wóllen wir offt auþ frembden landen kauffen, das wir uberflüþig für der thŭr haben, betriegen nicht allein uns, sonder verwürτen auch ander leüt darmit, wie meniglich sehen mag und sonderlich von disem Macedonischen Peterlin, dann ettlich sagen wir haben disen stein Peterlin nit, die anderen geben den [390] grossen samen darfür, von welchen dτoben im Beren klawen geredt ist.

Hie sicht man zwar was man güts kan componieren, wann wir die simplicia nit kennen, dann alle Apotecker (nach der lere Jacobi Manlij) nemen den grossen schwartzen samen für den Macedonischen Peterlin, besihe die composition Philantropos, und auream Alexandτinam, Luminaris maioτis. (Jacobus Manl.) Jn Theo.lib.vij.cap.vj.liþt man vom bergt Epff, Apio Montano, das verstehen wir von unser Bibernell, sonderlich von der grossen. (Apium Mont.) Das sei nun genůg von den Epffen und Bibernell, oder wilden Peterlin gesagt. Eins můþ ich noch darthůn, damit niemands in den namen verjrτe, Pimpinella und Bibinella seind zween namen, also Pimpinella oder Bibinella der newen, ist der wild Peterlin, Petrapium oder Bibinell. Aber Bibinella in Theo.nach der translation Gaze, ist Plantago, Wegerich, das Gaza auch Coturnicem nent, lib.vij.cap.x. (Plantago. Coturnix.) Der Bibernell ist ein rechter Teütscher Pfeffer, bede am geschmack und würckung, und on zweiffel nützer und gesunder dann kein Pfeffer wurtz, wie ich das vil mal versůcht und warhafftig befunden hab. (Teütsche Pfeffer.)

Von der Krafft und Würckung.

Bibernell ist ein recht stein gewåchs, den selbigen zermalen und auþ zů treiben, von art hitziger weder alle Apia, die gedóτrte wurtzel mócht für Pfeffer in der speiþ genützt werden, unnd ist zwar dem gantzen leib ein nützlich gewåchs, in alle weg zů bτauchen. (Stein artznei.)

Innerlich.

Bibernell kraut, wurtzel und samen habben alle tugent wie der Peterlin, doch in der auþfŭrung stercker, schmertzen zů stillen behender und empfindtlicher. Auþ der gedóτrten wurtzeln mag man confect Tåffelin machen, zů dem kalten schleimigen magen, zů dem schmertzen der Colica, und der můtter. (Confect tåfelin, kalter magen, Colica. Můter pτesten. Forma.)

Wie man die wurtzel oder samen der Bibernell bτauchen kan inn dτencken, in pulver, oder latwergen, das ist gůt und bewert eingenommen für alles gifft, für den schmertzen der dårm, zů den nieren und dem lenden stein, weiber kranckheit darmit zůfoτdern, unnd was man durch den harn auþfüren will. Die Nŭrembergische Apotecker uberziehen den samen mit zucker, wie den Fenchel und ånis samen. (Gifft. Dårm, Nieren, Lenden stein, weiber pτesten.)

Das gebτant wasser ist gleicher tugent, ettliche tag nach einander eingedτuncken jedes mal iij.oder iiij.lóffel voll.

Bibergeil in Bibernellen wasser gesotten und gedτuncken, stillet das gegicht Spasmos. (Gegicht.)

Eüsserlich.

Ettlich halten Bibernell für ein kóstlich Wund kraut zům beschedigten haupt, das kraut zerstossen, den safft gewunnen unnd in die wunden gegossen, soll die wunden eilends heilen, solchs haben etlich an den Hanen versücht, also, sie haben dem Hanen die hirnschalen durchstochen, doch mit unverletzung des hirns, unnd dann den safft von Bibernell darein ge (Wundkraut. Han artznei.) [391] treifft, und das zerstossen kraut darauff gebunden, soll in kurtzen tagen wider geheilet sein woτden, das hab ich den wundartzet zů gůt wóllen anzeigen.

Das angesicht ettlich tag mit Bibernel wasser geweschen, vertreibt die flecken, macht das angesicht lauter und klar. (Lauter angesicht.)

Van bevernel. 156.

Van de bevernel vindt man drie, een grote en twee kleine, elkaar met wortel en smaak vast gelijk. De grootste onder die groeit op droge weiden en aan zanderige streken. De wortel wordt recht, glad, wit en lang zoals de peterselie, op de tong scherp als gember, zijn bladeren zijn zwartgroen, elk blad gesneden en onderscheiden tot de middelste rib of stengeltje, aan beiden zijden aan te zien zoals dat jonge notenbomen loof of zoals het pastinaak kruid. Tegen mei stoot deze wortel zijn holle, knoopachtige lange stengel met de wit bloeiende kronen. Het rijpe zaad is de peterselie gelijk, heter en scherper op de tong.

De tweede bevernel is meer heter dan de net gemelde, groeit ook aan de zanderige streken, aan de ruwe bergen en rotsen, de wortel dringt en kruipt tussen de voegen van de rotsen, wat 50cm cm lang, gans recht en dun als een worm. Dat kruid, stengel, bloemen en verf is de eerst gezette met de gestalte gelijk, alleen dat het veel kleiner is en wat bruine ribben en stengeltjes gewint. Bloeit ook tegen mei, de zaden zijn zoals Ammi.

De derde bevernel is met wortels, stengels, bloemen en zaden, samen met de smaak en reuk de tweede gelijk. Uitgezonderd dat kruid is zeer klein gekerfd, bijna zoals de weide kummel dat velen (hij onderzoekt de wortel dan) niet voor bevernel achten mogen, groeit gewoonlijk [389] bij de tweede, is dat gekroesde geslacht daarvan zoals dan ettelijke peterselie ook gekroesd en klein gesneden gezien wordt.

Van de namen.

(Pimpinella saxifraga, Sanguisorba officinalis) Help God, wat heeft deze gewone wortel zich moeten lijden bij de geleerden, hebben alle daarboven gepimpeld en gepampeld, doch niet eigenlijk daar gedaan hoe ze bij de ouden heet of wat het is. Een zoals Hermolaus Barbarus kapittel 2 super Saxifra noemt het Bibinellam, de andere Pimpinellam, Pampinellam, Pampinulam, Bipennulam, Sanguisorbam, de andere zoals Simon Januensis noemt het Petram findulam en Saxifragiam etc. Welaan deze zo ze Petrem findulam en Saxifragiam noemen hebben het aan beste getroffen, beide naar het gewas en kracht, dan ze doordringt, zoals boven gezegd, de rotsen en is nuttig de plas te bewegen. Deze Simon Januensis heeft hierin niets gefaald, dan dat er niet veel in Dioscorides en Theophrastus heeft gelezen, deze mening is ook Platina libro 4 en spreekt, Bibinell is nuttig voor de steen, zoals dan waar is. Wanneer ik nu bij de zeer geleerde Manardo Ferrariensi was wilde ik hem aanwijzen waar Bibinella in Dioscorides groeide, sinds hij zo trouw is geweest en ons de tamme Apium of peterselie heeft leren kennen in de schriften, toch hoop ik er zullen andere vromen liefhebbers de waarheid van onze aanwijzig ook bevallen. Daarom u lieve heren en vrienden hier heeft u uw Macedonische peterselie waarvan de ouden geschreven hebben en vooral de vlijtige Dioscorides libro 3 kapittel 70 daar hij spreekt; Petroselinon of Apium saxatile groeit in Macedonië aan de rotsen, het zaad is gelijk de Ammi, ruikt goed en is scherp etc. Wat kan nu zekerder tot deze steen peterselie of bevernel opgebracht worden als even dit kapittel Petrapium. Betuigt dat niet de afschildering, de werking en die ordening in Dioscorides? Wat zonder twijfel niemand zal verloochenen. Alzo willen we vaak uit vreemde landen kopen dat we overvloedig voor de deur hebben, bedriegen niet alleen ons, maar verwarren ook andere mensen daarmee zoals vaak gezien wordt en vooral van deze Macedonische peterselie, dan ettelijke zeggen, we hebben deze steen peterselie niet, de anderen geven de [390] grote zaden daarvoor waarvan boven in berenklauwen gesproken is.

Hier ziet men wel wat men goed kan samenstellen als we de enkelvoudige niet kennen, dan alle apothekers (naar de leer Jacobus Manlius) nemen de grote zwarte zaden voor de Macedonische peterselie, bezie de compositie Philantropos en auream Alexandrinam, Luminaris maioris. Theophrastus libro 7 kapittel 6 leest men van bergt* eppe, Apio Montano, dat verstaan we van onze bevernel, vooral van de grote. Dat is nu genoeg van de eppen en bevernel of wilde peterselie gezegd. Een moet ik nog erbij doen daarmee niemand zich in de namen verwart, Pimpinella en Bibinella zijn twee namen, alzo Pimpinella of Bibinella van de nieuwen is de wilde peterselie, Petrapium of Bibinell. Maar Bibinella in Theophrastus na de vertaling van Gaza is Plantago, weegbree, dat Gaza ook Coturnicem noemt, libro 7 kapittel 10. De bevernel is een echte Duitser peper, beide aan smaak en werking en zonder twijfel nuttiger en gezonder dan geen peper kruid zoals ik dat veel keer onderzocht en waar bevonden heb.

Van de kracht en werking.

Bevernel is een echt steengewas, dezelfde vermalen en uit te drijven, van aard heter dan alle Apia, de gedroogde wortel mag voor peper in de spijs genuttigd worden en is wel het ganse lijf een nuttig gewas en in alle wegen te gebruiken.

Innerlijk.

Bevernel kruid, wortel en zaden hebben alle deugden zoals de peterselie, doch in de uitvoering sterker, smarten te stillen handiger en gevoeliger. Uit de gedroogde wortels mag men confectie koekjes maken tot de koude slijmerige maag, tot de smarten der koliek en de baarmoeder.

Hoe men de wortels of zaden van bevernel gebruiken kan in dranken, in poeders of likkepotten dat is goed en beweerd ingenomen voor alle gif, voor de smarten der darm, tot de nieren en de lendensteen, vrouwen ziektes daarmee te bevorderen en wat men door de plas uitvoeren wil. De Nurembergse apothekers overtrekken de zaden met suiker zoals de venkel en anijs zaden.

Dat gebrande water is gelijke deugd, ettelijke dagen na elkaar ingedronken en elke keer 3 of 4 lepels vol.

Bevergeil in bevernel water gekookt en gedronken stilt dat jicht spasme.

Uiterlijk.

Ettelijke houden bevernel voor een kostbaar wondkruid tot het beschadigde hoofd, dat kruid gestoten, het sap gewonnen en in de wonden gegoten zal de wonden snel helen, zulks hebben ettelijke aan de hanen onderzocht, alzo, ze hebben de hanen de hersensschalen doorstoken, doch zonder bezering van de hersens en dan het sap van bevernel daarin gedruppeld [391] en dat gestoten kruid daarop gebonden, zal in korte dagen weer geheeld zijn geworden, dat heb ik de wondarts als goed willen aanwijzen.

Dat aangezicht ettelijke dagen met bevernel water gewassen verdrijft de vlekken en maakt dat aangezicht zuiver en helder.

Von Hergots bertlin oder welschen Bibernell. CLVII.

(1 Blůt kraut, Sanguisorba. Pimpinella Italica.) Wiewol diese wurtzel auch schlecht lang und glatt ist, als Bibenell, zů dem das kraut oder bletter, sampt stengel, der Bibenellen sich vergleichen, so ist doch gar ein anderer geruch und geschmack an disem gewechs die sich mit den grŭnen Eycheln vil mehτ, dann mit der Bibernellen zůdτagen, zů dem so seind die bletter etwz blofarber, linder und zårter dann der Bibenellen. Die stengel bτaunfarb, gantz glatt und dünn, wie rocken helmer, unnd doch mit wenig wollen oder har uberzogen. Dise stengel tragen nit gekrónte blůmen, wie andere Epff gewechs, sonder die blůmen auff den glatten stengeln, seind nichts anders dann runde kleine kópflin, voller lóchelin od heüþlin, wie die rossen der Bynen anzůsehen. Diþ gewechs findt man auch auff dürτen rauhen rechen, ungebawten åckern unnd feldern, so die Sonn stets haben mógen, blŭet gegen dem Bτachmonat.

(2. Megelkraut.) Das ander geschlecht ist dem ersten ånlich, aber schóner, holdseliger und grósser. Die blůmen Kessel oder Kestenbraun, als Rótelstein. Dise blůmen wachsen in dürτen wysen unnd graþ pletzen.

Von den Namen.

Diser gekópfften blůmen namen hab ich nit anderst kònnen erfaren, dann das man sie im Gaw gegen Woτmbs und Speier Hergots Bertlin nennet, wa her, weiþ ich nit, mócht wel der bτaunen farben halben disen namen uberkommen haben. (Hergots bertlin.) Das ander geschlecht, so im Westerich wechþt, nemlich das mit den geelbτaunen kópffechten blůmen, erstlich beschτiben, [392] nennen die weiber daselbst Megelkraut, bτauchen das zů den Genþen, wann sie den schnuppen oder pfüffiþ haben. Darumb das diþ kraut mit den blettern der Bibenellen gleich ist, vermeint solchs auch ein Apium zů sein. (Genþ artznei.) Es ist aber aller ding kein Apium, etlich spτechen es sei vera Pimpinella Italica oder Hoτtensis, gefelt mir nit. (Pimpinella Italica.)

Von der Krafft und Würckung.

Dise kreütter bede sampt seind etwas dτuckener qualitet, móchten villeicht zů den tåglichen bauchflüssen genommen werden, dieweil wie aber jren gegründten namen nicht wissen, wóllen wir auch nit weitters darvon schτeiben, diþ kraut soll eingentlich die blůtrůr stillen, auch ander bauchflüþ, deþgleichen der weiber kranckheit, ettlich wóllen so jemands diþ kraut in der handt habe, es soll das blůt stillen, das mag man erfaren, ettlich pflegen diþ kraut in seiner jugent zům Sallat zůnemen. (Bauchfluþ, Blůtrůr stillung. Sallat.)

Van heer Gods baardje of Waalse bevernel. 157.

Hoewel deze wortel ook recht lang en glad is zoals bevernel boven dat het kruid of bladeren, samen met stengels de bevernel zich vergelijkt zo is toch geheel een andere reuk en smaak aan dit gewas die zich met de groene eikels veel meer dan met de bevernel toedraagt, boven dat zo zijn de bladeren wat blauwer gekleurd en zachter dan de bevernel. De stengels bruinkleurig, gans glad en dun zoals een roggehalm en doch met weinig wol of haar overtrokken. Deze stengels dragen geen gekroonde bloemen zoals andere eppe gewas, maar de bloemen op de gladde stengels zijn niets anders dan ronde kleine kopjes vol gaatjes of huisjes zoals de raten van de bijen aan te zien. Dit gewas vindt men ook op droge ruwe rekken, ongebouwde akkers en velden zo de zon steeds hebben mogen, bloeit tegen juni.

Dat andere geslacht is het eerste gelijk, echter mooier, liefelijker en groter. De bloemen ketel of kastanjebruin zoals de barnsteen. Deze bloemen groeien in droge weiden en gras pleten.

Van de namen.

(Pimpinella major, Sanguisorba minor) Deze kopachtige bloemen namen heb ik niet anders kunnen ervaren dan dat men ze in Gaw tegen Wormbs en Speier Hergots Bertlin noemt, waarvan weet ik niet, mag wel vanwege de bruine kleur deze naam gekregen hebben. Dat andere geslacht zo in Westerich groeit, namelijk dat met de geelbruine kopachtige bloemen eerst beschreven [392] noemen de vrouwen daar Megelkraut, gebruiken dat tot de ganzen wanneer ze de snuf of puf hebben. Daarom dat dit kruid met de bladeren de bevernel gelijk is menen sommige het een Apium te zijn. Het is echter aller ding geen Apium, ettelijke spreken het is vera Pimpinella Italica of Hortensis, bevalt me niet.

Van de kracht en werking.

Deze kruiden beide samen zijn wat droge kwaliteit, mochten mogelijk tot de dagelijkse buikvloeden genomen worden, omdat we echter hun gegronde namen niet weten willen we ook niet verder daarvan schrijven, dit kruid zal eigenlijk de bloedloop stillen en ook andere buikvloed, desgelijks de vrouwenziektes, ettelijke willen zo iemand dit kruid in de hand heeft het zal dat bloed stillen, dat mag men ervaren, ettelijke plegen dit kruid in zijn jeugd als salade te nemen.