([6] Kreuterbůch

Darinn Underscheidt, Namen unnd Wŭrckung der Kreütter, Stauden, Hecken und Beümen, sampt jren Frŭchten, so inn Teütschen Landen wachsen, Auch der selbigen eigentlicher unnd wolgegründter gebτauch in der Artznei, fleissig dargeben, Leibs gesundtheit zů fürdern unnd zů behalten sehτ nutzlich und tróstlich, Voτab dem gemeinen einfaltigen Man.

Durch H. Hieronymum Bock ausz langwiriger und gewisser erfarung beschτiben.

Und jetzund

Von newem fleissig ubersehen, gebessert unnd gemehτet, Darzů mit hüpschen artigen und låblichen figuren der Kreütter allenthalben gezieret.

Darüber findest du

Dτei volkommene nutzliche Register, under welchen, Das erst die gemeine Latinische und Griechische Namen der Kreütter, Stauden, Hecken und Beümen hat, Das ander die Teütsche, Das dτitt die anzeig der Artznei und raht für allerlei kranckheiten und leibs gepτesten.

Mit Keiserliche Freiheit auff Acht jar.

Bedτuckt zů Straþburg, im Jar M. D. Lx. (1560) [7]

[8]Dem Wolgeborτnen Herτen, Herτn Philipsen Graven zů Nassaw unnd Sarbτücken, Herτn zů Lar, Embeüt Hieronymus Bock seine underthenige, gehoτsame dienst.

Dis Gewechs bůch, Wolgeboτner, genediger, liber Herτ, hab ich E. G. diþmals zů ehτen, und folgends gemeinem nutz zů dienst unnd wolfart, umb viler uτsach willen, widerumb von newem ubersehen, unnd das selbig E. G. damit es einen Schutzherτen uberkomme, undertheniglichen wóllen bedicieren unnd zůeignen, darumb das R. G. für andere, zů allen rechtgeschaffene Künsten, unnd sonderlich zů den Einfachen gewåchsen, als Kreütter, Wurtzel, und anders, lust tragen, sich darmit belustigen, unnd jre kurtzweil darmit haben, Ich war zwar sonst in willens etwas ansehenlichers von den zůsamen gesetzten stucken unnd artzneien, so vil mir der selben bewuþst, unnd bei mir in ŭbung seind, ein Bŭchlin zů stellen unnd ans liecht zů geben, Nach dem ich aber an dem Einfachen dingen so man Simplicia nennet, noch hange, unnd die selbige nit genůgsam ergründen kan, weiþ ich diþmals nit für uber zů schreitten, und das nit onbillich, dann die Einfache gewåchs, als Kreütter, Wurtzel, Samen, Frucht unnd dergleichen, allwegen jr ewigs lob haben unnd behalten, Richten auch auþ, on zů thůn viler vermischung, was von nótten, darzů sie geschaffen seind, Umb solcher uτsach willen můþ ich mich noch ein mal ein wenig mit den Einfachen dingen, ehe das ich zů den Zůsamen gesetzten stucken drette, bemŭhen unnd befleissen, Will erstlich inn diser schrifft anziegen unnd eróffnen, wie die Einfache ding, als Kreütter, Wurtzel, Blůmen, Stengel, Samen, Frucht, Safft unnd Obs den Menschen kandtbar seien woτden, werder erst erfinder seie, unnd wie sie je mehr von tag zů tag zů hohen ehren kommen seien.

Wer die Einfache gewechs als Obs, Beum, Frucht, Samen, Kreütter und anders, zům aller ersten auff Erden erkandt habe. J.

Nach erkundiging aller Geschrifft under der hellen Sonnen, erfindet sichs klar, das der Allmechtig Gott und Schópffer der aller erst Gartner, Pflantzer unnd Bawman aller Einfachen gewechsen ist unnd bleiben würt. Dann zů voτ und ehe der mensch geschaffen, seind je alle gewåchs mit ihrer zierung, artlichem geschmuck, Krafft und Würckung auþ der lieben Erden gekrochen, und von Gott nach notturfft zů gerüst unnd (a ij) [9] auþ bereit gewesen, das auch Adam als er von Gott die erkandtnuþ entpfieng, der wunderbarlichen geschópffe selbs sich verwundert, unnd einem jeden ding sein rechtmåssigen namen einsetzet, dann wie ein ding von Adam erstmals genant ward, also můst es heissen und bleiben, Darumb bedarff es keiner disputation wer erstmals ein jedes geschópff erfunden unnd den Menschen (Gen. 2) angezeigt habe, Seintemal Gott der Almechtig der anfang und aller erst Gewechsen erfinder, erschaffer, anzeiger und ewiger Conservator und erhalter bleiben würt.

Das der erst Mensch Adam alle geschópffe und gewåsch zům aller ersten erkandt, und die selben furter seinen nachkommen eróffnet habe. (ij.)

Alle fabel und Poeterei auff ein oτt gestelt, das ist aber offenbar und unleügbar, das Adam als der erst geschaffen, alle Geschópff auff Erden, durch eingiessung Góttlicher krafft und weiþheit, nit allein recht und wol erkant, sonder auch ein jedes mit seinem rechten namen, wie oben gemelt, genent hat, uber das so würt er unnd sein Weib aller Gewechs krafft unnd würckung, so vil jhnen von nótten, wol haben verstanden, wie wolte sonst Adam sein bτot im schweiþ (als jm von Gott auff gelegt ward) wann er nit erfarung des Brots, wie er solchs solt geniessen, von Gott empfangen solt haben. Dann Gott ist selbs der dem Adam und seinem Weib den Erdboden mit aller seiner Zierung und Getreid, freiledig geschenckt und (Gen.1) underthånig gemacht hat. Da Gott der Herτ also spτach, Herτscher uber sie, unnd machet sie euch underthånig, Sehet ich hab euch gegeben allerlei kraut, das sich besamet auff der gantzen Erden, und allerlei fruchtbare beüme zů ewer speise. Und nach dem Adam unnd sein weib in Gottes gebott sich vergriffen, hat sie doch Gott der Herτ solcher herτlichen erkantnuþ und niessung der Erd Gewechsen nit wóllen berauben, dann also steht ferner geschτiben, Das Kraut auff dem feld solt u essen. Wa nun Adam kein underscheid der selben, welche zůr narung dauglich od undauglich weren, darbei gewiþt, hette er eben so bald Ongesunde, Vergiffte, Schådliche Gewechs, als die gesunden zůr kost erwólet. Also erfindt sichs abermals das Adam nach Gott der erst gewesen, durch welchen alle ding fürter den Menschen seind angezeigt woτden.

Wer nach Adam der Einfachen ding hab wargenommen. (iij.)

Von Adams kindern und Enkeln ward fürter die Erden in gůtten baw bτacht. Etlich namen sich Ackerwerks an, als der Kain mit seinen Kinderen, welche auch fürter die Vihezucht, das Hütten bawen, [10] das Ertzwerck, und anders auff bτachten, welche mit der zeit je mehτ und klarer, durch die nachkommen, als den Noha und seine kinder der gantzen welt erschollen. Biþ zů letst, das die Chaldeer unnd Aegypter in obgemelten einfachen dingen hohen verstandt unnd kunst, durch tågliche mŭhe unnd arbeit, wie das jre Bŭcher noch auþweisen, erfaren, unnd uberkommen haben.

Wer bei den Gτiechen und Heiden die Einfache ding der artznei erstmals kandbar gemacht. (iiij.)

Der Poet Ovidius stellt Apollinem den Abgott, als den ersten der artznei erfinder, voτ die augen, als er schτeibt lib.j. Metamo.fab.ix. (Apollo.)

Inventum medicina meum est: Opiferq; per orbem

Dicor, & herbarum subiecta potentia nobis.

Zů Teütsch.

Ich Apollo hab d Artznei erdacht,

Der kreütter kunst ans liecht bτacht.

All jr krafft und würckung zwar,

Seind mir kundt und offenbar.

Darumb ein Herτ aller kunst,

Werd genant, und niemands sonst.

Diþ lob ich behalten werd,

So lang staht Himmel und Erd.

Gemelte rede under dem namen Apollinus, gebŭren keinem gótzen oder Abgott, sonder dem Einigen Rechten Waren Gott, der die gewåchs und alle Geschópff noch für und für laþt wachsen, und ein jedes in rechter oτdnung erhalten thůt, wie das nit allein die schτifft bezeügt, sonder auch die weisen Heiden under den geleerten Gτiechen, als nemlich der alt Hesiodus (Hesiodes. Homerus.) und Homerus frei bekennen und schreiben, das der Kreütter krafft unnd würckung ein besonder Gótlichs werck sei, ja von Góttern zů uns kommen.

Der alt Homerus schτeibt, das die wurtzel Moly, so zů zeiner zeit für die zauberei Circes des bósen weibs nutz war, von Mercurio erstmals erfunden sei woτden. Es seyen nun gemelte woτt Homeri erdacht, oder war, (Odyþ. 10. Moly hat der Mercurius funden.) so kan doch niemands leügnen, das die gewåchs zů underscheiden besondere menschen erfoτdern unnd haben wóllen. Es seind auch solche leüt bei den alten in hohen ehτen unnd würden gehalten woτden. Dann der obgemelte Apollo ward für ein Gott gehalten. Nach Apollo kompt Aesculapius, darnach Machaon, Podalirius, und das treffenlich geschlecht Hippocratis auþ Coo. Dise alle und andere seind den menschen als gótter auff Erden gewesen. (Aesculapius, Machaon, Podalirius, Hippocrates Cous.) (a iij) [11]

Was fürter treffenlicher leüth, als Kóning, Herτen und Fürsten, der Kreütter kunst sich erstmals underzogen haben. (v.)

Vil Treffenlicher Kónig und Fürsten haben sich der Kreütter kunst, gar fleiþig angenommen, auch der massen das sie offtermals Kónigliche geschefft und Würden zů ruck gestelt, unnd disem Gótlichen handel, damit sie gemeinem nutz dienten, und ein Ewige gedechtnuþ und Namen uberkemen, obgelegen. Von Hochweisen Kónig Salomon lesen wir also, (Salmon disputiert von Kreüttern 3. Regum 4.) das er sich nit beschempt habe mit Natürlichen dingen die etwan auch für gantz gering móchten geachtet werden, umbzůgehn. Dann also sagt die schτifft van jhm. Es habe der Kónig Salomon von allen natürlichen dingen disputiert unnd geredt, vom Cederbaum an biþ den Hyssop, der auþ den mauren kreücht.

Der gleichen findt man auch von andern Hochtreffenlichen Kónigen unnd Fürsten geschτiben, als von dem Hochverstendigen Spraach geleerten Mithridate, ein Kónig der Parther, (Mithridates rex Parthorum) welcher zwo und zwentzig Spτachen reden unnd verstehn kundte, schampt sich auch der artznei gar nichts, er erkundiget und erfoτschet die einfache ding unnd gewåchs auffs allerfleissigst, darnach componiert unnd satzt er von gemelten Einfachen dingen ein gewaltige bewerte Latwerg für alles gifft, (Mithridatum) nach seinem Namen Mithτidatum genant, welche Latwerge noch heüt des tags jr herτlichs lob unnd namen in allen Landen unnd Apotecken behalt. Es hat auch gemelter Kónig Mithτidates das hoch würdig Kreütlin, so bei uns Teütschen vil jar her verboτgen, Scoτdium genant, (Scordium.) erfunden und ans liecht bτacht, und dz selbig nach seinem namen Mithτidatiam genennet. Weitter so hat Gentius der Illyrier Kónig, (Gentius rex Illyricorum) die bittere wurtzel Entian, die bei uns Teütschen an etlichen hohen bergen unnd wiltnussen wechst, erstmals erfunden, und nach jhm Gentianam genennet. Den Weidreich zů Latin Lysimachia geheissen, hat der Kónig Lysimachus zů Macedonia an tag gegeben. (Lysimachus.) Die treffenliche berŭmpte Kreütter und wurtzel Panaces, haben jre meister (wie inn Nicandτo zů ersehen) gehabt, als Chironem den Leermeister Achillis unnd den Herculem. (Nicand.Ther. Chiro. Hercules.) Welche wurtzel jren namem nach bei und Teütschen wol, Heil allen schaden, geteüfft móchten werden.

(Juba rex Mauretaniae.) Juba der Mauritanisch Kónig soll das hitzig Euphoτbium erfunden haben. Also ist auch mit vilen andern Gewechsen, als das Bengelkraut, zů Latin Mercurialis, sol der Mercurius sampt andern gewåchsen kantbar haben gemacht. (Mercurius.) Des Bülsen krauts ist Hercules erfinder. (Hercules.) Asclepiades der Chamillen. (Asclepiades.) Themison des Wegerichs. (Themison) Achilles der Kriegs Fürst des Gerwel krauts. (Achilles.) Achilleia des Beifůþ. Arthemisiam hat die Gót Arthemis angezeigt. (Arthemis) Den Erenbτeiþ so wir Teucrium nennen, hat Teucer erfunden. (Teucer) Das holdselig Polium und Pappelkreütter beschτeibt Hesiodus. (Hesiodus.) Pythagoτas hat sich der Zwibel geslecht angenommen. (Pythagoras.) Der Moτchion des Rhetichs. (Morchion.) Zeno der Ernstlich man lobt sein Cappern. (Zeno.) Andere mehτ gewåchs als Centaurium, das Eupatorium, das Clyme [12] non, das Iris und Bethonia, sampt andern, haben jre Erfunder unnd Meister. Also auch Chrysippus unnd Cato, vergessen der Kóle kreütter nicht. (Chrysippus. Cato.)

Wa nun dise Gótliche Kreütterkunst hinfürter, wie in der ersten, nicht were auþ der acht gelassen, welches die hohen Weisen zů jeder zeit verhŭt solten haben, stůnd darauff wir hetten gewissere Stuck unnd Artznei für vil unnd mancherlei presten, deren wir, des onfleiþ halben entrahten mŭssen. Es seind aber die Oberer unnd Hochweisen, (Oberer seind schuldig) welch sich mit Kreüttern, Wurtzeln, Blůmen, unnd der gleichen Geringen dingen, wie sie achten, nit mógen bemŭhen, deren sie doch selbers zům offtern mal nit konnen geraten, hoch schuldig daran, haben nit solchen Ernst unnd Fleiþ wie jre Voτeltern, am die natürlichen Gewåchs mógen anleggen. Dann die Voreltern haben sich der massen mit den Gewåchsen bekümmert, dat etwan die Gewechs in Traum, wie unnd war zů man sie bτauchen móge, jhnen für kommen und erschienen. Als nemlich von der Rosen genant Canina, (Rosa Canina.) liset man wie das dise Blům einem weib in Traum erschienen, und darbei angezeiget woτden, wa sie jetzgedachtet Rosen wurtzel in Geissen milch würd kochen. Unnd jrem Sone, der ein Kriegsman war (unnd aber zům selben mal von einem onsinnigen hund beschedigt) von gerŭrter kochung d wurtzel zů trincken gebe, als dann solt er on alle mittel darvon genesen und auff kommen. Dise und der gleichen fleissige bedencken, unnd nach trachtunge, wiewol sich der selben zů unsern zeitten vil beschemen, seind eittel gnaden und gaben Gottes.

Under den Hochweisen ist Galenus nicht der geringst, hat sich nicht beschampt in Palestiam und Syriam, die Erden, so man Lemniam nennet zů erfoτschen, hat auch wóllen wissen was das recht Bitumen sei, unnd wie das vil und mancherhandt Metallen in Cypτo fallen, das alles hat er mit fleissiger arbeit selbs wóllen erkundigen. Eben auff dise weiþ hat der thewr Kriegsman Dioscorides auch gefaren, kein land ist jm zů fern gewesen, (Dioscorides ein Kriegsman) alles darumb, das er mócht den nachkomnen mit seinem fleiþigen arbeiten und schτiften nutz schaffen, daher kompes auch, das er alle gewåchs so eigentlich mit allen umbstenden abmalet, und die menge der seltzamen ongercümpten namen, alle Spτach und Lender auff zů schτeiben, onverdτüþlich undernommen, wie das alles seine bůcher genůgsam anziegen.

Was fŭr Gewåchs oder Einfache ding durch onvernünfftige Thier zůr artznei dŭglich, den menschen seind angezeigt woτden (vj.)

Die fleiþige Weidtleüt, Jåger, und jrs gleichen haben war genommen unnd erfaren, das die verwundte geschossene Hirtz die pfeil unnd andere geschoþ mit dem eintzigen Cretischen Dictam herausser ziehen unnd fürter genesen, (Hirtz finden Dictam) welchs jetzgemelte Kreütlin fürter inns gerŭff kommen, das man doτn, eisen geschoþ, spτeissen, und anders auff den schaden gelegt, (a iiij) [13] darmit herausser kan ziehen. Es haben auch gedachte Hirþ jr eigenen Tiriack für die gifftige spinnen stich Phalangion genant, selbs von Natur gelernet, so offt sie von spinnen gestochen werden, sŭchen sie als bals Bachkrebs, wann sie deren bekommen, seind sie des giffts sicher. (Bachkrebs. Helianus.)

Die wilden Schwein, sagt Helianus, thŭnd auch also, wann sie des Bülsen krauts ongever versŭchen, darvon werden sie lam, so bald sie aber Bachkrebs mógen bekommen, werden sie der låme enttragen. Also trew ist Gott der Allmechtig, das er auch soτg für dz vihe dτegt, dem selben nit allein das fůtter zůr Speiþ und narung, sonder auch artznei verschafft, unnd einem jeden Thier natürlich einbilden laþt, was jm nutz, und zůr gesundtheit dienen mag. Man schτeibt das die Beren den Ephew, Hederam fast lieben, (Beren lieben Ephew) und jre empfangene wunden mit Moþ stopffen, das blůt darmit zů stillen. Und so sie etwan der Schlaff ópffel Mandτagora genant, zů vil gessen haben, so sŭchen sie Omeissen zůr artznei. Es haben doch die erschτóckliche Dτachen (Drachen.) jre artznei, dann so bald sie der onlust uberzeücht, bŭssen sie den selben mit wilden Lattich blettern. Wann den hunden (Hund.) etwan onwillet, essen sie Gτaþ, davon würt jnen geholffen. Das kŭn onverzagt Wiselin Mustela, (Wiselin.) wann es ein zanck oder kampff mit den Ratzen unnd Schlangen anfahen wil, versorgt es sich zůvor mit wein Rautten bletter. Die Katzen (Katzen artznei) haben jre besondere Kreütter und wurtzel zů den dunckelen augen, als das Nepten kraut, und die wurtzel Baldτian, die selben pflegen sie nit allein zů essen sonder reiben jre augen darmit, unnd waltzen mit gantzem leib darauff, welchs ich selbs vil manchmal war genommen.

Das gevógel hat von Natur auch seine artznei. Die Storcken (Storcken) wan sie im leib nit wol sich befinden, fassen sie des versaltzen Meer wassers inn den langen kragen, unnd giessens jenen selbs durch den schnabel in den hindern, darvon würt der verstopfft leib, als durch ein clysterium, widerumb eróffnet. Neben dem Saltzwasser bτauchen auch die Storcken zůr Artznei den wolriechenden Tosten, Origanum. Die krancken Raben, (Raben und ander gevógel.) Důlen, Feldhŭner Feld tauben, die Håher, Graculi unnd der Merlin geslecht, purgieren sich jårlich mit grŭnem Lorbeer laub. Die Hŭner, die Bloch unnd Turteltauben, (Hŭner unnd Tauben.) sůchen das kraut Tag unnd nacht, zů Latin Parietaria, zů jren presten. Die Krånch, (Krånch) und was jrs geslechts unnd art ist, haben jren wolust unnd hilff im Ried an den Weiher Bintzen. Wilde Enten, Genþ, (Genþ, Enten.) unnd vil ander wasser gevógel, brauchen zůr Artznei das kraut Sideritis, das wir inn disem Bůch feld Cypressen, mit den braunen blŭmlin unnd weronmůt bletlin verteutscht haben, Lib.j.Cap. xxv. Das bitter Schólkraut haben die Schwalben zů den dunckelen augen nützlich ins geschrei bτacht, (Schwalben) dann sie etzen mit gemeltem Schólkraut safft jren jungen die augen widerumb auff, sagt Aristoteles.

Die Schlangen (Schlangen) bτingen jr dunckel gesicht im Frŭling mit dem Fenchel kraut widerumb zů recht, unnd den alten jren winter balck streiffen sie gemeinlich an den Weckolter stauden ab. Die krancken Schnecken (Schnecken) hefften jenen selbers mit dem kraut Cunila, das ist Quendel. Solcher jetzgemelter erfarung móchten wol mehτ erzelt werden. Es seind aber dise darumb angeregt, das man sehen sol, wie die Natur Gottes dienerin, allen lebendigen Creaturen, jedem sein Hilff und Artznei einbildet. Noch seind wir so [14] gar auffs gůt und andere onnütze ding behafft, das wir der aller notwendigsten stucken nichts oder gar wenig achten.

([6] Kruidboek.

Daarin onderscheidt, namen en werking van de kruiden, struiken, hagen en bomen, zaden samen met hun vruchten zo die in Duitse landen groeien. Ook van dezelfde het eigenlijke en goed gegronde gebruik in de artsenij, vlijtig weer gegeven, lijf gezondheid te bevorderen en te behouden zeer nuttig en troostrijk, vooral voor de gewone eenvoudige man.

Door H. Hieronymus Bock uit langdurige en zekere ervaring beschreven.

En nu

Opnieuw vlijtig overzien, verbeterd en vermeerderd, daartoe met mooie kunstige lieflijke figuren van de kruiden overal versiert.

Daarboven vindt u

Drie volkomen nuttige registers waaronder de eerste de gewone Latijnse en Griekse namen van de kruiden, struiken, hagen en bomen heeft. De andere de Duitse. De derde de aanwijzing der artsenij en raad voor allerlei ziektes en lijf gebreken.

Met keizerlijke vrijheid voor acht jaar.

Gedrukt te Straatsburg in het jaar 1560. [7]

[8]

De weledelgeboren heer, heer Philipsen, graaf te Nassaw en Saarbrucken, heer te Lar, ontbiedt Hieronymus Bock zijn onderdanige, gehoorzame dienst.

Dit gewasboek, weledel geborene, genadige, lieve heer, heb ik U. E. deze keer te eren en volgens algemene nut tot dienst en welvaart en vanwege vele oorzaken wederom opnieuw overzien en daarmee U. E. daarmee een schutsheer toekomen, onderdanig willen verzoeken en toe-eigenen, daarom dat U. E. voor andere tot alle rechtschapen kunsten en vooral tot de enkelvoudige gewassen zoals kruiden, wortels en anders lust draagt zich daarmee te verlustigen en uw tijdverdrijf daarmee heeft. Ik was wel soms wel willens wat aanzienlijker van de tezamen gezette stukken en artsenijen, zoveel me van dezelfde bewust en bij mij in gebruik zijn, een boekje te stellen en aan licht te geven. Nadat ik echter aan de enkelvoudige dingen, zo men simplicia noemt, nog hang en diezelfde niet voldoende doorgronden kan weet ik me deze keer niet verder te schreiden en dat niet onbillijk dan de enkelvoudig gewassen zoals kruiden, wortels, zaden, vrucht en dergelijke die overal hun eeuwige lof hebben en behouden. Richten ook uit, zonder vele vermengen te doen, was het nodig waartoe ze geschapen zijn. Vanwege zulke oorzaak moet ik me nog een maal een weinig met de enkelvoudige dingen, voordat ik tot de tezamen gezette stukken treedt, me bemoeien en beijveren. Wil eerst in dit schrift aanwijzen en openbaren hoe de enkelvoudig dingen als kruiden, wortels, bloemen, stengels, zaden, vruchten, sappen en ooft de mensen bekend zijn geworden, wie de eerste vinder was en hoe ze van dag tot dag tot meer en hogere eren gekomen zijn.

Wie de enkelvoudig gewassen als ooft, bomen, vruchten, zaden, kruiden en andere als allereerste op aarde herkend hebben.

Na onderzoek van alle schriften onder de helle zon ziet men duidelijk dat de Almachtige God en Schepper de allereerste tuinman, planter en bouwman van alle enkelvoudige gewassen is en blijven zal. Dan voordat en eer de mens geschapen was zijn alle gewassen met hun versiering, kunstige smuk, kracht en werking uit de lieve aarde gekropen en van God naar nooddruft toegerust en [9] ook bereid geweest zodat ook Adam toen hij van God de herkenning ontving van de wonderbaarlijke schepping zichzelf verwonderde en elk ding zijn rechtmatige naam gaf. Dan zoals een ding van Adam de eerste keer genoemd werd, alzo moet het heten en blijven. Daarom behoeft het geen disputatie wie er de eerste keer elke schepping gevonden en de mensen (Gen. 2) aangetoond heeft, sinds God de Almachtige de aanvang en allereerste gewassen vinder, schepper, aanwijzer en eeuwige conservator en behouder blijven zal.

Dat de eerste mens Adam alle schepping en gewas als allereerste herkende en die verder voor zijn nakomelingen geopenbaard heeft.

Alle fabels en dichtwerken aan een kant gezet, het is echter openbaar en onloochenbaar dat Adam als de eerst geschapene alle scheppingen op aarde, door ingieten van Goddelijke kracht en wijsheid, niet alleen recht en goed herkent, maar ook elke met zijn rechte naam, zoals boven gemeld, genoemd heeft, boven dat zo zal hij en zijn vrouw van alle gewassen de kracht en werking, zoveel het hen nodig is, goed hebben verstaan. Hoe zou anders Adam zijn brood in het zweet (zoals hem van God opgelegd werd) als hij geen ervaring van brood had en hoe hij zoiets zou genieten van God ontvangen zou hebben. Dan God is het zelf die Adam en zijn vrouw de aardbodem met al zijn versiering en gewas vrijwillig geschonken en (Gen.1) onderdanig gemaakt heeft. Daar God de Heer alzo sprak; Heerser over hen en maak ze u onderdanig, ziet ik heb u gegeven allerlei kruid dat zaad draagt op de gehele aarde en allerlei vruchtbare bomen tot uw spijs. En nadat Adam en zijn vrouw zich in Gods gebod vergrepen hadden heeft toch God de Heer ze zulke heerlijke kennis en gebruik van de aardse gewassen niet willen beroven, dan alzo staat verder geschreven; Dat kruid op het veld zal u eten. Als nu Adam geen onderscheidt ervan had welke tot voeding deugdelijk of ondeugdelijk waren, daarbij wist had hij net zo goed ongezonde, vergiftige, schadelijke gewas als de gezonde tot kost gebruikt. Alzo bevindt zich weer dat Adam na God de eerste geweest is waardoor alle dingen verder de mensen aangetoond zijn geworden.

Wie na Adam de enkelvoudige dingen heeft waargenomen.

Van Adams kinderen en afstammelingen wordt verder de aarde in goede bouw gebracht. Ettelijke namen zich akkerwerk aan zoals Kaïn met zijn kinderen die ook verder de veeteelt, het hutten bouwen, [10] het ertswerk en anders opbrachten die met de tijd steeds meer en duidelijker, door de nakomelingen, zoals Noach en zijn kinderen, de gehele wereld lieten schallen. Tot het laatste toen de Chaldeeërs en Egyptenaren in opgenoemde enkelvoudige dingen hoog verstand en kunst door dagelijkse moeite en arbeid, zoals hun boeken nog uitwijzen, ervaren en verkregen hebben.

Wie bij de Grieken en heidenen de enkelvoudig dingen der artsenij de eerste keer bekend gemaakt hebben.

De poëet Ovidius stelt Apollo, de afgod, als de eerste der artsenij uitvinder voor de ogen als hij schrijft in libro 1 Metamorfosen, fabel 9.

Inventum medicina meum est: Opiferq; per orbem

Dicor, & herbarum subiecta potentia nobis.

In Duits.

Ik Apollo heb de artsenij bedacht,

De kruidenkunst aan het licht gebracht.

Al hun kracht en werking wel,

Zijn me bekend en openbaar.

Daarom een Heer aller kunst,

Wordt genoemd, en niemand anders.

Dit beloof ik behouden wordt,

Zolang staat hemel en aarde.

Gemelde rede onder de naam Apollo behoren geen God of afgod, maar de enige echte ware God die het gewas en alle scheppingen nog voort en voort laat groeien en elke in rechte ordening houden laat zoals dat niet alleen de schrift betuigt, maar ook de wijze heidenen onder de geleerde Grieken, zoals namelijk de oude Hesiodus en Homerus vrij bekennen en schrijven dat de kruiden kracht en werking een bijzonder Goddelijks werk is, ja van God tot ons gekomen.

De oude Homerus schrijft dat de wortel Moly, zo in zijn tijd voor de toverij Circes de kwade vrouw nuttig was, door Mercurius de eerste keer gevonden is geworden. Nu is het vermelde woord van Homerus bedacht of waar, zo kan toch niemand verloochenen dat om de gewassen te onderscheiden bijzondere mensen eisen en hebben wil. Er zijn ook zulke mensen bij de ouden in hoge eer en waarde gehouden geworden. Dan de opgenoemde Apollo werd voor een God gehouden. Na Apollo komt Aesculapius, darna Machaon, Podalirius en het voortreffelijke geslacht Hippocrates uit Cos. Deze alle en andere zijn de mensen als goden op aarde geweest. [11]

Welke verdere voortreffelijke mensen zoals koningen, heren en vorsten de kruidkunst zich de eerste keer ondernomen hebben.

Veel voortreffelijke koningen en vorsten hebben zich de kruidkunst erg vlijtig aangenomen, ook dermate dat ze vaak koninklijke schepping en waarden teruggesteld en deze Goddelijke handel, waarmee ze gewone nut dienden en een eeuwige gedachtenis en naam kregen opgelegd. Van de zeer wijze koning Salomon lezen we alzo dat hij zich niet geschaamd heeft met natuurlijke dingen die ook wat voor gans gering mochten geacht werden om te gaan. Dan alzo zegt de schrift van hem. En koning Salomon heeft van alle natuurlijke dingen gedisputeerd en gesproken, van cederboom aan tot de hysop die uit de muren kruipt.

Dergelijke vindt men ook van andere hoog voortreffelijke koningen en vorsten geschreven zoals van de zeer verstandige spraak geleerden Mithridates, een koning van de Parthen die twee en twintig talen praten en verstaan kon, schaamde zich ook de artsenij geheel niet, hij verkondigde en doorzocht de enkelvoudig dingen en gewas op zijn aller vlijtigst, darna componeerde en zette hij van gemelde enkelvoudige dingen een geweldig waardevolle likkepot voor alle gift dat naar zijn naam Mithridatum genoemd werd welke likkepot nog tegenwoordig zijn heerlijk lof en naam in alle landen en apotheken behoudt. En heeft ook vermelde koning Mithridates dat hoogwaardig kruidje dat zo bij ons Duitsers veel jaar lang verborgen was, Scordium genaamd, gevonden en aan het licht gebracht en die naar zijn naam Mithridatiam genoemd. Verder zo heeft Gentius de Illyrische koning die bittere wortel gentiaan die bij ons Duitsers aan ettelijke hoge bergen en wildernissen groeit, de eerste keer gevonden en naar hem Gentiaan genoemd. De wederik die in Latijn Lysimachia is geheten heeft koning Lysimachus uit Macedonië aan het licht gebracht.

Dat voortreffelijke beroemde kruid en wortel Panaces heeft zijn meester (wat in Nicander te zien is) gehad als Chiron, de leermeester van Achillus en Hercules. Welke wortel zijn naam bij de Duitsers goed Heil alle schaden gedoopt mocht worden.

Juba, de Mauritanische koning zou dat hete Euphorbium gevonden hebben. Alzo is het ook met vele andere gewassen zoals het bingelkruid, in Latijn Mercurialis, dat zou Mercurius samen met andere gewassen bekend hebben gemaakt.

Dat bilzekruid is Hercules vinder. Aesclepias de kamille. Themison de weegbree. Achilles de krijgsvorst het duizendblad. Achilleia de bijvoet. Artemisia heeft de Godin Arthemisia aangewezen.

De ereprijs zo we Teucrium noemen heeft Teucer gevonden. Dat liefelijke polei en kaasjeskruiden beschrijft Hesiodus. Pythagoras heeft zich het uien geslacht aangenomen. Morchion de radijzen. Zeno de ernstige man looft zijn kappertje. Andere en meer gewassen zoals Centaurium, het Eupatorium, het Clymenon,[12] de Iris en betonie samen met anderen hebben hun vinder en meester. Alzo ook Chrysippus en Cato vergeten de kool kruiden niet.

Toen nu deze Goddelijke kruidenkunst verder heen, zoals in het begin, niet uit de achting is gekomen, wat die hoge wijzen in elke tijd verhoed zouden hebben, stond daarop dat we zekere stukken en artsenij hebben voor veel en menigerlei gebreken, die we, vanwege het niets doen, ontraden moeten. Het zijn echter de oversten en zeer wijzen die zich met kruiden, wortels, bloemen en dergelijke geringe dingen die ze achten niet mogen bemoeien, waar ze toch zelf vaak niet toe kunnen komen, zeer schuldig daaraan, hebben niet zulke ernst en vlijt zoals hun voorouders aan de natuurlijke gewassen mogen aanleggen. Dan de voorouders hebben zich dermate met de gewassen bekommerd zodat wat die gewassen in droom, hoe en waar ze men ze gebruiken mogen, hen voor komen en verschenen. Zoals namelijk van de rozen, genoemd Canina, leest men hoe dat deze bloem een vrouw in droom verscheen en darbij aangetekend werd hoe ze met gedachte rozenwortel het in geiten melk moet koken. En haar zoon die een soldaat was (en echter in dezelfde tijd van een dolle hond beschadigt) van aangeroerd kooksel de wortel te drinken geven dan zou hij er zonder alle middelen daarvan genezen en opkomen. Deze en dergelijke vlijtige gedachten en naspeuringen, hoewel zich daarvan in onze tijden veel beschamen, zijn enkel genaden en gaven God.

Onder de zeer wijzen is Galenus niet de geringste, heeft zich niet geschaamd in Palestina en Syrië de aarde, zo men Lemnos noemt, te doorzoeken, heeft ook willen weten wat dat echte bitumen is en hoe dat er veel en verschillende metalen in Cyprus vallen, dat alles heeft hij met vlijtige arbeid zelf willen verkondigen. En op deze wijze heeft de dure krijgsman Dioscorides ook gevaren, geen land is hem te ver geweest, alles daarom dat hij de nakomelingen met zijn vlijtige arbeid en schriften nut mocht verschaffen, vandaar komt het ook dat hij alle gewas zo eigenlijk met alle omstaande aftekent en de hoeveelheid van de zeldzame verbasterde namen, alle talen en landen op te schrijven onverdroten ondernomen heeft, hoe dat alles zijn boeken voldoende aanwijzen.

Wat voor gewas of enkelvoudig ding door onverstandige dieren voor artsenij deugdelijk de mensen aangetekend zijn geworden.

De vlijtige weide mensen, jagers en hun gelijke hebben waar genomen en ervaren dat de verwonde geschoten herten de pijlen en ander geschut met de enige Kretische dictam eruit trekken en verder genezen welk net genoemd kruidje verder in geroep is gekomen dat men doorn, ijzeren geschut, spiesen en anders op de schaden gelegd [13] daarmee eruit kan trekken. En hebben ook gedachte herten hun eigen teriakel voor die giftige spinnensteek, Phalangium genoemd, zelf van natuur geleerd, zo vaak ze van spinnen gestoken werden, zoeken ze al gauw beekkreeft en als ze die bekomen zijn ze van het gif zeker.

Dat wilde zwijn, zegt Helianus, doen ook alzo als ze het bilzekruid ongeveer zoeken, daarvan worden ze lam en zo gauw ze echter beekkreeft mogen bekomen worden ze de lamheid kwijt. Alzo trouw is God de Almachtige dat hij ook zorgt voor dat vee draagt en die niet alleen dat voer voor spijs en voeding, maar ook artsenij verschaft en elk dier natuurlijk inbeelden laat wat hem nuttig en tot gezondheid dienen mag. Men schrijft dat de beren van de klimop, Hedera, erg houden en hun ontvangen wonden met mos stoppen om dat bloed daarmee te stillen. En zo ze wat van de slaapappel, Mandragora genoemd, te veel gegeten hebben zo zoeken ze mieren als artsenij. En hebben toch die verschrikkelijke draken hun artsenij, dan zo gauw ze de onlust bekruipt, boeten ze dezelfde met wilde slabladeren. Als de honden wat onwillig zijn eten ze gras, daarvan worden ze geholpen. Dat koene onverschrokken wezeltje, Mustela, als het een twist of kamp met de ratten en slangen aanvangen wil verzorgt het zich tevoren met wijnruit bladeren. De katten hebben hun bijzondere kruiden en wortels tot de donkere ogen zoals dat kattekruid en de wortel valeriaan, die gebruiken ze niet alleen om te eten, maar wrijven hun ogen daarmee en dansen er met gehele lijf daarop, wat ik zelf veel keren heb waargenomen.

De vogels hebben van natuur ook hun artsenij. De ooievaars als ze zich in lijf niet goed bevinden, vatten ze dat gezouten zeewater in de lange snavels en gieten het zichzelf door de snavel in het achterste en daarvan wordt het verstopte lijf, als door een klysma, wederom geopend. Naast het zoute water gebruiken ook de ooievaars als artsenij de goed ruikende majoraan, Origanum. De zieke raven, (Raben und ander gevogelte.) uilen, veldhoenders, veldduiven, de Vlaamse Gaai (?) Graculi, en het merels geslacht purgeren zich jaarlijks met groen laurier loof. De hoenders, de zangvogels (?) en tortelduiven zoeken dat kruid glaskruid, in Latijn Parietaria, tot hun gebreken. De kraanvogel en wat hun geslacht en aard is hebben hun wellust en hulp in riet en aan de weiden biezen. Wilde eenden, gans en veel ander water gevogelte, gebruiken als artsenij dat kruid Sideritis dat we in dit boek veldcipres met de bruine bloempjes en absintalsem blaadjes verduitst hebben, libro 1 kapittel 25. Die bittere stinkende gouwe hebben de zwaluwen tot de donkere ogen nuttig in geroep gebracht, dan ze eten met gemelde stinkende gouwe sappen hun jongen de ogen wederom open, zegt Aristoteles.

De slangen brengen hun donker gezicht in het voorjaar met het venkelkruid wederom terecht en de oude hun winterhuid strijken ze gewoonlijk aan de jeneverbesstruiken af. De zieke slakken hechten zichzelf met het kruid Cunila, dat is tijm. Zulke net genoemde ervaringen mochten wel meer verteld worden. Er zijn echter deze daarom aangehaald zodat men zien zal hoe de natuur, Gods dienares, alle levende creaturen elk zijn hulp en artsenij inbeeldt. Nog zijn we zo [14] erg op goed en andere onnuttige dingen behept dat we de aller hoognodigste stukken niets of erg weinig achten.

Was voτ zeitten die Kónig und alte Rómer von der Kreütter kunst gehalten. (vij.)

Wie hoch die Kreütter kunst bei den alten Kónigen und weisen heiden gehalten sei woτden, zeigen jhre Histoτien genůgsam an. Evax ein Kónig in Arabia (Evax rex. Arabia) war inn den Gewåchsen zů erkundigen sehτ fleissig, neben der Beschreibung lieþ er auch die selben artlich abconterfeien unnd malen, uberschickt die selbige, also beschτiben unnd abgemalet, dem Rómischen Keiser Neroni, zů einer sonderlichen verehτung. Auff solchs haben gleich darnach die Rómischen Keyser die Kreütter kunst, unnd der selben Meister in hoher würden gehalten. Haben auch furter, wie Galenus bezeüget, gróssern kosten, damit die Gewåchs je mehτ unnd mehτ kantbar wurden, an die Kreütter, an die Meister, und gemalte Bŭcher angelegt.

Darumb seind etliche der Hochgelerten, die die Gewechs mit allein jren umbstenden, wa, und wie sie auff wachsen, wann sie blŭen und sich besamen oder befrüchtigen, eigentlich zů beschτeiben, verursacht woτden.

Als nemlich der Hochgelert alt Theophrastus (Theophrastus novem libros composuit.) hat der Gewåchs vil, nicht allein der Kreütter, Wurtzel, Blůmen unnd samen, sonder auch der Stauden, Hecken unnd Beümen inn neün Bŭcher, nach langer erfarung fleissig beschriben.

Nach disem seind vil andere in gemelter Pτofession auff gestanden, als Heraclides Tarentinus, Julius Bassus, Petronius Niger, Cratevas und Andreas. (Herclides. Iulius Bassus, Petronius Niger. Cratevas. Andreass Dioscorides.)

Neben disen hat sich der hoch treffenlich sinnreich man Dioscoτides, neben der Kriegs rüstung, der Einfachen ding auch angenommen, und damit er alle ding eigentlich beschτeiben mócht, ist er durch vil Nations und Landtschafften gereiset, kein mŭhe, kein arbeit, kein kosten, wie seine schτifft genůgsam auþweisen, lassen dauren noch verdτiessen, des wir jhm billich danckbar sein sollen.

Nach jhm seind vil auff gestanden, Latinische, Griechische, unnd Arabische menner, als Joannes Serapio, Joannes Mesue, Avicenna, Rhasis, Galenus Pergamenus, Paulus Aegineta, und andere in Griechischer schrach. (Ioan. Serapio. Ioan. Mesue. Avicenna, Rhasis. Galenus. Paulus Aegineta. Macer. Apuleleinus. Plinius.) Aber inn Latin seind jr noch vil, als Macer, Apuleius, unnd der Plinius, welcher neben anderen Hystoτien, der Kreütter natur unnd art keins wegs hat wóllen uberschreitten, ist im schτeiben der selben gar fleissig gewesen.

Aber zů unsern zeitten mógen wir obgemelter Scribenten bůcher kaum ansehen, ich geschweig das man kosten anstellen solt, die selben widerumb recht an tag zů bτingen. [15]

Ausz was uτsachen die alten Gelehτten so vil mühe, arbeit und fleiþ an die Kreütter, und andere Einfache ding, gründtlich zů erfoτschen, gelegt, und angewendt haben. (viij.)

Demnach alle Einfache gewechs von Gott dem Allemechtigen, mit krafft unnd würckingen der massen begabet, das es auch onmüglich ein jedes, was und wie vil es vermag, oder warzů es nutzlich, ergründt mag werden, wie man solches augenscheinlich an einem jeden geringen strohalmen kan war nemen. Dann wa will man einen finden der auff gütte warheit genůgsam konne anzeigen, warzů doch Stro gůt seie; was darauþ bereittet würt, und wie mans in allen dingen mócht brauchen? So nun das Geringst also hoch und zů mancherlei sachen genützt würt, was vermógen dann andere hóhere Gewechs und Pflantzen, die mit grosser mŭhe und arbeit auff bracht werden?

Die alten haben nit vergebenlich mit den Einfachen dingen der Artznei sich lassen erfettigen, und nit vil der zůsamen gesetzten stuck wóllen brauchen darumb das mit den zůsamen gesetzten (oder wie mans nennen wil) den Componierten stucken offtermals gefelt würt, und inn selben Mischungen vil ongleicheit zů tragen. Die ursach ist offenbar, dann jhr etliche wóllen Recept stellen, oder sonst auþ andern bŭchern für schτeiben, welche der Einfachen dingen gar wenig bericht, ja also gar wenig, das sie gemeine Nessel kreütter nit wissen zů underscheiden, wie wolten sie dann die Krafft unnd Würckung anderer onbekanten Gewechsen, die etwan widerwertiger eigentschafft seind, erfaren haben. Darumb (meins erachtens) die Alten nit onbillich nit vil zůsamen gesetzter stuck der artznei, sie seien dann zůvoτ gar wol und gründtlich erfaren, zů gelassen, als nemlich die herτlich composition Mithτidates, die wir noch im brauch behalten. Darnach auch etliche mischung Attali des ersten Kónigs der Pergamener, (Attalus Rex Pergamorum) wie das Galenus selbers bezeügt. Jn summa wann ein Artzet Einfache ding wolt zůsamen mischen, dórfft er nit uber die vierdte zal schreitten, wie noch etliche compositiones jre namen behalten, als Tyriaca Diatesseron und der gleichen. Aber mit den Einfachen dingen hats gar ein ander gestalt, dann ein jedes Simplex oder Gewechs ist von Gott unnd seiner Dienerin der Natur dermassen gebenedeiet unnd begabet, das es seiner art unnd natur nach genŭgsam krefftig ist zů heilen, zů stercken, schmertzen zů stillen, zů kulen, zů erwóτmen, zů purgieren, und zů etzen, bedarff nit das man vilerlei under einander (wie jetzund der brauch, wie es dan de Welt auch haben wil) temperieren laþ. (Simplicia seind genügsam zür artznei.) Ursach, ein jedes Gewechs ist wie vor gemelt, unnd der Avicenna (Avicenna) selbs bekent, zůr Artznei hoch und mehτ dann genůgsam begnadet, bedarff nit frembder hilff und beistandt. Ja wie gemelter Avicenna und Hierophylus (Hierophylus. Composita mógen on die Simplicia nit bestehn.) weitter schreiben, wie das Einfache ding in der Artznei on zůthůn viler vermischung wol helffen und bestehn mógen. Aber die Componierte stuck ohn die Einfache keins wegs bestehn werden. Umb des willen gantz thóτlich zŭ unseren zeitten gehandelt würt, in dem, so bald [16] ein newer angehender Artzet, der etwan ein halben Syllogismum in quarto modo Frises morum hat gelernt schmiden, der selb wil auff stund ein Recipe für ein jeden pτesten und feber stellen, darein werden etwan x.oder xx. Simplicia gezwungen, die jm nit halber bekant, ich geschweig, das er der selben Würckung, Krafft, unnd Eigenschafft solt erfaren haben, zů dem das er des Krancken prestens gar kleinen bericht empfangen. Mit desto weniger můþ der patient solchem newen Doctor folgen, unnd das gestelt Recept in der Artznei verschlicken, welches manchem Krancken zů grossem nachtheil reichen thůt. Lieber sprechen sie (wann man ursach fragt) ich habs also inn meinem Avicenna und Valesco gelesen, solt ich weiser sein. Solche ernente Artzet unnd Recept leser thůn eben wie unsere Rómische Priester, welche nit weitters betten, oder in der Heiligen geschrifft dóτffen lesen oder studieren, dann so vil je bett bůch das Brevier genant, auþweiþt. Solcher Artzet hilff und Priester gebett, sol die Welt haben, und die selbig umb gelt thewer bezalen, das ist rechter und verdienter lon, das Spτichwoτt ist recht. Ein newer Artzet, eins newen Kirchoffs bedarff.

Uτsach, warumb die Kreütter kunst und Einfache Artznei zů unseren zeitten in abgang kommen. (ix.)

Das die Kreütter kunst etlich jar lang veråchtlich under der banck im staub gelegen, seind der uτsachen vil. Und erstlich, ist die Langwirige zeit, (Tempus.) welche alles verendert, und der Gegenwürtigen ding gar wenig achtet, das also mit der zeit die bekanteste und aller Gemeinste ding onbekantlich werden, und bei den nachkomnen gar in vergeþ kommen.

Die ander uτsach ist (mit erlaubnuþ zů reden) der Oberkeit schuld, (Oberter farlessigkeit) welche die Schůlen, darinn man allerhand Spτachen. Als Hebτaisch, Gτiechisch unnd Latinisch die jungen solt underτichten, inn abgang haben lassen kommen, und die weil man der gemelten rechten gründtlichen Spτachen, auþ welchem (gleich wie auþ einem Schτein) alle gůtte Künst und Lehτ funden unnd geschópfft werden, so gar nichts geachtet, hindersich zů ruck gestelt, unnd an statt der selben der onnützen, schwetzhafftigen Sophisterei angenommen, unnd so vil die grundtliche ware Kunst der Artznei belangt, auþ frembden onbekanten Arabischen bŭchern, mit hinderstellung der alten Griechen, an die handt genommen, darmit haben wir uns selbs unnd alle Nachkommenen auff die Irτ gassen gefürt, das wir selbs nit wiþen, was wir gelernet, oder andere gelehτt haben. Dann es ist am tag, welches niemands leügnen kan, das wir offt auþ obgemelten Arabischen bŭchern etlicher Kreütter namen für Kranckheit und pτesten, und herwiderumb etliche presten und kranckheiten für Artznei en Kreütter verstanden haben wie das am tag, unnd weitleüffiger in den Erτatis Medicoτum mag darthon werden. (Errata Medicorum) Die schuld ist unser, dann wir Teütschen zům ersten, und darnach andere Nationes mit uns, holeten alle Kunst unnd Artznei auþ [17] Arabia, darumb das in gemeltem Land vil kóstlicher lieblicher Specerei wachsen, lassen bτingen, den selben onbekanten dingen gafften wir nach, thetten gleich des Affen, Es müst alles, es were Wurtz oder Artznei auþ frembden Landen, wie noch heut des tags, mit schwerem kosten zu uns gefürt werden.

Under andern uτsachen ist auch nit die geringst, nach dem unsere Doctoτes die Hochgeleτten in allen Universiteten nichts anderst auþ der Medicin den Studenten und Schůlern fürgetragen, dann allein was der onbekant Mesue unnd Arabischen schτeibe Avicenna gesetzt haben, welcher beder schτifft wir biþ auff disen tag noch nit gar verstanden, und doch nit desto weniger jhτe lange Recept oder zůsamen mischung viler Arabischer Specereien zů den Teütschen Krancken gebτaucht, und darneben alle andere gemene Teütsche Simplicia od Einfache artznei, die man zůvoτ auþ den Griechen, als Dioscoτide und Galeno wissen solt, in den wind haben geschlagen, unnd nichtst geachtet. Zů dem haben sich die jhenige so Doctoτ wolten siein gescholten, hoch beschempt, das jr einer mit so geringen schlechten Kreüttern solt umbgehen. (Doctores schemen sich der Einfachen ding.) Dann wa es etwan die not zůtrŭge, dz man gemeine landt Kreütter bτauche mŭst, befalhen die Doctoτes solchen handel, als gienge dise gering sach sie nichts an, jren Kóchen den Apoteckern, welche offtermal selbs die Kreütter zů underscheiden, eben so wenig als jre Herτen die Doctores erfaren waren, darumb legten gerŭrte Apoteckern, (Apotecker.) disen handel und Kreütter kunst den Wurtzel dregern unnd Landtstreichern auff den hals, (Wurtzel dτåger) oder wa sie Zygeüner móchten erτeichen, (Zygeüner. Alte weiber.) oder zům wenigsten den alten weibern, was sie alle sagten oder schlossen von Gewåchsen, es were gleich der Name oder Würckung, das namen Doctor und Apotecker an, dem gaben sie alle glauben, můst war sein, die krancken konten nichts weitters, vertrawten sich den vermeinten Gelehτten. Was aber für onraht durch solche farlessigkeit entstanden, will ich jetzund lassen ersitzen. Gewiþ ist das die welt noch also betrogen wil sein, darumb sol sie jres verdienten lons erwarten.

Hoe voor tijden de koningen en oude Romeinen van de kruidkunst gehouden hebben.

Hoe hoog de kruidkunst bij de oude koningen en wijze heiden gehouden is geworden wijzen hun historiën voldoende aan. Evax, een koning in Arabië was in de gewassen te verkondigen zeer vlijtig, naast de beschrijving liet hij ook die kunstig afbeelden en schilderen, schikte dezelfde, alzo beschreven en geschilderd, de Romeinse keizer Nero tot een bijzondere verering. Op zulks hebben gelijk daarna de Romeinse keizers de kruidkunst en die meester in hoge waarde gehouden. Hebben ook verder, zoals Galenus betuigt, grote kosten, waarmee de gewassen steeds meer en meer bekend werden, aan de kruiden, aan de meester en getekende boeken aangelegd.

Daarom zijn ettelijke van de zeer geleerden die het gewas met al hun omgeving, waar en hoe ze opgroeien, wanneer ze bloeien en zaden krijgen of vrucht geven eigenlijk te beschrijven veroorzaakt geworden.

Zoals namelijk de zeer geleerde oude Theophrastus heeft het gewas veel en niet alleen de kruiden, wortels, bloemen en zaden, maar ook de struiken, hagen en bomen in negen boeken, na lange ervaring, vlijtig beschreven.

Na die zijn veel andere in gemelde professie opgestaan, zoals Heraclides Tarentinus, Julius Bassus, Petronius Niger, Cratevas en Andreas.

Naast deze heeft zich de zeer voortreffelijke geestelijke man Dioscorides, naast de krijgsuitrusting, de enkelvoudige dingen ook aangenomen en zodat hij alle dingen apart beschrijven mocht is hij door veel naties en landschappen gereisd, geen moeite, geen arbeid, geen kosten, zoals zijn schriften voldoende uitwijzen, laten duren nog verdrieten, dus we hem billijk dankbaar zullen zijn.

Na hem zijn er veel opgestaan, Latijnse, Griekse en Arabische mannen zoals Joannes Serapio, Joannes Mesue, Avicenna, Rhasis, Galenus Pergamenus, Paulus Aegineta en andere in Griekse ruimte. Maar in Latijn zijn ze er nog veel zoals Macer, Apuleius en Plinius die naast andere histories de kruiden natuur en aard op geen manier had willen overschreden en is in het schrijven daarvan erg vlijtig geweest.

Maar in onze tijden mogen we opgenoemde scribenten boeker nauwelijks aanzien, ik zwijg dat men kosten aanstellen zou om dezelfde wederom recht aan licht te brengen. [15]

Uit welke oorzaken die oude Geleerden zoveel moeite, arbeid en vlijt aan de kruiden en andere enkelvoudig dingen grondig te doorzoeken gelegd en aangewend hebben.

Omdat alle enkelvoudig gewas van God de Almachtige met kracht en werkingen dermate begaafd zijn zodat het ook onmogelijk is elke, wat en hoeveel het vermag of waartoe het nuttig is doorgrond mag worden, hoewel men zulks ogenschijnlijk aan een elke geringe strohalm kan waarnemen. Dan waar wil men er een vinden die op goede waarheid voldoende kan aanwijzen waartoe toch stro goed is, wat daaruit bereid wordt en hoe men het in alle dingen mag gebruiken? Zo nu dat geringste alzo hoog en tot menige zaken genuttigd wordt, wat vermogen dan andere hogere gewassen en planten die met grote moeite en arbeid opgebracht worden?

Die ouden hebben zich niet tevergeefs met de enkelvoudige dingen in de artsenij laten voldoen en niet veel van de tezamen gezette stukken willen gebruiken, daarom omdat met de tezamen gezette (of hoe men het noemen wil) de gecomponeerde stukken vaak vervalst worden en die dezelfde mengsels veel ongelijkheid toe dragen. De oorzaak is openbaar, dan ettelijke willen een recept stellen of soms uit andere boeken voorschrijven die van de enkelvoudige dingen erg weinig berichten, ja alzo zeer weinig zodat ze gewone netelkruiden niet weten te onderscheiden, hoe willen ze dan de kracht en werking van andere onbekende gewassen die wat tegengestelde eigenschap hebben ervaren hebben. Daarom (mijn mening) gebruikten de ouden niet onbillijk niet veel tezamen gezette stukken in de artsenij, ze zijn dan tevoren erg goed en grondig ervaren en toegelaten zoals namelijk die heerlijke compositie Mithridates die we nog in gebruik behouden. Daarna ook ettelijke mengsels Attali, de eerste koning van de Pergameen, wat Galenus zelfs betuigt. In summa, als een arts enkelvoudig ding tezamen wil mengen durft hij niet over het vierde getal te schreiden, zoals nog ettelijke composities hun namen behouden zoals Tyriaca Diatesseron en dergelijke. Maar met de enkelvoudige dingen heeft het een geheel ander gestalte, dan elke Simplex of gewas is van God en zijn dienares de natuur dermate gebenedijd en begaafd zodat het naar zijn aard en natuur genoegzaam krachtig is te helen, te sterken, smarten te stillen, te koelen, te verwarmen, te purgeren en te eten, behoeft niet dat men velerlei onder elkaar (zoals nu het gebruik, hoe de wereld het dan ook hebben wil) temperen laat. Oorzaak, elk gewas is, zoals voor gemeld en Avicenna zelf bekent tot artsenij hoog en meer dan voldoende begenadigd, behoeft niet vreemde hulp en bijstand. Ja, zoals gemelde Avicenna en Hierophylus verder schrijven hoe dat de enkelvoudig dingen in de artsenij zonder toedoen van vele vermengingen goed helpen en bestaan mogen. Maar de gecomponeerde stukken zonder de enkelvoudig op geen manier bestaan mogen. Daarom geheel dwaas in onze tijden gehandeld wordt, in dat, zo gauw [16] een nieuwe beginnende arts die wat een halve Syllogismum in quarto modo Frises morum heeft geleerd smeden, die wil op stond een recept voor elk gebrek en koorts stellen, daarin worden ongeveer 10 of 20 Simplicia gedwongen die hem niet half bekend zijn, ik zwijg dat hij de werking, kracht en eigenschap ervan zou ervaren hebben, zodat de zieke zijn gebreken er erg klein bericht van ontvangen. Met des te minder moet de patiënt zo’n nieuw doctor volgen en dat gestelde recept in de artsenij slikken die vele zieken tot groot nadeel rijken laat. Liever spreken ze (als men oorzaak vraagt) ik heb het alzo in mijn Avicenna en Valesco gelezen, zou ik wijzer zijn. Zulke genoemde artsen en recept lezers doen net zoals onze Roomse priesters die niet verder bidden of in de Heilige schriften durven lezen of studeren dan zoveel hun bidboek, dat brevier genoemd wordt, uitwijst. Zulke arts hulp en priester gebed zal de wereld hebben en diezelfde om geld duur betalen, dat is recht en verdiende loon, dat spreekwoord is recht; een nieuwe arts, een nieuw kerkhof nodig is.

Oorzaak waarom de kruidenkunst en enkelvoudig artsenij in onze tijden in afgang zijn gekomen.

Dat de kruidenkunst ettelijke jarenlang verachtelijk onder de bank in stof heeft gelegen zijn vele oorzaken. En de eerste is de langdurende tijd die alles verandert en de tegenwoordige dingen erg weinig acht zodat alzo met de tijd de bekendste en allergewoonste dingen onbekend worden en bij de nakomelingen erg in vergetelheid komen.

De andere oorzaak is (met verlof te zeggen) de overheid schuld die de scholen waarin men allerhande talen zoals Hebreeuws, Grieks en Latijn de jongen zal onderrichten in afgang hebben laten komen en omdat men de gemelde rechte grondige talen waaruit (gelijk als uit en schrijn) alle goede kunst en leer gevonden en geschapen worden zo vrijwel niet acht, ten achtergesteld en in plaats daarvan de onnuttige, zwetserige Sophisterei aangenomen en zoveel de grondige ware kunst der artsenij belangt uit vreemde onbekende Arabische boeken, met achterstelling der oude Grieken, in de hand genomen en daarmee hebben we ons zelfs en alle nakomelingen op dwaalstraat gevoerd zodat we zelf niet weten wat we geleerd of andere geleerd hebben. Dan het is bij de dag die niemand verloochenen kan dat we vaak uit opgenoemde Arabische boeken ettelijke kruidennamen voor ziektes en gebreken en daar tegenover ettelijke gebreken en ziektes voor artsenij en kruiden verstaan hebben zoals dat aan dag en uitvoeriger in de Erratis Medicorum daar gedaan mag worden. De schuld is aan ons, dan wij Duitsers als eerste en daarna andere naties met ons halen alle kunst en artsenij uit [17] Arabië, daarom dat in gemeld land veel kostbare lieflijke specerijen groeien, laten brengen, dezelfde onbekende dingen gapten we na, deden gelijk de apen, alles moest, het was kruid of artsenij, uit vreemde landen, zoals nog tegenwoordig, met zware kosten tot ons gevoerd worden.

Onder andere oorzaken is ook niet de geringste nadat onze doctors de zeer geleerden in alle universiteiten niets anders uit de medicijnen de studenten en scholieren voordragen dan alleen wat de onbekende Mesue en Arabische schrijver Avicenna gezet hebben wiens beider schrift we tot op deze dag nog niet geheel verstaan en toch niet des te minder hun lange recepten of tezamen gestelde mengsels van vele Arabische specerijen tot de Duitse zieken gebruiken en daarnaast alle andere gewone Duitse Simplicia of enkelvoudig artsenij die men tevoren uit de Grieken, zoals Dioscorides en Galenus weten zou, in de wind hebben geslagen en niet geacht. Boven dat hebben zich diegene zo doctor wilden zijn gescholden zich hoog geschaamd dat ze met zulke zo geringe slechte kruiden zouden omgaan. Dan als het wat de nood toedroeg dat man gewone landkruiden gebruiken moest bevalen die doctors zulke handel, als ging deze geringe zaak ze niets aan, hun koks van de apotheken die vaak zelf om de kruiden te onderscheiden net zo weinig als hun heren de doctors ervaren waren, daarom legden aangeroerde apothekers deze handel en kruidenkunst de worteldragers en landlopers op den hals of waar ze zigeuners mochten bereiken of temminste de oude vrouwen en wat ze allen zeiden of besloten van gewassen, het was gelijk de naam of werking, dat namen doctor en apotheker aan, die gaven ze alle geloof, het moest waar zijn, de zieke konden niet verder, vertrouwden zich de vermeende geleerden. Wat echter voor onraad door zulke onachtzaamheid ontstaan wil ik nu laten zitten. Gewis is dat de wereld nog alzo bedrogen wil zijn, daarom zal ze haar verdiende loon verwachten.

Durch wen, unnd was mittel die lang verhaltene Kreütter kunst, und Einfache Artznei widerumb angefangen auffzůgehn. (x.)

Der Allmechtig Gott unnd Vatter, der seine Våtterliche trew liebe und armen blóden Menschen die harτ nit kan erhalten, hat auþ mitleiden und erbarmung neben andern Himlischen gnaden und gaben, die war haffte alte gegründte Kreütter kunst unnd Artznei voτ wenig jaren widerumb lassen allgemechlich ans liecht kommen, das man nun mehτ (Gott hab lob) greiffen und sehen kan, wie das die Einfache gewåchs nit also gering, wie man etwan gemeint, sonder hoch und treffenlich (als voτ zeiten der Weiþ man Hierophylus gnůgsam angezeigt) beinahe zů allen pτesten krefftig erfaren seind woτden. Umb des willen ein jeder hochgelehτter zůr selben zeit ein Eigen Gewåchs für die handt name, probiert, unnd versůcht das sel [18] big auff das aller hóchst, zů den leibs gepτesten, und was er gründtlichs am selben Gewåchs befande, schτeib er fleissig auff zů einer Gedechtnus, Wie wir sehen, das Antonius Musa die Bethonien so hoch auþstreicht. (Antonius Musa. Apollonius. Themison. Homerus.) Der Apollonius nimpt das Centaurium für die handt, der Themison den Wegerich. Homerus nimpt für sich den Saffran. In Summa jeder (wie auch dτoben gemelt) hat sein besonders Kreütlin hoch gehalten, unnd sehτ vil darmit auþgericht. Jetzunder aber mŭssen auff xx.oder xxx.zů einem pτesten genommen werden, unnd hilfft doch etwan, wie man sicht, dem Krancken zůr erden.

So hat nun Gott widerumb beinahe in allen låndern von newen kreütter Artzet erweckt und auff bracht, welche die alte verlegene bŭcher Theophrasti, Nicandri, Dioscoτidis, und Galeni herfür sŭchen, (Die alten bůcher kommen wider an tag.) und die selbige jederman auff gemeine verstendige Spτachen fürtragen und auþlegen. Als nemlich die hochtreffenliche verstendige menner, Hermolaum Barbarum, Joannem Rüellinm Gallum, Manardum Ferτariensem, und Marcellum Vergilium den Floτentiner, (Her. Barbarus. Ioan. Ruellius. Manardus Ferrariensis. Marcellus Vergilius. Dioscorides.) haben alle zůsamen gethon, und den alten thewren Dioscoτidem van newen auþ der eschen herfür gezogen, und den selben recht Latinisch zů reden gelehτt und kandtbar gemacht. Uber das so hat Gott das Teütschlandt gleichfals mit allen Künsten reichlich versehen, welche alle zů erzelen, diþmals onnóttig. Aber so vil die Einfache Artznei der Kreütter belangt, hat Gott den frommen und gelehτten Ottonem Bτunfelsium nach dem fleissigen Hieronymo Bτaunschweig im Teütschen lande erweckt, welche die Kreütter zů beschreiben sich onderzogen. (Otho Brunfelsius.) Darnach die zween Coτdos, als Euricium, und seinem scharpffsinnigen Son Valerium selige, unnd nach den selben D. Lenhart Fuchsen, D. Johan. Lonicerum, D. Cůnradt Geþnerum von Zürich, (Otho Brunfelsius. Hieronymus Braunsch. Euricius Cordus. Valerius Cordus. Leonhardus Füchsius. Ioan. Lonicerus. Conradus Gesnerus. Hieronymus Bock.) und andere, welche alle sampt inn der Kreütter kunst und andern Einfachen dingen sich beslissen, und noch tåglich (darmit uns Teütschen etlicher massen auch gedienet werde) kein fleiþ noch arbeit sparen, wie ich dann selbs inn solchem handel allen fleiþ, mŭhe, und arbeit, zů jeder zeit, was ich selbs gesehen unnd erfaren, angewendet und hinfürter, so lang mir Gott hie das zeitlich leben gónnen will, Gemeinem nutz zů wolfart, kein arbeit sparen wil.

Es seind aber neben ob angezeigten Mennern auch andere, die Erd gewåchs zů beschreiben auff gestanden, vil Papyr verderbt, dann so man jr schreiben gründtlich besicht, unnd das selbig examineert, erfindt sichs klar das sie gar nichts besonders herfür bringen, sonder allein der obgemelten gelehτten arbeit und schτifft seüberlich auffgeklaubet, in ein bůch zůsamen geraffelt, und für eigenthumb auþgegossen haben. Solche leüt dτingt entweders der eigen nutz, oder gelt rhům, achten nit was sie anfiengen etwas zů gewinnen, wie das gemein Spτichwoτt laut.

Dulce lucrum ex re qualibet.

Helff was helffen mag,

Gůt gewinnen sŭþ ist nacht und tag.

Es seind eitel Schnocken, Bremen unnd Fliegen, welche nach anderer thierer blůt und schweiþ auþzůsaugen trachten, unnd so sie dasselb genůgsam gesoffen, verkauffen sie umb gelt mit newen Titül und namen fremb [19] (b) der leüt schweiþ und blůt, darzů hilfft jnen die feder, welche sie in dem theil ein wenig nach dem gemeinen Spτichwoτt zů spitzen, das also laut.

Vertestylum, & fecisti librum.

Zů Teütsch.

Wer die feder weiþ zů fŭren,

Das nit ein jeder kan spŭren.

Der flickt auþ frembder geschτift ein Bůch,

Macht ein new kleid von anderm tůch.

Warzů die gemalte Kreütter bŭcher nützlich, und wer die selben erstmals auff bτacht habe. (xj.)

Man halts darfür, und dringen auch die Geistliche leüt hoch darauff, unnd wóllen das die Bilder unnd das gemåls seien der Einfaltigen Leyen schrifft. (Leyen schrifft.) Das mŭssen wir gestehn, sonderlich wann die Cantzeln und Pτedigstŭl stummen werden, das sie von der waren Geschτifft nichts wissen, oder nichts wissen wóllen.

So dienen aber die gemalte Kreütter bŭcher endtlich dahin, wann man die natürliche Gewåchs nit alle mal wie sie auffwachsen, bei handt hat, od die selben nit allmal frisch bekommen kan, als dann dienen uns die Rechte Contrafeite gemalte bŭcher der Gewåchs vast wol, darauþ mag man sich wol in vilen erkundigen. (Nutz der gemalten kreütter bŭcher.) Wer aber eigen Gårten und Gårtner haben kan, der mag vil und mancherlei Gewåchs pflantzen und auffbτingen, gleich wie voτ zeitten Antonius Castoτ zů Rom gethon, (Antonius Castor.) als dann bedóτfft man der gemalten bŭcher nit so hoch, Es weren dann gar frembde Gewåchs, so man nit allenthalben frisch grŭn haben kóndt, oder die sich in unseren Landen, luffts halben, nit wolten zemen und gewehnen lassen, als dann weren aber mals die rechte gemalte Bŭcher vast nutz und dienstlich. Es ist aber auch meins erachtens die rechte Malerei kunst umb viler ursach willen keins wegs zů verwerffen, darumb haben die alten Weisen Griechen, jre jungen in der ersten, so bald die anfiengen zů studieren, das malen neben dem Studio, auff das sie alle Geschichten und anders also frisch lebendiger gedechtnuþ móchten behalten, lernen lassen. (Malerei kunst.)

Die ersten gemalten Kreütter bŭcher soll Evax der Arabier Kónig dem keiser Neroni gehn Rom zů einer sonderlichen verehτung haben zůgeschickt. Sonst seind der alten sehτ vil, welche die Kreütter haben lassen abreissen und malen, als der Dionysus, der Cratevas, der Methrodorus, und andere berůmpte Menner. (Einer Kónig in Arabia. Dionysus. Cratevas. Methrodorus. Michaël Ysengrien, Christian Egenolph.)

Zů unseren zeitten hat der Erbar fürneme H. Michael Ysengrŭn zů Basel das lob, dann er die gewåchs mit sonderm fleiþ herτlich und wol abzůreissen und in den dτuck zů bτingen verschafft hat. Der gleichen herτ Chτistian Egenolph zů Franckfurt ist inn dem theil seins lobs wol würdig, da [20] rumb das er kein kosten noch arbeit, an die Einfache ding zů keren underlassen, wie jetz gemelter beder Herτen Bŭcher genůgsam beweisen und anzeigen. Aber zů disem unserem Gewåchs bůch haben wir ein Jungen Knaben, David Kandel (David Kandel.) genant, eines Burgers Sune zů Straþburg zů uns gehn Hoτnbach, durch Herτn Wendel Rihel den Bůchdruckern erfoτdert, der selbig Jung David hat alle Kreütter, Stauden, Hecken unnd Beum, wie ich jhm die selben fürgelegt, auffs aller Einfaltigest, schlechst, und doch Warhafftigst, nichts darzů, noch darvon gethon, sonder wie ein jedes Gewåchs an jm selber war, mit der Federn seüberlich abgerissen.

Dieweil dan gemelter David in dem theil so fleissig, unnd das Malen on alle Meister, wie das vil leüth zů Straþburg wissen, von jhm selbs gelernet, unnd das selbig von tag zů tag der massen begriffen, das er bei gŭtten Gesellen und Meistern, seiner Kunst halben wol bestehn, und seine lücken vertretten kan, hab ich seiner inn disem ort auch wóllen im besten gedencken.

Was aber für Onkosten, Mŭhe und Arbeit, Soτg unnd anders auffs Malen oder abreissen, Schneiden, foτmen, dτucken, und anders gelauffen, ist der Ernhafft Herτ Wendel Rihel Bůchdτucker zů Straþburg, (R. Wendel Rihel.) mein günstiger Herτ und Freündt wol gewar woτden. Unnd demnach er hierinn dem Gemeinem nutz trewlich fürgestanden, ist er seines gebŭrlichen Lobs wol werdt. Voτ zeitten ward der Groþ Alexander hoch geprisen, (Alexander Magnus.) das er ein grosse anzal gelts seinem Zuchtmeister Aristoteli, allerhandt wilde Thier in den Wålden und Wildtnussen zů fangen unnd zů beschreiben zůschicktet. Jetzunder aber ligen solche Künst und der gleichen, armůt halben in Spittal und Kercker gefangen, niemands ist under so vilen gewaltigen reichen, der sich diser natürlichen nützlichen künsten móge annemen. Doch ist mir kundt gethon, das sich gedachter arbeit der Hochgeleτt fleissig Herτ Cůnrad Geþner von Zürich mein günstiger lieber Herτ und Freünd sol undernommen haben. Gott wólle jm seligen beistandt und gnade darzů verleihen. (Conradus Geþnerus.)

Door wie en welk middel die lang terug gehouden kruidenkunst en enkelvoudig artsenij wederom aangevangen aangaat.

De Almachtige God en Vader die zijn Vaderlijke trouwe liefde om arme bange mensen die zich niet kunnen behouden heeft uit medelijden en erbarmen naast andere Hemelse genaden en gaven de ware echte oude gegronde kruidenkunst en artsenij voor weinig jaren wederom laten algemeen aan het licht laten komen zodat men nu meer (God heeft lof) grijpen en zien kan wat dat enkelvoudig gewas niet alzo gering, zoals men wat meent, maar hoog en voortreffelijk (zoals lang geleden de wijze man Hierophylus genoegzaam aantekent) bijna tot alle gebreken krachtig ervaren zijn geworden. Daarom elke zeer geleerde in dezelfde tijd een eigen gewas in de hand namen, probeerde en onderzocht die [18] op het allerhoogste tot de lijf gebreken en wat hij grondig aan hetzelfde gewas bevond schreef hij vlijtig op tot een gedachtenis. Zoals we zien dat Antonius Musa de betonie zo goed beschrijft. De Apollonius nam dat Centaurium in de hand, de Themison de weegbree. Homerus nam voor zich de saffraan. In summa, elk (zoals ook boven gemeld) heeft zijn bijzonder kruidje hooggehouden en zeer veel daarmee uitgericht. Nu echter moeten op 20 of 30 tot een gebrek genomen werden en helpt toch wat, zoals men ziet, de zieke ter aarde.

Zo heeft nu God wederom bijna in alle landen opnieuw een kruidenarts opgewekt en opgebracht die de oude verkreukelde boeken van Theophrastus, Nicander, Dioscorides en Galenus weer opzoeken en diezelfde iedereen op gewone verstandige taal voordraagt en uitlegt. Zoals namelijk de hoog voortreffelijke verstandige mannen Hermolaum Barbarum, Joannem Ruellius, Gallum, Manardum Ferrariensis en Marcellum Vergilius uit Florence hebben alle tezamen gedaan en de oude (dure) trouwe Dioscorides opnieuw uit de as naar voren getrokken en dezelfde recht Latijn te spreken geleerd en bekend gemaakt. Boven dat zo heeft God dat Duitsland gelijk met alle kunsten rijkelijk voorzien en om die allen te verhalen deze keer niet nodig is. Maar zoveel de enkelvoudig artsenij van de kruiden belangt heeft God de vrome en geleerde Otto Brunfels na de vlijtige Hieronymus Braunschweig in het Duitse land opgewekt die om de kruiden te beschrijven zich ondernamen. Daarna die twee Cordus, als Euricius en zijn scherpzinnige zoon Valerius zalig en na dezelfde D. Leonhart Fuchsius, D. Johan. Lonicerus, D. Conradt Gessner van Zürich en andere die alle samen in de kruidkunst en andere enkelvoudige dingen zich beslissen en nog dagelijks (waarmee ons Duitsers ettelijke maten ook gediend worden) geen vlijt nog arbeid sparen wie ik dan zelf in zulke handel alle vlijt, moeite en arbeid in elke tijd, wat ik zelf gezien en ervaren, aangewend en zo verder, zo lang me God hier dat tijdelijke leven gunnen wil, gewone nut tot welvaart geen arbeid sparen wil.

Er zijn echter naast boven aangezegde mannen ook andere die aardgewassen beschrijven opgestaan zijn en veel papier bedorven hebben, dan zo men hun schrijven grondig beziet en dat examineert bevindt zich duidelijke dat ze vrijwel niets bijzonder naar voren brengen, maar alleen van de opgenoemde geleerden hun arbeid en schrift zuiver overgeschreven en in een boek tezamen geraffeld en voor eigendom uitgegeven hebben. Zulke mensen dringt of hun eigen nut of geld roem, achten niet wat ze aanvangen wat te winnen zoals dat algemene spreekwoord luidt.

Dulce lucrum ex re qualibet.

Help wat helpen mag,

Goed gewinnen zoet is nacht en dag.

Het zijn enkel vliegen, wespen, paardenvliegen en vliegen die bij andere hun bloed en zweet uitzuigen proberen en zo ze daarvan voldoende hebben gezopen verkopen ze om geld met nieuwe titel en naam de vreemde [19] mensen hun zweet en bloed, daartoe helpt hen de veer die ze een deel een weinig naar het algemene spreekwoord toespitsen dat alzo luidt.

Vertestylum, & fecisti librum.

In Duits.

Wie de veer weet te voeren,

Zodat niet iedereen het kan bespeuren.

Die flikt uit vreemde geschrift een boek,

Maakt een nieuw kleed van andere doek.

Waartoe die getekende kruidenboeken nuttig en wie die de eerste keer opgebracht heeft.

Men houdt het daarvoor en dringen ook de geestelijke mensen erg daarop aan en willen dat de beelden en de afbeeldingen zijn van de enkelvoudig leien schrift. Dat moeten we verstaan, vooral wanneer de kansel en preekstoel stom worden dat ze van de ware schriften niets weten of niets weten willen.

Zo dienen echter die getekende kruidenboeken eindelijk daartoe als men de natuurlijke gewassen niet allemaal zoals ze opgroeien bij de hand heeft of dezelfde niet allemaal fris bekomen kan, dan dienen ons die rechte geschilderde getekende boeken van de gewassen vast goed, daarin mag men zich goed in velen verdiepen. Wie echter een eigen tuin en tuinman hebben kan die mag veel en menigerlei gewas planten en opbrengen, gelijk zoals voor tijden Antonius Castor te Rome gedaan heeft, dan heeft men de getekende boeken niet zo hoognodig. Het moeten dan erg vreemde gewassen zijn zo men niet overal fris groen hebben kan of die zich in onze landen, vanwege de lucht, niet willen temmen en wennen laten, als dan zijn echter weer de rechte getekende boeken vast nuttig en dienstig. Het is echter ook mijn mening dat de echte schilderkunst vanwege velerlei oorzaken helemaal niet te verwerpen is, daarom hebben de oude wijze Grieken hun jongen in het begin, zo gauw ze aanvingen te studeren dat tekenen naast de studio zodat ze alle geschiedenissen en anders alzo fris levendige gedachtenis mochten behouden, leren laten.

De eerste getekende kruidenboeken zou Evax, de Arabier, koning de keizer Nero te Rome als een bijzonder verering hebben toegezonden. Verder zijn er van de ouden zeer veel welke de kruiden hebben laten afbeelden en tekenen zoals Dionysus, Cratevas, Methrodorus en andere beroemde mannen.

In onze tijden heeft de eerbare voorname H. Michael Ysengrŭn te Bazel die lof, dan hij heeft het gewas met bijzondere vlijt heerlijk en goed afgebeeld en in druk gebracht geschapen. Dergelijks heer Christian Egenolph te Franckfurt is in het deel zijn lof wel waard, [20] daarom dat hij geen kosten, nog arbeid aan de enkelvoudig dingen te keren gelaten heeft, welke nu gemelde beide heren boeken voldoende bewijzen en aanwijzen.

Maar tot deze ons gewas boek hebben we een jonge knaap, David Kandel genaamd, een burgers zoon te Straatsburg, naar ons bij Hornbach, door heer Wendel Rihel de boekdrukker aanbevolen, diezelfde jonge David heeft alle kruiden, struiken, hagen en bomen, zoals ik ze hem voorlegde op allereenvoudigste rechte en waarheidsgetrouw, niets erbij, nog iets ervan weg gelaten, maar zoals elk gewas van zichzelf was met de veer zuiver afgebeeld.

Omdat dan gemelde David in dat deel zo vlijtig en dat schilderen zonder alle meesters, zoals dat veel mensen te Straatsburg weten, van hem zelf geleerd heeft en datzelfde van dag tot dag dermate begrepen zodat hij bij zijn goede gezellen en meesters vanwege zijn kunst goed bestaat en zijn leemte goed vertreden kan heb ik hem in deze plaats ook in het beste willen gedenken.

Wat echter voor onkosten, moeite en arbeid, zorg en anders op schilderen of aftekenen, snijden, vormen, drukken en anders gelopen is de eerbare heer Wendel Rihel, boekdrukker te Straatsburg, mijn gunstige heer en vriend wel gewaarworden. En daarna hij hierin de gewone nut trouw voorgestaan heeft is hij zijn behoorlijke lof wel waard. Voor tijden werd de grote Alexander hoog geprezen dat hij een groot aantal geld aan zijn leermeester Aristoteles om allerhande wilde dieren in de wouden en wildernissen te vangen en te beschrijven toestuurde. Nu echter liggen zulke kunst en dergelijke, vanwege de armoede, in hospitaal en kerker gevangen, niemand is eronder zo vele geweldige rijken die zich deze natuurlijke nuttige kunsten mag aannemen. Toch is me bekend gemaakt dat zich gedachte arbeid de zeer geleerde vlijtige heer Conrad Gessner van Zürich mijn gunstiger lieve heer en vriend zou ondernomen hebben. God wil hem zalige bijstand en genade daartoe verlenen.

Conradus Gesnerus.

Von der Kreütter auffwachsung. (xij.)

Wann und wie, auch wa oder an welchem oτten die Kreütter wachsen, unnd jedes Gewåchs zam oder wild zů finden sei, des gleichen wann man jedes colligieren, samlen und behalten sol, ist hin unnd wider in disem Kreütterbůch, sampt eines jeden Krafft und Würckung Jnnerlich oder Eüsserlich, es sei zůr Speiþ oder zůr Artznei, zů geniessen, weutleüffig und genůgsam beschriben, das wir jetzundt, als onnóttig diþ oτts berůhen lassen.

Was mich disz Kreütter unnd Gewåchs bůch zů oτdnen, und ins Teütsch zů stellen erstmals verursacht hat. (xiij.)

Der Hochgelehτt D. Otto von Brunnenfelþ (Otho Brunfelsius.) seliger, als er von etlichen leütten mein Kreütter fart, und angewendte arbeit an die Gewåchs (b ij) [21] erfaren, hat er sich zů fůþ erhaben, und von Straþburg an biþ gen Hoτnbach in dz rauhe Waþgaw verfügt, und meine Vilfaltige arbeitselige Colligierung viler Gewåchs, sampt der selben auffschreibung in Gårten unnd Schτifften ersehen, ist er daraffter mir ståts, sampt andern mit vilen schτifften, so ich noch hinder mir habe, hefftig angelegen, ich soll doch das groþ mŭhselig Werck in ein Oτdnung stellen, und erstmals dem Teütschen Vatterland darmit dienen. Unnd wiewol ich mich solches Handels zů vil gering achtet, und das mit gůtten ehτen hette mógen abschlagen, haben doch meine entschuldigung niergends platz mógen finden. Můst also uber meinen willen nach grosser mŭhe unnd arbeit, noch gróssere uber mich nemen. Eins theils in die fahτ begeben, und andertheils Ehτlichen leütten zů gefallen willfaren.

Wa nun dise mein Arbeit und angewendter Fleiþ Gemeinem nutz und dem Vatterlandt Teütscher Nation (wie ich hoff) etlicher massen zů gůttem gereickt, oder noch zů wolfart reichen wolt, wer mir fast lieb, und der hóchsten freüd eine.

Zům anderen haben auch die Ongleichheit der alten Kreütter bŭcher, darinn vil jrτthumbs erfunden, diþ mein angefangen Werck zů volnfŭren auch verursacht. Die mångel aber der selben jetzunder zů erzelen, gantz onnóttig, doch Summarie darvon zů reden, so halten ernente alte Kreütterbŭcher an den rechten namen der kreütter, an den namen der kranckheiten unnd Presten, an der Beschreibung der Krafft unnd Würckung sehr vil mangels in sich. Dardurch dann vil auf den Irτwege gefürt, und zů grossem schaden kommen sein. (Alte Kreüterbŭcher.)

Zů dem haben mich vil der armen, so ståts mit bitt angelegen, ich wólle doch Gott zů ehren, und dem armen gemeinem hauffen zů dienst und wolfart, die empfangene gaben, nicht allein für mich selbs behalten, ans liecht lassen kommen, mit grossem flóhen uberwunden und gedτungen. Dise jetzt ernente uτsachen haben die feder an die handt zůnemen, mich dermassen bewegt und verursacht, das ich keins wegs gedachter arbeit mich hab gewiþt zů erwehτen. Der Herτ im Himmel, der alles in allem würcket, verleihe zů seinem eigenen werck Gnad und Beistandt. Amen. (Bitt der armen.)

Was fürnemlich in disem Kreütter bůch beschτiben und gehandelt würt. (xiiij.)

Inn disem Bůch werden die Einfache erd Gewåchs, Simplicia genant, so vil der selben im Teütschen land (Teütsche Gewåchs.) mir zů handen gestossen, als nemlich Kreütter, Stengel, Wurtzel, Blůmen, Samen, Frücht, Obs zam und wild, des gleichen alle Fruchtbare und Onfruchtbare Stauden, Hecken und Beüme, so vil mir zů bekommen móglich, auffs aller fleissigst, wie, wa, und wann sie wachsen, sampt jren gegründten namen beschriben und gehandelt. Zům anderen hab ich ein jedes seiner art nach mit sonderem fleiþ wóllen anzeigen, unnd für die augen stellen, wann es im jar am besten zů finden und auff zů pflantzen, auch was ein jedes für erden oder Grundt [22] gewonet sei, haben wóllen. Zům dτitten ist nit underlassen, wie ein jedes zů Teutsch heisse, und darneben, umb viler ursach willen, der gegründten Latinischen, Griechischen, Arabischen, unnd anderer Onbekanter namen nit verschwigen. Zům letsten hab ich auch eins jeden Gewåchs Natur Qualitet und Eigentschafft, sampt jrer Krafft unnd Würckung, wie das selbig zůr Artznei in Leib oder auch Ausserhalb zů geniessen, auþ den hochgeleerten Galeno, Dioscoride, Theophrasto, und fürnemlich was ich selbs auþ langer Erfarung erkundiget, auffs Einfaltigst, Treulichst und Kürtzest ordenlicher weiþ beschriben unnd an tag gegeben.

Und ist solche Arbeit in dτei Theil oder Bŭcher verfaþt. (Dτei bůcher diser Arbeit. Dz erst bůch.) Jm Ersten Bůch werden fürnemlich alle gemeine Wilde unnd Zame Kreütter unnd wurtzel, auch vil mancherlei Blůmen geschlecht, darzů die garten kreüter, Wolriechende Specerei, so zůr Kuchen und artznei dienstlich, beschτiben, alles underschiedlich gehandelt. Jm andern bůch hab ich mit dem Klee Kreüttern, sampt jrer Gτaþ verwandten zůschaffen. Und als dann die Kuchen samen, Legumina genant, darnach die acker frucht, als Weissen, Speltz, Koτn, Habern, sampt jren vicijs od unkreüttern, sie wachsen gleich in Ackern, Wiesen, Lachen oder Sümpffen, als Schwertel, Ried, Seeblůmen, Schaffthew, unnd dergleichen an die handt genommen. Auff solchs seind zů uns kommen die Kochkreütter, das Gemŭþ, vil Růben geschlecht, allerhand zam und wilde Zwibel, darnach die Kriechende, Flechtende Gewåchs, alles was sich in wachsen hefftet und anbindet. Nach den selben allen, stachelechte dornechte ding, als Kletten, Disteln, und weitter etliche gekrónte blůmen Gewåchs, so im ersten bůch versaumpt, als den Attich, den Ammi, sampt vilen anderen, so newlich als Gest ins Teütsch land ankommen, für mich genommen. Jm dτitten bůch (Dz dτitt bůch.) werden vast alle Teütsche Stauden, Hecken, Doτn, fruchtbare und unfruchtbare Beüm, auch das zame unnd wilde Obs, so vil mir zůsehen hat mógen zů theil werden, oτdenlich beschτiben. Und hab in gedachten bŭchern gemeinlich disen Pτoceþ und Oτdnung gehalten, (Pτoces dises Bůchs.) Nemlich das ich alle Gewåchs, so einander verwandt unnd zůgeton, oder sonst einander etwas ånlich seind und verglichen, zůsamen, doch underschiedlich gesetzt. Und den voτigen alten Bτauch oder Oτdnung mit dem A. B. C. wie das inn den alten Kreütter bŭchern zů ersehen, hindan gestelt. Dann die Gewåchs nach dem A. B. C. in Schτifften zů handlen, gar ein grosse ungleicheit unnd jrτung geberen. Dann jetzund můþ man ein Kraut, bald darnach ein Stauden oder Baume, dem A. B. C. nach, für die hand nemen. Wie kan man die Gewåchs, so offt einander nahe verwandt, wann sie in eim frembde Unoτdnung dem A. B. C. nach gestelt, recht gründtlich und eigentlich lernen erkennen, underscheiden, oder wol wissen ausser einander zůlesen. Es hat sonst die Gewåchs nach dem A. B. C. zů beschτeiben, gar ein schlechten wege, uτsach wz sich für Gewåchs zů tragen, oder an die handt stossen, finden allmal jre óτter und Bůchstaben, dahin sie leichtlich und mit kleiner arbeit mógen verzeichnet werden, welchs in disem unserm fürgenommen Pτoceþ gar nit sein kan, darumb haben wir uns in dem theil auch kein arbeit lassen befielen, sonder dem Gemeinen nutz zům besten damit wóllen dienen und willfaren. (b.iij) [23]

Was mir für soτg, angst, mŭhe unnd arbeit, disen Herbarium zŭ stellen, fürgefallen. Auch warumb die Nessel Kreütter hierinn den Ersten anfang nemen. (xv.)

Etliche der Kreütter meister klagen sich inn jrem Schτeiben seer hoch, wie sie mit grossem kosten, mit fleiþ und arbeit jre Kreütter nach ordnung des A. B. C. haben in hochen Bergen, in Wildnussen, in Wålden, und in Tålern mŭssen süchen, und bestellen lassen, jetzunder in dise, dann in andere Landtschafft nach den Gewåchsen mit unkosten geschτiben. Auch etwan die berg und tal selbs auff und ab gekrochen, die Gewåchs in unwetter gesůcht, vil und mancherlei fahτ (wie sie melden) darüber mŭssen gewarten unnd erfaren. Das gestehe ich gern, unnd ist nit one, wer solche Arbeit ubersich nimpt, můþ sich dessen und dergleichen vil verwegen, und gewarten.

Ich wil aber diþmals meine eigene gefahτ, als angst, soτg, grosse arbeit, hunger, durst, frost, hitz, schτecken, lange soτgliche reiþ hin unnd wider, durch vil onwege des Teütschen lands, als inn Wålden, Bergen, Tålern unnd Ebenen feldern lassen berhůen, dann was haben andere leüt darmit zů thůn: Der Luft und Gemeiner nutz haben mich solches alles zů dulden, dahin verursacht. Will nun fürter anzeigen warumb die Nesselen in meinem Kreütter bůch den ersten platz haben eingenommen.

Es ist zwar meniglich wol bewüþt, das Bτennend Nesseln under allen Gewåschen die zarteste reineste Kreütter seind, dann sie lassen sich nit zů allerhandt onrat, wie andere Kreütter, gebτauchen, seind vor dem gemeinem hauffen, wann sie jr Notturfft wollen auþrichten, gantz unnd gar versichert, und ob schon gedachte bτennende Nessel etwan, wie jeder weilen geschehen mag, von den hunden und anderem onvernünfftigen vihe verontreiniget, und hinder den zeünen, da jr liebste wonung ist, befleckt oder besudelt werden, so geschicht es doch onwissend und auþ onverstant, das sich gleich wol die edele Nesseln leiden mŭssen, aber bald werden sie vom Regen oder Himmel taw heraber, das jnen in dem theil solcher onflat auch nit schaden kan, geweschen und geseübert, darumb sie dann billich für die reinste und seüberste Kreütter, so den menschen fürkommen, gehalten werden. (Nessel, zarte Kreütter.)

Die ander uτsach ist auch dise, unsere Doctoτes unnd Apotecker schemen sich, ein solch gemein Kraut hinder den zeünen zů holen, und in jre Recept oder Apotecken zůsetzen, (Nessel sein bei vilen Artznen veracht.) dieweil dann gedachte Nessel bede in der Kuchen und Artznei jr gewaltige empfindtliche Würckung beweisen, wie wir dann solchs in der Würckung und Krafft der Nesseln hóτen werden, hab ich sie auch ein mal herfür gezogen, und jnen den ersten platz in disem Bůch, dar mit sie widerumb in kundtschafft kommen, wóllen eingeben. Ich hab auch gemelter Nessel bletter in meinem Signet, (Nessel bletter des Bocks zeichen.) dieweil meine Voτeltern in jren Signeten und Zeichen alwegen gebτaucht, fürter wóllen ehτen und behalten, darumb sollen die liebe reine Bτennende Nessel im Apτillen, wann sie noch zart und jung herfür schlieffen, meine Kuchen besůchen, und so sie auffwachsen und månnlicher werden, in der Artznei und meiner Apotecken jren gebŭrlichen platz finden, und einbehalten. [24]

S O J S T nun Genediger lieber Herτ an E. G. mein gantz underthenigste bitt E. G. wóllen diþ Bůch, mit allerhandt Teütschen Gewåchsen erfült, genediglichen von mir annemen, Jren Gnaden den Schreiber dises bůchs in gnaden lassen befolhen sein. Darneben, so vil müglich, alle sturmwinde, so etwan einher wåhen móchten, unnd den gůtten Gewåchsen gern schaden zů fugen wolten, ableinen. Auch den bósen wilden Thieren, die allzeit den herτlichen Gewåchsen schaden zů zůfŭgen sich nit saumen kein zůgang gestatten, sie abhalten, und mit hunden als den starcken schaffrüden, damit unsere Gårten und Gewåchs onbeschedigt bleiben, verhetzen, und in den grossen wilden walt Warτenhalt (Warrenhalt ein groþ Gewålde.) jagen und verspóτren. Kriechen dann schon andere gemeine Thierlin, als Hasen, Küniglin, Ketzlin, Füchslin, und andere beseits her, oder dτingen durch des Gartens zaun, so mógen sie doch nit mehτ dann so vil sie mit den zeenen niessen, und im bauch ertragen mógen, mit sich hinauþ schleiffen. Aber den Schnecken, Meüsen, Froschen und Rauppen, sampt den Omeissen unnd Fledermeüsen, und was dergleichen schådlicher Thierlin mehτ seind, wóllen wir sonst besondere Meister unnd Auffseher bestellen, gůtter hoffnung, wir werden uns ein mal, sampt disen unsern Gewåchsen, die uns sawr ankommen vor den Feinden erτetten und beschirmen.

Und demmach ich disen grossen Garten baw mit seinen Gewåchsen und Zůgehóτe, inn die harτe zů bewaren, mich zů schwach erkenne, So hab ich damit der Gart nit etwan von Sewen zerwŭlet, oder sonst vom ungethier zertretten, verherget oder verwŭstet werde, dem selben unnd mir zů gůt, ein besonderen Patron und Hŭtter wóllen erwólen und bestellen.

Dieweil dann E. G. on das für mich solche soτg tragen, deren ich mich zů den aller besten Freünden solt billich in meinem anfechten versechen haben, nit geschehen. Wie kan ich dann mir und meinem Gewåchs garten hinfürter ein treweren gewisseren Patron, dann eben E.G. erkiesenn. Dann da ich noch in den aller gτósten ungesellen menschlicher anfechtung stack, auch da ich armůt unnd grosser schwachheit halben beinahe versuncken ware, auch keins Erτetters oder Helffers auff erden mich getrósten kundt, da haben E. G. (wiewol ferτ von mir wonende) meine anfechten vernommen, und also bald neben jren grossen vilfaltigen Lands geschefften, neben der lands Regierung, und den grossen kostlichen vilen bewen, als der schónen Malmŭlen, der Fischweiher, der newen Schåffereien, unnd das hauþ Bocherbachs, auch das kŭlen holdseligen spτingenden Bτunnens zů Sarbτucken, unnd der aller schónsten gewaltigsten, Keiserlichen steinen bτucken, uber den lieblichen wasserstrom die Sar genant, mit welchen sie hefftig stetz on underlaþ beladen und jren G. damit ein ewigwerende gedechtnuþ auffgericht haben, nit desto weniger meiner unnd der meinen gnediglichen angenommen, auþ meinem anfechten gleich als auþ der tieffen Hellen gezogen, und in jr G. behausung gen Sarbτucken lassen fŭren, under unnd uber in allen dingen gnediglich mitgetheilt, gegen mir der massen beweiset, als weren E. E. der aller nehisten meiner verwandten gesipten freünd einer, das ick wol sagen kan E. G. haben sich meiner (gleich wie der fromm Samariter des verwundten) zům aller hóchsten angenommen, meiner wol gepflegt, unnd trewlich pflegen lassen. Ich geschweig der grossen trewen so E. G. (b iiij) [25] liebste Gemahel, fraw Apollonia an mir unnd den meinen beweiset, unnd noch tåglich erzeiget, welchs ich unnd alle meine verwandte umb bede Jre gnaden nimmer mehr wissen zů verdienen, ich můþ allein solche empfangene gnedige wolthat mit dankbaren worten rhŭmen, und offentlich in der welt lassen erschallen und erklingen, damit ich aber jetzund für empfangene wolthat, etwas zů einer gedechtnuþ verlasse, Thů ich wie andere arme leüth, so grosse gaben zů verschencken nicht haben, můssens mit geringeren auþrichten, wie Cato sagt. Umb des willen Gnediger Herτ, so ubergebe und stelle E. G. ich diþ newe Gewåchs bůch Eigenthumlich, wie es jetzund ist, gantz und gar zů ewigen zeitten und gedechtnuþ, Ires gefallens damit zů schalten und zů walten, zů jren hånden. Darbei gar undertheniglich bittende, sie wóllens also in gnaden vom mir annemmen, auch mich sampt disem Kreütter bůch hinfürter, wie allwegen in mitler gnaden lassen befolhen sein. Darneben will ich den Allmechtigen Gott trewlich anrŭffen und bitten, das er E. G. auch der selben liebste gemahel Fraw Apolloniam, sampt beder jrer gnaden gantzer Freündschafft, Rhåt, Hoffgesindt und Landtschafft, in frischer unnd langwiriger, gesunder, fridlicher, frólicher Regierung lang zeit erhalten und bewaren. Amen. Datum Sarbτucken Mitwochs den vierdten febτuarij. Anno Lj.

E. Gnaden

Undertheniger

Dienstwilliger

Hieronymus Bock. [26]

Van de kruiden groei.

Wanneer en hoe, ook waar of aan welke oorden de kruiden groeien en elke gewas tam of wild te vinden is, desgelijks als men elke colligieren, verzamelen en behouden zal is hier en daar in dit kruidenboek samen met elk zijn kracht en werking, innerlijk of uiterlijk, hetzij tot spijs of tot artsenij te genieten, uitvoerig en voldoende beschreven wat we nu als onnodig op deze plaats rusten laten.

Wat me deze kruiden en gewas in boek te ordenen en in Duits te stellen de eerste keer veroorzaakt heeft.

De zeer geleerde D. Otto von Brunfels zalig, toen hij van ettelijke mensen mijn kruiden vaart en aangewende arbeid aan de gewassen [21] ervaren had heeft hij zich te voet begeven en van Straatsburg aan tot Hornbach in dat rauwe Waszgaw vervoegd en mijn veelomvattende arbeid vergende verzameling van vele gewassen samen met hun opschrijven van de tuinen en schriften herzien en is hij me daarna steeds, samen met vele andere geschriften die ik nog zo achter me heb, heftig achtervolgt, ik zou dat grote moeizame werk in een orde stellen en de eerste keer het Duitse vaderland daarmee dienen. En hoewel ik me tot zulke handel veel te gering achtte en dat met goede eer heb mogen afslaan hebben toch mijn verontschuldigingen nergens plaats mogen vinden. Moest alzo boven mijn wil na grote moeite en arbeid nog grotere op me nemen. Een deel in de vaart begeven en andere deels om eerlijke mensen te bevallen goed doen.

Toen nu deze mijn arbeid en aangewende vlijt algemene nut en het vaderland van de Duitse Natie (wat ik hoop) ettelijke maten tot het goede bereikt of nog tot welvaart rijken zal is me erg lief en een van de hoogste vreugde.

Boven dat hebben ook andere de ongelijkheid van de oude kruidenboeken, waarin veel verwarring gevonden wordt, dit mijn aangevangen werk te volvoeren ook veroorzaakt. De mangel echter ervan nu te verhalen is geheel onnodig, doch samengevat daarvan te zeggen zo houden genoemde oude kruidenboeken aan de rechte namen der kruiden, aan de namen der ziektes en gebreken, aan de beschrijving van de kracht en werking zeer veel mangels in zich. Daardoor er dan veel op een dwaalweg gevoerd en tot grote schaden gekomen zijn.

Ook zo hebben me veel van de armen me zo steeds met bidden bewerkt, ik wil toch om God te eren en de armen gewone hoop tot dienst en welvaart de ontvangen gaven niet alleen voor mezelf behouden en aan het licht laten komen met grote vlagen overwonnen en gedrongen. Deze net genoemde oorzaken hebben me de veer aan de hand laten nemen en me dermate bewogen en veroorzaakt dat ik op geen manier gedachte arbeid me had gewist te verweren. De Heer in Hemel waar alles in werkt verleent tot zijn eigen werk genade en bijstand. Amen.

Wat voornamelijk in dit kruidboek beschreven en behandeld wordt.

In dit boek worden de enkelvoudig aardgewassen, Simplicia genoemd, zoveel daarvan in het Duitse land me te handen gestoten worden zoals namelijk kruiden, stengels, wortels, bloemen, zaden, vrucht, ooft tam en wild, desgelijks alle vruchtbare en onvruchtbare struiken, hagen en bomen, zoveel me te bekomen mogelijk, op aller vlijtigst, hoe, waar en wanneer ze groeien, samen met hun gegronde namen beschreven en gehandeld. Boven anderen heb ik elk naar zijn aard met bijzondere vlijt willen aanwijzen en voor de ogen stellen wanneer het in jaar het beste te vinden en te planten is, ook wat elk voor aarde of grond [22] gewoon is en hebben wil. Als derde is niets nagelaten hoe elk op zijn Duits heet en daarnaast, vanwege vele oorzaken, de gegronde Latijnse, Griekse, Arabische en andere onbekende namen niet verzwegen. Als laatste heb ik ook elk gewas de natuur, kwaliteit en eigenschap, samen met hun kracht en werking, hoe dat dezelfde in de artsenij in lijf of ook aan de buitenkant te genieten uit de zeer geleerde Galenus, Dioscorides, Theophrastus en voornamelijk wat ik zelf uit lange ervaring verkondig op zijn eenvoudigst, trouwste en kortste op ordelijke wijze beschreven en aan licht gegeven.

En is zulke arbeid in drie delen of boeken samengesteld. In het eerste boek worden voornamelijk alle gewone wilde en tamme kruiden en wortels, ook veel en menigerlei bloemen geslacht, daartoe de tuin kruiden, welriekende specerijen, zo voor keuken en artsenij dienstig, beschreven en alles apart behandeld. In het andere boek heb ik met de klaverkruiden, samen met de gras verwanten te maken. En dan de keuken zaden, Legumina genoemd, daarna de akkervrucht zoals tarwe, spelt, koren en haver, samen met hun vicijs of onkruiden, ze groeien gelijk in akkers, weiden, poelen of moerassen zoals Iris, riet, waterlelies, schaafstro en dergelijke aan de hand genomen. Na zulks zijn tot ons gekomen de kookkruiden, de groentes, veel rapen geslacht, allerhande tamme en wilde uien, daarna de kruipende en vlechtende gewassen, alles wat zich in groeien hecht en aanbindt. Na dezelfde alle stekelige doornige dingen zoals klissen, distels en verder ettelijk gekroond bloemengewas, zo in het eerste boek verzuimt zoals de kruidvlier, Ammi, samen met vele anderen zo nieuw als laatst in Duitsland aangekomen voor me genomen. In het derde boek worden vast alle Duitse struiken, hagen, dorens, vruchtbare en onvruchtbare bomen, ook dat tamme en wilde ooft, zoveel me gezien tot deel zijn geworden, ordelijk beschreven. En heb in gedachte boeken gewoonlijk dit proces en ordening gehouden. Namelijk dat ik alle gewas die zo met elkaar verwant en toegedaan zijn of soms wat op elkaar lijken en verglijken tezamen, toch apart gezet. En het vorige oude gebruik of ordening naar het A. B. C., zoals dat in de oude kruiden boeken ze zien is, achtergesteld. Dan het gewas naar het A. B. C. in schriften te handelen geeft een erg grote ongelijkheid en verwarring. Dan nu moet men een kruid, blad en daarna een struik of boom, naar het A. B. C. in de hand nemen. Hoe kan men het gewas, dat zo vaak met elkaar verwant is, als ze in een vreemde onregelmatigheid zoals naar het A. B. C. gesteld echt grondig en eigenlijk leren herkennen, onderscheiden of goed weten uit elkaar te zoeken. Het is verder de gewassen naar het A. B. C. te beschrijven een erg slechte weg, oorzaak, wat voor gewas ze dragen of in de hand stoten vinden allemaal hun plaats en letters waarin ze gemakkelijk en met kleine arbeid genoemd mogen worden wat in dit ons voorgenomen proces er geheel niet kan zijn, daarom hebben we ons in dit deel ook geen arbeid laten bevelen, maar het algemene nut te besten daarmee willen dienen en welvaren. [23]

Wat me voor zorg, angst, moeite en arbeid om dit Herbarium te stellen voorgevallen is. Ook waarom de netelkruiden hierin de eerste aanvang nemen.

Ettelijke kruidenmeester beklagen zich in hun schrijven zeer hoog hoe ze met grote kosten, met vlijt en arbeid hun kruiden naar ordening van het A. B. C. in hoge bergen, in wildernissen, in wouden en in dalen hebben moeten zoeken en bestellen laten, nu in deze en dan in andere landschappen naar de gewassen met onkosten geschreven. Ook wat de bergen en dalen zelf op en afgekropen, de gewassen in onweer gezocht, veel en menigerlei gevaar (wat ze melden) daarboven moeten verwachten en ervaren. Dat versta ik graag en is er niet een die zulke arbeid op zich neemt moet deze en dergelijke veel overwegen en verwachten.

Ik wil echter deze keer mijn eigen gevaar, als angst, zorg, grote arbeid, honger, dorst, vorst, hitte, schrikken, lange zorgelijke reis heen en weer, door veel slechte wegen van het Duitse land zoals in wouden, bergen, dalen en vlakke velden laten rusten, dan wat hebben andere mensen daarmee te doen? De lucht en algemene nut hebben me zulks alles te dulden, daarheen veroorzaakt. Wil nu verder aanwijzen waarom de netelen in mijn kruid boek de eerste plaats hebben ingenomen.

Het is wel menigeen goed bewust dat de brandnetels onder alle gewassen de zachtste reinste kruiden zijn, dan ze laten zich niet in allerhande onraad, zoals andere kruiden, gebruiken, zijn voor de gewone hoop wanneer ze hun nooddruft willen uitrichten gans en geheel verzekerd en ofschoon gedachte brandnetels wat, wat telkens geschieden mag, van de honden en ander onverstandig vee verontreinigd en achter de tuinen, daar hun liefste woning is, bevlekt of bezoedeld worden, zo gebeurt het toch onwetend en uit onverstand dat zich gelijk wel die edele netelen lijden moeten, maar gauw worden ze van regen of hemeldauw herstelt zodat hun in dat deel zulke onaanzienlijkheid ook niet schaden kan, gewassen en gezuiverd, daarom ze dan billijk voor de reinste en zuiverste kruiden, zo de mensen voorkomen, gehouden worden.

De andere oorzaak is ook deze, onze dokters en apothekers schamen zich om zo’n algemeen kruid achter de tuinen te halen en in hun recepten of apotheken te zetten omdat dan gedachte netel beide in de keuken en artsenij zijn geweldige gevoelige werking bewijzen, wie we dan zulke in de werking en kracht de netel horen laten, daarom heb ik ze ook eenmaal naar voren getrokken en hen de eerste plaats in dit boek, daarmee ze wederom bekend worden, willen ingeven. Ik heb ook gemelde netelbladeren in mijn signet, omdat mijn voorouders in hun signet en teken ze overal gebruikten, verder willen eren en behouden, daarom zullen die lieve reine brandnetels in april, als ze nog zacht en jong naar voren sluipen mijn keuken bezoeken en zo ze opgroeien en mannelijker worden in de artsenij en mijn apotheek hun gebruikelijke plaats vinden en behouden. [24]

Z O I S nu genadige lieve heer aan U. E. mijn ganse onderdanige bidden U. E. wil dit boek met allerhande Duitse gewassen gevuld genadig van me aannemen en in uw genaden de schrijver van dit boek in genaden laten aanbevolen zijn. Darnaast, zoveel mogelijk, alle stormwinden die zowat waaien mochten en de goede gewassen graag schaden toevoegen willen afleiden. Ook de kwade wilde dieren die altijd de heerlijke gewassen schaden toevoegen zich niet verzuimen een toegang te verschaffen, ze afhouden en met honden als de sterke schaaphonden waarmee onze tuinen en gewas onbeschadigd blijven verhoeden en in het grote wilde woud Warrenhalt jagen en opsporen. Kruipen dan al andere gewone diertjes zoals hazen, konijntjes katjes, vosjes en andere beesten hierin of dringen door de tuinders tuinen, zo mogen ze toch niet meer dan zoveel ze met de tanden genieten en in buik dragen mogen met zich wegslepen. Maar de slakken, muizen, kikkers en rupsen, samen met de mieren en vleermuizen en wat dergelijke schadelijke diertjes meer zijn willen we verder bijzondere meesters en uitbanners bestellen, goede hoop, we worden ze ons een keer, samen met deze onze gewassen die ons zuur aankomen voor de vijanden redden en beschermen.

En daarna is deze grote tuinbouw met zijn gewassen en toebehoren in beheer te bewaren me te zwak erkennen. Zo heb ik daarmee de tuin om niet wat van de zwijnen doorwoelt of soms van ongedierte vertreden, verergert of verwoest worden dezelfde en mij tot goed een bijzondere patroon en hoeder willen aanbevelen en bestellen.

Omdat dan U Edele, zonder dat voor me zulke zorg draagt die ik me tot de allerbeste vrienden zal billijk in mijn aanvechten verzoek hebben niet geschieden. Hoe kan ik dan me en mijn gewastuin verder een trouwere en zekere patroon dan even U. E. kiezen. Dan daar ik nog in de allergrootste ongezellige menselijke aanvechting stak, ook daar ik vanwege armoede en grote zwakheid bijna verzonken was, ook geen redders of helpers op aarde me troosten kon, daar hebben U Edele (hoewel ver van mij wonende) mijn aanvechten vernomen en alzo gauw naast uw grote veelvuldige landstaken, naast de landsregering en de grote kostbare vele bouwen, zoals de mooie Maalmolen, de visvijvers, de nieuwe schaapskooien en dat huis Bocherbachs, ook de koele liefelijke springenden bronnen te Saarbrucken en de allermooiste geweldigste keizerlijke stenen brug over de lieflijke waterstroom, de Sar genoemd, waarmee ze heftig steeds zonder versperring beladen en uw G. daarmee een eeuwigdurende gedachtenis opgericht heeft, niet des te minder mijn en de mijnen genadig aangenomen uit mijn aanvechten gelijk als uit de diepe hel getrokken en in uw G. behuizing tegen Saarbrucken laten voeren onder en over in allen dingen genadig meegedeeld, tegen mij dermate bewijst als ware U. E. de allernaaste van mijn verwanden trouwe vriend een zodat ik wel zeggen kan U. E. heeft zich mij (gelijk wie de vrome Samaritaan de verwonde) tot het allerhoogste aangenomen, me goed verpleegd en getrouw verplegen laten, ik zwijg van de grote trouw zo U. E. [25] liefste gemaal, vrouw Apollonia, aan mij en de mijnen bewees en nog dagelijks toont welke ik en al mijn verwanten om bid uw genaden nimmer meer weten te verdienen, ik moet alleen zulke ontvangen genadige weldaad met dankbare woorden roemen en openbaar in de wereld laten schallen en klingen, daarmee ik echter nu voor ontvangen weldaad was tot een gedachtenis laat doe ik zoals andere arme mensen die zo’n grote gave om te schenken niet heb en moet met geringere uitrichten, wie Cato zegt. Daarom genadige heer, zo overgeef en stel U. E. ik dit nieuwe gewasboek zelf zoals het nu is, gans en geheel tot eeuwige tijden en gedachtenis, uw welgevallen daarmee te schallen en te besturen in uw handen. Daarbij geheel onderdanig biddende, u wil het alzo in genade van mij aannemen, ook mij samen dit kruidenboek verder zoals overal in milde genade laten aanbevolen zijn. Daarnaast wil ik de Almachtige God getrouw aanroepen en bidden dat hij U. E. en ook uw liefste gemaal, vrouw Apollonia, samen beide uw genaden ganse vriendschap, raad, hoopgezind en landschap in frisse en langdurige, gezonde, vriendelijke, vrolijke regering lange tijd behoudt en bewaart. Amen. Datum Saarbrucken midweeks de vierde februari. Anno 51.

Uw Genadige

Onderdanige

Dienstwillige

Hieronymus Bock. [26].

Von der Kreütter underscheid, Nammen unnd Wŭrckung, so inn unsern Teütschen landen wachsen.

Von der Nesselen. Cap. 1.

Ausz der kalten rauhen erden schlieffen vil hitziger gewechs, des man sich wol mag verwunderen, als fürnemlich die gemeine bτennende Nessel. Deren seind neün geschlecht in Teütschen landen bekant. (Species.) Und das zehendt auch newlich auþ frembden landen zů uns kommen.

Under allen Nesselen seind dτei die bτennen, under allen gemeinen kreüttern das gemeinst, unnd [46] veråchtlicht gewåchþ, ein schade und hindernuþ (sagt Plinius) aller garten kreütter, sonst haben die Nesselen jren raum und platz hinder den zeünen, an altem gemeür, und andern ungebawten óτtern. (Locus.)

(1.2. Bτennend Nessel ) Zwo gemelte Nesseln wachsen etwan dτei elen hoch, jre wurtzeln werden auch lang, flechten und kriechen hin und her durch einander in der erden, seind gål von farben, gegen dem lentzen stossen sie jårlichs newe dolden, dar auþ wachsen etwann von einer wurtzel fünff oder sechs, ettwan auch mehτ etwan weniger, gantz rauhe harechte viereckete stengel, eins theils mit rotbτaunen rauhen blettern. Die ander mit schwartz grůnen blettern bekleidet, welche seind zů rings umb gleich einer segen zerkerfft, Bτennen bede sampt vast ubel. Der samen wechþt zwischen den blettern an den stengeln, in auþgespreitten zåfelen, und so der samen nach dem er zeittig ist im herbst, auþgeriben würt, erscheint er weiþfarbig, dem Hirþen ettlicher massen ånlich, aber kleiner. Man darff sie nit pflantzen, dieweil sie selbers gern wachsen, und ubel zů verdilgen seind.

Die dτitt gemein Nessel ist in der substantz vil kleiner, wechþt selten dτeier [47] spannen hoch, der stengel ist rund, die wurtzel kurtz, die bletter schmåler, der samen aber grósser, (3. Eyter Nessel.) Jst ein summer Nessel, kan den winter nit erleiden, můþ sich jårlichs vom auþgefallenen samen erjüngen, ein plage inn allen krautgårten.

Die frembde und schónste Nessel, (4. Rómisch Nessel.) die ist mit blettern, stengel und samen der jetz gemelten Eiter Nesseln fast gleich, doch vil hóher am stengel, welcher gantz rund und hol zweyer elen hoch auffwechþt, der selbig ist mit seer fast brennenden zerkerfften rauhen blettern besetzt. Die zasichte blŭet darzwischen, ist zům theil roht farbig, zům theil bleich gåle. Neben gemelter blŭet abder dτingen und wachsen herfür gantz runde rauhe stachelechte knópff oder bollen, darinn ist der glat samen verschlossen, Am geschmack erstmals sůþ, darnach hitziger dann der pfeffer. Dise Nessel můþ jårlichs vom samen, welcher sich etwas dem Lynsamen vergleicht, in Gårten auffgepflantzt werden.

Die anderen vj.gewåchþ stechen und bτennen nit, seind vast gleich den bτennenden grossen Nesseln mit stengel und kraut. (5 Binsaug.) Dτei tragen under disen (A ij) [48] am stamm gerings umb blůmen, etliche weiþ, ettliche gål, ettliche bτaunrot, den schwartzen Andoτn nit ungleich, gemeinlich iiij.dτeiecketer langer kóτnlin oder samen in eim heüþlin creützweiþ zůsamen gesetzt.

Die letsten dτei seind wie die jetzgemelten, stincken vast ubel. (Todt Neþlen.) Zwo diser wachsen auff ungebawten erdtrich, wie die bτennende Nessel, doch mit zarten rotunden, kleinen blettern. Haben umb den stengel bleich gåle blŭmlin, Die ander bτaunrot, kleiner dann der Binsaug umb den vierecketen stengel wachsen. Die bletter seind zů Eschen farb geneigt.

Die aller lerst und schónst wachþt in wålden und hecken, der gemeinen Nesseln mit dem kraut unnd stengel vast gleich, eins starcken geruchs, doch lieblich wie Melissa, mit bτaunen blůmen gerings umb den stengel wie Binsaug, biþ oben auþ gespitzt, wie Spica oder Basilgen. Der samen ist auch in heüþlin, aber rotund, schwartz, und kleiner dann der Růbsamen. Jn aller foτm wie die Basilgen.

Von den Namen.

Die zwo ersten halten wir für ein geschlecht, und heissen groþ bτennende Nesseln. Die dτitt nent man Eiter Nessel, umb des hitzigen bτandt willen. Die vierd ist Welsch od Rómisch garten Nessel genant, mag wol die sein, welche Dioscoτides sylvestrum deüttet, Sonst ist aller bτennenden Nessel namen Uτtica, Acaliphi, Kindi, Kinda, Clida, Nida, Adiki, Selepsio, Dyn. Im Serapione cap cl. Humure Draith, geschτiben. Den Nessel samen nennen die Araber Bizeri Bangora oder Bizeri Ragi.

Die andern dτei geschlecht nennt man bey uns Bynsaug, Hanenkopff, und Anonium. Dioscoτ. im iiij.bůch Cap.xc. nennet sie all mit dem namen Galiopsis, Galeobdolon, Galephos, Antepi, Uτtica labeo. Plini.lib. xxvij. Cap.iv. (Urtica labeo.) Die zwo letsten heiþt man zů Teütsch todten Nessel, unnd daub Nessel, zů Latin Lamium. Die aller letst so in hecken und wålden gemeinlich wechþt, halt ich für Herculca Plinij, will doch nit streitten umb des starcken geruchs willen, und glaub gåntzlich es sei Galiopsis in Diosc.lib.iiij. [49] (Pli.21.cap.13.)

Von der Krafft und Würckung.

Alle bτennende Nesseln seind mit jrer art dτucken. Derhalben resolvieren und zertheilen sie harte geschwulst, knollen, beulen und anders wz von phlegmate kommen oder enstanden ist, Jnnerlich und Eusserlich.

Innerlich.

Nessel Bletter mit wein gesotten, und gedτuncken, erweychen den harten bauch, zertheilen die winde, stillen das grimmen (wo die verstopffung nit uτsach ist) treiben den harn, reinigen die lenden, reitzen zů den ehlichen werden. (Harten bauch. Winde. Harn, Lenden. Ehlich werck.)

Nessel samen ist in gemelten sachen krefftiger mit sŭssem wein gesotten, oder ein latwerg mit honig darauþ gemacht.

Wasser von Nesseln gebτant, ist etwas milter, aber holtseliger zů bτauchen in gedachten pτesten, reinigt und seübert alle wunden, Jnnerlich und Eüsserlich, gedτuncken und geweschen. (Wunden.)

Die wurtzel von grossen bτennenden Nesseln in wein und honig gekocht, ist nit geringe hilff und artznei, zům kalten hůsten und keichen. (Hůsten, Keichen.) Dann es reinigt die lufft róτlin der Lungen, macht weit umb die bτust, zertheilt die geschwer an den rippen, an zepflin, und was von zåher feüchtigkeit für kranckheit sich ereigen, alle mal iij oder iiij lóffel vol, abents und moτgens warm gedτuncken und gegurgelt.

Der samen zerstossen, mit honig vermischet, und eingenommen ist krefftiger die bτust zů reinigen weder obgemelte kochung von den wurtzeln.

Eüsserlich.

Nessel bletter gestossen mit saltz, als ein plaster auffgelegt, heilen die wunden und biþ der unsinningen hunde, ist ein experiment. (Hunds biþ.)

Jn gleicher massen, auff faule schåden, als Krebs, Wólff, τo.gelegt, reinigt und heilet. (Kråbs, Wolff. Alt schåden, Beülen.) Solche plaster zertheilen auch alle knoτren, beülen, unnd kalte geschwulst, es sei an gewerben, an dem Miltz, oder hinder den ohτen.

Die Eiter Nessel, ist in aller Würckung ringer, auþgescheiden wann sie grŭn ist, und eüsserlich gebτaucht würt.

Die todten Nesselen alle sampt, haben vast mit den bτennenden jre Würckung, doch mehτ eüsserlich knollen und geschwulst zů vertheilen, darumb sie zů dåmpffen in den bedern und die můter zů erweichen gebτaucht werden sollen, Sonderlich aber die walt Nessel Heraclea genant. (Můter pτesten. Urtica iners. Lamium. Anonium. Experiment.)

Ein experiment von den stinckenden Nesselen so auff alten hóffen, und hinder den zeünen wachsen. Wo dasselbig kraut grŭn zerstossen, mit seinem safft auff den wurm am finger pflasters weiþ gelegt würt, můþ der selbig in kurtzem sterben. (Wurm.)

Der safft von den Nesselen in die Nasen gethon, macht sie schweissen.

Den bτand unnd blåterlin der Nesselen stillet und heylet Rosen ól, oder Baumól darmit gesalbet. Auþ obgenanten stucken mógen andere onzalbare erfunden werden. (Nasen blůten. Nessel bτand.) [50] (A iij)

Van de Kruiden onderscheid, Namen en Werking die zo in onze Duitse landen groeien.

Van de netels. Kapittel 1.

Uit de koude rauwe aarden sluipen veel hete gewassen dus mag men zich wel verwonderen zoals voornamelijk die gewone brandnetels. Daarvan zijn negen geslachten in Duitse landen bekend. En de tiende is ook nieuw uit vreemde landen tot ons gekomen.

Onder alle netels zijn er drie die branden en onder alle algemene kruiden het gewoonste en [46] verachtelijkste gewas, een schade en nadeel (zegt Plinius) van alle tuinkruiden, soms hebben de netels hun ruimte en plaats achter de tuinen, aan oude muren en andere ongebouwde oorden.

Twee vermelde netels groeien ongeveer twee meter hoog, hun wortels worden ook lang, vlechten en kruipen heen en weer door elkaar in de aarde, zijn geel van kleur, tegen de lente stoten ze jaarlijks nieuwe spruiten, daaruit groeien ongeveer van een wortel vijf of zes, soms ook meer en soms wat minder, gans ruwe harige vierkante stengels, een deel met roodbruine ruwe bladeren. Die andere met zwartgroene bladeren bekleedt die rondom gelijk een zaag gekerfd zijn en branden erg kwaad. De zaden groeien tussen de bladeren aan de stengel in uitgespreide vezels en zo de zaden nadat ze rijp zijn in de herfst afgewreven worden verschijnt het witkleurig, de gierst ettelijke maten gelijk, echter kleiner. Men hoeft ze niet te planten omdat ze zelf graag groeien en kwaad te verdelgen zijn.

De derde gewone netel is in de substantie veel kleiner, groeit zelden twee meter [47] hoog, de stengel is rond, de wortel kort, die bladeren smaller, de zaden echter groter. Is een zomer netel, kan de winter niet lijden en moet zich jaarlijks van uitgevallen zaden verjongen, een plaag in alle kruidentuinen.

Die vreemde en schoonste netel die is met bladeren, stengel en zaden de net vermelde etter netels vast gelijk, toch veel hoger aan stengel die gans rond en hol honderd veertig cm hoog opgroeit, diezelfde is met zeer erg brandende gekerfde ruwe bladeren bezet. De vezelige bloei daartussen is voor een deel roodkleurig, voor een deel bleekgeel. Naast gemelde bloei echter dringen en groeien ervoor ganse ronde ruwe stekelige knoppen of bollen en daarin is het gladde ronde zaad besloten. Aan smaak de eerste keer zoet, daarna heter dan de peper. Deze netel moet jaarlijks van zaden, die wat op de lijnzaden lijken, in de tuin opgeplant worden.

Die anderen 6 gewassen steken en branden niet, zijn vast gelijk de brandende grote netels met stengel en kruid. Drie dragen onder deze [48] aan stam rondom bloemen, ettelijke wit, ettelijke geel, ettelijke bruinrood, de zwarte andoorn niet ongelijk, gewoonlijk 4 driekantige langer korreltjes of zaden in een huisje kruisvormig tezamen gezet.

De laatste drie zijn zoals die net genoemde en stinken vast kwaad. Twee van deze groeien op ongebouwde aardrijk zoals de brandnetels, toch met zachte ronde, kleine bladeren. Hebben om de stengel bleekgele bloempjes. Die andere bruinrood, kleiner dan de bijen zuig die om de vierkante stengel groeien. Die bladeren zijn naar askleurig geneigd.

De allerlaatste en schoonste groeit in wouden en hagen en is de gewone netel met het kruid en stengel vast gelijk, een sterke reuk en toch lieflijk zoals Melissa met bruine bloemen rondom de stengel zoals bijen zuig tot boven aan toegespitst zoals Spica of bazielkruid. De zaden zijn ook in huisje, maar rond, zwart en kleiner dan de raapzaden. In alle vorm zoals dat bazielkruid.

Van de namen.

Die twee eersten houden we voor een geslacht en noemen het grote brandnetels. (Urtica pilulifera, Urtica dioica) De derde noemt men etter netel vanwege de hete brandt. (Urtica urens) De vierde is Waalse of Roomse tuin netel genoemd, mag wel die zijn die Dioscorides sylvestrum aanduidt. Anders zijn alle brandende netel namen Urtica, Acaliphi, Kindi, Kinda, Clida, Nida, Adiki, Selepsio, Dyn. In Serapio kapittel 150 Humure Draith geschreven. De netelzaden noemen de Arabieren Bizeri Bangora of Bizeri Ragi.

(Lamium album, de rode is Lamium maculatum en als derde Lamium purpureum. De hanenkop is de gele Lamiastrum galeobdolon)

De andere drie geslachten noemt men bij ons Bynsaug, Hanenkopff en Anonium. Dioscorides in het vierde boek kapittel 90 noemt ze alle met de namen Galiopsis, Galeobdolon, Galephos, Antepi, Urtica labeo. Plinius libro 22 kapittel 4. De twee laatste noemt men in Duits todten Nessel en daub Nessel, in Latijn Lamium. De allerlaatste zo in hagen en wouden gewoonlijk groeit houd ik voor Herculca Plinij, wil toch niet strijden vanwege de sterke reuk en geloof gans het is Galiopsis in Dioscorides libro 4. [49]

Van de kracht en werking.

Alle brandnetels zijn met hun aard droog. Daarom lossen ze op en verdelen ze harde zwellingen, knollen, builen en anders wat van flegma gekomen of ontstaan is, innerlijk en uiterlijk.

Innerlijk.

Netel bladeren met wijn gekookt en gedronken weken de harde buik, verdelen de winden, stillen dat grommen (als de verstopping geen oorzaak is) drijven de plas, reinigen de lenden, ritsen op tot huwelijkse waarden.

Netelzaden is in gemelde zaken krachtiger met zoete wijn gekookt of een likkepot met honing daaruit gemaakt.

Water van netels gebrand is wat milder, maar lieflijker te gebruiken in gedachte gebreken, reinigt en zuivert alle wonden, innerlijk en uiterlijk, gedronken en gewassen.

De wortel van de grote brandende netel in wijn en honing gekookt is een niet geringe hulp en artsenij tot koude hoesten en kuchen. Dan het reinigt de luchtpijpjes van de longen, maakt wijdt om de borst, verdeelt de zweren aan de ribben, aan huig en wat van taaie vochtigheid voor ziektes zich vertonen, elke keer 3 of 4 lepels vol, ‘s avonds en ‘s morgens warm gedronken en gegorgeld.

De zaden gestoten, met honing vermengt en ingenomen is krachtiger de borst te reinigen dan opgenoemd kooksel van de wortels.

Uiterlijk.

Netel bladeren gestoten met zout en als een pleister opgelegd, helen die wonden en beten van de dollen honden, is een experiment.

In gelijke mate op vuile schaden zoals kanker en huidsmet opgelegd reinigt en heelt. Zulke pleisters verdelen ook alle knoesten, builen en koude zwellingen, hetzij aan wervels, aan de milt of achter de oren.

Die etter netel is in alle werking geringer, uitgezonderd wanneer ze groen is en uiterlijk gebruikt wordt.

De dode netels alle samen hebben vast met de brandende hun werking, toch meer uiterlijk knollen en zwellingen te verdelen, daarom ze in dampen in de baden om de baarmoeder te weken gebruikt worden zullen. Vooral echter de woud netel Heraclea genoemd.

Een experiment van de stinkende netels zo op oude hoven en achter de tuinen groeien: Als datzelfde kruid groen gestoten en met zijn sap op de worm aan vinger pleistervormig gelegd wordt moet diezelfde gauw sterven.

De sappen van de netels in de neus gedaan maakt ze zweten.

De brand en blaartjes van de netels stilt en heelt rozenolie of olijvenolie en daarmee gezalfd. Uit opgenoemde stukken mogen andere ontelbare gevonden worden. [50]

Von Melissen. Cap. III.

Melissen, oder Můtterkraut, wachþt in gebawten und ungebawtem erdtrich, von einer wuτtzel die vil neben wurtzelen durch einander gewint, und flåcht sich in der erden wie die Nessel, davon vil stengel her ausser wachsen einer elen hoch. Die stengel vierecket, ettwas kürtzer unnd dünner dann der schwartz Andoτn. (2. Müterkraut.) Die bletter vergleichen sich auch der Nessel, am aller meisten den Bynsaug, oder dem spitzen Balsam, ettlichs mit bτaunen, die andern mit bleichgålen blůmlin umb den stengel gezieret, [54] rings umb, eins gleichs hoch von einander, in kleinen heüþlin. Nach der blŭet samet es in heüþlin, der ist gleich dem Aglei samen, aber vil kleiner. Dis kraut hat ein seltzamen geruch, gleich wie die Wandtleüþ, Cimices zů Latin, je mehτ man aber daran reücht, je sŭsser der geruch würt.

Das wild Můtterkraut, ist mit wurtzel und stengel dem samen gleich. Dz blat aber der grossen Nessel, tieffer gekerffet wie der schwartz Andoτn, wachþt nit uber ein elenbogen hoch, eins starcken wilden geruchs. (1. Hertzgespórτ.)

Von den Namen.

Die Melissa nent man Můtterkraut, hertzkraut, frawenkraut, Ymmenblatt, pfaffenkraut. Diosc.lib.iij.cap.cix.nent es Melissophyllon, Melittåum, Melittåna, Meliphyllon, Erythτa, Demele, Meritemenon, Apiastrum, Citrago, Citraria. Aber das woτt Melittånna, würt auch den Andoτn zůgelegt. Apul.cap.xlv. Serapio heiþt es Bederangie, Bedarungi, Turungen, Marmachoτ, De Temp.Simp.cap.xxij. Jacob Manl.nent sie Ocymum citratum.

Das wild Můtterkraut nennen die weiber Hertzgespóτ, und Hertzkraut, und ist der gåle Bynsaug davon dτoben under den Nesseln gemelt, ob solch kraut Nicandri Melissa sey, gebe ich zů bedencken.

Von der Krafft und Würckung.

Melissen oder Můtterkraut das gemein, ist fast allen weibern bekant, soll wóτmen, druckenen, verzeren, heilen und zůsamen hefften, würt beder seits gebτaucht, P. Aegineta schτeibt sein würckung sey gleich dem Andoτn.

Innerlich

Mutterkraut in weissem wein gesotten unnd den selben etliche tag gedτuncken, raumet die bτust, Benimpt das keichen, Sterckt dz hertz, vertreibt onmůt der Melancholey, die fallend sucht und bey nahe alle jnnerliche pτesten. Deþhalben dis kraut zů den clystierungen vast dienstlich. (Brust raumen, Keichen, Melancholey, Fallend sucht.)

Wann Můtterkraut ubernacht in gůtem weissem wein gebeiþt ist, zůvoτ klein gehackt, und folgens auþ einem glesenen helm distilliert würt, das ist noch krefftiger, dann es stillet das weiber und Můtter grimmen augenscheinlich, jedes mal iij oder vier lóffel vol gedτuncken, deþgleichen das magen dτucken, Cardiaca genant. Es dτuckt nider die dempff von bóser speiþ, als von Schwemmen, entstanden. Reinigt und heilet die feüle und mundgeschwår darmit geweschen. Jst dienstlich zů den trúben augen. (Muter grimmen.Mage drucken, Bóse dempff, Feule mundt, Dunckel augen.)

Eüsserlich.

Melissen kraut und Chamillen blůmen in ein leine secklin gethon, und in wasser oder wein gesotten, wider auþgedτuckt, also warm auff die unrůwige můtter gelegt, stillet das wúten und auffstossen, bτingt sie wider in die rechte statt. (Verτuckte mutter.)

Dåmpff und schweiþbåder von Melissen kraut bτingen Menses, das (frawen zeyt) [55] ist der frawen blódigkeit. Stellen das lenden und glider wethumb. Plaster auþ grŭnem Melissen kraut und Saltz gemacht und auffgelegt, zertheilt die angewachsene krópff. (Lenden weh. Krópffe.)

Wasser von Melissen gebτant, heylet aller raude und feyren, deþ gleichen Spinnen, Scoτpion stich, und die gebissene wunden der unsinnigen hund darmit geweschen. (Raude, Spinnen und Scoτpion stich.)

Melissen wasser in trŭben wein gethon, macht jhn wider klar und lautter. Fleisch mit gemeltem wasser bespτengt, bleibt ein gůte zeit frisch, voτ fliegen und maden sicher.

(Trŭben wein. Fleysch.)

Van Melissen. Kapittel 3.

Melissen of citroenkruid groeit in gebouwd en ongebouwd aardrijk van een wortel die veel bijwortels door elkaar wint en vlecht zich in de aarde zoals de netels waarvan veel stengels uitgroeien van een zeventig cm hoog. De stengel vierkant en wat korter en dunner dan de zwarte andoorn. De bladeren vergelijken zich ook de netels en allermeeste de dovenetel of de spitse balsem, ettelijke met bruine, de andere met bleekgele bloempjes om de stengel versiert, [54] ringsom en elk gelijk hoog van elkaar in kleine huisje. Na de bloei komen zaden in huisje en dat is gelijk de akelei zaden, maar veel kleiner. Dit kruid heeft een zeldzame reuk, gelijk zoals de wandluis, Cimices in Latijn, hoe meer men echter daaraan ruikt, hoe zoeter de reuk wordt.

Dat wilde moederkruid is met wortel en stengel en de zaden gelijk. Dat blad echter de grote netel, dieper gekerfd zoals de zwarte andoorn, groeit niet over zeventig cm hoog, een sterke wilde reuk.

Van de namen.

(Melissa officinalis) Die Melissa noemt men citroenkruid, hertzkruid, vrouwenkruid, Ymmenblatt, pfaffenkruid. Dioscorides libro 3 kapittel 109 noemt het Melissophyllon, Melittåum, Melittåna, Meliphyllon, Erythra, Demele, Meritemenon, Apiastrum, Citrago, Citraria. Maar dat woord Melittånna wordt ook de andoorn toegelegd. Apuleius kapittel 55. Serapio noemt het Bederangie, Bedarungi, Turungen en Marmachor, de Temp. Simp. Kapittel 22. Jacob Manlius noemt het Ocymum citratum.

(Leonurus cardiaca) Dat wilde moederkruid noemen de vrouwen Hertzgespór en Hertzkruid en is de gele dovenetel waarvan boven onder de netels gemeld is, of zulk kruid Nicandri ‘s Melissa is geef ik te bedenken.

Van de kracht en werking.

Melissa of citroenkruid, dat gewone, is vast alle vrouwen bekend, zou warmen, drogen, verteren, helen en tezamen hechten, wordt aan beide kanten gebruikt, P. Aegineta schrijft zijn werking is gelijk de andoorn.

Innerlijk.

Moederkruid in witte wijn gekookt en dezelfde ettelijke dag gedronken ruimt de borst, beneemt dat kuchen, versterkt dat hart, verdrijft angst van de Melancholie, de vallende ziekte en bijna alle innerlijke gebreken. Derhalve dit kruid tot de klysma ‘s vast dienstig.

Als citroenkruid over nacht in goede witte wijn geweekt is, tevoren klein gehakt en vervolgens uit een glazen helm gedistilleerd wordt dat is nog krachtiger, dan het stilt de vrouwen en baarmoeder grommen ogenschijnlijk, elke keer 3 of vier lepels vol gedronken, desgelijks dat magen drukken, Cardiaca genoemd. Het drukt neer de damp van kwade spijs zoals van zwammen ontstaan. Reinigt en heelt die vuilheid en mondzweer daarmee gewassen. Is dienstig tot de troebele ogen.

Uiterlijk.

Melissen kruid en kamillen bloemen in een linnen zakje gedaan en in water of wijn gekookt, weer uitgedrukt en alzo warm op die onrustige baarmoeder gelegd stilt dat woeden en uitstoten en brengt ze weer in de rechte plaats.

Damp en zweetbaden van melissen kruid brengen menstruatie, dat [55] is de vrouwen bloederigheid. Stillen dat lenden en leden pijn. Pleister uit groen melissen kruid en zout gemaakt en opgelegd verdeelt het aangegroeide kropgezwel.

Water van melisse gebrand heelt alle ruigte en vuren, desgelijks spinnen, schorpioen steek en de gebeten wonden van de dolle hond daarmee gewassen.

Melissen water in troebele wijn gedaan maakt die weer helder en zuiver. Vlees met gemelde water besprengt blijft een goede tijd fris en voor vliegen en maden zeker.

Von Andoτn. Cap. II.

Des Andoτns seind mir iiij kreütter, oder geschlecht bekant, welche all zůmal viereckete stengel haben. Der gróst Andoτn ist schwartz grŭn, vergleicht sich der grossen Nessel, doch seind die bletter an disem gewåchs tieffer dann an der Nessel zerspalten. Die blůmen stehen umb den stengel rings umbher, je ein gesetz uber das ander, gleichs hoch von einander, der Bynsaugen gleich. Nach der blŭet find man schwartzen langen dτeieckechten samen, je zwei oder dτei såmlin in einem stachelechten heüþlin, nit grósser dan der Agley samen. (1. Ballote.)

Der ander und gemein Andoτn (2. Praþium.) ist der weiþ mit den runden bleychen grŭnen runtzelechten blettern, vierecketen stengel, weiþ blŭet, in stachelechten heüþlin rings umb den stengel, ein gesetz uber den andern, gleychs hoch wie der schwartz, beide eins bittern geschmacks, auff ungebawten oτten neben den Mauren, zeünen, und auff altem gebew wachsende. [51]

Der dτit Andoτn ist ein geschlecht des wilden Scharlachs, darvon im Scharlach weiter gemelt würt. Jst ein kraut offt mit einen eintzigen vierecketen stengel. Die bletter gantz wollecht, mehτ weisser dann der obgemelt, vergleichen sich dem grossen Balsam. Die farb, der gålen wull. Die blŭet in heüþlin den andern Andoτnen gleich. Aber von farben bτaun. Der same ist nit eckecht, sonder rund wie Cappes samen. Diþ kraut ist eins lieblichen geruchs. (3. Gallitrichum agreste. Feld Andoτn.)

Der iiij Andoτn wechþt bey den wassern, weihern, und gråben, ist nit ongleich dem ersten schwartzen Andoτn, mit stengel, heüþlin, bletter und blůmen, würt nit vil uber eins ellenbogen hoch, von farben schweitzer grŭn. Die bletter beinach gefalten wie ein new Birckenlaub erstmals auþgangen. Die blŭmlin klein und weiþ wie an der Melissen, umb den stengel wachsend. (4. Wasser Andoτn. Marrubium palustre.)

Von den Namen.

Den schwartzen Andoτn nent Diosc.iij.cap.cviij. Ballote, Maτrubium nigrum, Notianoscemi, Nosprason, Nothera, unnd spτicht, (A iiij) [52] er heiþ auch Nosthalis, Nochelis, Nophτis, Gnothera, Asphos, Jxionis sanguis, Apnium, Medata, Herba Ulceraria, Canthurinum. Aber den weissen Andoτn nennt er Cap.cx.lib.iij. Pτasion, Eupatoτion, Phyllophares, Tripedilon, Camelopedion, Labeo, Asterion, Atyrbersia, Sanguis Tauri, Aphedτon, Hoτi Gonos, Hoτi Genitura, Genicura, Marτubium, Wiewol diþ wóτtlin dem kraut Dosten (den Dioc.lib.iij.cap.xxx. Tragoτiganum nennet) auch zůleget, und Eupatoτium der Odermeng. Dioc.lib.iiij.cap.xxxix.

Nicander schτeibt in Theriacis. Marτubium werd bei den hirten ΜελίφυМοι genent, das ettliche Melitånam umb der bynen willen deüten. Dise woτt verstehe ich von der Binsaugen Nessel, welche on zweiffel die rechte Melissa, oder Honigs blůmen sein werden, und nit das gemein Melissa.(Melissa das recht.)

Apuleius in seim kreütterbůch cap.xlv thůt darzů und spτicht, die Egypter nennen den Andoτn Asteriopen, ettlich Melitånam, etlich Messitiam. Serapion nent den weissen Andoτn cap.cclxxxv. Marvam iantusam.

Den dτitten Andoτn nennen die Teütschen feld Scharlach, oder feld Andoτn, ist ein zwickdoτn. Latini Galitricum Agreste, oder Pτasium campestre. Disen wolriechenden Andoτn halt ich für das Stachys in Diocoτide lib.iij.cap.cxj. (Feld Scharlach.)

Den vierden nent man Wasser Andoτn, Weiher Andoτn, Marτubium Palustre, oder Sentus in Avicenna.

Von der Krafft und Würckung.

Gleich wie die Nesseln, also erwermen, zertheilen, und dτuckenen auch die Andoτn kreütter. Es würt aber d weiþ Andoτn bei uns am hóchsten gelobt, nit allein seiner Würckung, sonder auch seines sŭssen geruchs halben, welcher für andere Andoτn auch Jnnerlich gebτaucht würt.

Jnnerlich

Bletter von weissem Andoτn in wein oder wasser gesotten, darein verschaumpten honig gethon der erwallt ist, verdτeibt das keichen, das stechen, den hůsten. Eróffnet die verstopfften Leber, miltz, unnd můter. Treibt auþ Secundinam, die ander geburt. Reinigt die můter, foτdert die blůmen menses, fürnåmlich wann diþ kraut mit Jride, das ist mit Violwurtz gesotten ist woτden. (Kuchen. Hůsten. Leber, Miltz, Můter.)

Des safft von den Andoτn ist in gleicher Würckung jedes mal iij.lóffel voll eingenommen nach eins jeden vermógen und gefallen.

Der saft ist auch gůt allen denen so gifft gessen, unnd von schlangen gebissen weren, fürnemlich der safft von weissem Andoτn der auff den hohen feldern wechþt. (Safft gessen. Schlangen stich.)

Weiter macht diser safft klar augen, tódtet die würm im leib und in den ohτen. (Augen. Würm.)

Eüsserlich.

Die gedóτte geschlecht aller Andoτn kreütter, seind dienstlich zů somen tieren und zů baden den weissen phlegmatischen weibern, welche alzeit (Můter, Schertzen. Fomenta.) [53] wethumb an dem rucken, beinen und seiten haben.

Das wasser von Andoτn gesotten heilet alle bóse grind, schŭpen, flechten und zittermåler. Darumb die junge kinder welche den Andoτn und megerei haben darinn gebadt sollen werden. Die Laug darinn schwartzer Andoτn gesotten, ist nützlich den grindigen auþgebτochenen kópffen, darmit geweschen. (Gτind, Schŭpen, Zittermal. Megerey.)

Das pulver von disen kreütern heilet die feigwartzen (Feigwartzen.)

Van Andoorn. Kapittel 2.

Van de andoorns zijn me 4 kruiden of geslachten bekend welke allemaal vierkante stengels hebben. De grootste andoorn is zwartgroen, vergeijkt zich de grote netel, toch zijn die bladeren aan dit gewas dieper dan aan de netels gespleten. De bloemen staan om de stengel rondom, elke gezet tegenover de andere, gelijk hoog van elkaar, de dode netels gelijk. Na de bloei vindt men zwarte lange driehoekige zaden, elke twee of drie zaadjes in stekelige huisje, niet groter dan de akelei zaden.

De andere en gewone andoorn is de witte met de ronde bleke groene rondachtige bladeren, vierkante stengels, witte bloei, in stekelige huisje rondom de stengel, een gezet tegenover de andere en gelijk hoog zoals de zwarte, beide een bitter smaak die op ongebouwde oorden naast de muren, tuinen en op oude gebouwen groeien. [51]

De derde andoorn is een geslacht van de wilde scharlei waarvan in scharlei verder gemeld wordt. Is een kruid vaak met een enkele vierkante stengel. De bladeren gans wollig, meer witter dan de opgenoemde, vergelijkt zich de grote balsem. De verf, de gele wol. De bloei in huisjes de andere andorens gelijk. Echter van kleur bruin. Het zaad is niet hoekig, maar rond zoals koolzaden. Dit kruid heeft een lieflijke reuk.

De vierde andoorn groeit bij de waters, vijvers en grachten, is niet ongelijk de eersten zwarte andoorn met stengel, huisjes, bladeren en bloemen, wordt niet veel over een ellenboog hoog, van kleur Zwitsers groen. De bladeren bijna gevouwen als een nieuw berkenloof bij de eerste keer uitgaan. De bloempjes klein en wit zoals aan de Melissa en om de stengel groeiend.

Van de namen.

(Ballota nigra) De zwarte andoorn noemt Dioscorides 3^de kapittel 108 Ballote, Marrubium nigrum, Notianoscemi, Nosprason, Nothera en spreekt [52] het heet ook Nosthalis, Nochelis, Nophris, Gnothera, Asphos, Ixionis sanguis, Apnium, Medata, Herba Ulceraria, Canthurinum. (Marrubium vulgare) Maar de witte andoorn noemt hij kapittel 110 libro 3 Prasion, Eupatorion, Phyllophares, Tripedilon, Camelopedion, Labeo, Asterion, Atyrbersia, Sanguis Tauri, Aphedron, Hori Gonos, Hori Genitura, Genicura, Marrubium. Hoewel dit woordje het kruid majoraan (dat Dioscorides libro 3, kapittel 30 Tragoriganum noemt) ook toelegt en Eupatorium, de Agrimonia. Dioscorides libro 4, kapittel 39.

Nicander schrijft in Theriacis Marrubium wordt bij de herders ΜελίφυМοι genoemd dat ettelijke Melitånam vanwege de bijen willen aanduiden. Dit woord versta ik van de dovenetel welke zonder twijfel die echte Melissa of honingbloemen zijn geworden en niet dat gewone Melissa.

Apuleius in zijn kruidenboek kapittel 45 doet daartoe en spreekt, de Egyptenaren noemen de andoorn Asteriopen, ettelijke Melitånam, ettelijke Messitiam. Serapio noemt de witte andoorn kapittel 285 Marvam iantusam.

De derde andoorn noemen die Duitsers veld scharlei of veld andoorn, is een tussendoorn. Latijn Galitricum Agreste of Prasium campestre. (Stachys germanica) Deze goed ruikende Andoorn houd ik voor dat Stachys in Dioscorides libro 3, kapittel 111.

De vierde noemt men water andoorn, vijver andoorn, Marrubium Palustre of Sentus in Avicenna. (Stachys palustre of Lycopus europaea)

Van de kracht en werking.

Gelijk zoals de netels alzo verwarmen, verdelen en drogen ook de andoorn kruiden. Er wordt echter de witte andoorn bij ons aan het hoogste geliefd, niet alleen om zijn werking, maar ook vanwege zijn zoete reuk die voor andere andoorns ook innerlijk gebruikt wordt.

Innerlijk.

Bladeren van witte andoorn in wijn of water gekookt, daarin verschuimde honing gedaan die geweld is verdrijft dat kuchen, dat steken en hoesten. Opent de verstopte lever, milt en baarmoeder. Drijft uit Secundina, de andere geboorte. Reinigt die baarmoeder, bevordert de bloemen of menstruatie, voornamelijk wanneer dit kruid met Iride, dat is met vioolkruid gekookt is geworden.

De sappen van de andoorn is in gelijke werking, elke keer 3 lepels vol ingenomen naar elk zijn vermogen en welgevallen.

Het sap is ook goed al diegene zo gif gegeten en van slangen gebeten zijn voornamelijk het sap van witte andoorn die op de hoge velden groeit.

Verder maakt dit sap heldere ogen, doodt de worm in lijf en in de oren.

Uiterlijk.

De gedroogde geslachten van alle andoorn kruiden zijn dienstig tot sommige dieren en tot baden van de tarwe flegmatische vrouwen die altijd [53] weedom aan de rug, benen en zijden hebben.

Dat water van andoorn gekookt heelt alle kwade schurft, schilfers, huiduitslag en littekens. Daarom die jonge kinderen welk de andoorn en megerei (?)hebben daarin gebaad zullen worden. De loog daarin zwarte andoorn gekookt is, is nuttig de schurftige uitgebroken koppen, daarmee gewassen.

Dat poeder van deze kruiden heelt de aambeien

Von den Nepten. Cap. IIII

Gleich wie die roten Nesseln, wachþt das nept, oder recht Katzenkraut, dann stengel und bletter, seind in der grósse und gestalte der Nesseln, allein das die farb am Katzenkraut eschenfarb grŭn ist, weich unnd lind um anrŭren, dem Jbischen blettern gleich. Diþ kraut ist eins wilden sanfften geruchs, d Melissen mehτ dann den Balsam verwandt. (1. Katzenkraut.) Sein gewonlichs oτt ist alt gemeür, hinder den zeünen, und auff ungebawten erdtrich, den katzen [56] fast angenåm. Blŭet wie Melissa umb den stengel. Darumb ichs für ein geschlecht der selben auch halt. Darzů stimmen nit ubel seine würckung. Pli.lib.xx.cap.xiiij.

Mit der andern Nept, welche Dioscoτ.lib.iij.cap.xlj. Nepetam montanam nent, (Wild Salbey, Calamintha Montana.) můþ ich ein undanck verdienen, unnd von den hochgelehτten, sampt den alten weibern lugenhafft gescholten werden. Dann dise Recept schτeiber lernen jhτ hóchste kunst von den Ammen und alten weibern, daran ich mich glat nit ker, und spτich, das diser Nept so in wålden oder gebirg wechþt, diþ kraut ist, welches jederman wild Salbei teütschet, unnd die weisen Recept meister Eupatorium nennen, welches der Odermeng zůsteht. Diser Nept, oder wild Salbei wechþt allenthalben in wålden, mit rotunden gekerfften blettern, doch etwas spitzig, wie die Nesseln bei nahe. Der stengel deren vil von einer wurtzel wachsen, viereckecht, bτaun, mit bleichgålen blŭmlin, eins am andern, bitz zům end, in welchem heüþlin ein runder samen gefunden würt.

Die dτit Nept ist dem Balsam beinahe an der gestalt und geruch gleich, die bletter vergleichen sich auch der wilden Basilgen, oben aussen ein blům [57] wie der Stecas, ettlichs bτaunrot, etlichs leibfarb. Diser Nept ist auff wasichten feldern zů finden, etwann auch bei den gråben, pfůlen, und feüchten wålden, eins gůten geruchs, unnd würt ein theil vast hoch, sonderlich der auff den wasser gråben wachþt.

(4.) Die vierdt Nept ist ein kraut das da seer starck reücht, und wachþt auff nassen gründen und åckern. Hat bletter wie der Dosten, aber kleiner, weiþ grofårbig, mit roten blŭmlin, umb den stengel, eins hitzigen bittern geschmacks. Unnd seind dise zwo letste Nept von den geschlecht der wilden Müntzen.

Von den Namen

Nepten nent man Katzenkraut, im Diosco.lib iij.cap.cix. Nepeta Calamintha. Jn Apuleio heiþt sie cap.xciij. Menta sylvestris, Minthoτinon, Diaula, Håma Hammonos, Gonos Hammonos. (Calamintha vera et prima sativa.) Serap.cap.xxxj.nent sie Calamentum, und Pulegium agreste. Dise namen (als mich dunckt) gehóren den zweyen letsten Nepten zů, welche Diosco.lib.iij.cap.cxvj. Palustrem Trixaginem, Scoτdion, und Scoτbion, Pleuritida, Dysosimon, Nepetam sylvestrem, Chamedτin, Mithτidamon, sanguinem Podotis, und Apho nennt. Will man aber dise zwo letsten Nepten kreütter under die wilden Balsam oder wilde Fisch Müntzen zólen, mit dem will ich nit zancken. Das vierd aber unnd letst gesetzt, wóllen ettliche wilden Poley deütten, das ist gar gefålt.

Von der Krafft und Würckung

Die Nepten oder Katzen kreütter vergleichen sich mehτ zů der Melissen, dann zůr Müntzen, mógen Jnnerlich und Eüsserlich genützt werden.

Innerlich.

Der safft von Katzenkraut, unnd der wald Salbei (welche das recht Nepeta montana ist) (Nepeta montana.) mit wein gedτuncken, treibt auþ die Spůl würm alle vergifft, macht schwitzen. Eróffnet Leber unnd Miltz. Erwórmet die kalten Nieren (Nepeta montana. Spülwürm. Vergifft. Schwitzen. Leber, Miltz, Nieren. Můtterzeit. Bτust. Bτuch. Harn. Gilb. Cholera. Magen, Febτes.) Stillt das Můtter weh, foτdert die blůmen, Sonderlich wann die kreütter mit wein werden gesotten, und getruncken. Weiter raumpt solcher dτanck die bτust, treibt den harn, heilt die bτüch, zertheilt die Gilbe, Stillt den fluþ Choleram, Sterckt den magen. Darmit werden die dτeitågige febτes vertriben, so fern der magen zůvoτ gereinigt ist.

Eüsserlich.

De sotner wein von Nepten kreütter oder der selbigen safft, heilet alle schwartze Masen und flecken, tódtet die würm in den ohτen.(Schwartz masen. Flecken. Ander gebürt. Gifftige thier.) Dempff båder darauþ gemacht, treiben auþ die ander geburt, foetum, und menses, stillet der Můtter schmertzen, gleich den Müntzen kreüttern.

Rauch von genanten kreüttern gemacht vertreibet die Schlangen, und gifftige Thier. (B) [58]

Van het kattenkruid. Kapittel 4.

Gelijk zoals de rode netels groeit dat nept of recht kattenkruid, dan stengel en bladeren zijn in de grootte en gestalte der netels, alleen dat de verf aan kattenkruid askleurig groen is, week en zacht om aan te raken, de heemst bladeren gelijk. Dit kruid is een wilde zachte reuk, de melisse meer dan de balsem verwant. Zijn gewone oord is oude muren, achter de tuinen en op ongebouwd aardrijk, de katten [56] erg aangenaam. Bloeit zoals Melissa om de stengel. Daarom dat ik het voor een geslachten ervan ook houdt. Daartoe overeenstemt niet kwaad zijn werking. Plinius libro 20, kapittel 24.

Met de andere nept die Dioscorides libro 3 kapittel 41 Nepetam montanam noemt moet ik een ondank verdienen en van de zeer geleerden, samen met de oude vrouwen voor leugenaar uitgescholden worden. Dan deze recept schrijvers leren hun hoogste kunst van de bakers en oude vrouwen waaraan ik me geheel niet keer en spreek dat deze nept zo in wouden of gebergtes groeien dit kruid is welke iedereen wilde salie verduitst en de wijzen receptmeesters Eupatorium noemen welke de Agrimonia behoort. Deze nept of wilde salie groeit overal in wouden met ronde gekerfde bladeren, toch wat spitser zoals de netels bijna. De stengel die er veel van een wortel groeien zijn vierhoekig, bruin, met bleekgele bloempjes, de ene aan de andere tot het eind in welke huisje een rond zaad gevonden wordt.

De derde nept is de balsem bijna aan de gestalte en reuk gelijk, de bladeren vergelijken zich ook het wilde bazielkruid, van bovenuit een bloem [57] zoals de Stoechas, ettelijke bruinrood, ettelijke lijfkleurig. Deze Nept is op waterige velden te vinden, wat ook bij de grachten, poelen en vochtige wouden, een goede reuk en wordt een deel erg hoog, vooral die op de watergrachten groeit.

(4.) De vierde nept is een kruid dat er zeer sterk ruikt en groeit op natte gronden en akkers. Heeft bladeren zoals de majoraan, maar kleiner, wit grauw gekleurd met rode bloempjes om de stengel en een hete bittere smaak. En zijn deze twee laatste nept van de geslachten van de wilde Munten.

Van de namen.

Nepten noemt men kattenkruid, in Dioscorides libro 3, kapittel 109 Nepeta Calamintha. (Clinopodium calamintha). In Apuleius heet het kapittel 93 Menta sylvestris, Minthorinon, Diaula, Håma Hammonos, Gonos Hammonos. Serapio kapittel 81 noemt het Calamentum en Pulegium agreste. Deze namen (zoals ik denk) behoren de twee laatste kattenkruiden toe welke Dioscorides libro 3, kapittel 116 Palustrem Trixaginem, Scordion en Scorbion, Pleuritida, Dysosimon, Nepetam sylvestrem, Chamedrin, Mithridamon, sanguinem Podotis en Apho noemt. (Salvia pratensis, Clinopodium acinos en Nepeta cataria) Wil men echter deze twee laatste kattenkruiden onder de wilde balsem of wilde vismunten tellen, met die wil ik niet twisten. De vierde echter en laatst gezette willen ettelijke wilde polei aanduiden, dat is erg fout.

Van de kracht en werking.

De nepten of katten kruiden vergelijken zich meer tot de melissen dan tot de munten, mogen innerlijk en uiterlijk genuttigd worden.

Innerlijk.

De sappen van kattenkruid en de woud salie (welke dat echte Nepeta montana is) met wijn gedronken drijft uit de spoelworm en alle vergift, maakt zweten. Opent lever en milt. Verwarmt de koude nieren, stilt de baarmoederpijn en bevordert de bloemen, vooral wanneer die kruiden met wijn worden gekookt en gedronken. Verder ruimt zulke drank de borst, drijft de plas, heelt die breuk, verdeelt die geelzucht, stilt de vloed cholera en versterkt de maag. Daarmee worden de drie dagelijkse malariakoortsen verdreven, zo ver de maag tevoren gereinigd is.

Uiterlijk.

De gekookte wijn van kattenkruid of diezelfde sappen heelt alle zwarte spikkels en vlekken, doodt die worm in den oren. Dampbaden daaruit gemaakt drijven uit die andere geboorte, foetus en menstruatie, stilt de baarmoeder smarten, gelijk de munten kruiden.

Rook van genoemde kruiden gemaakt verdrijft de slangen en giftige dieren. [58]

Von den Müntzen. Cap. V

Dieweil die zwo letsten Nepten den Müntzen sich vast vergleichen, wóllen wir nun die selbigen auch oτdenlich underscheyden, und sagen, also das der Müntzen seind dτei zamer geschlecht. Nåmlich, die Rot, die Krauþ, und die Spitz. Die Rot achte ich für Sisymbτio, darvon Dioscorides lib.ij.cap.cxvij. Die Krauþ für die garten Müntz, genant Menta sativa, under allen Müntzen die Edelst, Davon Dioscoτides lib.iij.cap.xxxvj. Die spitz für das gemein Balsam kraut, oder spitz Müntz, Davon Dioscoτides lib.iij.cap.xlj. (Rote Müntz, Krauþ Müntz, Spitz Müntz.) Dise dτei Müntzen haben noch dτei geschlecht, aber alle dτei wild, unnd gemeinlich auff feüchten erdtrich wachsende, eines starcken wilden geruchs.

Die erst der wilden Müntzen ist auch etwas Rotfarb, zweier Elenbogen hoch, mit Roten stengeln, grŭn bτaune blettlin, rund, die blŭet bτaun leibfarb. [59]

Die ander wild Müntz ist die krauþ, Mentastrum genant, in aller gestalt wie die edel garten Müntz, doch krauser, wollechter, linder, zarter, unnd graw eschenfarbig, wechþt bei den Lachen und Bτunnen quellen. (Die recht bach müntz.)

Das dτitt geschlecht wie der Spitz Balsam, aber kleiner. Des bletter seind vast zerspalten, oder gekerfft wie ein zimliche seg. Wechþt an oτten wie die obgemelten, doch nit allenthalben, eins starcken geruchs. Unnd ist ein recht wild geschlecht des Spitzen Balsams, Deren noch ein geschlecht ist mit blettern, stengeln, blůmen unnd geruch, gantz wilder, bτeiter, unnd lenger, auff den feüchten Awen etwann zůfinden.

Von den Namen.

Die erste Rote zame Müntz, ein sehτ lieblich kraut, mit runden blettern, der geruch beinach der Basilgen, acht ich für das Sisimbτion welches Dioscoτides Coτonam Veneris, Herbam Veneris, Serpillum, und Austeralidem nennet, lib.iij.cap.xlj. (1. Sisimbrium.) Es würt aber Serpillum das (B ij) [60] wóτtlin mehτ kreüttern zůgelegt, wie auch Sysimbτium, dz er auch Sium nennet. Was aber Sium sei, besihe das capitel Bachpungen.

Der Krauþ zam Balsam ist Menta sativa beim Dioscoτide lib.iij.unnd Plinio Hediosmos, Mintha, Calamintha, Nepeta, Perxo, Macetho, Pherithτomontho, Tis, und bei uns Beymenta, Dymenta, Krauser Balsam und Müntz genennet, im Averτoe heiþt die zam Müntz Haama, im Serapione cap.cclxxxviij. Mahamata. (2. Menta.)

Die dτitt Müntz ist spitzer Balsam under dem capitel Nepeta, Diosco.am iij bůch des xxxviij.cap.genůgsam beschτiben, da er spτicht, es ist zů letst noch ein Nept der Ackermüntz mit spitzen blettern, τc. (3. Calamintha altera.)

Die erst wild und Rote Müntz wolt ich gern lassen ein Sion odoτatum sein, aber nit das gemein Sion das man Bachpungen nennt, davon besihe fürter das lxj.capitel dises Bůchs. Man nent dise schóne Müntz Wilden Basilgen von seines lieblichen geruchs wille, Von dem andern Sion auch odoτatum genant, besihe hernach das clv.capitel, nemlich das zweit Apium fontanum. (4. Sium odoratum.)

Die ander wild Müntz ist dz recht Bachmüntz, genant Mentastrum, Menta campestris, under dem capitel Diosc.lib.iij.cap.xl.genůgsam beschτiben. Dem zamen krausen Balsam oder dem weissen Andoτn nit fast unånlich, wir nennen es Roþmüntz, Katzen balsam, Bachmüntz. Apulei, thůt die namen darzů im xc.cap.und spτicht Mentastrum heiþ auch Glechon Agrion, Osmites, Osthanes, Gonos Apollonos, Hispanice Creobula. (5. Mentastrum.)

Die dτitt wilde Müntz, die spitzest under allen Müntzen, gehóτt auch under das capitel Nepeta, von solcher stehet dτoben im vierdten capitel geschτiben. (6. Nepeta aquatica.)

Die Araber, und in sonder Serapio nent die zamen Müntzen Nahanahe cap.cclxxxviij. Averτois aber Haama. Mentastrum nennet sie Aphocenus.

Hie soll jederman vermant werden, wie die alten alle Müntzen, Nepten Balsam, ongefåτlich gehandelt, jetz Nepetam, dann Mentam, dann Calamintha genent haben, freilich darumb, dz sie die nit wol mechten underscheiden (das ich doch nit glaub) oder aber dz gemelte kreütter einer würckung weren. Daher freilich das Sium Diosc.auch under die Müntzen gehóτt, dann es reücht wol, spricht Dioscoτides. Die gantz klein Bachmüntz ist under dem Poley beschτiben.

Von der Krafft und Würckung.

Onder den Müntzen oder Balsam kreüttern behalten die krausen den platz. Jr würckung seind fast wie des Poley und der Melissen, Jnnerlich und Eüsserlich, in alle wege nutz und gůt.

Innerlich.

Safft von Balsam kraut mit essig vermischet, stillet das Blůt kotzen unnd andere onwillen des magens, tódt die runden Bauch würm Lumbricos. (Onwillen, bτechen, bauch würm.) [61]

Balsam kreütter dürτ und grŭn seind uber andere artznei dem magen bequem und gůt, deþgleichen wasser davon gebτant, und genossen. Erstlich helffen sie der dawung, Stillen das kluxen und onwillen von der Cholera, Sonderlich die salsamenta von Balsam abbereit, bewegen die natürliche werck, und stercken alle glider. Der geruch darvon krefftigt das hirn und gedechtnuþ. (Magen, Dawung, Kluxen, Ehlich werck, Hirn, Gedechtnuþ.)

Eüsserlich.

Balsam kraut wasser oder safft mit dúchlin uber die stirnen gelegt, miltert den schmertzen. Jnn gleicher massen auff die harten bτüst gelegt, wann die weiber die junge kindlin abstossen und entwehnen, vertreibt es die knollen der milch. Stilt das ohτen weethumb, darein getropfft. (Hauptwehe. Bτust knollen. Oren schmertz.)

Balsam kraut mit Saltz gestossen und auff die biþ der unsinnigen hunden gelegt, heilet on soτg und schaden. (Hunds biþ.)

Balsamkraut gedóτt und gepulvert und mit Saurteig under einander temperiert, auffgestrichen als ein pflaster, und uber dz hertzgrŭblin gelegt, als ein Epithima, stilt das auffstossen und bτechen. (Auffstossen)

Jn summa alle Müntz, zam und wild, seind dienstlich zů dempffen, zů erwóτmen und zů resolvieren, daher etlich schweiþbåder unnd clystierung darauþ machen. Balsam bletter in sŭþ milch gelegt, lassen die milch nit gerinnen oder zůsammen lauffen. (Auffstossen. Schweiþ båder. Milch gerinnen.)

Van de munten. Kapittel 5.

Omdat de twee laatste kattenkruiden de munten zich erg vergelijken willen we nu diezelfde ook ordelijk onderscheiden en zeggen alzo dat de munten zijn drie tamme geslachten. Namelijk de rode, de gekroesde en de spitse. De rode acht ik voor Sisymbrio waarvan Dioscorides libro 2, kapittel 112. De gekroesde voor de tuinmunt, genoemd Mentha sativa en onder alle munten de edelste waarvan Dioscorides libro 3, kapittel 36. De spitse voor dat gewone balsemkruid of spitse munt waarvan Dioscorides libro 3, kapittel 31. Deze drie munten hebben nog drie geslachten, maar alle drie wild en die gewoonlijk op vochtig aardrijk groeien, een sterke wilde reuk.

De eerst van de wilde munten is ook wat roodkleurig, twee ellenbogen hoog met rode stengels, groenbruine blaadjes, rond, de bloei bruin lijfkleurig. [59]

De andere wilde munt is die gekroesde, Mentastrum genoemd, in alle gestalte zoals de edele tuinmunt, doch gekroesd, wolliger, weker, zachter en grauw askleurig, groeit bij de poelen en bronnen wellen.

Dat derde geslacht zoals de spitse balsem, maar kleiner. De bladeren zijn vast gespleten of gekerfd zoals een matige zaag. Groeien aan oorden zoals de opgenoemde, toch niet overal, een sterke reuk. En is een echt wild geslacht van de spitse balsem waarvan nog een geslacht is met bladeren, stengels, bloemen en reuk, gans wild, brede en langer op de vochtige bergweiden wat te vinden.

Van den Namen.

(Mentha aquatica) De eerste rode tamme munt, een zeer lieflijk kruid met ronde bladeren, de reuk bijna als bazielkruid acht ik voor dat Sisimbrion welke Dioscorides Coronam Veneris, Herbam Veneris, Serpillum en Austeralidem noemt, libro 3, kapittel 41. Er wordt echter Serpillum dat [60] woordje meer kruiden toegelegd zoals ook Sysimbrium dat hij ook Sium noemt. Wat echter Sium is, bezie dat kapittel beekpungen.

(Een gekroesde vorm van een muntsoort) De gekroesde balsem is Mentha sativa bij Dioscorides libro 3 en Plinius Hediosmos, Mintha, Calamintha, Nepeta, Perxo, Macetho, Pherithromontho, Tis en bij ons Beymenta, Dymenta, Krauser Balsam en Müntz genoemd, in Averrois heet de tamme munt Haama, in Serapio kapittel 283 Mahamata.

(Mentha spicata) De derde munt is de spitse balsem onder het kapittel Nepeta, Dioscorides.in derde boek van het 33^ste kapittel voldoende beschreven daar hij spreekt; het is tenslotte nog een nept de akkermunt met spitse bladeren etc.

De eerst wilde en rode munt wil ik graag laten een Sion odoratum zijn, echter niet dat gewone Sion dat men beekpunge noemt, daarvan bezie verder dat 61^ste kapittel van dit boek. Men noemt deze schone munt wild bazielkruid vanwege zijn lieflijke reuk. Van de andere Sion ook odoratum genoemd, bezie hierna dat 155^ste kapittel, namelijk dat tweede Apium fontanum.

(Mentha longifolia) Die andere wilde munt is dat echte Bachmüntz, genoemd Mentastrum, Mentha campestris, onder het kapittel Dioscorides libro 3, kapittel 40 voldoende beschreven. De tamme gekroesde balsem of de witte andoorn niet erg ongelijk, we noemen het Roþmunt, katzen balsam, Bachmüntz. Apuleius doet de namen daartoe in 90^ste kapittel en spreekt Mentastrum heet ook Glechon Agrion, Osmites, Osthanes, Gonos Apollonos, Hispanice Creobula.

De derde wilde munt, de spitste onder alle munten behoort ook onder dat kapittel Nepeta, van zulke staat boven in het vierde kapittel geschreven.

De Arabieren en in vooral Serapio noemt de tamme munten Nahanahe kapittel 283. Averrois echter Haama. Mentastrum noemt hij Aphocenus.

Hier zal iedereen vermaand worden zoals de ouden alle munten, kattenkruid en balsem, ongeveer behandelt, nu Nepetam, dan Mentam, dan Calamintha genoemd hebben, vrijwel zeker daarom dat ze die niet genoeg mochten onderscheiden (wat ik toch niet geloof) of echter dat gemelde kruiden van een werking waren. Vandaar vrijwel zeker dat Sium Dioscorides ook onder de munten behoort, dan het ruikt goed, spreekt Dioscorides. Die gans kleine Bachmüntz is onder de polei beschreven.

Van de kracht en werking.

Onder de munten of balsemkruiden behouden de gekroesde de plaats. Hun werking is vast zoals de polei en de melissen, innerlijk en uiterlijk in alle wegen nuttig en goed.

Innerlijk.

Sap van balsemkruid met azijn vermengt stilt dat bloed kotsen en andere onwil van de maag, doodt die ronde buikworm, Lumbricos. [61]

Balsem kruiden dor en groen zijn boven andere artsenij de magen bekwaam en goed, desgelijks water daarvan gebrand en genoten. Eerst helpen ze de vertering, stillen dat klutsen en onwil van de cholera. Vooral de saus van balsem bereidt beweegt de natuurlijke werken en versterkt alle leden. De reuk daarvan bekrachtigt de hersens en gedachtenis.

Uiterlijk.

Balsem kruid water of sappen met doekjes over de hersens vermindert de smarten. In gelijke maat op de harde borst gelegd, als de vrouwen de jonge kindjes afstoten en ontwennen, verdrijft het de knollen van de melk. Stilt de orenpijn, daarin gedruppeld.

Balsemkruid met zout gestoten en op de beet van de dolle hond gelegd heelt zonder zorg en schaden.

Balsemkruid gedroogd en gepoederd en met zuurdeeg onder elkaar getemperd, opgestreken als een pleister en over dat hartgroefje gelegd als een omslag, stilt dat uitstoten en braken.

In summa, alle munt, tam en wild, zijn dienstig om te dempen, te verwarmen en te op te lossen, vandaar dat ettelijke zweetbaden en klysma’s daaruit maken. Balsembladeren in zoete melk gelegd laat de melk niet stollen of tezamen lopen.

Von den Müntzen. Cap. V

Dieweil die zwo letsten Nepten den Müntzen sich vast vergleichen, wóllen wir nun die selbigen auch oτdenlich underscheyden, und sagen, also das der Müntzen seind dτei zamer geschlecht. Nåmlich, die Rot, die Krauþ, und die Spitz. Die Rot achte ich für Sisymbτio, darvon Dioscorides lib.ij.cap.cxvij. Die Krauþ für die garten Müntz, genant Menta sativa, under allen Müntzen die Edelst, Davon Dioscoτides lib.iij.cap.xxxvj. Die spitz für das gemein Balsam kraut, oder spitz Müntz, Davon Dioscoτides lib.iij.cap.xlj. (Rote Müntz, Krauþ Müntz, Spitz Müntz.) Dise dτei Müntzen haben noch dτei geschlecht, aber alle dτei wild, unnd gemeinlich auff feüchten erdtrich wachsende, eines starcken wilden geruchs.

Die erst der wilden Müntzen ist auch etwas Rotfarb, zweier Elenbogen hoch, mit Roten stengeln, grŭn bτaune blettlin, rund, die blŭet bτaun leibfarb. [59]

Die ander wild Müntz ist die krauþ, Mentastrum genant, in aller gestalt wie die edel garten Müntz, doch krauser, wollechter, linder, zarter, unnd graw eschenfarbig, wechþt bei den Lachen und Bτunnen quellen. (Die recht bach müntz.)

Das dτitt geschlecht wie der Spitz Balsam, aber kleiner. Des bletter seind vast zerspalten, oder gekerfft wie ein zimliche seg. Wechþt an oτten wie die obgemelten, doch nit allenthalben, eins starcken geruchs. Unnd ist ein recht wild geschlecht des Spitzen Balsams, Deren noch ein geschlecht ist mit blettern, stengeln, blůmen unnd geruch, gantz wilder, bτeiter, unnd lenger, auff den feüchten Awen etwann zůfinden.

Von den Namen.

Die erste Rote zame Müntz, ein sehτ lieblich kraut, mit runden blettern, der geruch beinach der Basilgen, acht ich für das Sisimbτion welches Dioscoτides Coτonam Veneris, Herbam Veneris, Serpillum, und Austeralidem nennet, lib.iij.cap.xlj. (1. Sisimbrium.) Es würt aber Serpillum das (B ij) [60] wóτtlin mehτ kreüttern zůgelegt, wie auch Sysimbτium, dz er auch Sium nennet. Was aber Sium sei, besihe das capitel Bachpungen.

Der Krauþ zam Balsam ist Menta sativa beim Dioscoτide lib.iij.unnd Plinio Hediosmos, Mintha, Calamintha, Nepeta, Perxo, Macetho, Pherithτomontho, Tis, und bei uns Beymenta, Dymenta, Krauser Balsam und Müntz genennet, im Averτoe heiþt die zam Müntz Haama, im Serapione cap.cclxxxviij. Mahamata. (2. Menta.)

Die dτitt Müntz ist spitzer Balsam under dem capitel Nepeta, Diosco.am iij bůch des xxxviij.cap.genůgsam beschτiben, da er spτicht, es ist zů letst noch ein Nept der Ackermüntz mit spitzen blettern, τc. (3. Calamintha altera.)

Die erst wild und Rote Müntz wolt ich gern lassen ein Sion odoτatum sein, aber nit das gemein Sion das man Bachpungen nennt, davon besihe fürter das lxj.capitel dises Bůchs. Man nent dise schóne Müntz Wilden Basilgen von seines lieblichen geruchs wille, Von dem andern Sion auch odoτatum genant, besihe hernach das clv.capitel, nemlich das zweit Apium fontanum. (4. Sium odoratum.)

Die ander wild Müntz ist dz recht Bachmüntz, genant Mentastrum, Menta campestris, under dem capitel Diosc.lib.iij.cap.xl.genůgsam beschτiben. Dem zamen krausen Balsam oder dem weissen Andoτn nit fast unånlich, wir nennen es Roþmüntz, Katzen balsam, Bachmüntz. Apulei, thůt die namen darzů im xc.cap.und spτicht Mentastrum heiþ auch Glechon Agrion, Osmites, Osthanes, Gonos Apollonos, Hispanice Creobula. (5. Mentastrum.)

Die dτitt wilde Müntz, die spitzest under allen Müntzen, gehóτt auch under das capitel Nepeta, von solcher stehet dτoben im vierdten capitel geschτiben. (6. Nepeta aquatica.)

Die Araber, und in sonder Serapio nent die zamen Müntzen Nahanahe cap.cclxxxviij. Averτois aber Haama. Mentastrum nennet sie Aphocenus.

Hie soll jederman vermant werden, wie die alten alle Müntzen, Nepten Balsam, ongefåτlich gehandelt, jetz Nepetam, dann Mentam, dann Calamintha genent haben, freilich darumb, dz sie die nit wol mechten underscheiden (das ich doch nit glaub) oder aber dz gemelte kreütter einer würckung weren. Daher freilich das Sium Diosc.auch under die Müntzen gehóτt, dann es reücht wol, spricht Dioscoτides. Die gantz klein Bachmüntz ist under dem Poley beschτiben.

Von der Krafft und Würckung.

Onder den Müntzen oder Balsam kreüttern behalten die krausen den platz. Jr würckung seind fast wie des Poley und der Melissen, Jnnerlich und Eüsserlich, in alle wege nutz und gůt.

Innerlich.

Safft von Balsam kraut mit essig vermischet, stillet das Blůt kotzen unnd andere onwillen des magens, tódt die runden Bauch würm Lumbricos. (Onwillen, bτechen, bauch würm.) [61]

Balsam kreütter dürτ und grŭn seind uber andere artznei dem magen bequem und gůt, deþgleichen wasser davon gebτant, und genossen. Erstlich helffen sie der dawung, Stillen das kluxen und onwillen von der Cholera, Sonderlich die salsamenta von Balsam abbereit, bewegen die natürliche werck, und stercken alle glider. Der geruch darvon krefftigt das hirn und gedechtnuþ. (Magen, Dawung, Kluxen, Ehlich werck, Hirn, Gedechtnuþ.)

Eüsserlich.

Balsam kraut wasser oder safft mit dúchlin uber die stirnen gelegt, miltert den schmertzen. Jnn gleicher massen auff die harten bτüst gelegt, wann die weiber die junge kindlin abstossen und entwehnen, vertreibt es die knollen der milch. Stilt das ohτen weethumb, darein getropfft. (Hauptwehe. Bτust knollen. Oren schmertz.)

Balsam kraut mit Saltz gestossen und auff die biþ der unsinnigen hunden gelegt, heilet on soτg und schaden. (Hunds biþ.)

Balsamkraut gedóτt und gepulvert und mit Saurteig under einander temperiert, auffgestrichen als ein pflaster, und uber dz hertzgrŭblin gelegt, als ein Epithima, stilt das auffstossen und bτechen. (Auffstossen)

Jn summa alle Müntz, zam und wild, seind dienstlich zů dempffen, zů erwóτmen und zů resolvieren, daher etlich schweiþbåder unnd clystierung darauþ machen. Balsam bletter in sŭþ milch gelegt, lassen die milch nit gerinnen oder zůsammen lauffen. (Auffstossen. Schweiþ båder. Milch gerinnen.)

Van de munten. Kapittel 5.

Omdat de twee laatste kattenkruiden de munten zich erg vergelijken willen we nu diezelfde ook ordelijk onderscheiden en zeggen alzo dat de munten zijn drie tamme geslachten. Namelijk de rode, de gekroesde en de spitse. De rode acht ik voor Sisymbrio waarvan Dioscorides libro 2, kapittel 112. De gekroesde voor de tuinmunt, genoemd Mentha sativa en onder alle munten de edelste waarvan Dioscorides libro 3, kapittel 36. De spitse voor dat gewone balsemkruid of spitse munt waarvan Dioscorides libro 3, kapittel 31. Deze drie munten hebben nog drie geslachten, maar alle drie wild en die gewoonlijk op vochtig aardrijk groeien, een sterke wilde reuk.

De eerst van de wilde munten is ook wat roodkleurig, twee ellenbogen hoog met rode stengels, groenbruine blaadjes, rond, de bloei bruin lijfkleurig. [59]

De andere wilde munt is die gekroesde, Mentastrum genoemd, in alle gestalte zoals de edele tuinmunt, doch gekroesd, wolliger, weker, zachter en grauw askleurig, groeit bij de poelen en bronnen wellen.

Dat derde geslacht zoals de spitse balsem, maar kleiner. De bladeren zijn vast gespleten of gekerfd zoals een matige zaag. Groeien aan oorden zoals de opgenoemde, toch niet overal, een sterke reuk. En is een echt wild geslacht van de spitse balsem waarvan nog een geslacht is met bladeren, stengels, bloemen en reuk, gans wild, brede en langer op de vochtige bergweiden wat te vinden.

Van den Namen.

(Mentha aquatica) De eerste rode tamme munt, een zeer lieflijk kruid met ronde bladeren, de reuk bijna als bazielkruid acht ik voor dat Sisimbrion welke Dioscorides Coronam Veneris, Herbam Veneris, Serpillum en Austeralidem noemt, libro 3, kapittel 41. Er wordt echter Serpillum dat [60] woordje meer kruiden toegelegd zoals ook Sysimbrium dat hij ook Sium noemt. Wat echter Sium is, bezie dat kapittel beekpungen.

(Een gekroesde vorm van een muntsoort) De gekroesde balsem is Mentha sativa bij Dioscorides libro 3 en Plinius Hediosmos, Mintha, Calamintha, Nepeta, Perxo, Macetho, Pherithromontho, Tis en bij ons Beymenta, Dymenta, Krauser Balsam en Müntz genoemd, in Averrois heet de tamme munt Haama, in Serapio kapittel 283 Mahamata.

(Mentha spicata) De derde munt is de spitse balsem onder het kapittel Nepeta, Dioscorides.in derde boek van het 33^ste kapittel voldoende beschreven daar hij spreekt; het is tenslotte nog een nept de akkermunt met spitse bladeren etc.

De eerst wilde en rode munt wil ik graag laten een Sion odoratum zijn, echter niet dat gewone Sion dat men beekpunge noemt, daarvan bezie verder dat 61^ste kapittel van dit boek. Men noemt deze schone munt wild bazielkruid vanwege zijn lieflijke reuk. Van de andere Sion ook odoratum genoemd, bezie hierna dat 155^ste kapittel, namelijk dat tweede Apium fontanum.

(Mentha longifolia) Die andere wilde munt is dat echte Bachmüntz, genoemd Mentastrum, Mentha campestris, onder het kapittel Dioscorides libro 3, kapittel 40 voldoende beschreven. De tamme gekroesde balsem of de witte andoorn niet erg ongelijk, we noemen het Roþmunt, katzen balsam, Bachmüntz. Apuleius doet de namen daartoe in 90^ste kapittel en spreekt Mentastrum heet ook Glechon Agrion, Osmites, Osthanes, Gonos Apollonos, Hispanice Creobula.

De derde wilde munt, de spitste onder alle munten behoort ook onder dat kapittel Nepeta, van zulke staat boven in het vierde kapittel geschreven.

De Arabieren en in vooral Serapio noemt de tamme munten Nahanahe kapittel 283. Averrois echter Haama. Mentastrum noemt hij Aphocenus.

Hier zal iedereen vermaand worden zoals de ouden alle munten, kattenkruid en balsem, ongeveer behandelt, nu Nepetam, dan Mentam, dan Calamintha genoemd hebben, vrijwel zeker daarom dat ze die niet genoeg mochten onderscheiden (wat ik toch niet geloof) of echter dat gemelde kruiden van een werking waren. Vandaar vrijwel zeker dat Sium Dioscorides ook onder de munten behoort, dan het ruikt goed, spreekt Dioscorides. Die gans kleine Bachmüntz is onder de polei beschreven.

Van de kracht en werking.

Onder de munten of balsemkruiden behouden de gekroesde de plaats. Hun werking is vast zoals de polei en de melissen, innerlijk en uiterlijk in alle wegen nuttig en goed.

Innerlijk.

Sap van balsemkruid met azijn vermengt stilt dat bloed kotsen en andere onwil van de maag, doodt die ronde buikworm, Lumbricos. [61]

Balsem kruiden dor en groen zijn boven andere artsenij de magen bekwaam en goed, desgelijks water daarvan gebrand en genoten. Eerst helpen ze de vertering, stillen dat klutsen en onwil van de cholera. Vooral de saus van balsem bereidt beweegt de natuurlijke werken en versterkt alle leden. De reuk daarvan bekrachtigt de hersens en gedachtenis.

Uiterlijk.

Balsem kruid water of sappen met doekjes over de hersens vermindert de smarten. In gelijke maat op de harde borst gelegd, als de vrouwen de jonge kindjes afstoten en ontwennen, verdrijft het de knollen van de melk. Stilt de orenpijn, daarin gedruppeld.

Balsemkruid met zout gestoten en op de beet van de dolle hond gelegd heelt zonder zorg en schaden.

Balsemkruid gedroogd en gepoederd en met zuurdeeg onder elkaar getemperd, opgestreken als een pleister en over dat hartgroefje gelegd als een omslag, stilt dat uitstoten en braken.

In summa, alle munt, tam en wild, zijn dienstig om te dempen, te verwarmen en te op te lossen, vandaar dat ettelijke zweetbaden en klysma’s daaruit maken. Balsembladeren in zoete melk gelegd laat de melk niet stollen of tezamen lopen.

Von Dictam. Cap. VII.

Hie zwingt mich der Poley vom Dictam zů schτeiben. Dieweil nun d (B iiij) [64] wild Poley, beim Plinio, Dioscoτide unnd Apuleio, auch ein Dictam sein soll, můþ ich fürter vom Dictam sagen. Erstlich soll man wissen, das der recht und Edel Dictam in Germania nit wachse, Er ist aber nun mehτ auch als ein frembder gast auþ Creta unnd Venedig zů uns kommen, den selben Dictam haben herτ Jóτg Ollinger von Nürnberg, und D. Conrad Geþner von Zürich, denen ich hóchlich danck sage, mir zůgeschickt, Welches gewåchs vergleicht sich etlicher massen dem Poley, wie Dioscorides darvon redet lib.iij.ca.xxxij. Die dicke bletlin seind rund und mit weisser linden wollen uberzogen zů beiden seiten, je zwey bletlin gegen einander gesetzt an dem harten runden stenglin, fast wie das Egelkraut, ist on blůmen und samen, der geruch und geschmack lieblich, etwas zůr bitterkeit geneigt.

Die wurtzel aber, so wit jetzund für Dictam halten, ist der beschτeibung Diosoτidis, Apuleij, und Serapionis, bei zehen meil nit gleich, mag wol under seim andern capitel Dioscoτidis gesetz werden. Es ist aber die wurtzel die wir Dictam nennen, ein uber auþ schón hüpsch gewåchs. Die wurtzel eins fingers dick unnd auch kleiner, weiþ, glat, einer elen lang, minder [65] oder mehτ, bτüchtig, mürb, ein dünn holtz durch und durch, wie in der Fenchel wurtzel. Gegen dem Lentzen thůt sich das kraut herfür, spitzecht wie Spargen, (Tempus) darauþ würt een ståmmlin mit vil laub geziert einer elen hoch ongefårlich, rund rauch und bτaun, haricht, daran wachsen auþgespτeite schóne bletter, gleich dem Eschenbaum, und in summa es würt ein staud anzů sehen bei nahe als Sŭþholtz. Die bletter aber seind weitter von einander, auch breyter, gleichs lang von einander gesetzet, ein jedes blat oder laub so es allein stünde, verglich es sich dem Quitten laub. (Forma) Am óbersten des ståmlins seind schóne grosse blůmen, bτaunrot, und weiþ, spτengkelecht, in aller foτm wie ein groþ kåþ pappel blům auff den feldt. Der geruch auþ diser blůmen ist sŭþ, lieblich wie ein wolriechender zimmer. Nach den blůme erscheinen fünffeckete, und viereckete beschloþne schotten, aber underscheiden. Jn ein jeden heüþlin, der vier oder fünff an jeder schotten seind, findt man ein kolschwartzen schónen samen, wie die groþ Holwurtz dτegt, doch spitzer und grósser.

Sein oτt und gewonlich Erdtrich ist an hohen Velsechten düτren bergen als umb Creützenach, Dhaun, Kyrn, auch in Schwartzwald, τc. (Locus.)

Es leþt sich aber auch in den gårten pflantzen. Die wurtzel stoþt jårlichs junge stengel.

Von den Namen.

Djioscoτides in seim dτitten bůch cap.xxxiij.nent sein Dictam wilden Poley, etliche aber (spτicht Dioscoτides) nennen Dictam Belovacon, etliche Artemedeion, etliche Herbam Creticam, etliche Ephemeron, etliche Eldiam, etliche Belotocen, etliche Doτcidion, etliche Helbunion, etliche Ustilaginem rusticam, etliche Embactron, etliche ΒέΤιου. Apuleius ca.lxij.nennnet jn auch Artemedion, Creticen, Ephimeron, Labτum veneris, Emenypsen, Dipsacos. Serapio nent Poley und Dictam mit einerlei namen, wie voτgemelt ist im vj.capitel.

Der wild Dictamnus würt von Plinio lib.xxv.ca.viij. Condτis genent. Von Dioscoτide lib.iij.ca.xxxiiij.und Apuleio Pseudodictamnus. Von Serap.cap. ccc. Mescatremefir, wa anderst der text nit falsch ist.

Warfür aber ich disen schónen weissen Dictam halt, mit der obgemelten beschτeibung, würt hernach gemelt werden, so man der schónen blůmen und Rosen gedencken můþ, nemlich im letsten capitel dises bůchs under der Påonien Rosen.

Von der Krafft und Würckung.

Was von Poley gemelt, soll uberflüþiger vom Dictamno verstanden werden, welcher Jnwendig und Auþwendige krefftiger würckung hat.

Innerlich.

Dictam kraut wie Poley genützt, treibt nit allein den weibischen fluþ, sonder auch die ander geburt und die todten kinden. (Todte geburte.)

Ein rauch von Dictamkraut gemacht thůt dergleichen.

Weiter so dτeibt der Dictam safft, oder ein wein darmit gesotten, alle giftte auþ, heilt die gebiþne wunden der gifftigen thieren, reinigt und heilet sie wunderbarlich. (Gifft. Gifftige biþ der thier.) [66]

Es ist des krauts vermógen so mechtig, das die gifftige thier von geruch mŭssen weichen unnd raumen. Dictam ist in Summa ein rechter Tiriack. (Theriaca.)

Eüsserlich.

Ettlich melden der Dictam ziehe alle eingeschossene pfeil herauþ, nit allein dem menschen darauff gelegt, sonder auch wann das vihe von Dictam isset sollen die pfeil herauþ fallen, Besihe Verg.lib.xij.Aenei. (Pfeil auþziehen.)

Dictamnum genitrix Cratea carpit ab Ida

Puberibus caulem folijs, & flore comancem

Purpureo, non illa feris incognita capris

Gramina, quum tergo volucres hæsere sagittæ.

Das verstehe ich von dτitten Dictam Diosco.iij.cap.xxxiiij.

Dictam zerstossen plasters weiþ auff das Miltz gelegt, verzert dz selbig.

Der safft von Dictam in die gifftige wunden gethon der waffen unnd wilden thieren heilt die selben ohn schaden. (Miltz. Gifftige wunden.)

Der ander Dictam so unsere Artzet bτauchen gehóτt under die Påonien wurtzel, und nit hieher.

Van Dictam. Kapittel 7.

Hier dwingt me de polei van dictam te schrijven. Omdat nu de [64] wilde polei bij Plinius, Dioscorides en Apuleius ook een dictam zijn zal moet ik verder van dictam zeggen. Eerst zal men weten dat de echte en edele dictam in Germanië niet groeit. Het is echter nu meer ook als een vreemde gast uit Kreta en Venetië tot ons gekomen, dezelfde dictam heeft heer Jórg Ollinger van Nürnberg en D. Conrad Gessner van Zürich, die ik zeer bedank, me toegestuurd. Welk gewas vergelijkt zich ettelijke mate de polei zoals Dioscorides daarvan spreekt libro 3 kapittel 32. Die dikke blaadjes zijn rond en met witte zachte wol overtrokken aan beide zijden, elke twee blaadjes tegen elkaar gezet aan het harde ronde stengeltje, vast zoals dat kleine boterbloem, is zonder bloemen en zaden, de reuk en smaak lieflijk, wat tot bitterheid geneigd.

De wortel echter, die we nu voor dictam houden, is de beschrijving Dioscorides, Apuleius en Serapio, bij bezien me niet gelijk, mag wel onder zijn andere kapittel van Dioscorides gezet worden. Het is echter de wortel die we dictam noemen een zeer mooi hups gewas. De wortel een vingerdik en ook kleiner is wit, glad, een 70 cm lang, minder [65] of meer, bochtig, murw, een dun hout door en door zoals in de venkelwortel. Tegen de lente doet zich dat kruid ervoor, spits zoals asperges, daaruit wordt een stammetje met veel loof versiert een 70 hoog ongeveer, rond en ruw en bruin, harig, daaraan groeien uitgespreide mooie bladeren, gelijk de es boom en in summa het wordt een vaste plant aan te zien bijna als zoethout. Die bladeren echter zijn verder van elkaar, ook breder, gelijk lang van elkaar gezet, en elk blad of loof zo het alleen staat vergelijkt zich het kwee loof. Aan bovenste van het stammetje zijn mooie grote bloemen, bruinrood en wit, bespringt en in aller vorm zoals een grote kaasjeskruiden op het veld. De reuk uit deze bloemen is zoet, lieflijk zoals een welriekende kamer. Na de bloemen verschijnen vijfhoekige en vierkante besloten schotten, maar apart. In elk huisje, waarvan er vier of vijf aan elke schot is zijn, vindt men een koolzwart mooi zaad zoals dat grote holkruid draagt, toch spitser en groter.

Zijn oord en gewone aardrijk is aan hoge rotsachtige droge bergen zoals om Creützenach, Dhaun, Kyrn en ook in het Zwarte woud etc.

Het laats zich echter ook in de tuinen planten. Die wortel stoot jaarlijks jonge stengels.

Van de namen.

(Dictamnus alba) Dioscorides in zijn derde boek kapittel 33 noemt zijn dictam wilde polei, ettelijke echter (spreekt Dioscorides) noemen dictam Belovacon, ettelijke Artemedeion, ettelijke Herbam Creticam, ettelijke Ephemeron, ettelijke Eldiam, ettelijke Belotocen, ettelijke Dorcidion, ettelijke Helbunion, ettelijke Ustilaginem rusticam, ettelijke Embactron, ettelijke ΒέRιου. Apuleius kapittel 62 noemt het ook Artemedion, Creticen, Ephimeron, Labrum veneris, Emenypsen, Dipsacos. Serapio noemt polei en dictam met een naam zoals voorgemeld is in 6^de kapittel.

De wilde Dictamnus wordt van Plinius libro 25 kapittel 8 Condris genoemd. Van Dioscorides libro 3 kapittel 34 en Apuleius Pseudodictamnus. Van Serapio kapittel 300 Mescatremefir, als anders de tekst niet vervalst is.

Waarvoor echter ik deze mooie witte dictam houdt met de opgenoemde beschrijving wordt hierna gemeld zo men de mooie bloemen en rozen gedenken moet, namelijk in het laatste kapittel van dit boek onder de pioenrozen.

Van de kracht en werking.

Wat van polei gemeld is zal overvloediger van Dictamnus verstaan worden die inwendig en uitwendig krachtiger werking heeft.

Innerlijk.

Dictam kruid zoals polei genuttigd drijft niet alleen de vrouwelijke vloed, maar ook de andere geboorte en de dode kinderen.

Een rook van dictamkruid gemaakt doet dergelijks.

Verder zo drijft het dictam sap, of een wijn daarmee gekookt, alle gift uit en heelt die gebeten wonden van de giftige dieren, reinigt en heelt ze wonderbaarlijk. [66]

Het kruid vermogen is zo machtig dat de giftige dieren van reuk moeten wijken en ruimen. Dictam is in summa een echte teriakel.

Uiterlijk.

Ettelijke melden de dictam trekt alle ingeschoten pijl eruit, niet alleen bij de mensen daarop gelegd, maar ook wanneer dat vee van dictam eet zullen de pijlen eruit vallen, bezie Vergilius libro 12 Aenei.

Dictamnum genitrix Cratea carpit ab Ida

Puberibus caulem folijs, & flore comancem

Purpureo, non illa feris incognita capris

Gramina, quum tergo volucres hæsere sagittæ.

Dat versta ik van de derde dictam Dioscorides 3, kapittel 24.

Dictam gestoten en pleistervormig op de milt gelegd verteert die.

De sappen van dictam in de giftige wonden gedaan van de wapens en wilde dieren heelt dezelfde zonder schaden.

De andere dictam zo onze artsen gebruiken behoort onder de pioenenwortels en niet hier.

Von den Basilgen. Cap. VIII.

Der Basilgen kreütter seind dτei, zwo zam, die dτitt wild. Die zwo můþ man in gårten Jårlichs zielen vom samen in dem Meyen. Die Edelst und schónst ist die klein, würt ein ståmmlin mit vilen åsten, einem dτauschelechten beümlin gleich. Die blåtlin vergleichen sich dem Maieron, doch ein wenig grósser, eins kóstlichen lieblichen geruchs. (Herba regia. 1.)

(2.) Die ander ist grósser mit bletter und stengel. Die bletter an diser Basilgen vergleichen sich dem kleinem Parietaria unnd Bengelkraut. Ettlichs blŭet gantz schneeweiþ, die ander bτaun leibfarb. Umd den runden stengel, wie an der roten Bynsaug erzeygen sich die blŭmlin an der Basilgen.

(3.) Die dτitt Basilg darff man nit allwegen vom samen ziehen. Dann sie komt jårlichs von der wurtzel, welche sich fast auþtheilet in der erden, wie die weisse Quecken wurtzel. Jst nür bald (wo sie ein mal gepflantzet wůrt) auþ zů tilgen. Das kraut vergleicht sich schier mit blettern unnd geruch einer Müntzen, der stengel rauch, harecht, vierecket, die blŭet am stengel rings umb mit roten leibfarb, Besihe dτoben das fünfft capitel, die erst wild Müntz mit roten stengeln under dem Sion.

Dise Basilg hab ich gegen Herbst in ein wasserechten feüchten grundt gepflanzt, unnd also lassen stehen biþ in das dτitt jar, ist sie zů einer kleinen wilden roten Fischmüntz woτden, und nit zů Quendel, wie Plinius meldet lib.xix.cap.v. Doch mócht auþ disem kraut wa es gegen der Sonnen in dτuckenem erdtrich, als von mir in ein feüchten grundt gesetzt ward, auch wol Quendel werden, welches ich noch zůr zeit nit versŭcht, will also dem Theophrasto sein schτifft lib.v.de planta.caussis auff diþmal bleiben lassen.

Von den Namen

Die zwo Basilgen nennen wir herbam Regiam, und Basilicam, und [67] Ocimum Gariophyllatum. Bin aber nit gewiþ obs das Ocimum sei, davon Diosc.lib.ij cap.cxxx, schτeibt, welcher spτicht das Ocimum sei ein gemein kraut. So doch Basilgen nit sonderlich gemein, sonder vil arbeit bedarff, ein Summerkraut das kein reiffen roch frost leiden mag. Jch hab hie ein argwon, und acht Basilgen sey Acinum, von welchen Dioscoτdes redt lib.iij.cap.xlv. Das Ocimum aber in anderen bŭchern lieþ ich ein frucht des vihes sein, will doch mit niemands zancken, doch von den Ocimis an eim andern oτt weiters, nemlich im xxv.capitel des andern theils, under dem Heidenkorn. Ocimum fluviale heiþt in Avicenna Bedarungi, Avi.cap.cv.lib.ij. Jn Tacuinis stehet Radharuchi voτ Ocimo, gemelte namen verstehe ich vom dτitten Basilgen, welche dτoben under den Müntzen gnůgsam ist angezeigt, under der ersten roten wilden Müntzen, und Sion odoτatum genant is.

Von der Krafft und Würckung. [68]

Die zwo edle wolriechende garten Basilgen, die krauþ Teütsch Bacharis, die ander Acinos genant, seind beinahe durch die ungelehτten schτeiber in verachtung und haþ kommen, als solten sie schådliche kreütter sein. (Bacharis Germanica.) Das ist aber der fål, das sie alle meynen Basilgen sei das Ocimum Cathonis τc.von dem selbigen Ocimo und Ocimastro leþ man in der Braunwurtz, und Heidenkorn. Unsere Ocima gariophylata oder Basilgen seind warmer complexion, umb des willen sie auch resolvieren und zertheilen die zåhe feüchtigkeit der Lungen und Můtter, mógen nützlich Jnwendig eingenommen und Auþwendig auffgelegt werden.

Innerlich.

Gedoτrte Basilgen kreütter seind lieblich in der kost gebτaucht, gleich dem Maieron und Rosmarein. (Kuchen wurtz.)

Basilgen kreütter gedóτt, unnd ein Most darüber lassen verjåren, gibt dem wein ein hertzlichen gůten geschmack unnd geruch dem Moscateller gleich. (Wein wurtz.)

Ein decoction auþ Basilgen gemacht mit wein, vertreibt das keichen, zertheilt den schleim und den alten hůsten, moτgens und abens gedτuncken, Treibt den harn, fürdert die zeit gleich dem Poley. (Keichen. Hüsten. Harn.)

Basilgen samen uber nacht in Rosen wasser gelegt, würt zů einem weissen safft oder gummi, der dient hefftig wel zů der bτeün, zů den schτunden der lefftzen, der zungen, und den wartzen an den bτüsten, mit einer federn auff gestrichen. (Bτeüne. Wartzen. Schτunden.)

Basilgen samen, und das wasser davon gebτant eingenommen, sterckt dz hertz und weret der onmacht. ( Hertz stercken. Onmacht.)

Eüsserlich.

Basilgen kreütter grŭn auff die stirn gebunden, vertreibt das hauptweh, dergleichen thůt das wasser von Basilgen gebτant. (Hauptweh. Dempff bader.)

Dempff und Båder von allen Basilgen gemacht, haben die art und eigenschafft des Polei, und der Müntzen.

Basilgen wasser leschet alle hitz in den augen, am haupt, das wild fewτ, an den geschwollenen bτüsten und heimlichen enden.

Der wild Basilgen hat seine Würckung mit den Müntzen unnd Balsam kreüttern. (Hitz, Augen, Wild fewτ.)

Van basilicum. Kapittel 7.

De bazielkruiden zijn drie, twee tamme en de derde wild. Die twee moet men in tuinen jaarlijks telen van zaden in de mei. De edelste en mooiste is de kleine, wordt een stammetje met vele takken, een bosachtig boompje gelijk. Die blaadjes vergelijken zich de majoraan, doch een weinig groter, een kostelijke lieflijke reuk.

De andere is groter met bladeren en stengel. De bladeren aan dit bazielkruid vergelijken zich het kleine Parietaria en bingelkruid. Ettelijke bloeien gans sneeuwwit, de andere bruin vleeskleurig. Om de ronde stengel, net zoals aan de rode dovenetel, vertonen zich de bloempjes aan het bazielkruid.

Het derde bazielkruid hoeft men niet altijd van zaden te kweken. Dan ze komt jaarlijks van de wortel die zich erg uitdeelt in de aarde zoals de witte kweekwortel. Is nu gauw (waar ze eenmaal geplant wordt) uit te verdelgen. Dat kruid vergelijkt zich vrijwel met bladeren en reuk een munt, de stengel ruw, harig, vierkant, de bloei aan de stengel rondom met rode vleeskleurige, bezie boven dat vijfde kapittel, de eerste wilde munt met rode stengels onder de Sion.

Deze baziel heb ik tegen de herfst in een waterige vochtige grond geplant en alzo laten staan tot in het derde jaar is ze tot een kleine wilde rode vismunt geworden en niet tot tijm zoals Plinius meldt in libro 19, kapittel 5. Toch mocht uit dit kruid wanneer het tegen de zon in droog aardrijk, zoals van mij in een vochtige grond gezet werd, ook wel tijm worden wat ik tot op heden nog niet geprobeerd heb, wil alzo Theophrastus zijn schrift libro 5, de planta caussis in deze keer blijven laten.

Van de namen.

(Ocimum basilicum, Clinopodium grandiflora) De twee bazielkruid noemen we herbam Regiam en Basilicam en [67] Ocimum Gariophyllatum. Ben echter niet gewis of dat Ocimum is waarvan Dioscorides libro 2, kapittel 130 schrijft, die spreekt dat Ocimum is een algemeen kruid. Zo toch bazielkruid niet vooral algemeen, maar veel arbeid behoeft, een zomerkruid dat geen rijp noch vorst lijden mag. (Clinopodium calamintha) Ik heb hier een argwaan en acht bazielkruid is Acinum, waarvan Dioscorides spreekt libro 3, kapittel 45. Dat Ocimum echter in andere boeken liet ik een vrucht van het vee zijn, wil toch met niemand twisten, toch van de Ocimis aan een ander oord verder, namelijk in 25^ste kapittel van het andere deel onder de boekweit. Ocimum fluviale heet in Avicenna Bedarungi, Avicenna kapittel 105, libro 2. in Tacuinis staat Radharuchi voor Ocimo, gemelde namen versta ik van het derde bazielkruid die boven onder de munten genoegzaam is aangezegd, onder de eerste rode wilde munten en Sion odoratum genoemd is.

Van de kracht en werking. [68]

De twee edele welriekende tuin bazielkruiden, de gekroesde Duitse Bacharis en de andere Acinos genoemd, zijn bijna door de ongeleerde schrijvers in verachting en haat gekomen als zullen ze schadelijke kruiden zijn. Dit is echter het geval dat ze allen menen bazielkruid is dat Ocimum Cathonis etc., van dezelfde Ocimo en Ocimastro leest men in het bruinkruid en boekweit. Onze Ocima gariophylata of bazielkruid is van warme samengesteldheid en daarom ze ook oplossen en verdelen de taaie vochtigheid van de longen en baarmoeder, mogen nuttig inwendig ingenomen en uitwendig opgelegd worden.

Innerlijk.

Gedorde bazielkruid kruiden zijn lieflijk in de kost gebruikt, gelijk de majoraan en rozemarijn.

Bazielkruid kruiden gedroogd en een most daarboven laten verjaren geeft de wijn een hartelijke goede smaak en reuk de moscateller gelijk.

Een afkooksel uit bazielkruid gemaakt met wijn verdrijft dat kuchen, verdeelt de slijm en het oude hoesten, ‘s morgens en ‘s avonds gedronken. Drijft de plas en bevordert de tijd gelijk de polei.

Bazielkruid zaden over nacht in rozenwater gelegd wordt tot een witte sap of gom, die dient heftig goed toe de mondblaartjes, tot de barsten van de lippen, de tong en de wratten aan de borsten, met een veer op gestreken.

Bazielkruid zaden en dat water daarvan gebrand ingenomen versterkt dat hart en weert de onmacht.

Uiterlijk.

Bazielkruid kruid groen op de hersens gebonden verdrijft de hoofdpijn, dergelijke doet dat water van bazielkruid gebrand.

Damp en baden van alle bazielkruiden gemaakt hebben de aard en eigenschap van de polei en de munten.

Bazielkruid water lest alle hitte in de ogen, aan hoofd, het wild vuur aan de gezwollen borsten en heimelijke einden.

Dat wilde bazielkruid heeft zijn werking met de munten en balsem kruiden.

Von Maieron. Cap. IX.

Zwei kreütter nent man bey uns Teütschen Maieron, oder Meyle. Das edelst under disen ist der klein, mit den zarten blettlin nit uber eins hellers bτeit, dunckel, eschenfarb grŭn, lind und weich, mit sehτ kleinen weissen blŭmlin, die pflegt man mit den güpfelen ab zů pfetzen, sonst dóτret d stock gar liederlich. (1. Edel klein Basilgen.) Ettlich aber lassen es auch samen tragen, davon sie junge stócklin pflantzen. Ettliche erneweren die alte stóck mit den jungen pflantzen, schlecht in die erden gesetzt wie den Rosmarein. Diþ kraut ist fast zart, darumb es nit harten frost kan leiden, würt gegen dem Winter auþgesetzt und in warmen kellern behalten, Jn Meiland zilt man dessen uberflüssig. [69]

Der ander Maieron ist wild, und bleibt uber Winter in gårten frosts halben unversert. Seine bletter, stengel, güpffel, und blůmen, seind bτeiter, lenger, dicker, und grósser dann des voτdτigen, haben beide beinach ein geruch, und krafft. Dise kreütter seind der Jungfrawen, die pflantzens umb der krentz und jungen gesellen willen.

Von den Namen.

Man nent den Maieron Sampsychon, Sampsuchum, Amaracum, Trifolium Agathides, Cnecion, Acapnon, Jsidis Genituram, Thτamben, Sopho, Myuron, Persam, Sacerdotis Asinum. (Dios.lib.3.cap.42.)

Wa man mit mein schτeiben nit für ein freche thoτheit wolt achten, so spτech ich das der wild Maieron, so bei uns wechþt, under dem capitel Maro Diosc.lib.iij.cap.xliiij.begriffen were, unnd der edel klein Basilgen darvon wir dτoben gemelt haben, ein Teütscher rechter Bacchar seye, Dios.lib.iij.cap.xlvj. Serapio nent den Maieron Merzenium cap.cclxxxvj. (Maro. Bacchar. (C )[70]

In Jtalia nennt man den Maieron Gentilem, im Welschen land Mariolaine.

Von der Krafft und Würckung.

Zam und wilder Maieron seind warmer unnd dτuckner art. Dienen Jnnerlich und Eüsserlich allen menschen.

Innerlich.

Maieron kraut in weissem wein gesotten, ist nutz gedτuncken, denen so anfahen wassersüchtig zů werden. Stillet also genützt, das weh im leib, treibt den harn und menses. Safft oder wasser von Maieron, in die nasen gethon, sterckt dz hirn, macht niesen, erweckt die schlaffende Lethargicos, und die so von der grossen kranckheit gefallen seind. (Harn. Niesen. Hauptstercken. Schlaff sucht.)

Das wasser von Maieron gebτant, auff die zungen gestrichen, bτingt die spτach wider, es erfrewt und sterckt das hirn und gedåchtnuþ, wunderbarlich, jeder weilen iij.oder iiij.lóffel vol gedτuncken. Das kraut ist ein edle wurtz in aller kost. (Sprach, Hirn, Gedechtnuþ, Kuchen wurtz.)

Eüsserlich.

Maieron kraut mit gersten meel gestossen, plasters weiþ auff die augen gelegt, benimpt die hitz, vertreibt die geschwulst und schmertzen.

Das pulver in die Nasen gethon mit ein wenig Jngwer macht Niesen, und zertheilt den schnupffen. (Augen, Hitz, Geschwulst, Niesen.)

Ein plaster auþ Maieron gemacht und auffgelegt, stillet dz magen weh, richtet auch die verτuckte glider zů recht, mit hinlegung des schmertzens, also gebτaucht. (Magen wee.)

Ein Olei von Maieron gemacht, erweycht die nerven und spannadern, deþgleichen die verharte můtter damit gesalbet. (Spannadern.)

Zåpfflin, pτessaria oder fomenta mit Maieron bereit, bτingen den weibern jre blódigkeit. (Weiber fluþ)

Der safft von Maieron auff gerunnen blůt gestrichen, zertheilt das selbig, heilt die bloen måler, unnd legt das geschwollen Miltz nider. (Gerunnen blůt. Blo måler.)

Van Majoraan. Kapittel 9.

Twee kruiden noemt men bij ons Duitsers majoraan of Meyle. De edelste onder deze is de kleine met de zachte blaadjes die niet over een dubbeltje breed zijn, donker, askleurig groen, zacht en week en met zeer kleine witte bloempjes die pleegt man met den toppen af te knijpen anders verdroogt de stok erg liederlijk. Ettelijke echter laten het ook zaden dragen waarvan ze jonge stekjes planten. Ettelijke vernieuwen die oude stek met de jonge planten, recht in de aarde gezet zoals de rozemarijn. Dit kruid is erg zacht, daarom het niet harde vorst kan lijden, wordt tegen de winter uitgezet en in warme kelders behouden. In Milaan teelt men deze overvloedig. [69]

De andere majoraan is wild en blijft over winter in tuinen vanwege de vorst onbeschadigd. Zijn bladeren, stengel, toppen, en bloemen zijn breder, langer, dikker en groter dan de vorige, hebben beide bijna een reuk en kracht. Deze kruiden zijn van de jonkvrouwen die het planten vanwege de kransen en jonggezellen.

Van de namen.

(Origanum majorana) Men noemt de majoraan Sampsychon, Sampsuchum, Amaracum, Trifolium Agathides, Cnecion, Acapnon, Isidis Genituram, Thramben, Sopho, Myuron, Persam, Sacerdotis Asinum.

(Origanum sipyleum of Teucrium marum?) Wanneer men mijn schrijven niet voor een brutale domheid wil achten zo spreek ik dat de wilde majoraan, zo bij ons groeit, onder het kapittel Maro Dioscorides libro 3, kapittel 44 begrepen is en dat edele klein bazielkruid daarvan we boven gemeld hebben een Duitse echte Baccharis is, Dioscorides libro 3 kapittel 46. Serapio noemt de majoraan Merzenium kapittel 286. [70]

In Italië noemt men de majoraan gentilem, in Waalse land mariolaine.

Van de kracht en werking.

Tamme en wilde majoraan zijn warm en verdrogende aard. Dienen innerlijk en uiterlijk alle mensen.

Innerlijk.

Majoraan kruid in witte wijn gekookt is nuttig gedronken diegene zo aanvangen waterzuchtig te worden. Stilt alzo genuttigd de pijn in het lijf, drijft de plas en menstruatie. Sap of water van majoraan in de neus gedaan versterkt de hersens, maakt niezen, wekt op de slapende lethargie en die zo van de grote ziektes gevallen zijn.

Dat water van majoraan gebrand en op de tong gestreken brengt de taal weer, het verheugt en versterkt de hersens en gedachtenis wonderbaarlijk, elke keer 3 of 4 lepels vol gedronken. Dat kruid is een edel kruid in alle kost.

Uiterlijk.

Majoraan kruid met gerstemeel gestoten en pleistervormig op de ogen gelegd beneemt de hitte, verdrijft de zwellingen en smarten.

Dat poeder in de neus gedaan met een weinig gember maakt niezen en verdeelt het snuffen.

Een pleister uit majoraan gemaakt en opgelegd stilt de maagpijn, richt ook de verrekte leden terecht met neerleggen van de smarten, alzo gebruikt.

Een olie van majoraan gemaakt verweekt de nerven en zenuwen, desgelijks de verharde baarmoeder, daarmee gezalfd.

Zetpil, pessarium of warme omslag met majoraan bereidt brengen de vrouwen hun bloederigheid.

De sappen van majoraan op gestold bloed gestreken verdeelt datzelfde, heelt de blauwen plekken en legt de gezwollen milt neer.

Von Dosten, oder Wolgemůt. Cap. X.

Onser Oτiganum und Dosten in Germania ist ein wolriechends lieblichs gewåchþ, von einer wurtzel vil stengel, ettlichs ij.ellen hoch. Die bletter vergleichen sich zům ersten eh das es lang stengel gewint, dem voτgemelten wilden Maieron, so fast, das mans kaum underscheiden kan. Diser Dosten seind in der blúet dτei geschlecht, (1.) eins mit gantzen bτaun roten blůmen, (2) Die ander leibfarb rot, (3.) Die dτit gantz schnee weiþ, alle dτei eins haτechten bτaunen stengels, Blŭet umb Joannis Baptiste. Gegen Herbst gewint es ein seer kleins såmlin, am güpffel, da die schóne blúmlin verdóτrt seind, dem Maieron samen gleich.

Zwo holtseliger Edler Tosten seind mir Anno M.D. xlix.auþ frembden landen zůkommen, welcher gestalt sich etwas mit der gemeinem Tosten vergleichet, doch vil zarter, der stengel kürtzer, die blettlin schmåler und spitziger, [71] der geruch vil edeler, vast wie der Thymus. Die blůmen deren vil gedτungen bei einander wachsen, vergleichen sich den gipffelin am wilden Maieron. Die gróst under den zweien hat ein lieblichen scharpffen geschmack auff der zungen, fast wie die Negelin, doch ein wenig zů der bitterkeit geneygt, reücht vast lieblich, unnd das ander klein geschlecht vergleicht sich mit der gantzen gestalt, geruch und geschmack, dem Thymo, doch grósser, stercker und lieblicher, fast auff die beschτeibung Dioscoτidis.

Sonst ist noch ein Wolgemůt oder Dosten, mit fast spitzigen blettern, dann die voτige, fast hoτecht, rauch und wilde, in ettlichen wålden zů finden mit bτaunen blŭmlin umb den stengel wie Hysop. Dosten wachþt gern in hecken, und sonderlich an bergen, hecken und doτnen, da die Sonn steths hin kommen kan.

Von den Namen.

Ob das wórtlin Oτiganum unsern Dosten billich zůgelegt werde, wolte ich der gelerten Teütscher und Welscher nation uτsach gern verne (C ij) [72] men, seitemal unser Origanus und Dosten mit dem iiij.alten descτiption Diosco.und Plinij gar nit zů dτagen. Dann Plin.lib.xx.cap.xvij.und Diosco.lib.iij.cap.xxx.vergleichen die vier Oτiganos mit dem blettern ein theil dem Hysop, die andern dem Serpillo und Quendel.

Jch hab abermals nit ein kleinen argwon mit unser Wolgemůt. Dann ob es schon ein Oτiganus ist, so kan es doch deren keine sein die Plinius und Dioscoτides Heracliam, Heracleoticam, Panacem, Onitida, und Tragoτiganon nennen. Oder ist dem Diosco.unser Oτiganus unbekant gewesen, das ich zůmal nit glauben kan. Antonius Musa Ferτariensis vermeint gentzlich unser Dosten sey das Oτiganus Heracleotica, Die Wahlen nennen Dosten Oτigan, unnd die Hispanier Oτegano. (Antonius Musa.)

Jn summa Diosco.nent Oτiganum auch Heracleoticam, Heracliam, Conilam, Cunilam, Onitim, Panacen, Tragoτiganon, Marτubium, Diosco.lib.iij.cap.xxix.et xxx. Die Araber nennen Oτiganum Fandenigi, Eradhiotica Azaba. Serap.cap.ccc. Plinius Secundus lib.iiij.cap.xxxvj.sagt von dτeien namen, eins spτicht er, nennen die Griechen Trigoτicanum, dz ander Eradium, dz dτitt Oniten. Apul.cap.cxxiij.nent Oτiganum Gallicam Cunilam und auch Asclepion, sampt ob gemelten namen in Diosc. Jch mócht gern sehen was Antonius Musa von den geschlechten Oτigani geschτiben hat.

Von der Krafft und Würckung.

Dosten und Hysop haben vast einerlei würckung und tugendt in Dios. Seindt bede warmer natur. Jch laþ aber unsere Dosten Diosc. Hyssopus, und her widerum unsern Hysop Diosc. Oτiganus bleiben. Mógen bede in Leib und auuserhalb genützt werden.

Innerlich.

Dosten (in Diosc. Hysopus genant) mit Feigen, Rauten, honig und wein gesotten, und gedτuncken, ist ein kostlich artznei den keichenden Lungensüchtigen, die stehts hůsten, und die kalte flüþ vom haupt fal [73] len, zeittigt dise decoction zům auþwerffen. (Keichen. Hüsten.)

Moτgens und abens alle mal ein dτunck gethon, tódtet die würm im leib, (Würm.)

Zucker das man Conserva nent, darauþ bereit thůt dergleichen.

Dosten mit grŭnen Feigen und Cressen genossen, erweicht den bauch, fürnemlich so man darzů thůt Viol wurtz Jris genant nach eins jedes gefallen. (Harten bauch.)

Dosten mit Feigen gesotten gibt ein feinen Gargarismum zům halþ geschwår Angina. (Angina)

Das kraut mit Essig gesotten, ist ein feine collution oder schwenckung, der faulen unsauberen zeen. (Faule zeen.)

Eüsserlich.

Eyn plaster mit dosten, feigen, und Salpeter bereit, under einander gestossen, unnd uber gelegt, dτuckt nider die wassersucht. (Wassersucht.)

Dosten in wein gesotten, leschet alle hitz und entzündung, milch warm uber geschlagen. Der warm dampff darvon in die oτen empfangen, zertheilt das saussen und klingen. (Entzündung. Sausen.)

Van marjolein of welgemoed. Kapittel 10.

Onze Origanum en marjolein in Germanië is een goed ruikend lieflijk gewas, van een wortel veel stengels en ettelijke 140cm hoog. De bladeren vergelijken zich in het begin voordat het lange stengels gewint de voor vermelde wilde majoraan zo erg dat men ze nauwelijks onderscheiden kan. Deze marjolein zijn in de bloei drie geslachten, (1) een met gans bruinrode bloemen, (2) de ander vleeskleurig rood (3.) De derde gans sneeuwwit en alle drie een harige bruine stengel. Bloeit om Johannes de Doper. Tegen de herfst wint het zeer kleine zaadjes aan de top daar de mooie bloempjes verdroogd zijn, de majoraan zaden gelijk.

Twee lieflijke edele marjoleinen zijn me Anno 1549 uit vreemde landen toekomen welke gestalte zich wat met de gewone marjolein vergelijken, toch veel zachter, de stengel korter, de blaadjes smaller en spitser, [71] de reuk veel edeler, vast wie de Thymus. De bloemen, die veel gedrongen bij elkaar groeien vergelijken zich het topje aan wilde majoraan. De grootste onder de twee heeft een lieflijke scherpe smaak op de tong, vast wie de anjers, toch een weinig tot de bitterheid geneigd, ruikt erg lieflijk en dat andere kleine geslacht vergelijkt zich met de ganse gestalte, reuk en smaak de tijm, doch groter, sterker en lieflijker, vast op de beschrijving Dioscorides.

Anders is er nog een welgemoed of marjolein met meer spitse bladeren dan de vorige, erg harig, ruig en wild, in ettelijke wouden te vinden met bruine bloempjes om de stengel zoals hysop. Marjolein groeit graag in hagen en vooral aan bergen, hagen en dorens daar de zon steeds heen komen kan.

Van de namen.

(Origanum vulgare) Of dat woordje Origanum onze Dosten billijk toegelegd wordt wil ik van de geleerde Duitsers en Waalse natie oorzaak graag vernemen [72] sinds onze Origanum en Dosten met de 4 oude beschrijvingen van Dioscorides en Plinius geheel niet toedragen. Dan Plinius libro 20, kapittel 17 en Dioscorides libro 3, kapittel 30 vergelijken de vier Origanums met de bladeren een deel met de hysop, de anderen de Thymus serpillum en tijm.

Ik heb weer geen kleine argwaan met onze Wolgemůt. Dan ofschoon het een Origanum is, zo kan het toch die niet zijn de Plinius en Dioscorides Heracliam, Heracleoticam, Panacem, Onitida en Tragoriganon noemen. Of is Dioscorides onze Origanum onbekend gewest wat ik deze maal niet geloven kan. Antonius Musa Ferrariensis meent gans onze Dosten is dat Origanus Heracleotica. De Walen noemen Dosten Origan en de Spanjaarden Oregano.

In summa, Dioscorides noemt Origanum ook Heracleoticam, Heracliam, Conilam, Cunilam, Onitim, Panacen, Tragoriganon, Marrubium, Dioscorides libro 3, kapittel 29 en 30. De Arabieren noemen Origanum Fandenigi, Eradhiotica Azaba. Serapio, kapittel 300. Plinius Secundus libro 4, kapittel 36 zegt van drie namen, een, spreekt hij, noemen de Grieken Trigoricanum, de andere Eradium en de derde Oniten. Apuleius kapittel 123 noemt Origanum Gallicam Cunilam en ook Asclepion, samen opgenoemde namen in Dioscorides. Ik mocht graag zien wat Antonius Musa van de geslachten Origani geschreven heeft.

Van de kracht en werking.

Marjolein en hysop hebben vast en een dezelfde werking en deugd in Dioscorides. Zijn beide warme natuur. Ik laat echter onze marjolein Dioscorides Hyssopus en weer andersom onze hysop Dioscorides Origanum blijven. Mogen beide in lijf en aan de buitenkant genuttigd worden.

Innerlijk.

Marjolein (in Dioscorides Hysopus genoemd) met vijgen, ruit, honing en wijn gekookt en gedronken is een kostelijke artsenij voor de kuchende longzieken die steeds hoesten en die koude vloed van hoofd vallen [73] rijpt deze afkooksel tot uitwerpen.

‘s Morgens en ‘s avonds elke keer een dronk gedaan doodt de wormen in lijf.

Suiker dat men conserva noemt, daaruit bereidt, doet dergelijke.

Marjolein met groene vijgen en kers genoten weekt de buik, voornamelijk zo man daartoe doet viool kruid, Iris genoemd, naar elk zijn welgevallen.

Marjolein met vijgen gekookt geeft een fijn gorgelwater voor halszweer, Angina.

Dat kruid met azijn gekookt is een fijne collution of omspoeling van de vuile onzuivere tanden.

Uiterlijk.

Een pleister met marjolein, vijgen en salpeter bereidt, onder elkaar gestoten en opgelegd drukt neer de waterzucht.

Marjolein in wijn gekookt, lest alle hitte en ontsteking, melk warm overgeslagen. De warme damp daarvan in de oren ontvangen verdeelt dat suizen en klingen.

Von Quendel. Cap. XI.

In unsern landen findt man auff dτey geschlecht des Quendels. (Hŭnerserb.) Und disen flechten zwo hefftiger dann die dτitt, welche die gróst ist, und nit allenthalben als an wegen, zeünen, felsen, sonder auff den alten Bτachfeldern, unnd ungebawten willerichen gefunden würt. Jst ein staud mit vil zweigen, dem zamen Maieron gantz ånlich, auff der letzten seiten der bletter bleich grŭn, flecht sich nit so weit als die andn zwo. Die blůmen seind grósser an dem dannan dem gemeinem Quendel, eins seltzamen geruchs, dem Hysop schier gleich, darumb ichs und die Oτiganos zele, unnd für Cu (C iij) [74] milago Plinij halt.lib.xx.cap.xvj. Der ander Quendel ist dem jetz gemelten auch gleich mit der hóhe, bletlin, ståmlin, vast dτauschelecht, ohn allen geruch, als mich bedaucht. Disen Quendel hab ich auff den mauren gefunden on blůmen. Jch hat den Quendel schier für ein Dictam geacht lib.iij.cap.xxxij.Diosc. Will aber hiermit niemands verfüren. (Cumilago.)

Der dτitt Quendel ist d gemein, Wiewol dessen ist auch zwei geslecht, zům wenigsten. Dann der ein hat gantze rotunde blåttlin. Der ander aber etwas spitzer und schmåler, dem zwibel Hysop nit ungleich. Die blŭet an jn beden ist dem Thymo gleich, bτaun pτesilgen farb, ettlich bleich leibfarb, ettlich gantz schnee weiþe blůmen. Würt nit an allen oτten gefunden, gleich wie die weisse Dosten auch seltzam ist.

Disen weissen Quendel hab ich gepflanzt, unnd ist im dτitten jar bτaun woτden, wie der ander Quendel.

Von den Namen.

Quendel nent man auch Künel, Kienlin, Hŭnerkle, Hŭnerkól, wilden Poley, Hŭnerferb. Zů Latin Serpillum, Gτiechisch Herpillon. Wie wol die Namen auch mehτ gewåchsen zůgelegt werden, wie Oτiganus. Dann Diosc.lib.ij.cap.cxxij,nent Sisymbτium auch Serpillum, so nent Plinius Sisymbτium agreste Serpillum. Herwiderumb sagt Diosco.lib.iij.cap.cxciij.das Artemisia auch Serpillum genent sey.

Den Quendel nennen sie auch Cicer erraticum, Cicer rusticum, Polium, Zigis agrestis, Meronopus Apu.cap.c. Die Araber als Serapio sagt, nennen den Quendel Ardas, Nemen, Ardanema, Zantor, Sisnabar, und den wilden Quendel Ragis cap.cclxxxlx.

Zigis das wórtlin reimet sich mehτ auff unser Dosten dann Quendel, daher ich ein argwon hab das Dosten so wir Oτiganum nennen, etwann der Quendel Zygis gewesen sei, Jm Welschen land heiþt der Quendel Serpolet und Pillolet.

Von der Krafft und Würckung.

Quendel kreütter seind einer hitzigen qualitet und eigenschafft. Und ist zwar diþ kraut nichts anders bey mir, dann das kleinst geschlecht Oτiganoτum omnium. Hat auch aller tugent der selben auþ und inwendig des leibs zů gebτauchen.

Innerlich.

Quendel kreütter in wein gesotten, warm gedτucken, treibt auþ menses, den lenden und blasen schleim in harn. Stillet das Gτimmen, heilet, also genützt Jnnerliche wunden und bτüch. Eróffnet Lung und Leber und das Miltz. Mit Essig und honig Quendel gekocht, in vorige maþ genossen, hilfft denen so blůt spewen. (Weiber fluþ. Schleim, Harn, Grimmen. Brüch, Wunden, Leber, Lung)

Der safft von Quendel auff ein halb lot mit eþig eingenommen, thŭt dergleichen

Quendel in aller kost und dτanck genützt ist ein Tiriack für alle gifft der würm und Schlangen. (Tiriack für gifft.)

Quendel met honig, sŭþholtz, ånis und wein gesotten ist ein hilff für den düτren zehen hůsten. Sterckt den magen, und stillet den kalten seych. (Dürren hůsten. Kalten seich.) [75]

Der grŭn Quendel ist nun mehτ auch in die kuchen zům fleisch unnd Fischen gleich dem Petersilgen berůffen. (Kuchenwurtz)

Eüsserlich.

Der geruch des Quendels sterckt das hirn, vertreibt schwindel auffs haupt gelegt, dz gebτant wasser von Quendel blůmen, mit rosenessig temperiert und uber die stirnen gelegt, stillet die wŭtende haupt sucht phτenesin.

Andere tugendt der Quendel seind wie der Dosten, Dictam unnd des Poley. (Hirn. Schwindel, Hauptweh.)

Van Tijm. Kapittel 11.

In onze landen vindt men een drie geslachten va de tijm. En van deze vlechten twee heftiger dan de derde welk de grootste is en niet overal zoals aan wegen, tuinen, rotsen, maar op de oude braakvelden en ongebouwde weelderige gevonden wordt. Is een vaste plant met veel twijgen, de tamme majoraan gans gelijk, op de laatste zijde van de bladeren bleekgroen, vlecht zich niet zo wijd uit als de andere twee. De bloemen zijn groter aan die dan aan de gewone tijm, een zeldzame reuk, de hysop schier gelijk, daarom ik het onder de Origanum tel en voor Cumilago [74] Plinius houdt libro 20, kapittel 16. De andere tijm is de net vermelde ook gelijk met de hoogte, blaadjes en stammetjes en erg bossig, zonder alle reuk zoals ik denk. Deze tijm heb ik op de muren gevonden zonder bloemen. Ik had de tijm schier voor een dictam geacht libro 3 kapittel 32 Dioscorides. Wil echter hiermee niemand verleiden.

De derde tijm is de algemene, hoewel van die zijn ook twee geslachten tenminste. Dan de ene heeft ganse ronde blaadjes. De andere echter wat spitser en smaller, de uien hysop niet ongelijk. De bloei aan hen beiden is de Thymus gelijk, bruin Brazilië kleurig, ettelijke bleek vleeskleurig, ettelijke gans sneeuwwitte bloemen. Wordt niet aan alle oorden gevonden, gelijk zoals de witte marjolein ook zeldzaam is.

Deze witte tijm heb ik geplant en is in derde jaar bruin geworden zoals de andere tijm.

Van de namen.

(Thymus serpyllum, Satureja thymbra?) Tijm noemt men ook Künel, Kienlin, Hŭnerkle, Hŭnerkól, wilde Polei, Hŭnerferb. In Latijn Serpillum, Grieks Herpillon. Hoewel die namen ook meer gewassen toegelegd worden zoals Origanum. Dan Dioscorides libro 2, kapittel 122 noemt Sisymbrium ook Serpillum, zo noemt Plinius Sisymbrium agreste Serpillum. Daar tegenover zegt Dioscorides libro 3 kapittel 193 dat Artemisia ook Serpillum genoemd is.

De tijm noemen ze ook Cicer erraticum, Cicer rusticum, Polium, Zigis agrestis, Meronopus Apuleius kapittel 100. De Arabieren zoals Serapio zegt noemen de tijm Ardas, Nemen, Ardanema, Zantor, Sisnabar en de wilde tijm Ragis kapittel 290.

Zigis, dat woordje rijmt zich meer op onze marjolein dan tijm vandaar ik een argwaan heb dat marjolein zo we Origanum noemen wat de tijm Zygis geweest is. In Waalse land heet de tijm serpolet en pillolet.

Van de kracht en werking.

Tijm kruiden zijn een hete kwaliteit en eigenschap. En is wel dit kruid niets anders bij mij dan dat kleinste geslacht Origanorum omnium. Heeft ook alle deugd van die uit- en inwendig het lijf te gebruiken.

Innerlijk.

Tijmkruiden in wijn gekookt en warm gedroogd drijft uit menstruatie, de lenden en blazenslijm in de plas. Stilt dat grimmen en heelt alzo genuttigd innerlijke wonden en breuk. Opent long en lever en de milt. Met azijn en honing tijm gekookt en in vorige maat genoten helpt diegene zo bloedspuwen.

De sappen van tijm op een half lot met azijn ingenomen doet dergelijks

Tijm in alle kost en drank genuttigd is een teriakel voor alle gift van de wormen en slangen.

Tijm met honing, zoethout, anijs en wijn gekookt is een hulp voor de droge taaie hoesten. Versterkt de maag en stilt de druppelplas.

De groene tijm is nu meer ook in de keuken voor vlees en vissen gelijk de peterselie geroepen.

Uiterlijk.

Der reuk van de tijm versterkt de hersens, verdrijft duizeligheid op het hoofd gelegd, dat gebrande water van tijmbloemen met rozenazijn getemperd en ober de hersens gelegd stilt de woedende hoofdziekte, phrenesin.

Andere deugd van de tijm zijn zoals de marjolein, dictam en de polei.

Von Thymo, den welschen Quendel. Cap. XII.

Die weil wir des Quendels gedencken, so gehóτt der Thymus auch in das geschlecht. (Ymen kraut.) Dann bey uns nennt man Thymum Welschen Quendel, und nit unbillich. Dann er ist mit der gestalt der bletlin, blůmen, und geruch, dem letsten Quendel von miτ gesetzt, fast gleich und eins. Allein das die blåtlin am Thymo kleiner, schwartz grŭner, der geruch auch stercker, aber lieblicher, dann des Quendels ist. Diser gewåchs seind im Teütschen land auch zwey, zam unnd wild, der zam und garten Thymus ist nit lang inn Germania gewesen, sonder wie andere frembde gewåchþ von fleissigen gårtnern, unnd kuchenmeistern erstmals auffkommen und gepflanzt woτden.

Der Wild Thymus ist wie der heimisch Thymus mit blůmen und blettern, kurtz auff der erden flechtend, in aller maþ wie der kleinest Quendel, also, dz die so die kreütter nit zů underscheiden wissen, für Quendel halten, aber weit felen. Dann der geruch an disem Thymo ist nit wie des Quendels, (C iiij) [76] sonder süsser, lieblicher, beinahe wie des Maierons. Dises Thymus wachst uberauþ vil im Bitscher gewåld, ein sandecht dτucken erdtrich, und in sonderheit zwischen Jgelshart und Niderbτon, Jtem voτ dem gewåld zwischen Niderbτon und Mertzwiler, auff dürτem sandt. Die zeit seiner rechten blůmen ist umb Johannis. Die blůmen seind pτesilgen bτaun, ettliche leibfarb rot, zům theil schnee weiþ, allzeit voller jmen. (Bitscher wald.)

Von den Namen.

Dioscoτides, Theophτastus, Plinius, Vergilius, und Columella nennen disen Quendel oder Jmenkraut einhellig Thymum. Dios.aber lib.iij.cap.xxxix.sagt es werd auch Cephaloton oder Capitatum und Epithymida und Thyrsion und Stephane, und Mosula genant. Arabice Hasce. Serapio cap.cclxxj.

Von der Krafft und Würckung.

Thymus den wir Teütschen Welschen oder Rómischer Quendel deütten, ist auch warmer dτuckener art, dem gemeinen Quendel gleich, doch gewaltiger im auþtreiben, jnnen unnd aussen zůbτauchen, aller ding holtseliger dann der gemein Quendel.

Innerlich.

Thymus in wein gesotten und gebτaucht, hat eben die Würckung wie vom Quendel gehóτt ist, hilfft dem keichen, wehτet dem kurtzen athem treibt auþ die würm, gerunnen blůt, gifft, Menses, die bürden, und todte kinder. (Keichen. Würm. Gerunnen blůt. Geburt.)

Auþ Thymo und Quendel mag man liebliche sassen und auch conservas bereyten.

Eüsserlich.

Der safft mit Essig vermischt, zertheilt die blawen måler und das gerunnen blůt, heilt und vertreibt die roten wartzen Thymos genant, plasters weiþ auffgelegt. (Blawe måler. Rote wartzen.)

Van Thymus, de Italiaanse tijm. Kapittel 12.

Omdat we de tijm gedenken zo behoort de Thymus ook in dat geslacht. Dan bij ons noemt men Thymus Waalse tijm en niet onbillijk. Dan het is met de gestalte van de blaadjes, bloemen en reuk de laatste tijm van mij gezet erg gelijk en eens. Alleen dat de blaadjes aan Thymus kleiner, zwartgroener, de reuk ook sterker, maar lieflijker dan de tijm is. Dit gewas is in Duitsland ook twee, tam en wild. De tamme en tuin Thymus is niet lang in Germanië geweest, maar net zoals andere vreemde gewassen van vlijtige tuinlieden en keukenmeesters de eerste keer opgekomen en geplant worden.

De wilde Thymus is zoals de inlandse Thymus met bloemen en bladeren, kort op de aarde vlechtend, in alle maat zoals de kleinste tijm, alzo dat het die zo de kruiden niet te onderscheiden weten het voor tijm houden, echter ver falen. Dan de reuk aan deze Thymus is niet zoals de tijm, [76] maar zoeter, lieflijk, bijna zoals de majoraan. Deze Thymus groeit zeer veel in Bitscher woud, een zanderig droog aardrijk en vooral tussen Igelshart en Niderbron. Item voor het woud tussen Niderbron en Mertzwiler op droog zand. De tijd van zijn echte bloei is om Johannes. De bloemen zijn Brazilië bruin, ettelijke vleeskleurig rood, voor een deel sneeuwwit, altijd vol bijen.

Van de namen.

(Thymus vulgaris) Dioscorides, Theophrastus, Plinius, Virgilius en Columella noemen deze tijm of Imenkruid eenstemmig Thymum. Dioscorides echter libro 3 kapittel 39 zegt het wordt ook Cephaloton of Capitatum en Epithymida en Thyrsion en Stephane en Mosula genoemd. Arabisch Hasce, Serapio kapittel 271.

Van de kracht en werking.

Thymus die we Duitse, Waalse of Roomse tijm aanduiden is ook warme en droge aard de gewone tijm gelijk, toch geweldiger in uitdrijven, innen en buiten te gebruiken, aller ding liefelijker dan de gewone tijm.

Innerlijk.

Thymus in wijn gekookt en gebruikt heft dezelfde werking die van tijm gehoord is, helpt het kuchen, weert de korte adem, drijft uit de worm, gestold bloed, gif, menstruatie, de nageboorte en dode kinderen.

Uit Thymus en tijm mag man lieflijke sausen en ook conserven bereiden.

Uiterlijk.

Het sap met azijn vermengt verdeelt de blauwe plekken en dat gestolde bloed, heelt en verdrijft de rode wratten, Thymos genoemd, pleistervormig opgelegd.

Von Satureia, oder Garten Hysop. Cap. XIII.

Nach dem Quendel folgt der Garten Hysop, dann er fast in aller gestalt und krafft den Quendel sich vergleicht. (Zwibel Hysop.) Diser underscheid ist zwischen jhnen. Nemlich das der Hysop grósser, dτauschlechter, gleich wie ein holtz seligs blŭmlin, jårlichs auffwachþt, gar nahe wie der klein edel Basilgen thůt. Seine bletter seind bτeiter und lenger, dann am Thymo, mit sehτ schónen kleinen leibfarben blŭmlin, wie der ein Quendel. Der samen vergleicht sich dem Schelwurtz samen, ist aber grawer an der farb. Diþ kraut ist ein Summer gewåchþ, ist nit dann allein Jårlichs von samen auff zů zielen, in den Cappes und zwibel gårten. Bliebt nit uber Winter grŭn, wie der Thymus, Quendel, und der groþ Hysop, uτsach, das die selbige und ande [77] re holtzechte, mehτ auff beumlin od stauden art (die man Frutices nennt) dann Kreütter sich reimen. Dann so bald man ein zweiglin von dem holtzichten gewåchs als Maieron, Roþmarein, Hysop, Quendel, Thymus, Lafander, Salbey, Rauten, Stabwurtz, und dergleichen abτeiþt, unnd in den grundt steckt, mag es leicht wartung haben, es bekleibt und wachþt auff. Aber diser Hysop můþ jårlichs vom samen, wie Basilgen ernewert werden. Den wilden Saturey Diosco.hab ich in Germania nit gesehen.

Von den Namen.

Den Hysop nennt man Saturey, Zwibel Hysop, und Garten Hysop. Diosc.lib.iij.ca.xl.und Columella lib.ix.cap.iiij.nennen jn Cunilam, Satureiam, Thymbτam. Marcellus Verg.super Dioscoτ.lib.iij. Thymbτa, spricht er heiþ auch Oτiganus agrestis, Clinopodion, Pτobation, Ageratum, Cunila rustica, Serap.nent jn Sahater cap.ccciij. Rasis, Carohon.

Von der Krafft und Würckung.

Garten oder Zwibel Hysop Satureia genant, kan sich vom Quendel und Thymo nit auþschelen, Jst am geruch milter, am geschmack und natur hitziger, Jnwendig und auffen zů niessen.

Innerlich.

Satureien und Quendel kreütter seindt der armen leŭt wurtz, zů aller speiþ, bei fleisch und fischen gekocht, bτingen lust (also bereit) zů essen, dienen dem magen, reitzen zů ehelicher wercken. Andere tugendt der Satureien seind im Quendel und Thymo gemelt. Die armen würtzen und condieren im Herbst den Compost oder Cappes darmit. Von diser wurtz empfacht der Cappes güten geruch und lieblichen geschmack. (Wurtz der armen. Magen, Ehelicht werck. Cappes.)

Eüsserlich. [78]

Alle tugent und vermógen so von Quendel und Thymo gehóτt, seind dem Saturey auch múglich, umb des willen eins fürs ander genommen und gebτaucht mag werden.

Van Satureia of tuin hysop. Kapittel 13.

Na de tijm volgt de tuin hysop omdat het erg in alle gestalte en kracht op de tijm lijkt. Dit onderscheidt is tussen hen, namelijk dat de hysop groter, bossiger is, gelijk zoals een lieflijk bloempje jaarlijks opgroeit vrijwel zoals het kleine edele bazielkruid doet. Zijn bladeren zijn breder en langer dan aan Thymus met zeer mooie kleine vleeskleurig bloempjes zoals de ene tijm. De zaden vergelijken zich de stinkende gouwe zaden, is echter grauwer aan de verf. Dit kruid is een zomergewas en is niet anders dan alleen jaarlijks van zaden op te telen in de kool en uien tuinen. Blijft niet over wintergroen zoals de Thymus en tijm en de grote hysop, oorzaak dat diezelfde en andere [77] houtachtige meer op een boompjes of struiken aard (die men Frutices noemt) dan kruiden zich rijmen. Dan zo gauw men een twijgje van het houtachtige gewas zoals majoraan, rozemarijn, hysop, tijm, Thymus, lavendel, salie, ruit, staafkruid en dergelijke aftrekt en in de grond steekt mag het gemakkelijk onderhoud hebben, het verkleeft en groeit op. Maar deze hysop moet jaarlijks van zaden zoals bazielkruid vernieuwd worden. De wilde Saturey Dioscorides heb ik in Germanië niet gezien.

Van de namen.

(Satureja hortensis) De Hysop noemt men Saturey, uien hysop en tuin Hysop. Dioscorides libro 3 kapittel 40 en Columella libro 9 kapittel 4 noemen het Cunilam, Satureiam, Thymbram. Marcellus Virgilius super Dioscorides libro 3 Thymbra spreekt het heet ook Origanus agrestis, Clinopodion, Probation, Ageratum, Cunila rustica, Serapio noemt het Sahater, kapittel 303. Rasis, Carohon.

Van de kracht en werking.

Tuin of uien hysop Satureja genoemd kan zich van tijm en Thymus niet onderscheiden. Is aan reuk milder, aan smaak en natuur heter, inwendig en van buiten te genieten.

Innerlijk.

Satureja ’s en tijm kruiden zijn de armen mensen kruiderij tot alle spijs, bij vlees en vissen gekookt, brengen lust (alzo bereidt) tot eten, dienen de maag, wekken op tot huwelijkse werken. Andere deugd van de Satureja ’s zijn in tijm en Thymus gemeld. De armen kruiden en bewerken in herfst de compost of kool daarmee. Van dit kruid ontvangt de kool een goede reuk en lieflijke smaak.

Uiterlijk. [78]

Alle deugd en vermogen zo van tijm en Thymus gehoord zijn de Satureja ook mogelijk, daarom de ene voor de andere genomen en gebruikt mag worden.

Von Closter Hysop. Cap. XIIII.

Closter Hysop ist ein gemein garten kraut, wie die Salbei, auff holtz geartet, auþ einer harten wurtzel ein stamm, ettwann zwen, dτei, demnach der stock alt würt, gewinnt vil zweig wie gerten oder růten, die von unden an biþ oben auþ mit schónen grŭnen blåtlin bekleidt seind, in aller foτm wie der Lafander und Spick, die blåtlin am Hysop seind aber grŭner, bτeiter, kürtzer unnd zarter, bτingt sein blům gegen dem Newmonat, auff bτaun blawe farb geneigt, wie die wild Ochsenzung, ein blům an der anderen biþ oben auþ. So die auþfallen kompt ein kleins såmlin darnach, in heüþlin verschlossen, davon junger Hysop gezielt mócht werden. Aber vil schneller zielt sich das kraut von jungen zweigen im Lentzen abgerissen, und im grundt gesteckt, als von Rosmarin τc.

Den wilden unnd berg Hysop, hab ich wol in unsern landen auff sandechten felþen und hitzigen bergen funden, mit einem gantz wilden geruch, doch nit starck. Die blŭet ist dem ehegenanten kloster Hysop gleich. Das kraut einer kleinen Dost oder Poley. Den Hysop und Dosten belangen, hab ich mein uτteil angezeigt in der Dosten.

Von den Namen.

Den stauden nent man Kloster Hysop, Ysop, zů Latein Hyssopus. Diosc.lib.iij.cap.xxvij.spτicht er heiþ auch Laver, Cassiala, und bei den Egyptern Pesalem. Jm Serapione cap.cclx. Halcusa Cyse.

Von der Krafft und Würckung.

Was Hysop unnd wafür das kτaut bei uns in Dioscoτide geachtet, ist under dem Dosten gehóτt, würt Jnnerlich für Gifft, und Eüsserlich [79] fast zů dempffen, schmertzen und geschwulst nider zůlegen gebτaucht. Wer es auch gefelet, wann jemandts den wilden Hysop, so wir hie haben, den zweiten cretischen Dictam nennet mit den Dosten blůmen; Dioscoτides lib.iij.cap.xxxiiij.

Innerlich.

Hysop (das wir zů Latein Oτiganum deütten) in wein gesotten, und warm gedτuncken, hilfft denen so Cicutam das ist schirling, Opium, Gyps, und andere gifft genommen hetten. (Für gifft, als Cicuta, Opium, Gyps.)

Dem ettwas im leib zerstossen oder zerbτochen were, der laþ jhm Hysop, honig und Salbei in wein sieden, dτincke den selben es hilfft. (Bτuch.)

Gemelte decoction treibt auch auþ die schwartzen Gallen Atram bilem, und flavam. (Atra bilis.)

Andere krafft und vermógen des Hysops seind wie der Dosten. So seind die Lehτer welche uberflüssig alle tugendt dises und anderer kreütter schτeiben under den Namen angezeigt, das soll man durch auþ also in disem bůch warnemen.

Eüsserlich.

Hysop kreütter geben wolriechende fomenta, Epithimata und schweiþ båder. Seind vast nutz zů den Clistierungen, in colica paþione.

Wasser darinn Hysop gesotten ist, heilet alle raud, grind, und flechten darmit gewåschen. (Dåmpff Båder. Clystierung. Gτind.)

Van klooster hysop. Kapittel 14.

Klooster hysop is een algemeen tuinkruid zoals de salie op hout geaard uit een harde wortel een stam en soms twee of drie nadat de stek oud wordt, wint veel twijgen zoals de twijgen of roeden die van onderaan tot boven uit met mooie groene blaadjes bekleed zijn, in alle vorm zoals de lavendel en spijk, de blaadjes aan hysop zijn echter groener, breder, korter en zachter, brengt zijn bloem tegen de juli op bruin blauwe verf geneigd zoals de wilde ossentong, een bloem aan de andere tot boven aan toe. Zo die uitvallen komt een klein zaadje daarna, in huisje besloten waarvan jonge hysop geteeld mag worden. Maar veel sneller teelt zich dat kruid van jonge twijgen in lente afgetrokken en in de grond gestoken zoals van rozemarijn etc.

De wilde en berg hysop heb ik wel in onze landen op zandige rotsen en hete bergen gevonden met een gans wilde reuk, doch niet sterk. De bloei is de eerdergenoemden klooster hysop gelijk. Dat kruid een kleine marjoraan of polei. Wat hysop en marjolein aangaat heb ik mijn oordeel aangezegd in de marjolein.

Van de namen.

(Hyssopus officinalis, Hyssopus montanus) De struik noemt men klooster hysop, Ysop, in Latijn Hyssopus. Dioscorides libro 3 kapittel 22 spreekt het heet ook Laver, Cassiala en bij de Egyptenaren Pesalem. In Serapio kapittel 260 Halcusa Cyse.

Van de kracht en werking.

Wat hysop en waarvoor dat kruid bij ons en Dioscorides geacht is, is onder de Marjolein gehoord, wordt innerlijk voor gift en uiterlijk [79] vast te dempen, smarten en zwellingen neer te legen gebruikt. Waar het ook fout uitvalt als iemand de wilde hysop, zo wij hier hebben, de tweede Kretische dictam noemt met de marjolein bloemen; Dioscorides libro 3 kapittel 34.

Innerlijk.

Hysop (dat we in Latijn Origanum aanduiden) in wijn gekookt en warm gedronken helpt diegene zo Cicuta, dat is scheerling, Opium, gips en andere gift genomen heeft.

Die wat in lijf gestoten of gebroken is die laat hem hysop, honing en salie in wijn koken en drink datzelfde, het helpt.

Gemelde afkooksel drijft ook uit de zwarte gal, Atram bilem, en gele.

Andere kracht en vermogen van de hysop zijn zoals de marjolein. Zo zijn de leraars welke overvloedig alle deugd van dit en andere kruiden schrijven onder de namen aangezegd, dat zal men door uit alzo in dit boek waarnemen.

Uiterlijk.

Hysop kruiden geven welriekende warme omslag, omslagen en zweet baden. Zijn erg nuttig tot de klysma’s in colica passione.

Water daarin hysop gekookt is heelt alle ruigte, schurft en huiduitslag, daarmee gewassen.

Von Scharlach. Cap. XV.

Scharlach ist auch der wolriechenden gewåchþ eins, und ist zweierley, Der zam und recht Scharlach wachþt in gårten zům ersten vom Samen (der sich dem Rettich samen vergleicht) bτingt zwei kleiner grawer blettlin wie der Basilg. Nach denen kommen gantz rauhe hoτechte bletter, je lenger je grósser, hoτechter und krauser dann dz groþ Wullkraut, Eschen farb grŭn, der stengel vierecket, die blůmen weiþ blofårbig, Jn aller foτm und gestalt wie die groþ Salbei stengel und blůmen dτegt, allein das der Scharlach mit kraut, stengel, blůmen, heüþlin τc vil grósser dann an der Salbey erscheinet, mit einer holtzechten wurtzel wie Hysop unnd salbey, weret kein stock uber iij.jar. Der geruch ist fast starck das kraut sei dürτ oder grŭn.

Der wild Scharlach ist dem zamen mit stengel, und samen, und farb etwas gleich doch vil kleiner. Aber mit blettern, blůmen, heüþlin, vergleicht er sich dem weissen Andoτn. Darumb jn ettliche feld Andoτn nennen, dann sein wachsung ist auff ungebawten feldern, da die distel und unkreüter wachsen. Gewint gemeinlich nur ein stengel oder zween, elen hoch. Darvon dτoben im ij.capitel gemelt ist. (Feld Andoτn.)

Von den Namen.

Scharlach weiþ ich in Diosc.noch nit eigentlich zů nennen, Costantius Platearius und alle newe schτeiber nennen die kreütter Gallitricum hoτtu [80] lanum, das ander Gallitricum Agreste, so doch Gallitrichon Adianton ist, Diosco.lib. iiij.cap.cxxxj. Vitalis de furno cap.cccxj lert ein Wein mit dem kraut machen, vergleicht sich vast einem Muscateller.

Wiewol Gallitrichon in Apul.cap.xlvij.ein anders ist. Ettliche nennens Scarleam, Galli centrum und Bezomo. Mich duncket aber wann mans recht besehe, es solt Scharlach Dios.lib.iiij.ca.xxxiij Sideritis sein, (Sideritis.) welches man Heracleam, und Genituram oder sanguinem Titani, und Caudam scoτpionis und Sendionoτ und Udedonium, Parmicon, Xantophonea, oculum Bovis, Vertemnum oder Solastrum nennet. Dios.lib.iiij.cap.lix.nennt es Verbenacam supinam, auch Sideritin. Was ligt dτan dz ich dem Scharlach also nenne dieweil die beschτeibung sich darzů nit ubel reümet, ist aber jemands dem der Scharlach lieber gefelt under das capitel Oτmino zůschτeiben, das mag ich zůlassen, dieweil die beschτeibung Dioscoτ.auch nit ubel darzů schickt lib.iij.cap.cxxxvj.und spτicht er heiþ Oτmia unnd Geminalis. (Orminum.)

Von der Krafft und Würckung.

Zame und Wilde Scharlach seind warmer un dτuckener qualitet und vermógen. Jr art ist resolvieren subteil dünn zů machen, unnd auþ zůfüren jnnen und aussen.

Innerlich.

Eyn wein uber Scharlach verjoτen ist dem kalten magen fürtreffenlich [81] bequem, dann er zertheilt und verzert die phlegmata, Jst nutz gedτuncken den kalten unfruchtbaren weibern, die mit den weissem fluþ bekümmert seind.

Ettlich halten der Scharlach sei dem haupt umb seins starcken geruchs willen, schådlich. Dz ist wahr wan man seins wein zů vil dτinckt. Aber warlich die gereüchte und gebτante schweffel wein, thůn mehτ schadens dann alle kreütter wein. Noch will niemands das selbig reüchen, und weid Eschen in seinem wein empeτen. (Scharlach wein, Kalten magen, Weisser fluþ. Schwåffel wein.)

Scharlach pulver in die nasen empfangen macht niesen, vertreibt den schnupffen, und reinigt das hirn. Andere tugent des Scharlach seind fast wie des Dictams. (Niesen. Hirn reinigen.)

Eüsserlich.

Scharlach jn wasser gesotten und den warmen dampff darvon unden empfangen foτdert mit gewalt die zeit, die bürden, und anders gleich dem Dictam. (Frawen zeit, Ander geburt. Todt geburt.)

Van scharlei. Kapittel 15.

Scharlei is ook een van de goed ruikende gewassen en is tweevormig. De tamme en echte scharlei groeit in tuinen als eerste van zaden (die zich de radijszaden vergelijken) brengt twee kleine grauwe blaadjes zoals het bazielkruid. Na die komen gans ruwe harige bladeren, hoe langer hoe groter, harig en kroeziger dan dat grote wolkruid, askleurig groen, de stengel vierkant, de bloemen wit blauw gekleurd. In alle vorm en gestalte zoals de grote salie stengel en bloemen draagt, alleen dat de scharlei met kruid, stengel, bloemen, huisje etc., veel groter dan aan de salie verschijnt, met een houtachtige wortel zoals hysop en salie, duurt geen stek over 3 jaar. De reuk is erg sterk dat kruid is dor of groen.

De wilde scharlei is de tamme met stengel en zaden en verf wat gelijk doch veel kleiner. Maar met bladeren, bloemen en huisje vergelijkt het zich de witte andoorn. Daarom het ettelijke veld andoorn noemen, dan zijn groei is op ongebouwde velden daar de distels en onkruiden groeien. Gewint gewoonlijk maar en stengel of twee, zeventig cm hoog waarvan boven in 2^de kapittel gemeld is.

Van de namen.

Scharlei weet ik in Dioscorides nog niet eigenlijk te noemen, Constantius Platearius en alle nieuwe schrijvers noemen die kruiden Gallitricum hortulanum [80], de andere Gallitricum Agreste, zo toch Gallitrichon Adiantus is, Dioscorides libro 4 kapittel 131. Vitalis de furno kapittel 311 leert een wijn met het kruid te maken, vergelijkt zich erg een muscateller. (Salvia sclarea)

Hoewel Gallitrichon in Apuleius kapittel 42 een andere is. Ettelijke noemen het Scarleam, Galli centrum en Bezomo. Ik denk echter als men het recht beziet, het zou scharlei Dioscorides libro 4 kapittel 33 Sideritis zijn welke men Heracleam en Genituram of sanguinem Titani en Caudam schorpionis en Sendionor en Udedonium, Parmicon, Xantophonea, oculum Bovis, Vertemnum of Solastrum noemt. Dioscorides libro 4 kapittel 59 noemt het Verbenacam supinam, ook Sideritin. Wat ligt eraan dat ik de scharlei alzo noem omdat de beschrijving zich daartoe niet slecht rijmt, is er echter iemand die de scharlei liever bevalt onder dat kapittel Ormino te schrijven, dat mag ik toelaten omdat de beschrijving Dioscorides ook niet kwaad daartoe schikt libro 3 kapittel 136 en spreekt het heet Ormia en Geminalis.

Van de kracht en werking.

Tamme en wilde scharlei zijn warme en droge kwaliteit en vermogen. Hun aard is oplossen en subtiel dun te maken en uit te voeren van binnen en buiten.

Innerlijk.

Een wijn over scharlei verjaren is de koude maag voortreffelijk [81] bekwaam, dan het verdeelt en verteert het flegma, is nuttig gedronken de koude onvruchtbare vrouwen die met de witte vloed bekommerd zijn.

Ettelijke houden de scharlei is het hoofd vanwege zijn sterke reuk schadelijk. Dat is waar als men zijn wijn te veel drinkt. Maar waarlijk de gerookte en gebrande zwavelwijn doet meer schaden dan alle kruidenwijnen. Nog wil niemand datzelfde ruiken en wilgen as in zijn wijn ontberen.

Scharlei poeder in de neus ontvangen maakt niezen, verdrijft het snuffen en reinigt de hersens. Andere deugd van de scharlei zijn vast zoals de dictam.

Uiterlijk.

Scharlei in water gekookt en de warme damp daarvan onder ontvangen bevordert met geweld de tijd, de geboorte, anders gelijk de dictam.

Von Salbei. Cap. XVI

Under allen stauden, ist kaum ein gewåchþ uber die Salbei, dann es dienet dem artznet, koch, keller, armen unnd reichen. Jst ein sonderlich wurtz denen so nit gen Franckfurt unnd Venedig haben zůfaren, von denen es billich in gårten als die edelst Teütsch wurtz gepflanzt solt werden. (Wurtz der armen Teütsche.)

Deren geschlecht seind zwo zamer, groþ und klein, oder die Bτeit und spitz Salbei. Die groþ oder bτeit Salbei hat bletter, stengel, blůmen, unnd samen, beinach wie der Scharlach. (1. Bτeit Salbei.) Allein das die bτeit Salbei mit stengel, kraut, blůmen τc.kleiner, schmåler, unnd grŭner ist, dann der Scharlach. Derhalben ich den Scharlach ettwann für das gróst Salþei geschlecht gehalten, weil ich sein namen in Diosc.nit zů finden wuste.

Die klein edel Salbei ist spitzer, kleiner, schmåler, sonst der voτdτigen gantz ånlich. (2. Spitz Salbei.) Die bletter vergleichen sich mit der grósse dem Mistel, auff dem beümen, oder dem Gτanaten laub, mit zweien kleinen angehenckten óτlin an eim jeden blåttlin, doch nit all zeit, am stiel od ende des Salbeien blats. Das kraut so es alt würt ist es weiþeschenfarb grŭn, rauch runtzelecht, wie ein zart rein beschaben wullen tůch. Alle bede kreütter eins seinen gůten geruchs. Mógen vom samen und zweigen gleich dem Hysop, und Maieron gepflanzt werden.

Noch seind zwei wilder geschlecht, welche man bei uns wild Salbei nennet. Die erst unnd recht wilde salbei wachþt auff den wegen an den rechen, bŭheln, bei den gebawten feldern in gaw låndern. Jst mit wurtzel, stengel, blůmen, samen, den zamen Scharlach ånlich, allein dz dise salbei schwartz grŭn ist, und nit so harecht als Scharlach. Die blůmen seind bτaun blo, wie der Ritter spoτn. Dise salbei nennen ettlich auch wilden Scharlach unnd Ambτosiam. (3. Ambrosia. Wilder Scharlach.)

Die ander so unsere Doctoτes wild salbei nennen, haben sie von alten weibern erlernt, ist ein geschlecht der Nepten. Darvon wir dτoben im iiij.cap.gemelt haben, und heiþt Calamintha montana. (Pl.li.26.ca.6.)

Von den Namen. [82]

Groþ Salbey nent man och bτeit Salbei. Die klein Salbei nent man oτecht salbei, spitz Salbei, Edel salbei. Zů Latin Salvia, Tuþilago. Dios.lib.iij.cap.xxxv.sagt nur von eim geschlecht, und nennet sie Elesiphacon, Becion, Phacon, Ciosmite, Phagnon, Cosalon. Apu. cap.cj.nennt sie auch Cission. Theoph.lx.vj.de planta. Histoτia cap.ij.erzelet zwei geschlecht. Das ein nennet er Sphacelon. Die Egypter Βhkoμ Beroen, Amusie, Bechion aber und Tuþsilago gehóτn auch zů der grossen Roþhůb. Liþ Diosc.lib.iij.cap.cxxij. Mesue heiþt Salviam Bτui.

Von der Krafft und Würckung.

Under allen Salbeien würt zům ersten die spitz und oτecht gelobt, Darnach die andern. Seind alle sampt warmer dτuckener art. Under allen Teütschen kreüttern ist nichts bτeüchlichers dann Edel Salbei, würt nit unbillich, als ein kostliche wurtz in die kuchen und keller geoτdnet. (Kuchen wurtz.)

Innerlich. [83]

Ettlich habens darfür, wann sie moτgens nŭchteren dτei spitz salbey blåttlin met saltz essen, sie seien den selbigen tag voτ gifft unnd bósem lufft behŭtet. (Bóser lufft.)

Salbei wein, oder das kraut in wein gesotten, ist dem gantzen jnnerlichen leib nutzlich, gedτuncken. Dann er treibt auþ das gifft erweicht den hůsten, stillet dz stechen in dem seiten, erwóτmet die Leber unnd Můtter, treibt den harn und weiber kranckheit. (Gifft, Hůsten, Stechen, Můter, Harn.)

Ein kochung von salbey ist gůt gebτaucht in der blůtrůr, das gedårm darmit zů reinigen. (Blutrůr.)

Alle speiþ mit dürτer salbei abbereit, zůvoτ gestossen als ande wurtz, seind lieblich und gesundt. Den armen nützlicher weder frembde wurtz. (Speiþ wurtz.)

Eüsserlich.

Salbey in wasser gesotten und darmit gezwagen macht schwartz har, vertreibt die Milben, seübert und heilt wunden und biþ von gifftigen thieren geschehen, damit geweschen. (Schwartz har. Milben. Wunden. Biþ.)

Also genützt, heilt dem grindt, legt die geschwulst am heimlichen oτt. (Gτind. Heimlich oτt. Harn windt.)

Ein dampff auþ salbei gemacht, ist gůt für die harnwinde, erfoτdert das wasser, und stillt den schmertzen in der blůtrůr, und vil andere wethumb.

Die krafft unnd vermógen der Wilden Salbei ist wie des Scharlachs und der acker Müntzen, doch in aller substantz milter und leidlicher.

Van salie. Kapittel 16.

Onder alle struiken is nauwelijks een gewas beter dan salie, dan het dient de arts, kok, kelder, armen en rijken. Is een bijzonder kruid die zo niet naar Frankfurt en Venetië hebben te varen, van die het billijk in tuinen als het edelste Duitse kruid geplant zal worden.

Van dit geslacht zijn er twee tamme, grote en kleine of de brede en spitse salie. De grote of brede salie heeft bladeren, stengels, bloemen en zaden bijna zoals de scharlei. Alleen dat de brede salie met stengel, kruid, bloemen etc., kleiner, smaller en groener is dan de scharlei. Daarom ik de scharlei wat voor de grootste salie geslachten hou, terwijl ik zijn namen in Dioscorides niet te vinden wist.

De kleine edele salie is spitser, kleiner, smaller en anders de vorige gans gelijk. De bladeren vergelijken zich met de grootte de mistel op de bomen of het granaten loof, met twee kleine aanhangende oortjes aan elk blaadje, doch niet altijd, aan de steel of eind van het salie blaadje. Dat kruid zo het oud wordt is het wit askleurig groen, ruig rondachtig zoals een zacht rein geschaafd wollen doek. Alle beide kruiden zijn van goede reuk. Mogen van zaden en twijgen gelijk de hysop en majoraan geplant worden.

(Salvia pratensis) Nog zijn er twee wilde geslachten die men bij ons wilde salie noemt. De eerst en echte wilde salie groeit op de wegen aan de rekken, heuvels, bij de gebouwde velden in de gauw landen. Is met wortel, stengels, bloemen en zaden de tamme scharlei gelijk, alleen dat deze salie zwart groen is en niet zo behaard als scharlei. De bloemen zijn bruin blauw zoals de ridderspoor. Deze salie noemen ettelijke ook wilde scharlei en ambrosiam.

De andere zo onzer doctors wilde salie noemen hebben ze van oude vrouwen geleerd en is een geslachten van het kattenkruid waarvan we boven in 4^de kapittel gemeld hebben en heet Calamintha montana.

Van de namen. [82]

(Salvia officinalis, Salvia viridis) Grote salie noemt men ook brede salie. De kleine salie noemt men geoorde salie, spitse salie en edele salie. In Latijn Salvia, Tuþilago. Dioscorides libro 3 kapittel 35 zegt maar van een geslacht en noemt ze Elesiphacon, Becion, Phacon, Ciosmite, Phagnon en Cosalon. Apuleius kapittel 101 noemt het ook Cission. Theophrastus 40, 6 de planta Historia kapittel 52 verhaalt twee geslachten. De ene noemt hij Sphacelon. De Egyptenaars Βhkoμ Beroen, Amusie, Bechion echter en Tusssilago behoren ook tot de grote roshoef. Lees Dioscorides libro 3 kapittel 122. Mesue noemt Salvia Brui.

Van de kracht en werking.

Onder alle salvia’s wordt als eerste de spitse en geoorde geliefd, daarna de andere. Zijn alle tezamen warme droge aard. Onder alle Duitse kruiden is niets gebruikelijker dan edele salie en wordt niet onbillijk als een kostbaar kruid in de keuken en kelder geordend.

Innerlijk. [83]

Ettelijke hebben het daarvoor als ze ‘s morgens nuchter drie spitse salie blaadjes met zout eten ze zijn dezelfde dag voor gift en kwade lucht behoed.

Saliewijn of dat kruid in wijn gekookt is het ganse innerlijke lijf nuttig, gedronken. Dan het drijft uit dat gift, weekt de hoest, stilt dat steken in de zijde, verwarmt de lever en baarmoeder, drijft de plas en vrouwenziektes.

Een kooksel van salie is goed gebruikt in de bloedloop de darmen daarmee te reinigen.

Alle spijs met dorre salie af bereid, tevoren gestoten als ander kruid, zijn lieflijk en gezond. De armen nuttiger dan vreemd kruid.

Uiterlijk.

Salie in water gekookt en daarmee gedweild maakt zwart haar, verdrijft de mijt, zuivert en heelt wonden en beten van giftige dieren geschieden, daarmee gewassen.

Alzo genuttigd heelt de schurft en legt de zwellingen aan heimelijke oord.

Een damp uit salie gemaakt is goed voor de plaswind, bevordert dat water en stilt de smarten in de bloedloop en veel andere pijnen.

De kracht en vermogen van de wilde salie is zoals de scharlei en de akker munten, doch in alle substantie milder en lichter.

Von Roszmarein. Cap. XVII.

Der Roþmarein behórt auch in die wurtzgårten. Nit allein umb der krentz willen, darzů jn die schónen jungkfrawen zielen, sonder auch d kuchen, keller, und Apotecken ein nützliche staud. Eins gůten geruchs, dem Weirauch vast gleich. Darumb dise staud Libanotis heiþt. (Kuchen wurtz.)

Roþmarein ist zweierley in Germania, aber einander so vast gleich, das man sie nit wol underscheiden kan, allein das der ein im holtz, stengel, bletter, blůmen etwas krefftiger, die zweiglin dicker, die bletter bτeitter seind, dann am andern Roþmarein. Doch haben sie bede schmale dicke blåtlin, auff der letzen seiten gegen der erden zůgewendt gantz weiþfarbig. Die (D ij) [84] ander seit gegen dem Himmel fast grŭn. Blŭen zům jar zwey mal, im Glentzen unnd Herbst. Die blŭmlin seind weiþ, im angriff zåhe wie hartz. Nach der blŭet kompt ein kleiner samen, davon man wider mócht stócklin zielen, aber vil eh von den zweigen gegen Glentz gesetzt.

Von den Namen.

Roþmarein würt in Diosc.lib.iij.cap.lxxix.und lxxx. Libanotis genant, deren geschlecht dτei sollen sein, aber nur eins in Germania. Roþmarein soll auch Zea heissen, dz doch speltz ist, liþ Diosc.lib.ij.ca.lxxx. Jtez er heiþt Dendτo libanus und Capsonema. Von dem welschen Coτona montana. Authoτ Luminis Maioτis super conf. Dianthos nennet jn Dianthon. Jn Serapione cap.cccxvij.heiþt er Xaieralmerien, Arboτ Marie, Apinalphach, Cachola. Avicenna secund.ca.lxx.will er heiþ Buchoτmarien. Das wider spτicht Serapio im ccxlix.ca.und spτicht, Ciclamen sei Buchoτmarien. Orpheus nennt Libanotida Solus Thymiama, und soll der Sonnen underwürfflich sein. (Agrip.lib.2.ca.21.de occul.philosophia.)Was wir sonst auch für den Roþmarein Diosco.achten würt in Stoechade weiter angezeigt, und ist in Teütschen landen nit lang gewesen, sonder auþ Franckreich von Langendocken kommen.

Von der Krafft und Würckung.

In ettlichen landen, als auff den Langendocken ist Roþmarein gantz gemein, das er auch wie ander holtz in fewτ gebτant würt. Das kraut ist ein hitzigen qualiteit, zertheilt unnd macht subteil alle grobe feüchtigkeit jnwendig unnd auþ dem leib.

Innerlich.

Roþmarein die wurtz, gehóτt in unsern land auch in die kuchen unnd keller, darumb das alle kost, speiþ und tranck mit Roþmarein bereit, lieblich wol schmecken, und beinahe zů allen pτesten gesundt seind. (Kuchen wurtz.)

Der Roþmarein wein, oder das kraut mit sein blůmen darinn gesotten [85] abends und moτgens jedes mal ein warmem dτunck gethon, iij oder iiij stunden darauff gefastet, dτeibt wunderbarlich dem weissen fluþ so von geschwår sich erhaben, den weibern, und heilt die verserte muliebτia. Also genützt zertheilt und fŭrt auþ die Gålsucht, wehτet dem keichen, eróffnet die lufft róτ an der lungen, macht auþwerffen, hilfft der dawung. Leþt kein gifft schaden. Stillet das grimmen, reinigt das geblŭt, und macht schwitzen, wa man nach dem dτunck sich im beth zŭgedeckt still behalt. (Weiþ weiber fluþ. Gålsucht. Keichen, Lufft róτlin, Gifft.)

Der Zucker oder Conserva von den blŭmlin bereitet, ist ein krafft unnd sterckung der onmacht, gebτaucht unnd bereit als Rosen zucker. Das wasser von Roþmarein gebτant, hat vaste obernente würckung, zů dem das es die spτachlosen, eingedτuncken, wider zů der spτach und vernunfft erweckt.

Eüsserlich.

Roþmarein eingedτuncken und angestrichen, vertreibt Syncopim, wehret dem zittern und schwindel, leüttert das angesicht, damit geweschen macht weisse zån, und ein gůten athem, reinigt dz gesicht, zertheilt die fålle in den augen. (Zittern, Schwindel, Guten athem, Klar augen.)

Das wasser oder ein kochung von Rosmarein unnd Dictam gemacht, seübert und heilet die faulen wunden, als des krebs, des wolffs, und der fistelen.

Fomenta und båder auþ Rosmarein gemacht, haben die art der zamen Müntzen, des Dictams und Poleien. (Faul schaden. Båder Dempff.)

Van rozemarijn. Kapittel 17.

De rozemarijn behoort ook in de kruidentuinen. Niet alleen vanwege de kransen waartoe de mooie jonkvrouwen het telen, maar ook de keuken, kelder en apotheken een nuttige vaste plant. Een goede reuk, de wierook erg gelijk. Daarom deze struik Libanotis heet.

Rozemarijn is tweevormig in Germanië, maar elkaar zo erg gelijk zodat men ze niet goed onderscheiden kan, alleen dat de ene in hout, stengel, bladeren en bloemen wat krachtiger, de twijgjes dikker en de bladeren breder zijn dan aan de andere rozemarijn. Doch hebben ze beide smalle dikke blaadjes, op de laatste zijde tegen de aarden toegewend gans witkleurig. Die [84] andere zijde tegen de hemel erg groen. Bloeien in jaar tweemaal, in lente en herfst. De bloempjes zijn wit en in aangrijpen taai zoals hars. Na de bloei komt een klein zaadje waarvan men weer mag stekjes telen, echter veel eerder van de twijgen tegen de lente gezet.

Van de namen.

(Rosmarinus officinalis) Rozemarijn wordt in Dioscorides libro 3 kapittel 79 en 80 Libanotis genoemd waarvan drie geslachten zouden zijn, echter maar een in Germanië. Rozemarijn zal ook Zea heten dat toch spelt is, lees Dioscorides libro 2 kapittel 80. Item, het heet Dendro libanus en Capsonema. Van de Walen Corona montana. Auteur Luminis Maioris super conf. Dianthos noemt het Dianthon. In Serapio kapittel 317 heet het Xaieralmerien, Arbor Marie, Apinalphach, Cachola. Avicenna secundus kapittel 70 wil het heet Buchormarien. Dat weerspreekt Serapio in 249^ste kapittel en spreekt, Ciclamen is Buchormarien. Orpheus noemt Libanotida Solus Thymiama en zou de zon onderdanig zijn. Wat we anders ook voor de rozemarijn Dioscorides achten wordt in Stoechas verder aangezegd en is in Duitse landen niet lang geweest, maar uit Frankrijk van Languedock gekomen.

Van de kracht en werking.

In ettelijke landen, zoals op de Languedock, is rozemarijn gans algemeen zodat het ook zoals ander hout in het vuur gebrand wordt. Dat kruid is een hete kwaliteit, verdeelt en maakt subtiel alle grove vochtigheid inwendig en uit het lijf.

Innerlijk.

Rozemarijn dat kruid hoort in ons land ook in de keuken en kelder daarom dat het alle kost, spijs en drank met rozemarijn bereidt lieflijk en goed smakend en bijna tot allen gebreken gezond is.

De rozemarijnwijn of dat kruid met zijn bloemen daarin gekookt [85] en ‘s avonds en ‘s morgens elke keer een warme dronk gedaan en 3 of 4 stonden daarop gevast drijft wonderbaarlijk de witte vloed zo van zweren zich verheven de vrouwen en heelt de bezeerde muliebria. Alzo genuttigd verdeelt en voert uit de geelziekte, weert het kuchen, opent de luchtroertjes aan de longen en maakt uitwerpen, helpt de vertering. Laat geen gif schade doen. Stilt dat grommen, reinigt dat bloed en maakt zweten wanneer men na de dronk zich in bed toegedekt stilhoudt.

De suiker of conserf van de bloempjes bereidt is een kracht en versterking van de onmacht, gebruikt en bereidt als rozensuiker. Dat water van rozemarijn gebrand heeft vast boven genoemde werking, tot dat het die de spraak verliezen en ingedronken weer tot de spraak en vernuft opwekt.

Uiterlijk.

Rozemarijn ingedronken en aangestreken verdrijft Sincopium, weert het sidderen en duizeligheid, zuivert dat aangezicht, daarmee gewassen maakt witte tanden en een goede adem, reinigt dat gezicht, verdeelt het vel in de ogen.

Dat water of een kooksel van rozemarijn en dictam gemaakt zuivert en heelt de vuile wonden zoals de kanker, de huidsmet en de lopende gaten.

Warme omslagen en baden uit rozemarijn gemaakt hebben de aard van de tamme munten, de dictam en poleien.

Von Lafander und Spica. Cap. XVIII.

Lafander und Spica, wiewol die zwen stauden einander fast ånlich seindt, mit wurtzeln, holtz, blettern, stengelen, blůmen, und samen. So ist doch der Spica in gemelten dingen dem Lafander uberlegen. Dz aber die zwen stauden nit einer art sein, kan ein jeder am geruch wol fülen. (Caþia Nardus.) Dann Spica reücht fast anderst, und vil stercker, dann Lafander. Die stengel seind an jn bede vierecket, ein weinig hol. Die bletter gantz Eschfarb grŭn, bτeiter und lenger dann der Roþmarein hat. Die blůmen diser stauden wachsen am obersten des stengels, wie ein Spica, oder åher am Weissen od dinckel thůt. An welcher åher vil kleiner bτaun bloer blŭmlin wachsen. Der Same grawschwartz wie Psillium, davon junge stócklin auffgehen, aber vil balder so man zweig abreiþt, und wider in den grundt legt, im Glentzen oder Herbst. Was nun der Spica met blettern, blůmen, åhren, stengel, geruch, bτeiter, lenger, hóher, dicker, und stercker ist, dz ist der Lafander schmåler, kürtzer, niderer, dünner, milter, und lieblicher, und on zweiffel nützer.

Von den Namen.

Wa wóllen wir mit disen gewechsen hin? die in Germanien beinach die Edelst seindt. Soll Dioscoτides oder Theophτastus dise nit beschτiben haben, wer weger sie hetten darfür des Schirlings vergessen.

Jch will in Gottes namen, den schónen Lafander ein Teütschen Casiam, den Spica ein Teütschen Nardum lassen sein, oder sie bede, sampt under dz (D iij) [86] erst Libanotis setzen in Diosc.lib.iij.cap.lxxix,wie weiter davon in Stechade gemeldt würt. Jch will aber nit desto minder die zwo Casias so man Ligneam und Fistulam nennet, in jrem werd lassen.

Von der Krafft und Würckung

Spica und Lafander seind bede hitziger qualiteit, doch Spica mehτ dann der Lafander, Beder eygenschafft ist erwermen, zertheilen, und auþ zůfŭren, wie solchs von den Nardis und Casijs der Dioscoτides in eersten bůch beschτeibt.

Innerlich.

Lafander blůmen inn wein gesotten, treiben den harn, jedes mal ein dτunck warm gethon und darauff gefast. Also ein tag od iiij.gebτaucht erfoτdert die blůmen menses, Secundinam, stillet das magen weh, (Harn. Ander geburt. Magen weh.) Cardia [87] cam oben am hertzgrŭblin, dτuckt nider die winde, ventositates, und treibt auþ die Gålsucht, gleich dem Roþmarein.

Lafander blůmen mit zimmet róτlin, Negelin, Muscatblŭet, Cardamomo, Cubeben, und Rosenbletter, in wein gesotten, hat obgeschτibene würckung vil krefftiger, also dz es auch dient zům schlag, bτinget die erlegene spτach wider, stillet dz zån wee, heilet und seübert die feüle im mundt. (Schlag. Sprach. Zanwehe. Feüle im mundt.) Oberzelte pτesten, stillet und heilet auch das Lafander wasser.

Spica Nardi blůmen móchten zů voτgesatzten kranckheiten, umb jrer warmen unnd scharpffen qualitet willen, auch also genützt und gebτaucht werden, aber von mir biþ anher unversůcht bliben.

Eüsserlich.

Lafander unnd Spica Nardi wasser heilen das hauptwee unnd den schwindel, so von kelte kommen, auff den würbel und an die stirnen gestrichen, in disem fall geht der Spica dem Lafander für. (Haupt weh. Kalten schwindel.)

Lame erkalte glider mit Spica wasser geriben, und mit den kreüttern fomentiert, werden dadurch erweckt und erwermet, und vertreibt den selbiden das zitteren. Solche blůmen und kreütter seind den lamen glidern, und blódem haupt fast dienstlich. (Lame glider. Zitteren.)

Van lavendel en spica. Kapittel 18.

Lavendel en spica, hoewel die twee struiken elkaar erg gelijk zijn met wortels, hout, bladeren, stengels, bloemen en zaden zo is toch de spica in gemelde dingen de lavendel overtreffend. Dat echter die twee struiken niet van een aard zijn kan iedereen aan de reuk goed voelen. Dan spica ruikt vast anders en veel sterker dan lavendel. De stengel zijn aan hen beide vierkant en een weinig hol. De bladeren gans askleurig groen, breder en langer dan de rozemarijn heeft. De bloemen van deze struiken groeien aan het bovenste van de stengels zoals een spica of aar aan tarwe of dinkel doet. Aan welke aren veel kleine bruin blauwe bloempjes groeien. De zaden zijn grauwzwart zoals Psillium waarvan jonge stekjes opgaan, echter veel sneller zo men een twijg aftrekt en weer in de grond legt in lente of herfst. Wat nu de spica met bladeren, bloemen, aren, stengel, reuk, breder, langer, hoger, dikker en sterker is dat is de lavendel smaller, korter, lager, dunner, milder en lieflijker en zonder twijfel nuttiger.

Van de namen.

(Lavendula spica, Lavandula angustifolia) Waar willen we met deze gewassen heen? Die in Germanië bijna de edelste zijn. Zal Dioscorides of Theophrastus deze niet beschreven hebben, waarom hebben ze daarvoor de scheerling vergeten.

Ik wil in Gods naam de mooie lavendel een Duitse Cassia, de spica een Duitse Nardum laten zijn of ze beide samen onder de [86] eerste Libanotis zetten in Dioscorides libro 3 kapittel 79 zoals verder daarvan in Stoechas gemeld wordt. Ik wil echter niet des te minder de twee Cassia’s zo men Ligneam en Fistulam noemt in hun waarde laten.

Van de kracht en werking

Spica en Lavendel zijn bede hete kwaliteit, doch spica meer dan de lavendel. Beider eigenschap is verwarmen, verdelen en uit te voeren zoals zulks van de Nardus en Cassia de Dioscorides in het eerste boek beschrijft.

Innerlijk.

Lavendel bloemen in wijn gekookt drijven de plas, elke keer een dronk warm gedaan en daarop gevast. Alzo een dag of 4 gebruikt bevordert de bloemen van de menstruatie, secundina, stilt de maagpijn, Cardia [87] van boven aan het hartgroefje, drukt neer de winden, ventositates, en drijft uit de geelziekte, gelijk de rozemarijn.

Lavendelbloemen met kaneelroertjes, kruidnagels, muskaatbloemen, Cardamomum, kubeben en rozenbladeren in wijn gekookt heeft opgeschreven werking veel krachtiger alzo dat het ook dient tot de slag, brengt de opgehouden spraak weer, stilt dat tandpijn, heelt en zuivert de vuilheid in mond. Op vertelde gebreken stilt en heelt ook dat lavendelwater.

Spica nardi bloemen mogen tot voor gezette ziektes vanwege hun warme en scherpe kwaliteit ook alzo genuttigd en gebruikt worden, echter van mij tot hieraan toe niet onderzocht gebleven.

Uiterlijk.

Lavendel en Spica nardi water helen de hoofdpijn en de duizeligheid zo van koude komen op de wervels en aan de hersens gestreken en in dit geval gaat de spica de lavendel voor.

Lamme verkouden leden met spica water gewreven en met de kruiden omgeslagen worden daardoor opgewekt en verwarmd en verdrijft bij dezelfde dat sidderen. Zulke bloemen en kruiden zijn de lamme leden en blote hoofd erg dienstig.

Von Baldτan. XIX.

Die Nardi zwingen mich weiter von jnen zů schτeiben. Darumb ich von der Spica zů den Baldτian komme, deren ist vier geschlecht. Dz gróst, das gemein, das kleiner, das aller kleinst. Die aller gróst und recht Baldτian zielt man in gårten. (1. Nardus agrestis.) Die wurtzel an diser ist eins fingers dick, mit vilen neben angehenckten kleine zaseln oder wurtzelen, durch einander und uber einander wie Chτistwurtzel, aber vil weisser, gefoτmiert wie ein Nater wurtzel, eins fast lieblichen geruchs. Das kraut fast schweitzer grŭn, zimlich bτeiter dann der ander Baldτian, zerspalten wie der Farn von einander. Der stengel rund, hol, glat, knópfficht. Auff dem stengel ein schóne blům wie der Attich. Der samen so er zeitiget, fleügt er hin wie auff den Lattich und Endivien.

Der ander unnd gemein Baldτian ist mit bletter, stengel und blŭmen, nit vil kleiner dann der erst. Die bletter aber seindt schwartz grŭner, zerspalten wie der Gresing. Die wurtzel aber ist kleiner und abgebissen, zasecht, wendt sich alle jar umb, und stoþt newe kleine weisse wurtzeln beseits wie der graþ quecken, davon wachsen junge Baldτian stócklin. (2. Katzen wurtzel. Serpillum malus.) Gleich wie das Erdtber kraut ausserhalb auff der erden kreücht und sich erjüngt. Also thůt dise wurtzel in der erden. Wachþt an feüchten Awen, wisen und graben, und das ist das gemein Phu.

(3.) Das dτitt ist ein wenig kleiner mit wurtzel, stengel, bletter, und blŭmen, dann der gemein Baldτian. Und wachþt auff den bergen, in etlichen bóschen, unnd ródern. Die bletter an diser seindt gantz Eschenfarb grŭn wie der Grensing. Die blům weiþleibfarbrot. Ein fast gůter geruch an wurtzel und blŭmen.

(4.) Die aller kleinst ist gleich anzůsehen in aller gestalt wie die andern, aber fast seer klein mit wurtzel, stengel und blŭmen. Dann der stengel ist nit eins (D iiij) [88] strohalms dick, zweier spannen hoch oder kürtzer. Die blåttlin spitzig wie der garten kreþ so er blŭet, wachset in sumpffechten awen, und all zeit in nassem weiþem grundt.

Der geruch wie am andern Phu, in Apτillen findt mans auff den wisen mit den blŭmen.

Von der Namen.

Der Erst groþ und Edelst Baldτian ist nit gemein. Die alten weiber und Gårtnerin zů Straþburg verkauffen es für Calmus, das reimet sich darzů wie der Basilgen zů der Nesseln. Die ander Baldτian nennt man Katzenwurtzel, Augenwurtzel, Wendwurtzel, Denmarck, und ist ein Serpentaria, oder Serpyllum, wie es dann auch ettlich Serpyllum maius nennen, umb seins kriechens und windens willen. Dioscoτides lib.pτimo cap.x.nennt das groþ Phu, Nardum agrestem. Hieronymus Bτaunschweig nennt Baldτian Marinellam, Genicularem, Herbam Benedictam, Valerianam. Authoτ Luminaris Maioτis super Ung. Alaba.nent es auch Amantillam unnd Potentillam. Jn Serap.cap.lxij.und Rasis cap.xliiij.würt das Phu Sistra und Spica sylvestris genant.

Von der Krafft und Würckung.

Alle wurtzel der Baldτian kreütter, haben die art das sie erwóτmen und auff thůn, die gróst fürtrefflich, darnach die klein auff den bergen, zům dτitten die gemein auff den wasser gestaden und feüchten wisen, Seind Jnnerlich und Eüsserlich gůt zů bτauchen in der artznei.

Innerlich.

Das pulver von Baldτian wurtzel mit wein gedτuncken, treibt den [89] harn. Also thůt sie auch wann sie mit wein gesotten würt, stillet den schmertzen an den seitten, und rucken, lockt herfür die blůmen der frawen. (Harn. Seitten schmertzen.)

Ist nutz zů der zeit der pestilentz gedτuncken, unnd daran gerochen, für die bóse lüfft. Soll den kalten seich, in gemelter maþ genützt, wehτen unnd vertreiben. (Rucken weh. Frawen zeit. Pestilentz. Kalten seich. Hüsten.)

Ettliche sieden Baldτian wurtzel mit Fenchel, ånis, und süþholtz für den hůsten und schweren athem.

Eüsserlich.

Das kraut unnd wurtzel mit einander grŭn zerstossen und auffgelegt, stillet das hauptweh, legt die schüþ, und vertreibt das rot lauffen (Haupt schüþ. Rot lauffen.)

Wein von Baldτian blůmen oder wurtzel gesotten, macht klar helle augen darein gedτopfft, heilet andere wunden, und schåden als feigwartzen τc (Klar augen, Feigwartzen. Augenwurtzel.) In Summa Baldτian, ist ein edel augen wurtzel, gantz nützlich zŭm blóden gesicht, das mag man bei den katzen warnemen, wie dann etliche sondere erfarnuþ damit haben. [90]

Van valeriaan. 19.

De nardi dwingen me verder van hen te schrijven. Daarom ik van de spica tot de valeriaan kom waarvan vier geslachten zijn. De grootste, de algemene, de kleinere en de allerkleinste. De allergrootste en echte valeriaan teelt men in tuinen. De wortel aan deze is een vingerdik met vele naast aanhangende kleine vezels of wortels, door elkaar en over elkaar zoals het kerstkruid, maar veel witter, gevormd zoals een slangenwortel, een erg lieflijke reuk. Dat kruid vast Zwitsers groen, matig breder dan de andere valeriaan, gespleten zoals de varens van elkaar. De stengel rond, hol, glad met knopen. Op de stengel een mooie bloem zoals de kruidvlier. De zaden zo het rijpt vliegt het heen zoals bij de sla en andijvie.

De andere en algemene valeriaan is met bladeren, stengel en bloemen niet veel kleiner dan de eerste. De bladeren echter zijn zwart groener, gespleten zoals de zilverschoon. De wortel echter is kleiner en afgebeten, vezelig, wendt zich alle jaar om en stoot nieuwe kleine witte wortels bezijden zoals de gras kweek en daarvan groeien jonge valeriaan stekjes. Gelijk zoals dat aardbeien kruid boven op de aarde kruipt en zich verjongt. Alzo doet deze wortel in de aarde. Groeit aan vochtige bergweiden, weiden en grachten en dat is de gewone phu.

De derde is een weinig kleiner met wortel, stengels, bladeren en bloemen dan de algemene valeriaan. En groeit op de bergen, in ettelijke bossen en gerooide plaatsen. De bladeren aan deze zijn gans askleurig groen zoals de zilverschoon. Die bloemen wit vleeskleurig rood. Een erg goede reuk aan wortels en bloemen.

De allerkleinste is gelijk aan te zien in alle gestalte zoals de anderen, echter erg zeer klein met wortel, stengels en bloemen. Dan de stengel is niet een [88] strohalm dik, 34 cm hoog of korter. De blaadjes spits zoals de tuinkers zo die bloeit, groeit in moerasachtige bergweiden en altijd in natte witte grond.

De reuk zoals aan de andere phu, in april vindt men het op de weiden met de bloemen.

Van de namen.

(Valeriana phu, Valeriana officinalis) De eerste grote en edelste valeriaan is niet algemeen. De oude vrouwen en tuiniersters te Straatsburg verkopen het voor kalmoes, dat rijmt zich daartoe zoals het bazielkruid tot de netels. De andere valeriaan noemt men kattenwortel, ogenwortel, wendwortel, Denmarck en is een Serpentaria of Serpyllum waarom dan ettelijke het ook Serpyllum maius noemen vanwege zijn kruipen en winden. Dioscorides libro primo kapittel 10 noemt de grote Phu, Nardum agrestem. Hieronymus Braunschweig noemt valeriaan Marinellam, Genicularem, Herbam Benedictam, Valerianam. Autheur Luminaris Maioris super Ung. Alaba noemt het ook Amantillam en Potentillam. In Serapio kapittel 62 en Rhasis kapittel 44 wordt de Phu Sistra en Spica sylvestris genoemd.

Van de kracht en werking.

Alle wortel der valeriaan kruiden hebben die aard dat ze verwarmen en opendoen, de grootste voortreffelijk en daarna die kleine op de bergen en als derde de algemene op de water randen en vochtige weiden. Zijn innerlijk en uiterlijk goed te gebruiken in de artsenij.

Innerlijk.

Dat poeder van valeriaanwortel met wijn gedronken drijft de [89] plas. Alzo doet ze ook wanneer ze met wijn gekookt wordt, stilt de smarten aan de zijden en rug, lokt naar voren de bloemen van de vrouwen. Is nuttig in de tijd van de pest gedronken en daaraan geroken voor die kwade lucht. Zou de druppelplas, in gemelde maat genuttigd, weren en verdrijven.

Ettelijke koken valeriaanwortel met venkel, anijs en zoethout voor het hoesten en zware ademen.

Uiterlijk.

Dat kruid en wortel met elkaar groen gestoten en opgelegd stilt de hoofdpijn, legt de scheuten en verdrijft de rodeloop.

Wijn van valeriaan bloemen of wortel gekookt maakt klare heldere ogen, daarin gedruppeld, heelt andere wonden en schaden als aambeien etc. In summa, valeriaan is een edele ogen wortel, gans nuttig tot blote gezicht, dat mag men bij de katten waarnemen zoals dan ettelijke bijzondere ervaring daarmee hebben. [90]

Von Haselwurtz. Cap. XX.

Haselwurtz ist auch ein Kriechends Gewåchþ, mehτ auff d erden dann darunder. Dieweil es auch een kóstlicher Nardus ist, hab ichs dem kriechenden Baldτain nach wóllen setzen. (Nardus agrestis.) Haselwurtz ist ein wolriechende wurtzel uber zwerch hin und her geschτenckt, durch einander geflochten mit angehenckten kleinen zåseln, wie der Engelsüþ. Das kraut ist dem Mertzen Violen kraut oder Wintergrŭn schier ånlich, doch schóner und dicker wie der Ephew, schwartzgrŭn, auff der andern seitten weiþbleichgrŭn, mit vilen kleinen åderlin, zwischen den wurtzeln unnd blettern wachsen bτaune purpurfarbe blŭmlin in kleinen håfelin, wie an dem Bilsenkraut, darinn ein ecketer same wachþt, in aller gestalt wie dτauben kóτner oder im wilden Saffran, doch vast kleiner.

Dise wurtzel wachþt gern in dunckelen schattechten zåhen erdtrich, gemeinlich under den Haselhecken, zů zeiten in feüchten wålden, und in sonderheit im Beewald. Die auff den Bergen ist die best am geruch, unnd kleiner dann die so in dålern wachþt. Die schåffer stellen disem Nardo vast nach.

Von den Namen.

Haselwurtz ist im Dioscoτi.lib.j.cap.xi. Asaron, Nardus Rustica, oder Agrestis, άιμάοεθ, oder sanguis Martis, Thesa, Cerceram, Succinum, Perpensa, od Perpτesa (wie Hermolaus Barbarus vermeint) und Baccharis genant. Wiewol Baccharis gar dahin nit gehóτt, dann es ist ein sonder gewåchþ, davon lese Diosco.lib.iij.cap.xlvj. Vom Baccharo hab ich mein meinung dτoben im ix capitel bei dem Maieron eróffnet. Aemilius Macer sagt Haselwurtz heiþ zů Latein Vulgago. (Vulgago.) Plinius schτeibt [91] darvon lib.xij.cap.xiij.et cap.vj. Serap.cap.ccxliiij.

Von der krafft und Würckung.

Die allzeit wolriechende Haselwurtz ist dem kostlichen Nardo auþ Jndia gleich, jr natur ist dτucken und warm, würt inwendig und Eüsserlich genützt.

Innerlich.

Haselwurtz gepulvert, mit zucker, zimmet unnd ander wurtzen als ein dτesenei bereit, und jngenommen macht unwillen und spewen, treibt Choleram und phlegma auþ durch den stůlgang und bτechen, eins quinten schwer eingenommen. (Onwillen. Erbτechen.)

Die wurtzel mit wein und honig gesotten, davon gedτuncken, zertheilt alle schleim der lungen, vertreibt das keichen und hůsten, das mag man bei vilen Schåffern warnemen, welche dise wurtzel gepulverifiert und mit saltz vermischt jren krancken schåfflin zůlecken fürtragen. Andere Veterinarij gebens in gleicher maþ dem rind vihe, dasselbig darmit zů purgieren. (Hůsten. Keichen. Schaaff artzenei.)

Jn obgemelter weiþ gesotten und gedτuncken, ist gůt dem wassersüchtigen, dann Haselwurtz eróffnet die Leber, Lung, unnd Miltz, reiniget die blaþ, Nieren, und die Můtter, erfoτdert die menses, treibt auþ (uberflüþig genützt) fótum und die ander geburt bei vihe und leütten. (Wassersucht. Leber, Lung, Miltz, Blaþ, Nieren, Müter.)

Eüsserlich.

Haselwurtz in laugen gesotten, darmit gezwagen, sterckt das hirn, die gedåchtnuþ, lescht die hitz. Wasser von Haselwurtz distilliert hat gemelte Würckung, unnd ist ein gůt artznei zů den dunckelen augen, mit eim weinig bereiten Tutian vermengt. (Hirn. Gedechtnuþ. Hitz. Dunckel augen.)

Van Hazelaarkruid. Kapittel 20.

Hazelkruid is ook een kruipend gewas en meer op de aarde dan daaronder. Omdat het ook een kostbare Nardus is heb ik het na de kruipende valeriaan willen zetten.

Hazelkruid is een welriekende wortel overdwars heen en weer gedrongen, door elkaar gevlochten met aanhangende kleine vezels zoals de engelzoet. Dat kruid is het maartse viool kruid of wintergroen schier gelijk, doch mooier en dikker dan de klimop, zwartgroen en aan de andere zijde wit bleekgroen met vele kleine adertjes, tussen de wortels en bladeren groeien bruine purperkleurige bloempjes in kleine potjes zoals aan bilzekruid waarin een hoekige zaad groeit in alle gestalte zoals druiven korrels of in wilde saffraan, doch vast kleiner.

Deze wortel groeit graag in donkere beschaduwd taai aardrijk, gewoonlijk onder de hazelaarshagen en in sommige tijden in vochtige wouden en vooral in Beewald. Die op de bergen is de best aan reuk en kleiner dan die zo in de dalen groeit. De schaapherders stellen deze Nardo vast na.

Van de namen.

(Asarum europeanum) Hazelkruid is in Dioscorides libro 1 kapittel 11 Asaron, Nardus Rustica of Agrestis, άιμάοεθ, of sanguis Martis, Thesa, Cerceram, Succinum, Perpensa of Perpresa (zoals Hermolaus Barbarus meent) en Baccharis genoemd. Hoewel Baccharis geheel daarheen niet gehoord, dan het is een bijzonder gewas en daarvan lees Dioscorides libro 3 kapittel 46. Van Baccharo heb ik mijn mening boven in het 9^de kapittel bij de majoraan geopenbaard. Aemilius Macer zegt hazelkruid heet in Latijn Vulgago. Plinius schrijft [91] daarvan libro 12 kapittel 13 en kapittel 6. Serapio kapittel 244.

Van de kracht en werking.

Dat altijd welriekende hazelkruid is de kostbare Nardo uit India gelijk, zijn natuur is droog en warm en wordt inwendig en uiterlijk genuttigd.

Innerlijk.

Hazelkruid gepoederd en met suiker, kaneel en ander kruiden als een suikerwerk bereidt en ingenomen maakt onwil en spuwen, drijft choleram en flegma uit door de stoelgang en braken, een quinten zwaar ingenomen.

De wortel met wijn en honing gekookt en daarvan gedronken verdeelt alle slijm der longen, verdrijft dat kuchen en hoesten, dat mag men bij vele schaapherders waarnemen welke deze wortel gepoederd en met zout vermengd hun zieke schaapjes te likken voordragen. Andere veterinaire geven het in gelijke maat het rundvee, diezelfde daarmee te purgeren.

In opgenoemde wijze gekookt en gedronken is het goed de waterzuchtige, dan hazelkruid opent de lever, long en milt, reinigt de blaas, nieren en de baarmoeder, bevordert de menstruatie, drijft uit (overvloedig genuttigd) foetus en de andere geboorte bij vee en mensen.

Uiterlijk.

Hazelkruid in loog gekookt en daarmee gedweild versterkt de hersens, de gedachtenis en lest de hitte. Water van hazelkruid gedistilleerd heeft gemelde werking en is een goede artsenij tot de donkere ogen, met een weinig bereide tuthia vermengt.

Von Benedicten wurtzel. Cap. XXI.

Dieweil wir jetzt von den Narden reden, will ich meinen auch herfür thůn, und spτich das Benedict wurtzel sich nicht ubel zů den Nardis reyme umb seins lieblichen geruchs willen. (Nardus sylvestris.) Dise wurtzel reücht, sie sei dürτ oder grŭn, wie någelin. Tregt ein kraut zerspalten, rauch, schwartzgrŭn, der Odermeng etlicher maþ gleich. Gewint ein runden rauhen harechten stengel, darauff wachsen schwartz gåle blŭmlin, gefoτmiert wie ein eüglin, nach der blŭet würt ein harecht kópfflin darauþ, dz ist der samen, je eins am andern spitzecht, bτaunfarb, einer haselnuþ groþ und gleich. Die wurtzel laþt sich ansehen, als wer sie auch abgebissen, Jnwendig etwas rotfarb, bτinget alle jar ein newen stengel neben den alten, der den winter verdoτret ist. Und je elter die wurtzel, je stercker sie würt im geruch und krafft, gehóτt billich zů den wolriechende wurtzelen.

Von den Namen.

Die zancken hefftig wa die wurtzel hin gehóτt, od wz doch je nam in Dios.sei, einer nents Lagopus, Pes Leopoτis, Hasenfůþ. Der and ein Od [92] meng, darzů es sich nit ubel reimet. Jch will aber dem zanck noch zůr zeit nit richten, und will die wurtzel hie zwischen, Nardum sylvestrem, und Garyophyllata Benedictam nennen, ettlich spτechen jr Sanamunda.

Von der Krafft und Würckung.

Wa dise wurtzel ein Nardus Rustica sein mag, wie sie halten, hat sie krafft zů erwóτmen zertheilen und zů stercken eüsserlich und jnnerlich, wie von andern Nardis gelesen würt.

Innerlich.

Der gemein bτauch diser wurtzel ist, das sie im frŭling inn wein gelegt würt, der selbig wein empfacht ein edelen lieblichen geruch unnd geschmack, soll das hertz erfrewen, die verstopffte leber auff thůn, unnd dem kelten verschleimten magen wol bekommen.

Dise wurtzel in wein gesotten und also warm gedruncken stillet das grimmen und Bermůter. (Kalte magen. Gτimmen.)

Eüsserlich.

Der wein darinn Benedicten wurtzeln gesotten seind seübert und reinigt alle wunden, als fisteln und krebs, vertreibt auch die unflåtige anmåler, ein zeit lang allen tag damit geweschen, sonderlich in den ersten tagen der kindbett. Andere experiment mógen tåglich erfunden werden. (Wunden. Anmåler.)

Van benedicten wortel. Kapittel 21.

Omdat we nu van de narden spreken wil ik mijne ook hiervoor doen en spreek dat benedicten wortel zich niet kwaad tot de Nardus rijmt vanwege zijn lieflijke reuk. Deze wortel ruikt, ze is droog of groen zoals kruidnagel. Draagt een kruid gespleten, ruig, zwartgroen, de Agrimonia ettelijke maat gelijk. Gewint een ronde ruwe harige stengel, daarop groeien zwart gele bloempjes gevormd zoals een oogje, na de bloei wordt een behaard kopje daaruit, dat is het zaad en elke aan de andere spits en bruin gekleurd, een hazelnoot groot en gelijk. De wortel laat zich aanzien als was ze ook afgebeten. Inwendig wat roodkleurig, brengt alle jaar een nieuwe stengel naast de oude die in de winter verdord is. En hoe ouder die wortel, hoe sterker ze wordt in reuk en kracht, gehoord billijk tot de welriekende wortelen.

Van de namen.

(Geum urbanum) Die twisten heftig waar die wortel heen hoort of wat toch zijn naam in Dioscorides is, de ene noemt Lagopus, Pes Leoporis, hazenvoet. De ander [92] Agrimonia daartoe het zich niet kwaad rijmt. Ik wil echter de twist nu ter tijd niet richten en wil de wortel hiertussen Nardum sylvestrem en Garyophyllata Benedictam noemen, ettelijke spreken het Sanamunda.

Van de kracht en werking.

Als deze wortel een Nardus Rustica zijn mag, waarvoor ze het houden, heeft ze kracht te verwarmen, verdelen en te versterken uiterlijk en innerlijk zoals van andere Nardus gelezen wordt.

Innerlijk.

Het algemeen gebruik van deze wortel is dat ze in voorjaar in wijn gelegd wordt, diezelfde wijn ontvangt een edele lieflijke reuk en smaak, zou dat hart verheugen, de verstopte lever opendoen en de koude verslijmde maag goed bekomen.

Deze wortel in wijn gekookt en alzo warm gedronken stilt dat grommen van de baarmoeder.

Uiterlijk.

De wijn daarin benedicten wortels gekookt zijn zuivert en reinigt alle wonden zoals lopende gaten en kanker, verdrijft ook die onsierlijke vlekken, een tijd lang alle dagen daarmee gewassen, vooral in de eerste dagen van de kraam. Andere experimenten mogen dagelijks gevonden worden.

Von Rauten. Cap. XXII.

Rauten zielet man in wurtzgårten nit umb der kuchen oder umb sienes lieblichen geruchs willen, sonder darumb das es ein kraut beinach für alles Gifft. Dann Raut ist ein sonderlicher Tyriack der armen leüt, welches nit allein Mithτidates der Kónig bezeügt, sonder die erfarung lernet das tåglich. (Plin.sec.lib.4.cap.2. Gifft.)

Der Rauten seind zwei zamer geschlecht, aber einander so fast gleich, dz nit ein jeder solche underscheiden würt, er hab dann sondern fleiþ darauff. (Viperalis.) [93]

(1.) Die best und edel Raut ist zårter und mehτ schwartzgrŭner auch kleiner dann die gemein, haben an einem blat vil kleiner runder blåtlin wie linsen. Dise tregt selten blůmen, dóτrt fast gern wann sie mit eisen beschnitten würt. Die gemein Raut ist grósser, die blåtlin an einander bτeiter, unnd von farben schweitzer grŭn. Doch tragen sie bede schwartgåle blŭmlin, wie ein schón sternlin, darauþ werden viereckete und auch fünffeckete schótttlin, gleich wie die rote frucht am Spindelbaum. Jn dem schóttlin findt man schwartzen samen, darauþ junge Rautenstócklin wachsen. Es ist aber von zweigen zů pflantzen wie Salbei, Spica, und dergleichen. Der stengel und wurtzel der Rauten seind holtzecht, innwendig gålfarb, wie Buchþbåumen holtz. Rauten wachþt allenthalben da die Sonn ist, fast gern, darff keins Feigenbaums.

Jn unsern landen setzt man Rauten und Salbey gemeinlich zůsammen, Uτsach die Krotten haben jr wonung gern under den Salbey stócken, vermeinen also ettliche mit der Rautten solch ungeziffer zů vertreiben.

Die recht wild Raut ist in Germania nit vil gesehen, doch nůn mehτ auch etlichen bekant, (1. Wild Raut) welcher Rauten samen mir erstmals der hochgelehτt Herτ (E )[94] Conrad Geþner von Zürich zůgeschickt hat, darvon hab ich junge stócklin auffgezielet, die haben jre blŭet im dτitte jar zům ersten mal bτacht. (Conrad Geþner.) Es ist aber gemelte wilde Raut der zamen vast ånlich, doch mit jhren bletlin, knópffechten blůmen und schwartzen samen vil kleiner, zårter, linder, und grofarber dann die gemein, aber mit vilen und hóhern stengeln, auch so ist der geruch an der wilde Rautten vil stercker und unlieblicher, das einem davon hauptweh kommen, der geschmack unfreündtlich, zůr bitterkeit geneigt, blŭet im Augstmonat, zeittiget im Herbst.

Von den Namen.

Dioscoτides lib.iij.cap.xlvij.nent Rauten, Rhyten und Peganon, Epnubum, Churma, Harmala, Besasa. Wiewol die dτei letsten namen der jetzgemelten wilden Rauten zůstehn. Apuleius im lxxxix.cap.nent bede die zam und wilde Rauten Eriphion, Moier, Bessa, Mollicines unnd Viperalis, Serapio im cap.ccxc.nent Rauten Sadeb. Andere sagen Bizeri Galgagel sei Rauten samen. Sonst ist Ruta auch ein namen Tuþilaginis. Diosc.lib.iij.cap.cxvij.

Die wild Raut so noch etwas frembd unnd von mir beschτiben, ist nit Diosc. Ruta sylvestris, welche er lib.iij.cap.xlviij.im anfang Andτosåmon, Hypericonem, Chamåpytin, Hederalem, Centonalem Coτiom, Churma Semmaced nennet. Es mag aber gemelte Raut, wol Harmala unnd Besasa sein, die ettlich auch Moly nennen als Galenus lib.vij. (Harmala. Besasa.)

Von der Krafft und Würckung.

Rauten ist kein koch oder kuchen kraut umb des scharpffen geruchs und geschmacks willen, ist einer hitzigen dτuckenen complexion, alle gifft zůschwechen und auþ zůfŭren. Ein nützlich kraut den offenen bauch zů zůschliessen. Und wer kan des krauts Tugendt und vermógen Jn und Auþwendig dem leib, wie das in allen dingen zů geniessen, genůgsam beschτeiben. (Gifft. Bauchfluþ.)

Innerlich.

Alle gifft auþ zů treiben, unnd dasselbig zů dempffen würt den Rauten zů geschτiben, umb des willen pflegen wir Rauten bletter, weckolterbeer, Baumnuþ, Feigen, alles gleich durch einander zůstossen, und das selbig mit Rosen oder anderm wein eþig durch zůstreichen, das ist ein edeler Tyrick für das eingenommen gifft, für den bósen pestilentzischen lufft allen moτgen (zůr selbigen zeit) ein lófel voll nŭchtern eingenommen. (Gifft. Pestilentz. Bóser lufft.)

Rauten bletter mit den samen in wein gesotten und warm gedτuncken, macht das kalt eingenommen gifft swach und untüchtig, stillet auch, also genützt das hertz unnd seiten weh. Thůt auff die lufft róτlin der Lungen, Miltert den hůsten, erleüchtert den schweren athem, vertreibt schmertzen in den hüfften, und andern glidern. (Hertz, Seiten wehe, Lufft róτlin, Schmertzen.)

Jn solcher massen gedτuncken, legt und dempfft das kalt schaudern der feber. (Schaudern.) [95] Rautten mit Dyllsamen in wein gesotten unnd gedτuncken, miltert das grimmen Colica, so fern kein verstopffung darbei ist. Solchs thůt auch Rauten wasser. (Colica)

Umb des willen soll man Rauten kraut und das Olei darvon gemacht, zů den Clystierungen nemen im grimmen und Colica Paþione. (Clystier. Harn.)

Weitter, ist Rauten der art das sie den harn dτeibt, dilget aber auþ, stetz genützt, die natur der ehelichen wercke. Das solten alle Closters und oτdens leüt (welche keüsch sein wóllen, und reinigkeit zůhalten vermessenlich geloben) stets in jrer speiþ und dτanck bτauchen.

Rautten gesotten mit Regenwasser und gedτuncken stillet dem bauch fluþ Diarτhoeam, Das kraut mit Baumóli gekocht und eingenommen, fŭrt auþ allerhandt würm. (Bauchfluþ. Würm.)

Wein Rauten bletter grŭn zerkewet und gessen, benimpt und dilgt gewaltigklich nider den gestanck des Knoblauchs und der zwibelen. (Knoblauch geruch.)

Die wilde Raut ist gar in der speisen nit zůbτauchen, in der artznei aber krefftiger weder die zame.

Eüsserlich.

Wiewol die grŭne Rauten bletter rote blåterlin erwecken, so man die blosse haut darmit reibt, ist sie doch ter tugent, dz sie fast allen schmertzen jnnen und auffen miltert, deþgleichen heilet sie alle bóse blatern, wartzen, grind, flechten, und dτuckt nider die geschwulst. (Schmertzen. Geschwulst.)

Das bezeügt Dioscoτides, da er schτeibt, Wann man Rauten mit feigen und wein koche, dem selbigen dτinck, und auch auþwendig auff die geschwollenen glider uberlege, oder die geschwulst darmit reibe, soll sich die selbig setzen und die wassersucht dardurch zertrennet werden. (Wassersucht.)

Gτŭne Rautten bletter und rein gersten meel durch einander gestossen, und plasters weiþ auff die schmertzlichen augen gelegt, benimpt das weh, und behŭt die augen voτ der tunckelheit. (Augenwehe.)

Zerstossen Rauten mit Rosen eþig uber die stirn gebunden, stillet das groþ hauptweh. (Hauptweh.)

Rautten mit grŭnen Loτbeer blettern zerknischt und plasters weiþ auff die geschwollene Macht gelegt zertheilt sie und miltert den schmertzen frauwen und mannen. (Geschwulst am heimlichen oτt.)

Rauten safft in die ohτen gethon, Legt nider das stechen unnd schmertzen. Der safft mit Alaun, Salpeter und Honig vermengt, heilet alle flechten und zittermåler am leib, vertreibt die fliessende grind auff dem haupt, darmit gesalbet. (Oτen schmertzen, Flechten, Zittermåler, Fliessend grind.)

Andere Würckung der Rauten mógen auþ obernenten stucken colligiert und erfunden werden.

Van Ruit. Kapittel 22.

Ruit teelt men in kruidentuinen niet vanwege de keuken of om zijn lieflijke reuk, maar daarom omdat het een kruid bijna voor alle gif is. Dan ruit is een bijzondere teriakel van de arme mensen wat niet alleen Mithridates de koning betuigt, maar de ervaring leert dat dagelijks.

Van de ruit zijn twee tamme geslachten, maar elkaar zo erg gelijk dat niet iedereen ze onderscheiden zal, hij heeft dan bijzondere vlijt daarop. [93]

De beste en edele ruit is zachter en meer zwartgroener en ook kleiner dan de algemene, heeft aan een blad veel kleine ronder blaadjes zoals linzen. Deze draagt zelden bloemen, droogt erg graag wanneer ze met ijzer besneden wordt. De algemene ruit is groter, de blaadjes aan elkaar breder en van kleur Zwitsers groen. Toch dragen ze beide zwartgele bloempjes zoals een mooi sterretje, daaruit worden vierkante en ook vijfhoekige schotjes, gelijk zoals de rode vrucht aan kardinaalshoed. In de schotjes vindt men zwarte zaden waaruit jonge ruitstekjes groeien. Het is echter van twijgen te planten zoals salie, spica en dergelijke. De stengel en wortel van de ruit zijn houtachtig, inwendig geel gekleurd zoals Buxus bomen hout. Ruit groeit overal daar de zon is erg graag, kan niet tegen vijgenbomen.

In onze landen zet men ruit en salie gewoonlijk tezamen, oorzaak, de padden hebben hun woning graag onder de salie stekken en menen alzo ettelijke met de ruit zulk ongedierte te verdrijven.

De echte wilde ruit is in Germanië niet veel gezien, toch nu meer ook ettelijke bekend welke ruit zaden me de eerste keer de zeer geleerde heer [94] Conrad Gessner van Zürich toe gestuurd heeft en daarvan heb ik jonge stekjes opgeteeld, die hebben hun bloei in derde jaar de eerste keer gebracht. Het is echter gemelde wilde ruit de tamme erg gelijk, doch met zijn blaadjes, knopachtige bloemen en zwarte zaden veel kleiner, zachter, taaier en grauwer gekleurd dan de algemene, echter met vele en hogere stengels, ook zo is de reuk aan de wilde ruit veel sterker en onlieflijker zodat iemand daarvan hoofdpijn komen, de smaak onvriendelijk, tot bitterheid geneigd, bloeit in augustus, rijpt in herfst.

Van de namen.

(Ruta graveolens, Peganum harmala) Dioscorides libro 3 kapittel 47 noemt ruit, Rhyten en Peganon, Epnubum, Churma, Harmala en Besasa. Hoewel de drie laatste namen de net genoemde wilde ruit toestaan. Apuleius in 89^ste kapittel noemt beide, de tamme en wilde ruit, Eriphion, Moier, Bessa, Mollicines en Viperalis, Serapio in kapittel 209 noemt ruit Sadeb. Andere zeggen Bizeri Galgagel zijn de ruit zaden. Anders is Ruta ook een naam Tussilaginis. Dioscorides libro 3 kapittel 117.

De wilde ruit zo nog wat vreemd en van mij beschreven is niet Dioscorides Ruta sylvestris, welke hij libro 3 kapittel 48 in aanvang Androsåmon, Hypericonem, Chamåpytin, Hederalem, Centonalem Coriom en Churma Semmaced noemt. Het mag echter gemelde ruit goed Harmala en Besasa zijn die ettelijke ook Moly noemen zoals Galenus libro 7.

Van de kracht en werking.

Ruit is geen kook of keuken kruid vanwege de scherpe reuk en smaak, is een hete droge samengesteldheid alle gift te verzwakken en uit te voeren. Een nuttig kruid om de open buik toe te sluiten. En wie kan het kruid deugd en vermogen in en uitwendig het lijf, hoe dat in alle dingen te genieten, voldoende beschrijven.

Innerlijk.

Alle gift uit te drijven en datzelfde te dempen wordt de ruit toegeschreven, daarom plegen we ruit bladeren, jeneverbessen, boomnoten, vijgen alles gelijk door elkaar te stoten en datzelfde met rozen of andere wijnazijn door te strijken zodat het een edele teriakel wordt voor dat ingenomen gift, voor de kwade pestachtige lucht elke morgen (in dezelfde tijd), een lepel vol nuchter ingenomen.

Ruitbladeren met de zaden in wijn gekookt en warm gedronken maakt dat koude ingenomen gift zwak en ondeugdelijk, stilt ook, alzo genuttigd, de hart en zijdepijn. Doet open de luchtadertjes van de longen, mildert het hoesten, verlicht de zware adem, verdrijft smarten in de voeten en andere leden.

In zulke mate gedronken legt en dempt het koude schudden van de koorts. [95]

Ruit met dille zaden in wijn gekookt en gedronken mildert dat grommen van koliek, zo ver geen verstopping daarbij is. Zulks doet ook ruit water.

Daarom zal men ruit kruid en de olie daarvan gemaakt tot de klysma ‘s nemen in grommen en Colica Passione.

Verder is ruit van die aard dat ze de plas drijft, delgt echter uit, steeds genuttigd, die natuur der huwelijkse werken. Dat zullen alle kloosters en orde mensen (die kuis zijn willen en reinheid te houden vermetel beloven) steeds in hun spijs en drank gebruiken.

Ruit gekookt met regenwater en gedronken stilt de buikvloed, diarree. Dat kruid met olijvenolie gekookt en ingenomen voert uit allerhande worm.

Wijnruit bladeren groen gekauwd en gegeten beneemt en delgt geweldig neer de stank van knoflook en de uien.

De wilde ruit is geheel in de spijzen niet te gebruiken, in de artsenij echter krachtiger dan de tamme.

Uiterlijk.

Hoewel de groene ruit bladeren rode blaartjes opwekken zo men de blote huid daarmee wrijft is ze toch de deugd dat ze vast alle smarten van binnen en buiten mildert, desgelijks heelt ze alle kwade blaartjes, wratten, schurft, huiduitslag en drukt neer de zwellingen.

Dat betuigt Dioscorides daar hij schrijft; Áls men ruit met vijgen en wijn kookt en dezelfde drinkt en ook uitwendig op die gezwollen leden legt of de zwellingen daarmee wrijft zal zich diezelfde zetten en de waterzucht daardoor verdreven worden.

Groene ruit bladeren en rein gerstemeel door elkaar gestoten en pleistervormig op de smartelijke ogen gelegd beneemt die pijn en behoedt de ogen voor de donkerheid.

Gestoten ruit met rozenazijn over de hersens gebonden stilt die grote hoofdpijn.

Ruit met groene laurier bladeren gekneusd en pleistervormig op dat gezwollen geslacht gelegd verdeelt ze en mildert de smarten bij vrouwen en mannen.

Ruitensap in de oren gedaan legt neer dat steken en smarten. De sappen met aluin, salpeter en honing vermengt heelt alle huiduitslag en littekens aan lijf, verdrijft die vloeiende schurft op het hoofd, daarmee gezalfd.

Andere werking der ruit mogen uit boven genoemde stukken verzameld en gevonden worden.

Von Harthew, genant Hypericon. Cap. XXIII.

Vil wóllen Harthew sei die recht wild Raut, dann gleich wie die zame Raut alle gifft vertreibe, also vermóg alles gespenst wa Hart (Sanct Johans kraut) (E ij) [96] haw ist, nichts geschaffen. Die alten weiber spτechen also, Dost, Harthaw und weisse Heidt, thůt dem teüffel vil leidt. Darauþ erscheint was die alten Heiden von disen kreüttern gehalten, und darmit getriben haben.

Diser kreütter geschlecht seind mir gewiþlich dτei oder vier bekant. Das kleinst, dz gemein auff den feldern, und das groþ so in hecken und auff den rechen gern wachþt, mit bτaun roten vierecketen stengeln. Seind einander fast gleich in allen dingen.

(1.) Das aller kleinst findt man nit allenthalben, ein kurtz gewåchs nit uber einer halben spannen hoch, mit einem kleinen bτaun roten dünnen stengelin, und gållen blŭmlin. Die bletlin spitzer dann zam Rauten, kleiner unnd schmåler. (2.) Das gemein Harthew ist den jetzigen auch gleich. Doch grósser dicker und lenger, mit blůmen, stengel, unnd bletter, welche alle anzůsehen als weren die mit einer Nadel durchstochen. Die blŭet so auff dem gypffel steht ist gål, nach welcher kommen spitzige schiflin einem gersten koτn gleichfóτmig, darinn findt man schwartzen samen, kleiner dann der rot Wegerich samen. Der geruch diser kreütter, blůmen und samen ist wie der geruch am hartz. [97]

Das dτitt wechþt in wålden, hecken, rechen, und gemeinlich in schåttichten óτtern. Gemeinlich mit einem eintzigen stengel, vierecket, bτaunrot, etlichs mit iij.oder iiij.stengelen. die bletter an disem seindt rund, eins hållers bτeit, geformiert wie dz Egelkraut, auch als weren sie durch stochen. Und in summa, dise letste dτei seind einander gleich, allein dz je eins dz ander in der grósse ubertrifft.

Dise kreütter alle drie so man den safft darvon druckt, erscheint der selbig braunrot. Das sunst in keinem gewåchs erfunden wirt. Auþ genommen denen kreüttern so von natur auþwendig rot erscheinen, als Blůtkraut, roter Mangolt und roter Milt τc. Darumb sie billich Androsåmi heissen.

Dz iiij.geschlecht ist fast seltzam, aber ein schón gewåchs mit dünnen runden stengeln, ellenbogen hoch oder lenger, mit goltfarben blůmen, kleiner dann die andern. Die blåtlin seindt dem voτdrigen nit gantz gleich, sonder bey nahe anzůsehen wie die groþ Wolffs milch doch nit also groþ. Gewint vil neben åstlin mit kleinen blåtlin wie Rauten. Dis letst acht ich für das recht Androsåmos Diosco.es reücht wie hartz, so man das zerτeibt.

Von den Namen.

Die wild Raut nent Diosc.lib.iij.cap.clxij. Peganon Agrion, Agrestem Rutam, Hypericon, Androsåmon, Coτion, Chamåpityn, Humilem und Terτestrum pinum, Jnguinalem, Moli, Curina, Harmala, Besasa. Darnach im gemelten bůch im clxiij.capitel schτeibt er ein sonders von Hyperico, das nent er wider Andτosåmon, Coτion und Chamåpityn. Und als bald setzt er ein ander gewåchs nach Hyperico, das nent er Ascyron, und spτicht es heiþ auch Ascyroides und Andτosåmos, wiewol Atractylis lib.iij.cap.xcviij.auch Ascyron heiþt. Und wider auffs selb Capitel setzt er ein eigen capitel von Andτosåme, und sagt etlich nennen es Dionysiaden und Ascyron (welchs ich für das groþ Harthew acht). Auþ solcher angezeigter schτifft Diosc.finden wir iiij. Andτosåmus, und fünff kreütter die er Hypericum nent. Nemlich die wild raut, das Onobrτychis (das auch (E iij) [98] Onobτocholos, und ettliche Eschamenen und Bτüchelatam und Lopan und Jocinalem und Aniassexe und Opaiam nennen) Darnach das Hypericum für sich selbs, und das Ascyron und das Coτin. Auþ dem allem wol ab zůnemen das die wild Raut Diosco.das Onobτichis is, das Hypericon, das Ascyron das Andτosåmos unnd das Coτis einerley geschlecht mŭssen sein, wie auch P. Aegineta Hypericon und Andτosem anzeiget, wiewol die alten, und insonders Dioscoτides, von einem jeden sonderlich geschτiben haben. Coτion aber ist Coτiander davon in seim oτt.

Jn Teütschen landen heiþt man dise kreütter sant Johans kraut, Harthaw, Waldthoff, unser Frawen betstro. Zů Latein Fuga Demomum, Perfoτata. Sera.cap.cclvij, nents Reofricon. Avicen.lib.ij.cap.ccclxv.nennet Hypericon Alharib, und Uvam Demonis. Averrois de simpl.nennt die wild Raut Halsedep, und das Hypericon nennt er Heüfericon, Melifτicon, und Melliþigon unnd Coτdialem. Der wilden Rauten namen seind dτoben gedacht, unnd der maur Rauten wóllen wir bei dem Farnkraut gedencken. [99]

Von der Krafft und Würckung.

Alle geschlecht der wilden Rauten, zů Teütsch Harthaw und S. Johans kreütter genant, haben beinahe einerlei würckung, gleich der zamen Rauten, auff dτucken und warm geneigt. Aber im geruch und geschmack jnnen und auffen zůbτauchen lieblicher und holdtseliger. Die wild Rauten so im wald wachþt, mit dem rot goldtfarben stengel und blůmen, (Schón Hupericon.) mit Rauten bletlin bekleidet, ist die aller best, darnach die andern auff den feldern, und ungebawten åckern. Alle geschlecht geben roten blůtfarb safft, wann sie zerknischt werden. Darumb sie vast einerlei würckung sein werden.

Innerlich.

Etlich bτennen wasser von Harthaw und geben dasselbig für dem schlag und fallenden siechtagen zů drincken. (Schlag. Fallend sucht.)

Die eigenschafft der Harthaw ist auþzůfŭren das Gifft, den harn, und die blódigkeit der weiber, in wein gesotten und gedτuncken. (Gifft. Harn. Weiber fluþ.)

Vertreibt in gleicher massen genützt, febres Tertianas, Quartanas, und das beschwerlich hufftwehe, Ischia genant, stillet auch das blůtspewen, heilet jnnerliche wunden, und verserung im leib. (Quartana, Ischias, Blŭtspewen, Verserunge.)

Harthaw samen (sonderlich dessen so im wald wachþt) zerstossen unnd jedes mal zwei quinten schwår eingedruncken, fŭrt auþ Choleram. (Cholera.)

Eüsserlich.

Alle Harthew leschen und heilen den bτandt, das kraut und samen zerstossen und darüber geschlagen. (Brandt.)

Vil menschen tragen dise kreütter bei sich für bóse gespenst und ungewitter, und ist (der natur nach zůreden) nit gar erlogen.

Andere tugent und vermógen der wilden Rauten und Harthaw seindt in der zamen gemelt. (Gespenst.)

Van Hertshooi, genoemd Hypericon. Kapittel 23.

Veel willen hertshooi is de echte wilde ruit, dan gelijk zoals de tamme ruit alle gift verdrijft alzo mag alles gespenst waar hertshooi [96] is niets doen. De oude vrouwen spreken alzo; marjolein, hertshooi en witte heide doet de duivel veel leed. Daaruit verschijnt wat de oude heidenen van deze kruiden gehouden en daarmee gedreven hebben.

Van dit kruiden geslacht zijn me zeker drie of vier bekend. De kleinste, de algemene op de velden en de grote zo in hagen en op de rekken graag groeit met bruinrode vierkante stengels. Zijn elkaar vast gelijk in alle dingen.

De allerkleinst vindt men niet overal, een kort gewas niet over 8 cm hoog met kleine bruinrode dunne stengeltjes en gele bloempjes. De blaadjes spitser dan tamme ruit, kleiner en smaller. De gewone hertshooi is de tegenwoordige ook gelijk. Doch groter, dikker en langer met bloemen, stengel en bladeren welke alle aan te zien als waren die met een naald doorstoken. De bloei zo op de top staat is geel waarna komen spitse scheepjes een gerstekorrel gelijkende en daarin vindt men zwarte zaden, kleiner dan de rode weegbree zaden. De reuk van deze kruiden, bloemen en zaden is zoals de reuk aan hars. [97]

De derde groeit in wouden, hagen, rekken en gewoonlijk in beschaduwde oorden. Gewoonlijk met een enkele stengel, vierkant, bruinrood en ettelijke met 3 of 4 stengels. De bladeren aan deze zijn rond, een dubbeltje breed en gevormd zoals de kleine boterbloem, ook als waren ze doorstoken. En in summa, deze laatste drie zijn elkaar gelijk, alleen dat de ene de andere in de grootte overtreft.

Deze kruiden alle drie zo men het sap daarvan drukt verschijnt diezelfde bruinrood. Dat verder in geen gewas gevonden wordt. Uitgenomen die kruiden zo van natuur uitwendig rood verschijnen zoals bloedkruid, rode biet en rode melde etc. Daarom ze billijk Androsåmi heten.

Dat vierde geslacht is erg zeldzaam, maar een schoon gewas met dunne ronde stengels, ellebogen hoog of langer en met goudkleurig bloemen, kleiner dan de anderen. De blaadjes zijn de vorige niet gans gelijk, maar bijna aan te zien zoals de grote wolfsmelk, doch niet alzo groot. Gewint veel zijtakjes met kleine blaadjes zoals ruit. Deze laatste acht ik voor dat echte Androsåmos Dioscorides, het ruikt als hars zo men dat wrijft.

Van de namen.

(Hypericum perforatum en Hypericum coris, Hypericum androsaemum, Hypericum hirsutum, Hypericum tetrapterum) De wilde ruit noemt Dioscorides libro 3 kapittel 162 Peganon Agrion, Agrestem Rutam, Hypericon, Androsåmon, Corion, Chamåpityn, Humilem en Terrestrum pinum, Inguinalem, Moli, Curina, Harmala, Besasa. Daarna in vermelde boek in 163^ste kapittel schrijft hij een bijzondere van Hyperico en dat noemt hij weer Androsåmon, Corion en Chamåpityn. En even gauw zet hij een ander gewas na Hyperico en dat noemt hij Ascyron en spreekt het heet ook Ascyroides en Androsåmos, hoewel Atractylis libro 3 kapittel 98 ook Ascyron heet. En weer op hetzelfde kapittel zet hij een eigen kapittel van Androsåme en zegt ettelijke noemen het Dionysiaden en Ascyron (welke ik voor dat grote hertshooi acht). Uit zulke gezegde schrift van Dioscorides vinden we 4 Androsåmus en vijf kruiden die hij Hypericum noemt. Namelijk de wilde ruit, dat Onobrrychis (dat ook [98] Onobrocholos en ettelijke Eschamenen en Brüchelatam en Lopan en Jocinalem en Aniassexe en Opaiam noemen) Daarna dat Hypericum op zichzelf en dat Ascyron en dat Corin. Uit dat alles is wel af te leiden dat de wilde ruit Dioscorides dat Onobrichis is, dat Hypericon, Ascyron, Androsåmos en dat Coris een en dezelfde geslacht moet zijn zoals ook P. Aegineta Hypericon en Androsem aanwijst, hoewel de ouden en vooral Dioscorides van elk apart vooral geschreven hebben. Corion echter is koriander en daarvan in zijn oord.

In Duitse landen noemt men deze kruiden Sint Johans kruid, harshooi, woudhoop, onzer vrouwen bedstro. In Latijn Fuga Demomum, Perforata. Serapio kapittel 257 noemt het Reofricon. Avicenna libro 2 kapittel 355 noemt Hypericon Alharib en Uvam Demonis. Averrois de simpl.noemt de wilde ruit Halsedep en dat Hypericon noemt hij Heüfericon, Melifricon en Melliþigon en Cordialem. De wilde ruit namen zijn boven gedacht en de muurruit willen we bij de varenkruiden gedenken. [99]

Van de kracht en werking.

Alle geslachten van de wilde ruit, in Duits hertshooi en St. Johans kruiden genoemd, hebben bijna een en dezelfde werking en gelijk de tamme ruit en op droog en warm geneigd. Maar in reuk en smaak binnen en buiten te gebruiken lieflijker en aangenamer. De wilde ruit zo in woud groeit met de rode goudkleurig stengels en bloemen en met ruitblaadjes bekleedt is de allerbeste, daarna die andere op de velden en ongebouwde akkers. Alle geslachten geven rood bloedkleurige sap als ze gekneusd worden. Daarom ze vast een en dezelfde werking zijn.

Innerlijk.

Ettelijke branden water van hertshooi en geven datzelfde voor de slag en vallende ziekte te drinken.

De eigenschap van hertshooi is uit te voeren dat gift, de plas en de bloederigheid van de vrouwen, in wijn gekookt en gedronken.

Verdrijft in gelijke mate genuttigd derdedaagse malariakoortsen, vierdaagse en derdedaagse malariakoortsen en dat bezwaarlijke voetenpijn, Ischias genoemd, stilt ook dat bloedspuwen en heelt innerlijke wonden en bezering in lijf.

Hertshooi zaden (vooral die zo in woud groeit) gestoten en elke keer twee quinten zwaar ingedronken voert uit cholera.

Uiterlijk.

Alle hertshooi lessen en helen de brandt, dat kruid en zaden gestoten en daarop geslagen.

Veel mensen dragen deze kruiden bij zich voor kwaad gespenst en onweer en is (de natuur na te zeggen) niet geheel gelogen.

Andere deugd en vermogen van de wilde ruit en hertshooi zijn in de tamme gemeld.

Von Cypτessen. Cap. XXIIII.

Die wild Raut dτingt mich der Cypressen zů gedencken, darumb das es ein Chamepitys ist, Reücht wie hartz. Stercker dann der Andτosåmos, und ist ein recht Chamåcyparissus. (Edel Chamepitys.)

Dise Cypressen ist auch ein holtzecht geschlecht, als Maieron, Lafander, Hysop, Quendel τc. Wa dis kraut das erdtrich begreifft, da wurtzelt es auch wie Salbei, od Quendel. (Forma.) Diþ kraut ist Eschenfarb grŭn, mit fast kleinen langen runden bletlin, in der gestalt bei nahe wie der klein weiþ maur Pfeffer (als Dioscoτides sagt) aber kleiner und rauher, in aller maþ wie die heyd auff dem feld so erstlich anfacht zů wachsen. Jm Bτachmonat so gewindt der Cypressen gåle blůmen, ein jede blům aber sonderlich auff einein stengelin, die ist wie ein keþlin dτauff gesetzt. (Tempus)

Diþ kraut ist auch der Juncfrawen, die es gegen winter (auff das es nit erfrier) aussetzen, und un warmen kellern behalten, zů den krentzen (Usus.) (E iiij) [100]

Von den Namen.

Cypτessen ist ein edel recht Chamepitys, wiewol noch mehτ geschlecht seind, als Hypericon, Andτosåmos unnd die, davon hernach gesagt würt. Dioscoτi.im iij.bůch zů end des selbigen, nent es selber Cupτeþinam, Bτioaniam sylvestrem, Pitysoτysin, Oτizelon, Olocyron, Joniam. Sideritin, Dochelam, sanguinem Palladis, Aiugam oder Abigam, Piceam, Humilem Pinum, und Thus, Thus Terτe. Apul.cap.xxvj.nent es auch Oτozelon, Holocyrton cum Aspiratione, Bτyon Agrion, Håma Athenas, Abigam, Rapam, Cypτessum nigram, Spiculam Mammalem, Nemenepa. Serap.schτeibt von Chamepitys cap.clxxix. Ettliche artzet wóllen Camepitus sei Jva moschata. Jch lasse Cypτessen auch Chamåcyparissum sein umb der gestalt willen, doch das es auch ein edel Chamepitys bleib, seines geruchs halben. (Apule.cap.25. Serap.cap.379.)

Von der Krafft und Würckung.

Cypτessen Und Harthaw seind in der qualiteit unnd Würckung einander gleich, Jnnerlich unnd Eüsserlich sehτ dienstlich, haben auch fast einerley geruch und geschmack. Mag je eins umb des willen für das ander genützt werden.

Innerlich.

Cypτessen kraut in wein gesotten und siben tag nach einander abends und morgens gedτuncken, wehτet der Gålsucht, thůt auff die Leber, machet den gang zům harn richtig, stillet alle schmertzen der Nieren, blasen und hüfft, wehτet dem gifft, treibt das selbig gewaltiglichen auþ, gleich den obgemelten gewåchsen. (Gålsucht, Låber, Harn. Nieren. Blasen. Hüfft. Gifft.)

Eüsserlich.

Was Hypericon unnd Rautten vermŭgen, das kan auch zům mehτer theil der edel Cypτessen, weiter davon unnóttig zů erholen. [101]

Van Cipressen. Kapittel 24.

De wilde ruit dringt me de cipressen te gedenken, daarom dat het een Chamepitys is en ruikt als hars. Sterker dan de Androsåmos en is een echte Chamåcyparissus.

Deze cipres is ook een houtachtig geslacht zoals majoraan, lavendel, hysop, tijm etc. Waar dit kruid dat aardrijk grijpt daar wortelt het ook zoals salie of tijm. Dit kruid is askleurig groen met erg kleine lange ronde blaadjes, in de vorm bijna zoals de kleine witte muurpeper (zoals Dioscorides zegt) maar kleiner en ruwer, in alle maat zoals de heide op het veld zo eerst aanvangt te groeien. In juni zo wint de cipres gele bloemen, elke bloem echter apart op een stengeltjes en die is zoals kaasje daarop gezet.

Dit kruid is ook de jonkvrouwen die het tegen de winter (opdat het niet bevriest) uithalen en in warme kelders behouden tot de kransen. [100]

Van de namen.

(Santolina chamaecyparissus)

Cipres is een edele echte Chamepitys, hoewel nog meer geslachten zijn zoals Hypericon, Androsåmos en die waarvan hierna gezegd wordt. Dioscorides in 3^de boek op het eind ervan noemt het Cupressinam, Brioaniam sylvestrem, Pitysorysin, Orizelon, Olocyron, Ioniam. Sideritin, Dochelam, sanguinem Palladis, Aiugam oder Abigam, Piceam, Humilem Pinum en Thus, Thus Terre. Apuleius kapittel 26 noemt het ook Orozelon, Holocyrton cum Aspiratione, Bryon Agrion, Håma Athenas, Abigam, Rapam, Cypressum nigram, Spiculam Mammalem en Nemenepa. Serapio schrijft van Chamepitys kapittel 179. Ettelijke arts wil Camepitus is Iva moschata. Ik laat cipres ook Chamåcyparissum zijn vanwege de gestalte, doch dat het ook een edele Chamepitys blijft vanwege zijn reuk.

Van de kracht en werking.

Cipressen en hertshooi zijn in de kwaliteit en werking elkaar gelijk, innerlijk en uiterlijk zeer dienstig en hebben ook vast een en dezelfde reuk en smaak. Mag elke daarom voor de andere genuttigd worden.

Innerlijk.

Cipressen kruid in wijn gekookt en zeven dagen na elkaar ‘s avonds en ‘s morgens gedronken weert de geelziekte, doet open de lever, maakt de gang tot de plas goed, stilt alle smarten der nieren, blaas en voeten, weert het gif, drijft datzelfde geweldig uit gelijk de opgenoemde gewassen.

Uiterlijk.

Wat Hypericon en ruit vermogen dat kan ook tot meerder deel de edele cipressen, verder daarvan onnodig te verhalen. [101]

Von Feld Cypτessen. Cap. XXV.

Dieweil schier ein jede Apoteck ein sonder Chamepitys hat, ist zů dencken sie haben kaum eins oder keins, davon Dios.und Plinius schτeiben. Dann das so die Apotecker darfür zeigen und gemeinlich in Germania halten, ist ein wild kleins kreütlin, on allen geschmack und geruch. Ist es ein Chamepitys, so ist es gar ein wild geschlecht, darzů ich nit bτacht werd, ich habe dann andere meisters dann Dios.ist. Jch bin zwar schier iiij.jar umbgangen, die Apotecker und die landtstreicher darumb bespτochen, aber nit gewiþ dann das gemein kreütlin (welches auff den feldern wachþt) darfür mŭssen nemen. (Cypτessen) Zů letst aber find ich eigentlich, das unser Cyprτessen kraut ein Camepitys, davon dτoben gemelt, sein würt. Deþgleichen die wir jetzund für handen haben, welche ich selbs erfunden unnd für war darfür gewaltiglichen gebτaucht unnd bewert hab. (Locus & Tempus.) Welches man auff ettlichen [102] speltzen und haber feldern im Bτachmonat mag sůchen, dann es gar seltzam zů finden ist, derhalb ich das nun mehτ in gårten will zielen. Und ist ein fast lieblichs kraut, beide an der gestalt und geruch anzůzehen, wie ein beümlin, nit grósser dann Satureia, mit schwartzgrŭnen subteilen zerspaltenen blåtlin, ein jedes blat creütz weiþ zerspalten, anzůsehen wie ein Wermůt blåttlin, doch kleiner und schóner. (Forma.) Am vierecketen stengel vil neben åstlin, darumb wachsen bτaune blŭmlin auþ den heüþlin, wie am kloster Hysop zůsehen ist. Nach der blŭet findt man schwartzgrawen runden samen, nit grósser dann růbsamen. Die wurtzel ist schlecht mit wenig zaseln, als der Satureia wurtzel. Diþ kraut ist ein Summer gewåchþ, das alle jar mit den samen sich ernewert. Der geschmack auff der zungen ist bitter. Der geruch aber freündtlich, beinahe wie Terpentin und Camillen. (Gustus. Odor.)

Das dτitt Chamepitys ist auch ein kleins kreüttlin, nennen die Apotecker Ivam und wóllen es sei ein sonder geschlecht, wie es dann auch ist, dann seine eschfarbe spitzige blåtlin, vergleichen sich etwas den Kyffern blåtlin, darumb es nit unbillich ein Chamåpitis genent würt.

Von den Namen.

Was Chamepitys mehτ für namen ab, seind dτoben erzólet. Dieweil aber ich das jetzig angezeigt kraut noch nit hab hóτen zů Teütsch nennen, hab ichs feld Cypτessen genent, biþ ich ein andern namen erfar. Unnd nach dem ich mich fürter befrage, so wóllen die Sachsen es sey Sideritis tertia, Das Dios.dem Crateve zůeignet lib.iiij.cap.xxxiij.solche meinung gefelt mir nit ubel.

Das ander das die Apotecker Jvam Moschatam nennen, soll Jbiga und Jbica haben geheissen.

Das dτitt Chamepitys ist dτoben in der beschτeibung getaufft.

Von der Krafft und Würckung.

Das letzt kraut Chamepitys sampt dem erst gesetzten, seind beide dτuckener und warmer complexion, Jnnwendig dem leib unnd ausserhalb freündlich zůgebτauchen, in foτm und gestalt wie von der walt Rauten und dem garten Cypτessen geredt ist, dz selbig widerumb zů erholen were uber flûþsig, under den Rautten kreüttern gnügsam auþgericht.

Van veldcipressen. Kapittel 25.

Omdat schier elke apotheek een bijzondere Chamepitys heeft is te denken ze hebben er nauwelijks een of geen waarvan Dioscorides en Plinius schrijven. Dan wat zo de apothekers daarvoor tonen en gewoonlijk in Germanië houden is een wild klein kruidje zonder alle smaak en reuk. Is het een Chamepitys dan is het erg een wild geslacht waartoe ik niet gebracht wordt, ik heb dan andere meesters dan Dioscorides is. Ik ben wel schier 4 jaar rond gegaan en de apothekers en die landlopers daarom besproken, echter niet gewis dan dat algemene kruidje (welke op de velden groeit) daarvoor moeten nemen. Tenslotte echter vond ik eigenlijk dat ons cipreskruid een Camepitys, waarvan boven gemeld, zijn moet. Desgelijks die we nu voor handen hebben welke ik zelf gevonden en voor waar daarvoor geweldig gebruikt en beweerd heb. Welke men op ettelijke [102] spelt en havervelden in juni mag zoeken, dan het erg zeldzaam te vinden is daarom ik dat nu meer in tuinen wil telen. En is een erg lieflijk kruid, beide aan de gestalte en reuk aan te zien zoals een boompje en niet groter dan Satureja met zwartgroene subtiele gespleten blaadjes, elk blad kruisvormig gespleten, aan te zien als een alsem blaadje, doch kleiner en mooier. Aan vierkante stengel veel zijtakjes, daarom groeien bruine bloempjes uit het huisje zoals aan klooster hysop te zien is. Na de bloei vindt men zwartgrauwe ronde zaden, niet groter dan raapzaden. De wortel is recht met weinig vezels zoals de Satureja wortel. Dit kruid is een zomergewas dat alle jaren met de zaden zich vernieuwt. De smaak op de tong is bitter. De reuk echter vriendelijk, bijna zoals terpentijn en kamillen.

Dat derde Chamepitys is ook een klein kruidje, noemen de apothekers Ivam en willen hetzij een bijzonder geslacht, wat het dan ook is, dan zijn askleurige spitse blaadjes vergelijken zich wat de dennenblaadjes waarom het niet onbillijk een Chamåpitis genoemd wordt.

Van de namen.

(Ajuga genevensis en Ajuga iva)

Wat Chamepitys meer voor namen heeft zijn boven verhaalt. Omdat echter ik dat tegenwoordig aangezegd kruid nog niet heb horen in Duits noemen heb ik het veldcipres genoemd tot ik een andere naam ervaar. En nadat ik verder vraag zo willen de Saksers het is Sideritis tertia dat Dioscorides de Cratevas toeeigent libro 4 kapittel 33, zulke mening bevalt me niet kwaad.

De andere dat de apothekers Ivam Moschatam noemen zal Ibiga en Ibica hebben geheten.

Dat derde Chamepitys is boven in de beschrijving gedoopt.

Van de kracht en werking.

Dat laatste kruid Chamepitys samen met de eerst gezette zijn beide droge en warme samengesteldheid, inwendig het lijf en aan de buitenkant vriendelijk te gebruiken, in vorm en gestalte zoals van de woud ruit en de tuin cipres gesproken is, datzelfde wederom te herhalen is overvloedig en onder de ruit kruiden voldoende uitgericht.

Von dem Cressen. Cap. XXVI.

Des Cressen krauts ist in Teütschen landen zům wenigsten dτeierley. Nemlich der Salat Creþ, der Bτunn Creþ, und der Wisen Creþ.

(1. Nasturtiam.) Der Garten Creþ ist jederman bekant, gehet bald vom samen auþ der erden, fast schón grŭn, zinnelicht zerspalten, kleiner dann der Peterlin. Gewint zůletst ein runden stengel, elen hoch, mit weissen blŭmlin unnd gålen samen in kleinen schiflin. Der samen ist scherpffer dann das kraut.

(2. Nasturtium aquaticum.) Der ander den man Bτunn Creþ nennet, ist ein gůter Salat im Winter. Findt man auff den warmen bτunnen flüssen auff dem wasser schweben, mit gróssern blettern dann der Garten Creþ, zerspalten unnd schón grŭn. Seine wurtzeln seind fast reine weisse harechte zaseln wie seiden. Blŭ [103] et gegen dem Meyen, mit seer kleinen weissen blŭmlin. Darnach folgen kleinen schótlin mit sehτ kleinem goltfarbem samen, nit grósser dann das wurm kraut tregt. (Tempus.)

(3. Gauch blůmen.) Der dτitt wisen Creþ ist ein wild geschlecht, gewachsen von dem Bτunnen Creþ. Also bald der recht Bτunn Creþ ongeverlich auff die wisen oder geflótzt würt, oder auch so der samen vom Bτunn Creþ durch den windt oder gewåsser (wie offt in feüchten jaren geschicht) auff die wisen oder auþ der Bach gewoτffen unnd gefŭrt würt, wachþt darauþ ein kraut, ettlichs mit gantz schne weissen blůmen, ettlichs mit leibfarben weissen blůmen, oben am gipffel. Das kraut, stengel, unnd geschmach seind aller ding dem gemeinen garten Creþ gleich, doch ein wenig schmåler unnd kürtzer. Blŭet im Apτillen, und ist ein jedes ein eintziger stengel. (Vide Theo.lib.3.cap.3. Forma. Tempus.)

Noch wachsen zwen Cressen (4.) einer auff dem feld mit vilen teschelin oder Seckelin und fast kleinem gålem samen. (5.) Der ander auff den alten hoffstetten, gemeür und wegen, nit spannen hoch, fast zinnelicht, mit kleinem samen als milwen, gålfarb, scharpff auff der zungen wie die andern Cressen. Τc. (Teschelkraut. Besem kraut.) [104]

Von den Namen.

Den Garten Creþ nent Dios.lib.cap.cxliiij. Cardamon und Cynocardamon, Jberis, Cardaminaca, Moth, vel οέμεβ, unnd Nasturtium. Apul.cap.xx.nent jn auch Cardaminacam und Semeth. Serapio.ca.cccxlix.nent Nasturtium Moτph, Archep, Machita, Averτois Alcharf. (Diosco.lib.2. Apu.cap.20. Serap.cap.349.)

Den bτunn Creþ nent man Nasturtium Aquaticum, ettliche Agriocardamon, und Agreste Nasturtium, welche zween namen dem dτitten Creþ billich zůstŭnden. Jacobus Manlius super confect. Electuarij Letificantis, in Hono. Almans.cap.de Melancolia, will das Nasturtium agreste, Sataragi, Senation und Lepidion ein ding sei, welches auch ein anders ist. (Iacobus Manlius.) Deþgleichen nennen ettlich den bτunn Creþ (als Simon Januen.) Tapsiam Jndam, Scessabτan, Ozimum carmenum, Hoalmaram, unnd die Lombardi (spτicht Mancius) nennen jn Cτisonum. (Simon Ianuensis Vide caput de Lepidio.) Mesue will Scessabτam sei Ozimum maius, und ist Serapionis Ozimum Carmenum. (Mesue.)

Andere nennen den bτunn Creþ Nasturtiariam, Cardaminem, Sisym[ 105] bτium, Sium und Laver. Was aber Sisymbτium, Laver und Sium sei, würt ein jedes an seinem oτt gemelt, und halts mit denen die das ander Sisymbτium auff den bτunnen Creþ oder Bachbungen deütten, welches der alt Cratevas είογ nent. Dios.lib.ij.cap.cxvj.und Plinius lib.xx.cap.xxij. nents Thymbτeum. (Pli.li.20.ca.226.) Also findt sichs das Sion und Sisymbτium alterum Plinij bede ein gewåþch ist, gebs zůbedencken.

Den dτitten Creþ nent man Gauchblůmen, welchs wol Agriocardamum und Nasturtium agreste mócht heissen. Schickt sich nit ubel under das capitel Dτabis oder Arabis cap.cxlvj.lib.ij. (Dio.li.2.ca.146.)

Die zwen letsten angeregte Cressen, nent man klein Seckelkraut, Teschelkraut, und das gróst Besemkraut, und seind bede under dem Thlaspi begriffen. (Thlaspi.)

Von der Krafft und Würckung.

Das wacker Cressenkraut mit seinen geschlechten, ist hitziger complexion, würt unns Teütschen also rohe ongesotten, mit eþig in seiner jugent auff den Tisch für getragen, die faulen zechbτŭder munder unnd wacker zůmachen, die vollen und unlüstigen menschen zů der speiþ zůreitzen.

Jm Summer hat der jung Garten Creþ sein lob, im winter die bτunnen Cressen, mógen sonst in der artznei Jnwendig und Eüsserlich genommen werden.

Innerlich.

Alle Cressen Jnnerlich gebτaucht, treiben den harn, reinigen den bauch, die nieren und blasen, eróffnen die leber und miltz, heilen und reinigen Jnnerliche wunden, fŭren auþ das gifft mit baum óli genossen. Cressen mit honig und wein gesotten, nŭchteren und abends gedτuncken zertheilen die zåhen schleim, den hůsten und das keichen. (Harn, bauch, Nieren, Blasen, Leber, Miltz, Wunden, gifft, hŭsten, schleim, Bτustwehe.)

Cressen in Geiþ milch gesotten unnd gedτuncken, benimpt das weh umb die bτust.

Safft von Cressen im mundt gehalten, zeücht auþ die flüþ von den bósen zånen. (Zån flüþ.)

Eüsserlich.

Cressen heilen alle gifftige blatern und schebigkeit des grinds, als Carbunckel, bóse masen unnd flecken, zerknischet, den safft darüber gestrichen und das kraut auffgelegt. Also genützt, stillt den schmertzen der lenden und hüffte, zertheilt die geschwulst, zeücht auþ pfeil und doτn, darüber gelegt heilt den grind, verjaget die schŭppen auff dem haupt darmit geweschen. Der safft von Cressen kraut gedτuckt, seübert und reiniget alle unreine fressende schaden.

Der samen aller Cressen zerstossen unnd in den mund genommen, hebet auff die lame zungen. (Blatern, Gτind. Carbunckel. Flecken. Hüfft, lenden, Pfeil, Doτn, Schŭppen. Fressend Schaden. Lame zungen. Schlaff sucht.)

In die nasen gethon, macht niesen, erweckt also die schlaff süchtigen, Lethargicos.

Cressen samen mit eþig gesotten und ubergelegt, zertheilt die krópffe, und andere knollen hinder den oτen. (Knollen.) [106]

Der samen ist in allen dingen hitziger, krefftiger unnd mechtiger weder die kreütter, dernhalben in leib selten zůbτauchen, man wolte dann die kalte natur darmit erwecken, und wacker machen. (Kalte natur.)

Van de kersen. Kapittel 26.

Dat kressen kruid is in Duitse landen tenminste drievormig. Namelijk de salade kres, de bronkres en de weiden kres.

De tuinkers is iedereen bekend, gaat gauw von zaad uit de aarden, erg schoon groen, tamelijk gespleten, kleiner dan de peterselie. Gewint tenslotte een ronde stengel, 70 cm hoog met witte bloempjes en gele zaden in kleine scheepjes. Dat zaad is scherper dan dat kruid.

De andere die men bronkres noemt is een goede salade in winter. Vindt men op de warme bronnen vloeden op het water zweven met grotere bladeren dan de tuinkers, gespleten en schoon groen. Zijn wortels zijn erg reine witte harige vezels zoals zijde. [103] Bloeit tegen de mei met zeer kleine witte bloempjes. Daarna volgen kleine schotjes met zeer kleine goudkleurige zaden, niet groter dan dat wormkruid draagt.

De derde weiden kres is een wild geslacht en gegroeid van de bronkres. Alzo gauw de echte bronkres ongeveer op de weiden of gestort wordt of ook zo het zaad van bronkres door de wind of water (wat vaak in vochtige jaren geschiedt) op de weiden of uit de beek geworpen en gevoerd wordt groeit daaruit een kruid, ettelijke met gans sneeuwwitte bloemen, ettelijke met vleeskleurig witte bloemen, boven aan de top. Dat kruid, stengel en smaak zijn aller ding de algemene tuinkers gelijk, doch een weinig smaller en korter. Bloeit in april en is elke een enkele stengel.

Noch groeien twee kressen, een op het veld met vele tasjes of zakjes en erg kleine gele zaden. De andere op de oude hofplaatsen, muren en wegen, niet zeventien cm hoog, erg bossig met kleine zaden zoals melde, geel gekleurd, scherp op de tong zoals de andere kressen etc. (Teesdalia nudicaulis en Lepidium ruderale)

Van de namen.

(Lepidium sativum) De tuinkers noemt Dioscorides libro kapittel 144 Cardamon en Cynocardamon, Iberis, Cardaminaca, Moth, of οέμεβ en Nasturtium. Apuleius kapittel 20 noemt het ook Cardaminacam en Semeth. Serapio kapittel 349 noemt Nasturtium Morph, Archep, Machita, Averrois Alcharf.

(Rorippa nasturtium-aquaticum)

De bronkres noemt men Nasturtium Aquaticum, ettelijke Agriocardamon en Agreste Nasturtium, welke twee namen de derde kres billijker toestaan. Jacobus Manlius super confect. Electuarij Letificantis, in Hono. Almans.kapittel de Melancolia wil dat Nasturtium agreste, Sataragi, Senation en Lepidion een ding is, welke ook een andere is. Desgelijks noemen ettelijke de bronkres (als Simon Januensis) Tapsiam Indam, Scessabran, Ozimum carmenum, Hoalmaram en die van Lombardije (spreekt Manlius) noemen het Crisonum. Mesue wil Scessabram zei Ozimum maius en is Serapio’s Ozimum Carmenum.

Andere noemen de bronkres Nasturtiariam, Cardaminem, Sisymbrium [ 105], Sium en Laver. Wat echter Sisymbrium, Laver en Sium is wordt elke aan zijn oord gemeld en hou het met diegene die dat andere Sisymbrium op de bronnen kres of beekpungen aanduiden welke de oude Cratevas είογ noemt. Dioscorides libro 2 kapittel 116 en Plinius libro 20 kapittel 22 noemt het Thymbreum. Alzo bevindt zich dat Sion en Sisymbrium alterum Plinius beide een gewas is, geeft te bedenken.

(Cardamine pratensis) De derde kres noemt men koekoeksbloemen welke wel Agriocardamum en Nasturtium agreste mocht heten. Schikt zich niet kwaad onder dat kapittel Drabis of Arabis kapittel 146 libro 2.

De twee laatste aangehaalde kressen noemt men klein zakjeskruid, tasjeskruid en dat grootste bezemkruid en zijn beide onder de Thlaspi begrepen.

Van de kracht en werking.

Dat wakkere kressenkruid met zijn geslachten is hete samengesteldheid en wordt ons Duitsers alzo rauw ongekookt met azijn in zijn jeugd op de dis voorgedragen, die vuile drinkbroeders monter en wakker te maken, de volle en onlustige mensen tot de spijs op te wekken.

In de zomer heeft de jonge tuinkers zijn lof, in winter de bronkres, mogen anders in de artsenij inwendig en uiterlijk genomen worden.

Innerlijk.

Alle kressen innerlijk gebruikt drijven de plas, reinigen de buik, de nieren en blazen, openen de lever en milt, helen en reinigen innerlijke wonden, voeren uit dat gif met olijvenolie genoten. Kressen met honing en wijn gekookt ’s morgens en ‘s avonds gedronken verdelen de taaie slijm, het hoesten en dat kuchen.

Kressen in geitenmelk gekookt en gedronken beneemt de pijn om de borst.

Sappen van kressen in mond gehouden trekt uit de vloed van de kwade tanden.

Uiterlijk.

Kressen helen alle giftige blaartjes en scheefheid van de schurft zoals karbonkel, kwade spikkels en vlekken, gekneusd en het sap daarboven gestreken en dat kruid opgelegd. Alzo genuttigd stilt de smarten der lenden en voeten, verdeelt de zwellingen, trekt uit pijl en doorn, daarboven gelegd, heelt de schurft, verjaagt de schilfers op het hoofd, daarmee gewassen. De sappen van kressen kruid uitgedrukt zuivert en reinigt alle onreine vretende schaden.

De zaden van alle kressen gestoten en in de mond genomen heft op de lamme tong.

In de neus gedaan maakt niezen, wekt op alzo de slaapzieken, lethargie.

Kressen zaden met azijn gekookt en overgelegd verdeelt dat kropgezwel en andere knollen achter de oren. [106]

De zaden zijn in alle dingen heter, krachtiger en machtiger dan de kruiden, derhalve in lijf zelden te gebruiken, men wil dan de koude natuur daarmee opwekken en wakker maken.

Von Thlaspi und Leuchel. Cap. XXVII

Eyn schón kraut wachþt im Apτillen auff ungebawten óτten, als bei den mauren, rechen, zeünen, hŭlen, da das ungezifer Heidexen unnd dergleichen würm wonen. Jm anfang des Meiens dτegt es schóne weisse blŭmlin, darauþ werden lange schóttlin wie am Senff oder Schellwurtz, mit schwartzem samen. (Alliaria, Thlaspis cornuta. Tempus. Forma.)

Das kraut ist erstlich beinahe dem Mertzen viol kraut ånlich, doch bτeiter unnd mit der farb schweitzergrŭn. Gewint ein runden dünnen langen stengel am giffel, die weissen blŭmlin bei einander. Die wurtzel ist kurtz, schlecht, dŭnn, holtzecht, wie am kleinen Tausent gulden. Der geruch dises krauts, so mans stoþt, reücht es wie Bτyþlauch unnd Creþ durch einander gestossen, darauþ man uber die massen gůte Salsamenta macht. Jst des geruchs halben ein Creþ und Bτyþlauch oder zwibel, darumb es die weiber Leuchel nennen. [107]

Das ander und gemein Thlaspi wåchþt auff den Bτachfeldern, in den růben åckern und sonst feüchten gårten, gewint lange doch schmale feiste bletter an einem stengel, der blŭet oben auff gantz weiþ, das seind sehτ kleine blŭmlin, die werden zů runden doch bτeiten Teschlin anzůsehen, wie der Milten samen, so der zeittig würt, findt man gemeinlich in einem jeden Tåschen schóttlin xij.schwartzer hanniger såmlin, mit der gestalt unnd geschmack, dem Creþ nit ungleich.

Noch ist ein geschlecht dises krauts, ist aber kleiner doch vil dτauschelechter, einem schónen beümlin gleich, wachse auch in růben feldern. Bitter am geschmack als Tausent gulden.

Von den Namen.

Das erst kraut nennet man leuchel, Saþkraut, das ich biþ anher für Thlaspi halt, nemlich für das zweit Thlaspi des alten Crateve, welches man Coτnutam mócht nennen. (Cratevas.) Das ander mit dem bτeiten samen ist ein recht Thlaspi mit seinen kleinen geschlechten, das Diosco.lib.ij.cap.cxlv.auch Thlaspidion, Persicum, Erτaticum, Sinape, und Myiten und Myopteron und Dasmophonta unnd Bytrum und Suitempsum unnd Scandulacium, Capsellam und pedem Gallinaceum (welches doch ein ander kraut ist) und ettliche auch Saurion nennen. (Dio.li.2.ca.145.) Diosc. eoden lib.ca.clxiiij.nent Capparim auch Thlaspin. Jch liesse mir Thlaspi und Leuchel Serapionis Nasturtium Tectoτum sein, cap.cccxlix.oder Talaphion, das uτtheil befelhe den ich den gelehτten. (Capparim.)

Dioscoτ.im gemelten cap. Thlaspi zeigt selbs an, unnd spτicht, Crateva hab es auch Thlaspi genent, und ettlich nennen das selbig Sinape Persicum. Das selbig halt ich für das Alliaria, Saþkraut, Leuchel, Thlaspi coτnutum Crateve, wie dτoben gemelt ist. Der Pandectarius nent diþ kraut Thlaspi, Ranam marinam, Alliaram und pedem Asinum, τc.

Von der Krafft und Würckung.

Saþkraut zů Latein Alliaria, unnd groþ Seckelkraut, Sinapi persicum genant. Seind bede Cressen geschlecht, einer warmen complexion. Die samen aber hitziger eigenschafft, seind Eüsserlich mehτ dan Jnnerlich zůbτauchen.

Innerlich.

Der Leuchel ist ein edels kraut zů den grŭnen Saassen, mit Eþig, saltz und jngwer abbereit. Seind nit zů hitzig, meins bedunckens gesunder und anmŭtiger weder die scharpffen senff Saaffen. Sonst ist das vermógen des Leuchels wie der Cressen und Senff kreütter, doch aller ding milter. (Saassen.)

Beide gewåchþ sonderlich das groþ Seckelkraut, seind dientlich zů den Clystierungen, zům hüfft schmertzen Jschias. (Clystierung.)

Eüsserlich.

Auþ dem gestossenen samen ein pflaster gemacht, mit eþig temperiert, und den erstockten weibern auff die scham gelegt, zeücht die auffgestig (F ij) (Suffocatia matricis.) [108] ne můtter undersich, und erweckt sie das die wider zü jn selber kommen.

Der safft von den kreüttern, oder das pulver von beden samen in die nasen geblasen, macht niesen, erweckt die jhenigen so in die groþ kranckheit seind gefallen. Desþgleichen andere tugent seind im Cressen angezeiget. (Fallend unnd Schlaff sucht.)

Van Thlaspi en leuchel. Kapittel 27.

Een schoon kruid groeit in april op ongebouwde oorden zoals bij de muren, rekken, tuinen, holen waar dat ongedierte zoals hagedissen en dergelijke wormen wonen. In aanvang van de mei draagt het mooie witte bloempjes, daaruit worden lange schotjes zoals aan mosterd of stinkende gouwe met zwarte zaden.

Dat kruid is eerst bijna het maartse vioolkruid gelijk, doch breder en meet de verf Zwitsers groen. Wint een ronde dunne lange stengel en aan top de witte bloempjes bij elkaar. De wortel is kort, recht, dun, houtachtig en aan reuk als aan kleine duizend gulden kruid. De reuk van dit kruid, zo men het stoot, ruikt het als bieslook en kres door elkaar gestoten waaruit man over de mate goede saus maakt. Is vanwege de reuk een kres en bieslook of uien, daarom het de vrouwen leuchel noemen. [107]

Dat andere en algemene Thlaspi groeit op de braakvelden, in de rapen akkers en andere vochtige tuinen, gewint lange doch smalle vette bladeren aan een stengel, de bloei boven op gans wit, dat zijn zeer kleine bloempjes en die worden tot ronde doch brede tasjes aan te zien zoals de melde zaden zo dat rijp wordt, vindt men gewoonlijk in elke tasjesschotje 12 zwarte hanige zaadjes met de gestalte en smaak de kres niet ongelijk.

Noch is een geslacht van dit kruid, is echter kleiner doch veel bossiger, een mooi boompje gelijk, groeit ook in rapen velden. Bitter aan smaak zoals duizend gulden.

Van de namen.

Dat eerst kruid noemt men leuchel, sauskruid, dat ik tot hieraan toe voor Thlaspi hield, namelijk voor dat tweede Thlaspi van de oude Cratevas welke men Cornutam mocht noemen. (Thlaspi arvense) Dat andere met de brede zaden is een echte Thlaspi met zijn kleine geslachten dat Dioscorides libro 2 kapittel 145 ook Thlaspidion, Persicum, Erraticum, Sinape en Myiten en Myopteron en Dasmophonta en Bytrum en Suitempsum en Scandulacium, Capsellam en pedem Gallinaceum (wat toch een ander kruid is) en ettelijke ook Saurion noemen. Dioscorides eoden libro kapittel 164 noemt Capparim ook Thlaspin. Ik laat me Thlaspi en Leuchel Serapio’s Nasturtium Tectorum zijn, kapittel 349 of Talaphion, dat oordeel beveel ik de geleerde.

Dioscorides in gemelde kapittel Thlaspi toont zelf aan en spreekt Cratevas heeft het ook Thlaspi genoemd en ettelijke noemen datzelfde Sinape Persicum. Datzelfde houd ik voor dat Alliaria, sauskruid, Leuchel, Thlaspi cornutum Crateve, zoals boven gemeld is. De Pandectarius noemt dit kruid Thlaspi, Ranam marinam, Alliaram en pedem Asinum etc. (Alliaria petiolaria)

Van de kracht en werking.

Sauskruid in Latijn Alliaria en groot zakjeskruid, Sinapi persicum genoemd. Zijn beide kressen geslachten, een warme samengesteldheid. De zaden echter hete eigenschap en zijn uiterlijk meer dan innerlijk te gebruiken.

Innerlijk.

De Leuchel is een edel kruid tot de groene sausen met azijn, zout en gember af bereidt. Zijn niet te heet, naar mijn gedachte, gezonder en aanmoediger dan de scherpe mosterd sausen. Anders is dat vermogen van de Leuchels zoals de kressen en mosterdkruiden, doch aller ding milder.

Beide gewassen en vooral dat grote zakjeskruid zijn nuttig tot de klysma ‘s voor voeten smarten, ischias.

Uiterlijk.

Uit de gestoten zaden een pleister gemaakt en met azijn getemperd en de verstokte vrouwen op de schaam gelegd trekt de opgestegen [108] baarmoeder omlaag en wekt op zodat die weer tot zichzelf komen.

De sappen van de kruiden of dat poeder van beide zaden in de neus geblazen maakt niezen, wekt op diegene zo in de grote ziekte zijn gevallen. Desgelijks andere deugd zijn in de kressen aangetekend.

Von Lepidio oder Pfefferkraut. Cap. XXVIII

Das wóτtlin Lepidion hat sich seer mŭssen leiden. Dann hat es mŭssen Senff, dan Creþ sein. Es sei nun Senff oder Creþ, so reimet es sich nit ubel zum capitel Seitaragi, das Serap. (Serapio.) auch Hausab nent.cap.ccclxij. aber ich wil das Lepidium sey zů teütsch das Pfefferkraut, welches ein schón kraut ist, gewint bletter grósser und breitter dann die Pfersig bletter, feiþter, grŭner und weicher. Oder wie Plinius lib.xix.cap.viij.sagt, die bletter vergleichen sich dem Loτbeer blettern, aber linder, welches sich wel zůstimpt meiner meinung. Der stengel rund, hol, zweier elen hoch, mit kleinen weissen blŭmlin, wie der Merrettich, ein fast hitzig kraut. Diþ kraut wachþt seer gern, dann wa es ein mal hin gepflanzt würt, ist es ubel zů vertreiben, gleich wie der Merτettich, und ist ein fürnem Saþkraut. (Plinius.)

Von den Namen.

Pfeffer kraut nent man auch Senff kraut, dann es ein halber Senff ist, wie jederman (der es kent) wol weiþ, zů Latin Piperitis. Jm Diosco.nenn ichs Lepidium oder Gingidion lib.ij.cap.clxv. Die andern namen so man Lepidio auch zů gibt, seind dτoben im Bτunn Creþ gemelt. Wann nun Diosco. Plinius, Paulus Aegineta, Galenus nit spτechen dz Gingidion ein eigen gewechs were, würd ich Lepidium und Gingidion auch für eins halten. Allein das villeicht in Syria Gingidium, das ich auch für Piperitis halt, scherpffer dann unser Lepidium sein mag. Jch will aber von unbekantem nichts schτeiben. (Piperitis.)

Dz Gingidion nent Diosc.lib.ij.cap.cxxvj. Dorysastrum, Adoτium, Tiricta, Jnsacutum und Paulus Aegin. Biriada. Jm Serapione liþ ich dz Lepidium Seitaragi Judum und Hausab seie, cap.ccclvij.wil niemants bestreitten. Plin.lib.xix.ca.vij.nent Piperitim Siliquastrum, vom selben Pfeffer würt [109] im zweiten theil diþ bůchs gedacht cap.cxxiij.under dem Teütschen Pfeffer. Coτdus nent es Piperinam und Zinziberinam folio xlv.

Von der Krafft und Würckung.

Pfeffer kraut Lepidion ist hitziger unnd scharffer natur, darmit die bloþ haut geriben macht sie rot, und erweckt blåterlin. Würt Jnnerlich in den Salsamenten, und eüsserlich pflasters weiþ genommen. (Blåterlin.)

Innerlich.

Pfeffer kraut würt bei uns allein zů den saffen mit eþig unnd saltz bereit, und mit dem gebτatens dargestellt, am geschmack hitziger dann Alliaria. (Salsamenta.)

Eüsserlich.

Pfeffer kraut gestoþen mit Alantwurtz, und auff die schmertzige hüfft als ein pflaster ubergelegt, erweckt in einer viertheil stunden kleine blåterlin und zertheilt das wethumb. Also auff das Miltz gelegt, thůt der gleichen.

Van Lepidio of peperkruid. Kapittel 28.

Dat woordje Lepidion heeft zich zeer moeten lijden. Dan heeft het moeten mosterd, dan kres zijn. Hetzij nu mosterd of kres, zo rijmt het zich niet kwaad tot het kapittel Seitaragi dat Serapio ook Hausab noemt kapittel 362, echter ik wil dat Lepidium is in Duits dat peperkruid welke een schoon kruid is, gewint bladeren groter en breder dan de perzikbladeren, vetter, groener en weker. Of zoals Plinius libro 19 kapittel 8 zegt; die bladeren vergelijken zich de laurierbladeren, maar zachter, welke zich goed toestemt mijn mening. De stengel rond, hol, 140cm hoog met kleine witte bloempjes zoals de mierikswortel, een erg heet kruid. Dit kruid groeit zeer graag, dan waar het eenmaal heen geplant wordt is het kwaad te verdrijven, gelijk zoals de mierikswortel en is een voornaam sauskruid.

Van de namen.

(Lepidium latifolium) Peperkruid noemt men ook mosterdkruid, omdat het een halve mosterd is zoals iedereen (die het kent) goed weet, in Latijn Piperitis. In Dioscorides noem ik het Lepidium of Gingidion libro 2 kapittel 145. De andere namen zo men Lepidio ook toegeeft zijn boven in bronkres gemeld. Wanneer nu Dioscorides, Plinius, Paulus Aegineta en Galenus niet spreken dat Gingidion een eigen gewas was zou ik Lepidium en Gingidion ook voor een houden. Alleen dat mogelijk in Syrië Gingidium, dat ik ook voor Piperitis houdt, scherper dan onze Lepidium zijn mag. Ik wil echter van onbekende niets schrijven.

Dat Gingidion noemt Dioscorides libro 2 kapittel 126 Dorysastrum, Adorium, Tiricta, Insacutum en Paulus Aegineta Biriada. In Serapio lees ik dat Lepidium Seitaragi Judum en Hausab is, kapittel 357, wil niemand bestreiden. Plinius libro 19 kapittel 7 noemt Piperitim Siliquastrum, van dezelfde peper wordt [109] in het tweede deel van dit boek gedacht kapittel 123 onder de Duitse peper. Cordus noemt het Piperinam en Zinziberinam folio 45.

Van de kracht en werking.

Peperkruid, Lepidion, is hete en scherpe natuur en daarmee de blote huid gewreven maakt ze rood en wekt blaartjes op. Wordt innerlijk in de sausjes en uiterlijk pleistervormig genomen.

Innerlijk.

Peperkruid wordt bij ons alleen tot de sausen met azijn en zout bereid en met het gebraad neergezet, aan smaak heter dan Alliaria.

Uiterlijk.

Peperkruid gestoten met alant kruid en op de zere voeten als een pleister opgelegd wekt op in een kwartier kleine blaartjes en verdeelt die weedom. Alzo op de milt gelegd doet dergelijke.

Von Flóchkraut und Hydτopipere. Cap. XXIX.

Diþ gewåch hieþ wol auch Pfefferkraut, umb siener fast hitzigen schóτpff willen, dann es bτent ubeler auff der zungen dann Pfeffer od Aron, (1. Wasser pfeffer.) Diþ ist ein kraut welches alle jar vom samen auffwechþt wie die heiter Nessel. Wachþet zweier spannen hoch etwann niderer, nach dem es feiþte und feüchte stette hat. Die bletter seind den Weiden unnd Pfersich beumen laub gleich, deren ettliche seind bespτenget als wer auff ein jedes ein blůts dτopffen gefallen, welches man auch auff ettlichen dauben Nesselen, dem Aron, auff dem Satyrione, und Hanen fůþ warnemen mag. Der stengel am disem kraut ist knópffecht wie ander frucht, als rocken, oder am habern. Die blůmen seind gedτungen einem spitzen dτeüblin oder åher gleich, eins mit leib farben roten blůmen, das ander mit pτesilgen farben blŭmlin das dτitt mit gantz schneweissen blŭmlin. Gewinnen alle dτei ein bτaunen schónen bτeitten samen, alle hitzig auff der zungen. Wachsen alle dτei an feüchten óτtern, als an der weihern, lachen, pfützen τc. Ein kóstlich mucken kraut. Dann welche wund an einem thier, mit dem safft von disen kreüttern gesalbt würt, darauff sitzt kein muck oder flieg nimmer mehτ, es sei der summer so heiþ als er werden mag. (Mucken kraut. Wunden.)

(2.) Noch ist ein geschlecht dises krauts mit stengel, blettern und flecken, dem erst gemelten gleich. Wachþt auch an feüchten wisen, åckern, und das es gemeinlich feücht ist. Die wurtzel flecht sich in der erden hin unnd wider, ein schädlich gewåchþ in den gårten und früchten auff den åckern. Diþ kraut bτent aber nit auff der zungen, ist ein wenig saur wie der Ampffer. (F iij) [110]

Von den Namen.

Die kreütter nent man Rassel und Flóchkraut, dieweil es die flóhe vertreibt, hieþ wol Mucken kraut, oder wasser Pfeffer. Jm Diosco.laþ ichs ein Hidτopiper und piper Aquaticam sein lib.ij.cap.xcij. Aber nit das mit den Balsam blettern davon Ruellius schτeibt lib.ij.cap.xcij. Ettlich nennen Flóchkraut auch Pfawen kraut oder Pfawen spiegel, umb der flecken willen, unnd Persicariam, von wegen der bletter, unnd Herba sancte Marie Secundum Jacob. Manlium Sanguis Chτisti. Avicen.lib.ij.ca.ccxlviij.nent es Zinziber caninum oder piper caninum. Der recht nam ist Persicaria, Molybdena, Maculata und Plumbago, der flecken halben. (Avicenna.)

Das dτitt so in gårten und frucht åckern wachþt, ist nit scharpff, wóllen ettlich es sei Crateogonos, und Theligonos, besihe Ruellium libro iij.cap.lxiiij.der sagt es heiþ in Hippocrate Polycriton, zů Welsch nent man die scharpffe gewåchþ Curagen. Jch laþ das erst Hydτopiper bleiben. [111]

Von der Krafft und Würckung.

Voτgende, das jetzig Flóchkraut, und die nachfolgende Hanenfůþ kreüter, seind am scherpfesten und hitzigsten, wann sie noch grŭn seindt. Sollen Eüsserlich mehτ dann Innerlich gebτaucht werden.

Eüsserlich.

Das gepfeffert und hitzig Flóchkraut, ist hitziger auff der zungen, dann kein pfeffer. Darumb zerstossen oder der safft herauþ gedτuckt, ist nützlich zů den faulen wunden darmit geweschen vihe und leüten. (Faule wunden.)

Die geschickte weiber kónnen mit disem kraut alle maden und würm vertreiben. Dann mit disem safft reinigen sie alle wunden, der helt sie rein, und ist ein recht experiment, das weder fliegen noch anders darein kommen mag. (Würm in wunden.)

Das kraut moτgens im thawe in die kammern und gemach zerstrewet, vertreibt die flóhe, doch das man die gemach als bald mit einem besem auþ kere. (Flóhe.)

Van vlokruid en Hydropiper. Kapittel 29.

Dit gewas heet ook wel peperkruid vanwege zijn erg hete scherpte, dan het brandt kwader op de tong dan peper of Arum. Dit is een kruid welke alle jaren van zaden opgroeien zoals de brandnetel. Groeit 34cm cm hoog en soms wat nederiger naar dat het vette en vochtige plaatsten heeft. De bladeren zijn de wilgen en perzikbomen loof gelijk, van die zijn ettelijke bespringt als was er op elke een bloeddruppel gevallen welke men ook op ettelijke dovenetels, de Arum, op de orchideeën en hanenvoet waarnemen mag. De stengel aan dit kruid is knopig zoals andere vrucht als rogge of aan haver. De bloemen zijn gedrongen een spitse druiventros of aar gelijk, een met vleeskleurige rode bloemen en de andere met Brazilië kleurige bloempjes, de derde met gans sneeuwwitte bloempjes. Gewinnen alle drie bruine mooie brede zaden, allen heet op de tong. Groeien alle drie aan vochtige oorden zoals aan de vijvers, poelen, putten etc. Een kostelijk muggekruid. Dan welke wond aan een dier met het sap van dit kruid gezalfd wordt daarop zit geen mug of vlieg nimmermeer, hetzij de zomer zo heet als het worden mag.

Nog is er een geslacht van dit kruid met stengel, bladeren en vlekken, het eerst gemelde gelijk. Groeit ook aan vochtige weiden, akkers en daar het gewoonlijk vochtig is. De wortel vlecht zich in de aarden heen en weer, een schadelijk gewas in de tuinen en vruchten op de akkers. Dit kruid brandt echter niet op de tong, is een weinig zuur zoals de zuring. [110]

Van de namen.

(Persicaria hydropiper, Persicaria maculosa) Die kruiden noemt men Rassel en vlokruid omdat het de vlooien verdrijft, heet wel muggekruid of waterpeper. In Dioscorides laat ik een Hydropiper en piper Aquaticam zijn libro 2 kapittel 92. Echter niet dat met de balsem bladeren waarvan Ruellius schrijft libro 2 kapittel 92. Ettelijke noemen vlokruid ook pauwekruid of pauwenspiegel vanwege de vlekken en Persicariam vanwege de bladeren, en Herba sancte Marie Secundum, Jacobus Manlium Sanguis Christi. Avicenna libro 2 kapittel 248 noemt het Zinziber caninum of piper caninum. De echte naam is Persicaria, Molybdena, Maculata en Plumbago, vanwege de vlekken.

De derde zo in tuinen en vruchtakkers groeit is niet scherp, willen ettelijke hetzij Crateogonos en Theligonos, bezie Ruellius libro 3 kapittel 64 daar zegt hij het heet bij Hippocrates Polycriton, in Waals noemt men dat scherpe gewas curagen. Ik laat dat eerste Hydropiper blijven. [111]

Van de kracht en werking.

Voorgaande dat tegenwoordige vlooiekruid en de navolgende hanenvoet kruiden zijn aan scherpste en heetste wanneer ze nog groen zijn. Zullen uiterlijk meer dan innerlijk gebruikt worden.

Uiterlijk.

Dat gepeperde en hete vlooienkruid is heter op de tong dan geen peper. Daarom gestoten of de sappen eruit gedrukt is nuttig tot de vuile wonden, daarmee gewassen vee en mensen.

De geschikte vrouwen kunnen met dit kruid alle maden en wormen verdrijven. Dan met dit sap reinigen ze alle wonden dat houdt ze rein en is een echt experiment zodat nog vliegen noch anders daarin komen mag.

Dat kruid ‘s morgens in dauw in de kamer en toilet gestrooid verdrijft de vlooien, doch dat men dat toilet als gauw met een bezem uitveegt.

Von kleinen hanenfůsz und Wasser Epff, Ranunculi genant. Cap. XXX.

Dieweil wir an die scharpffe kreütter kommen seind, wóllen wir gleich auch das wasser Epffs unnd der Hanenfůþ gedencken. Das wasser Epff wachþt in unnd bei den lachen, pfůlen, und feüchten sandechten stetten, gemeinlich da die frósch jr wonung haben. Jst ein zarts gewechþ nit vil uber spannen hoch, ein eniger stengel. (Wasser Epff.) Die bletter darumb seind fast grŭn, lind, weych, und zerspalten, beinahe wie Coτinader kraut. Die blŭmlin dunckel gål, kleiner dann der Hanenfůþ, saur und hitzig auff der zungen. Gewint een klettechten samen, wie ein ygel. Wachþt zů zeiten auch auff nassen feldern, sonderlich wann feüchte jar seind.

Der klein Hanenfůþ unnd schalckhafftig Ranunculus, hat mich offt machen lachen das mir die augen uberlieffen. Jst ein klein gewechþ auff der erden auþgespτeit. Ein jedes blat hat fünff bletlin, alle zerspalten und auþ getheilt. (1. Kleiner Hanenfuþ.) Wann man das blat umb went auff die letz zeiten, ist ein jedes blat beinahe anzůsehen wie ein grůner frósch. Das kraut ist schwartzgrŭn und ein wenig rauch harecht. Die blům schón gål auff dem runden stengel. Die wurtzel rund einer bonen groþ, mit kleinen anhangenden zaselen. Jårlichs stoþt das kraut die alt wurtzel undersich, und gewint also ein newe uber der alten. Diþ kraut und wurtzel bτennen auff der zungen wie Euphoτbium.

Der ander Hanenfůþ hat auch zerspalten schóne bletter, ist in der substantz grósser. Die bletter rings umb schón zerspalten, fast einem vogels klawen gleich. Die wurtzel ist langlecht, mit anhangenden zaseln wie die Wegerich wurtzel. Ein dûnnen langen holen stengel, mit fast schónen gålen blůmen. Diþ geschlecht hat man mit künsten gefüllt gemacht, ist ein Junckfraw blům zů den kråntzen. (Junckfraw blŭmlin.) Etlichs dises gewåchþ findt man bespτengt, wie (F iiij) [112] das Flóchkraut Plumbago. Jst auch ein bτennend kraut auff der zungen, sonderlich das mit den flecken.

Der dτitt Hanenfůþ oder weiþ Ranunculus, wachset in den wålden, ist zerspalten wie der ander Hanenfůþ oder schier wie Sanickel schwartzgrŭn (3. Aprillen blůmen.) Gewint in der mitten des blats auff eim stengel im anfang des Apτillen ein eintzige weiþleibfarbe blům wie ein blům von einem apffelbaum. Die wurtzel ist zwerch geflochten im grund eines rocken halms dick. Bτent und rümpffet die zung wie der obgemelte Hanenfůþ. Etliche tragen auch gåle blůmen.

Von den Namen.

Dioscoτides nent das Ranunculum im ij.bůch cap.c. Batrachion, Chelidoniam, Herbam Hirundinarium und Aquaticum, und Agreste Apium. Jm Hermo. Barbaro würt es Apiastrum, Solamis, Strumen, Polyanthemos genent. (H. Barbarus. Horatius. Apuleius.) Jn Hoτatio Sardea Herba. Der Apuleius cap.viij.nent Gelotophyen, Milcon, Coτiannon, Coτion, Stactycen, Causti [113] cen, Clonon, Rhuselinon, Catastacticen, Hephåstion, Lycopnon, Selinon agrion, Selinon Hydation, Synechon, Carcadana, Memecon, Apium rusticum, Apium risus, Herbam Sceleratam, Apiastellum, Dentaciam, und Auricomum. Serap.schτeibt im cccxiiij.cap. Senation sei apium Aque unnd heiþt auch Roτeathalmi unnd Hameanella, wiewol Circa instans das Senation für bτunn Creþ helt wie dτoben angezeigt.

Den ersten Ranunculum nennen wir wasser Epff, Aquaticum Apium oder Apium palustre, Doch von disem gewåchþ mit seinem rechten namen steht geschτiben hernach am xl.ca.under dem kleinen Klapperτoþlin. Von dem andern Apio Aquatico liþ das clv.cap. Den kleinen Ranunculum nent man kleinen Hanenfůþ, von wegen der blůmen die sich vergleichen dem rechten Hanenfůþ, wie in nachfolgenden cap.gemelt soll werden. Den andern Ranunculum nent man auch Hanenfůþ, umb der blůmen und bletter willen. Den dτitten weissen Ranunculum inn den wålden nent man Apτillen blůmen. D. Otho nent den kleinen Ranunculum flammulam unnd Batrachium.

Von der Krafft und Würckung.

Der klein Hanenfůþ mit seinem geschlechten, unnd gantzer substantz bτennen alle gar, als scharpffe Corτosiva. Sollen Eüsserlich und nit in den leib genütz werden.

Eüsserlich.

Alle Hanenfůþ mit gålben und weissen blůmen, gefüllt und ungefüllt, bτennen ubel, Ziehen blasen so dise kreütter grŭn zerstossen unnd auff blosse haut gelegt werden. Darumb mag man alle geschwår und klótz darmit auffetzen.

Wartzen und andere ungeschickte gewechþ mit den safft bestrichen, verzeret die selben on schneiden oder bτennen. (Etzen, Wartzen.) [114]

Van kleine hanenvoet en water eppe, Ranunculi genoemd. Kapittel 30.

Omdat we aan de scherpe kruiden gekomen zijn willen we gelijk ook dat watereppe en de hanenvoet gedenken. De watereppe groeit in en bij de meren, poelen en vochtige zandachtige plaatsen en gewoonlijk daar de kikkers hun woning hebben. Is een zacht gewas niet veel over zeventien cm hoog met een enkele stengel. De bladeren daarom zijn erg groen, zacht week en gespleten, bijna zoals koriander kruid. De bloempjes donkergeel en kleiner dan de hanenvoet, zuur en heet op de tong. Wint klitachtig zaad zoals een egel. Groeit sommige tijden ook op natte velden vooral wanneer het vochtige jaren zijn.

De kleine hanenvoet en schalkachtige Ranunculus heeft me vaak maken lachen zodat me de ogen overliepen. Is een klein gewas op de aarde uitgespreid. Elk blad heeft vijf blaadjes, alle gespleten en gedeeld. Als men dat blad omdraait op de laatste zijde is elk blad bijna aan te zien als een groene kikker. Dat kruid is zwartgroen en een weinig ruig behaard. De bloem schoon geel op de ronde stengel. De wortel rond en een boon groot met kleine aanhangende vezels. Jaarlijks stoot dat kruid de oude wortel omlaag en wint alzo een nieuwe over de oude. Dit kruid en wortels branden op de tong zoals Euphorbium.

De andere hanenvoet heeft ook gespleten mooie bladeren, is in de substantie groter. De bladeren ringsom schoon gespleten, vast een vogelklauw gelijk. De wortel is langachtig met aanhangende vezels zoals de weegbree wortel. Een dunne lange holle stengel met erg mooie gele bloemen. Dit geslacht heeft men met kunsten gevuld gemaakt, is een jonkvrouw bloem tot de kransen. Ettelijke van dit gewas vindt men besprengd zoals [112] dat vlooiekruid, Plumbago. Is ook een brandend kruid op de tong, vooral dat met de vlekken.

De derde hanenvoet of witte Ranunculus groeit in de wouden, is gespleten zoals de andere hanenvoet of schier zoals sanikel zwartgroen. Wint in het midden van het blad op een stengel in aanvang van april een enkele witte vleeskleurige bloem zoals een bloem van een appelboom. De wortel is dwars gevlochten in grond en een rogge halm dik. Brandt en trekt de tong zoals de opgenoemde hanenvoet. Ettelijke dragen ook gele bloemen.

Van de namen.

(Ranunculus sceleratus, Ranunculus bulbosus, de derde is Ranunculus auricomus) Dioscorides noemt dat Ranunculum in 2^de boek kapittel 100 Batrachion, Chelidoniam, Herbam Hirundinarium en Aquaticum en Agreste Apium. In Hermolaus Barbarus wordt het Apiastrum, Solamis, Strumen en Polyanthemos genoemd. In Horatio Sardea Herba. De Apuleius kapittel 8 noemt Gelotophyen, Milcon, Coriannon, Corion, Stactycen, Causticen, [113] Clonon, Rhuselinon, Catastacticen, Hephåstion, Lycopnon, Selinon agrion, Selinon Hydation, Synechon, Carcadana, Memecon, Apium rusticum, Apium risus, Herbam Sceleratam, Apiastellum, Dentaciam en Auricomum. Serapio schrijft in 334^de kapittel Senation is Apium Aque en heet ook Roreathalmi en Hameanella, hoewel Circa Instans die Senation voor bronkres houdt zoals boven aangezegd is.

De eerste Ranunculum noemen we watereppe, Aquaticum Apium of Apium palustre. Doch van dit gewas met zijn echte namen staat geschreven hierna in het 40^ste kapittel onder de kleine klaprozen. Van de andere Apio Aquatico lees dat 45^ste kapittel. De kleine Ranunculum noemt men kleine hanenvoet vanwege de bloemen die zich vergelijken met de echte hanenvoet zoals in navolgende kapittel gemeld zal worden. De andere Ranunculum noemt men ook kanenvoet vanwege de bloemen en bladeren. De derde witte Ranunculum in den wouden noemt men april bloemen. D. Otho noemt de kleine Ranunculum flammulam en Batrachium.

Van de kracht en werking.

De kleine hanenvoet met zijn geslachten en ganse substantie branden alle erg zoals scherpe corrosieve. Zullen uiterlijk en niet in het lijf genuttigd worden.

Uiterlijk.

Alle hanenvoeten met gele en witte bloemen, gevuld en ongevuld branden kwaad, trekken blazen zo deze kruiden groen gestoten en op blote huid gelegd worden. Daarom mag men alle zweren en blokken daarmee opeten.

Wratten en ander ongeschikt gewas met de sappen bestreken verteert dezelfde zonder snijden of branden. [114]

Von dem Anderen Hanenfůsz, und Rappenfůþ genant Coτonopus. Cap. XXVI.

Der groþ wysen Hanenfůþ wachþt allenthalben. Das kraut ist dem kleinen und ersten angezeigten Hanenfůþ etwas gleich mit dem kraut, aber fast gròsser, fladert auff der erden hin und wider. (1. Wisenblůmen.) oDann von der wurtzel (die da fast sehτ zasecht ist) kommen vil junge stócklin, gleich wie von dem Erdbeeren kraut auch gesehen würt. Der stengel unnd blůmen seind dem obgemelten Hanenfůþ so gleich, das man sie nit wol voτ einander kennen mag. Daher freilich der jrτthumb enstanden, das man sie für ein geschlecht des Hanenfůþ gehalten hat, aber den underscheid mócht ein blinder mercken. Nemlich das diser Hanenfůþ oder Rappenfůþ ein sŭþ kraut ist, bτent nit auff der zungen, daher es die weiber im Apτillen, so es noch jung ist, zů andern můþ kreüttern grasen, dessen ich selbs gessen hab. Dises kraut würt auch auþgesetzt und gewint gåle gefüllte blůmen, wie der Ranunculus. [115]

Noch wachþt ein kraut im Mertzen, in den wålden und hecken. Dem selben kraut seind die ersten bletter rund, beinahe wie Mertzen viol kraut, ungespalten, die andern bletter aber so nach den ersten kommen, seind zerspalten unnd gefoτmiert wie der Hŭnerfůþ, und je hóher am stengel, je gleicher dz kraut den Hŭner oder Rappen fŭssen sich vergleicht. Gewint stengel, wurtzel, blůmen, unnd samen wie die gålen scharpffen gefüllte Hanenfůþ. Dz kraut ist auch sŭþ und unschådlich zů bτauchen, im Meyen verleürt sich das kraut wider, wie ettlich kreütter mehτ.τc.

Vom Hanenfůþ kommen wir nun auch zům Kråen oder Rappenfŭþlin, das selbig kreütlin aber ist noch nit so gar inn Germania kuntbar, doch zilt mans nun fast in Gårten zům Sallat, der samen ist sehτ klein dem Maieron samen nit ongleich, geht bald auff als ein reines spitzes gråþlin, nach dem selben folgen andere schmale lange bletlin, der jedes gewint iiij.neben zincklin anzůsehen einem vogels klawen gleich, meins erachtens dünckt mich ein jedes schwartzes bletlin mit seinen zincklin anzůsehen als een Heidexen, Lacerta genant, (3. Rappenfůþ.) die selben gespitzten bletlin legen sich zů rings umb auff die erden, das also ein jedes stócklin mit seiner substantz sich einem sternen mócht vergleichen, neben den bletlin dτingen herfür nackete helmer, die haben oben auffen åhlerlin, aller ding wie der spitzig Wegerich, blŭet auch also, nach der blŭet erfindt sich das klein såmlin davon zielt man jårlichs junge stócklin, die wurtzel ist schlecht dünn und kurtz, das wild geschlecht hab ich in den früchten funden, ist vil kleiner dann das zame. (Wild Rappen fůþlin.)

Von den Namen.

Diþ gewechþ nent Dioscoτides lib.ij.cap.cxix. Coτonopoda, Ammonon, Astrion, Stilaginem, Atirsiten, Casciatricem, unnd ettliche Sanguinariam, das billich dem scharpffen Ranunculo zůstehen solt. Plinius lib.xxj.ca.xvj.spτicht Coτonopus sei gramen aculeatum, solt billicher Herba Aculeata heissen. Vermeint on zweiffel auch das obgemelt Coτonopoda hieþ auch wol Stellaria. Apul.ca.xliiij.nent den Hanenfůþ Cτus galli, und ist on zweiffel das letst von mir dτoben beschτiben, welches im Mertzen pfleget zů wachsen. [116]

Im Bistumb Trier, Metz und Meintz, nent man den ersten sŭssen Hanenfůþ, so zů kochen düglich ist, Schmaltzblůmen, Wetzel, Hanenfůþ und ettliche wysen blůmen. Democritus nent diþ kraut selbs Batrachium und Chτysanthemon, das ist Goltblůmen, sagt weiter, wa diþ kraut wachþ daselbst mógen liederlich wasser funden werden, ist wol geredt, dann es wachþt gern an feüchten oτten, was aber das recht Chτysanthemon ist, würt inn Buphthalmo gemelt, besihe Ruellium lib.iij.cap.cij. (Schmaltzblůmen. Wetzel, Goltblumen.)

Von der Krafft und Würckung.

Die geschlecht der grossen Hanenfůþ bτennen nit, seind ohn schaden Jnnerlich und ausserhalb zůbτauchen.

Das zehe Rappenfŭþlin mit seiner wurtzel ist einer dτuckener eigenschafft strickt zůsamen, ist derhalben düglich in der speisen denen so ståte bauchflüþ haben. Das kreütlin würt sonst allein zům Sallat erwólet. (Bauchfluþ.)

Innerlich.

Also thůn auch die weiber im Westereich, samlen im Frŭling wann die kreütter noch zart seindt, das kraut vom grossem Hanenfůþ, under die koch kreütter. (Kuchenkreüter.)

Eüsserlich.

Bletter von grossem Hanenfůþ auffgelegt, zertheilen und hinderschlagen alle geschwulst. Weiter mag man tåglich erfaren. (Geschwulst.)

Van de andere hanenvoet en ravenvoet, genoemd Coronopus. Kapittel 31.

De grote weiden hanenvoet groeit overal. Dat kruid is de kleine en eerst gezegde hanenvoet wat gelijk met het kruid, echter vast groter, fladdert op de aarde heen en weer. Dan van de wortel (die daar erg zeer vezelig is) komen veel jonge stekjes gelijk zoals van het aardbeien kruid ook gezien wordt. De stengel en bloemen zijn de opgenoemde hanenvoet zo gelijk dat men ze niet goed voor elkaar kennen mag. Vandaar vrijwel zeker de verwarring ontstaan dat men ze voor een geslacht van de hanenvoet gehouden heeft, echter het onderscheidt mag een blinde merken. Namelijk dat deze hanenvoet of ravenvoet een zoet kruid is, brandt niet op de tong, vandaar het de vrouwen in april zo het nog jong is tot andere moeskruiden grazen dat ik zelf gegeten heb. Dit kruid wordt ook uitgezet en gewint gele gevulde bloemen zoals de Ranunculus. [115]

Nog groeit een kruid in maart in de wouden en hagen. Van datzelfde kruid zijn de eerste bladeren rond, bijna zoals het maartse vioolkruid, niet gespleten, de andere bladeren echter zo na de eerste komen zijn gespleten en gevormd zoals de hoenervoet en hoe hoger aan de stengel hoe gelijker dat kruid de hoender of ravenvoeten zich vergelijkt. Gewint stengel, wortel, bloemen en zaden zoals de gele scherpe gevulde hanenvoet. Dat kruid is ook zoet en onschadelijk te gebruiken, in mei verliest zich dat kruid weer zoals ettelijke kruiden meer etc.

Van hanenvoet komen we nu ook tot kraaien of ravenvoetje, datzelfde kruidje echter is nog niet zo erg in Germanië bekend, toch teelt men het nu erg in tuinen tot salade, het zaad is zeer klein en de majoraan zaden niet ongelijk, gaat gauw op als een rein spits grasje en na datzelfde volgen andere smalle lange blaadjes, elk wint 4 zijuitlopers aan te zien een vogelklauw gelijk, ik denkt dat elk zwart blaadje met zijn uitlopers aan te zien is als een hagedis, Lacerta genoemd, dezelfde gespitste blaadjes leggen zich ringsom op de aarden zodat alzo elk stekje met zijn substantie zich een ster mag vergelijke, naast de blaadjes dringen voor naakte helmen en die hebben bovenop aartjes, aller ding zoals de spitse weegbree, bloeit ook alzo en na de bloei zie je dat klein zaadje en daarvan teelt men jaarlijks jonge stekjes, de wortel is recht, dun en kort, dat wilde geslacht heb ik in de vruchten gevonden, is veel kleiner dan de tamme.

Van de namen.

(Ranunculus repens, Ranunculus polyanthemos, Plantago coronopus) Dit gewas noemt Dioscorides libro 2 kapittel 119 Coronopoda, Ammonon, Astrion, Stilaginem, Atirsiten, Casciatricem en ettelijke Sanguinariam, dat billijk de scherpe Ranunculo toestaan zou. Plinius libro 21 kapittel 16 spreekt Coronopus is gramen aculeatum, zal billijker Herba Aculeata heten. Meent zonder twijfel ook dat opgenoemde Coronopoda heet ook wel Stellaria. Apuleius kapittel 44 noemt de hanenvoet Crus galli, en is zonder twijfel de laatste van mij boven beschreven welke in maart pleegt te groeien. [116] In bisdom Trier, Metz en Meintz noemt men de eerste zoete hanenvoet, zo voor het koken deugdelijk is, vetbloemen, Wetzel, hanenvoet en ettelijke weiden bloemen. Democritus noemt dit kruid zelf Batrachium en Chrysanthemon, dat is goudsbloemen, zegt verder waar dit kruid groeit daar mag liederlijk water gevonden worden, is goed gesproken, dan het groeit graag aan vochtige oorden, wat echter dat echte Chrysanthemon is wordt in Buphthalmo gemeld, bezie Ruellius libro 3 kapittel 102.

Van de kracht en werking.

De geslachten van de grote hanenvoet branden niet, zijn zonder schaden en innerlijk en aan de buitenkant te gebruiken.

Dat taaie ravenvoetje met zijn wortel is een droge eigenschap trekt tezamen, is daarom deugdelijk in de spijzen diegenen zo steeds buikvloed hebben. Dat kruidje wordt anders alleen tot salade aanbevolen.

Innerlijk.

Alzo doen ook de vrouwen in Westereich, verzamelen in voorjaar als de kruiden nog zacht zijn dat kruid van grote hanenvoet onder die kook kruiden.

Uiterlijk.

Bladeren van grote hanenvoet opgelegd verdelen en slaan neer alle zwellingen. Verder mag men dagelijks ervaren.

Von Senf und Raucken. Cap. XXXII.

Vil kreütter werden inn der gschrifft Senff genant, als der gemein Senff, das Thlaspi, das ich für Leuchel halt, das Capparis, das Lepidium, welchs man auch Senff kraut nent, und Eruca. Doch halt man in Teütschen landen zwen für zam unnd garten Senff. (1.2.) Nemlich den mit dem bτaunen und den anderen mit dem weissen samen, man zielet an ettlichen oτten gårten unnd åcker voll, darumb das die bτeüchlichsten Saafen zů fisch und fleisch darauþ bereit werden. Pytagoτas und seine jünger haben Senff hoch gepτeiset und stets genossen, umb seiner auff steigenden tugent willen. Dise kunst haben alle bauren gelehτt, sie essen kein wurst es sei dann Senff darbei, villeicht dτumb das sie witzig werden. (Sinapi. Pytagoras.)

Bede senff haben rauhe, harechte, schwartzgrŭne, zerspaltene kreütter wie die Rettich. Mit sehτ Langen stengeln, welche vil neben åst unnd zincken gewinnen. Die tragen blůmen gål unnd bleich biþ oben auþ, darauþ werden scheiden fingers lang voll samens, in aller gestalt wie die Rŭben blůen und samen tragen. (Forma.)

Zwen wilder Senff wachsen in Haber und Růben feldern. (3.4. Senff kraut.) Einer mit weissen, der ander mit gålen blůmen, die blůmen seind den Violen gleich. Das kraut, stengel, und schotten dem zamen Senff, doch nit so groþ unnd hoch. Jr ettlich vermeinen das der Růbsamen auff den dürτen sandechten feldern (sonderlich so der sam alt ist) in wildem Senff sich verendert, also [117] (wie man sihet) das wilder Senff ein halber Senff unnd ein halb geschlecht der Růben ist. Gleich wie man am kólsamen auch spŭrt, darauþ etwann (wie ich selbs gesehen hab) ein unnütz art der Růben wachsen. Welches Plinius auch im xix bůuch des zehenden capitels beschτeibt. (Plinius.)

Noch wachsen zwei Senff kreütter bei den wasserstaden, und auff den gråben. Mit kraut, stengel, blůmen, schotten, samen unnd geschmack dem Senff gleich, eins mit gålen, das ander mit weissen blůmen. Seind doch nit so scharpff, sonder etwas bitter auff der zungen. Dise kreütter seind fast schón grŭn, linder und weycher dann die andern Senff, tragen kleine schótlin, darinn sehτ kleiner samen ist, gleich wie der Bτunn Creþ.

Das sibend senff kraut wachþt gemeinlich auff ungebawten òτtern, bei den zeünen, auff den hóffen, mit kraut, stengel, blůmen, schmåler dann der weiþ senff. (Eisenkraut das weiblin.) Die schóttlin mit dem samen kürtzer unnd kleiner, Der sam ist gål, fast klein, wie das såmlin am kleinen wurm kraut, ein halbe senff geschmack, doch sonst aller ding rauch und senff geschmack auff der zungen. [118]

Die anderen Senff kreüter als Thlaspi unnd das groþ Seckel kraut, welche bede Senff unnd Creþ geschmack haben, seind droben beschriben under dem capitel Thlaspi.

Rucula marina ist aber under den Senff kreüttern das edelst, sonderlich ehe das er in die blůmen steigt, dann pflegt man das jung Rucula mit Lattich oder Burgel im Sallat zů essen, villeicht der ursach wie Martialis schreibet.

Et venerem reucocans Eruca morantem. (Rucula marina maior.)

Jn summa das kraut und samen dienen wol inn die kuchen. Diþ kraut wechþt auff und ist gleich in allen dingen dem wilden Senff doch kleiner, auch seindt die bleich farbe Violen des Raucken mit schwartzbraunen åderlin underzogen, Der samen ist geel unnd kleiner, dann der Senff. Des Raucken ist noch eins, aber vil kleiner geschlecht dann das jetzgemelt, auch zårter. [119]

Von den Namen.

Den Garten Senff nent Dioscorides lib.ij.cap.cxliij. Sinapi und Napy (mit dem y) dann Napi mit dem i, soll ein geschlecht d Růben sein, besihe das ciij.capitel am andern bůch. Jtem dem senff nent er auch Tapsi und Saurion, welches etliche dem Thlaspi zůlegen. Das wort sinapi würt dem Cappari auch zů gelegt, deþgleichen dem Thlaspi. Eins nent Dioscorides sinapi Persicum, das ander sinapi erraticum. Serap.im ccclxiij capitel nennet senff Cardel.

Der weiþ senff sol Eruca, Euzomon, Ethτice, Asurich im ij.lib. Diosco.cap.cxxix.und im Serapione cap.ccxxix. Jergir heissen. Jch aber so offt ich Eruca jrgents geschriben find, verstehe ich Raucken und nit den weissen senff, die Apotecker und jre Doctores setzen was sie wóllen das gehet mich nicht an. (Eruca.)

Die wilde senff nent der Serapio Abhacaz. Die Teütschen nennen es senff kraut. Sein bτauch ist fast zům Rindt vihe, als ein nützlich fůtter. Die zwei so auff dem wassern wachsen, nent man wasser senff, und sind rechte wilde geschlecht des brun Cressens und des senffs. Dz letst geschlecht, so hinder dem zeünen wachþt, nennen die künstler und obenteürer Eisenkraut das weiblin, vermeinen solchs ein Verbena zů Teütschen, welches dem Eisen kraut sich vergleichet wie Nessel dem Rosmarein. (Eysen kraut.)

Jch bitt hie jederman für den zorn sie wóllen doch mit mir nit eilen, sonder bedencken das ichs zům besten gethan hab, und das Eisen kraut Femellam, ein senff geschlechte gescholten. Die ursach zwingt mich das diþ kraut mit seiner substantz dem senff gleichet, unnd ein halben senff geschmack hat. Wils auff diþ mal Dioscoridus und Serapionis Erisimon oder Jrion halten, welches auch etlich Chameplion, etlich Farinam Herculis, etliche Erethmu, etlich Huderegi nennen. Hie sehe wer augen hat ob nit bede beschreibung Diosc.und Serap.de Jrione bas zům gemelten kraut, das etlich Verbenam deüten, dann zům Verbenaca supina reümen. Darvon Diosco.im vierden bůch schreibt. Bizeri Cardel heist Senff samen. (Dios.lib.12.cap.147. Serap.cap.347. (G ij) [120]

Von der Krafft und Würckung.

Beide Senff samen bτaun und weiþ, seind auch hitziger complexion. Jr beider eigenschafft ist zertheilen und auþ zů ziehen in und auþwendig dem leib gebτaucht.

Innerlich.

Die Senff samen seind umb jrer scharpffen tugent willen in die kuchen erfoτdert woτden. Dann wa man pflegt man nit Senff auff zůstellen, beinahe zů allen trachten, bei armen und reichen. On zweiffel darumb das sie gesund seind, das hirn reinigen, den magen erwermen, die dewung foτderen, die natur zůr liebe erwecken, den frost und schaudern der feber vertreiben mit wein gedτuncken.

Der weiþ Senff ist den bτaunen in der miltigkeit uberlegen, reitzt auch in der speiþ genossen, zů den Ehlichen wercken, treibt den harn. (Ehlich werck. Bauchwehe.) Unnd ist zwar ein gůter bequemer samen allen denen, so stehts grimmen und bauchwehe haben, zů der speisen gebτaucht. Solcher samen in wein gesotten und getruncken, behŭt die so von Scoτpionen unnd andern gifftigen würmen gestochen seind, laþt das gifft nit meister werden. (Gifft.)

Aber der wild Senff samen, nemlich der auff den wasser gestaden sein wonung hat, ist strenger, und den harn zůfoτdern mechtiger. (Harn.)

Der letst Senffsamen (bei vilen für Verbena femella gehalten) mit honig und wein als andere Senff bereittet, ist ein edel artznei den engbτüstigen, dann sie miltert den hůsten, wehτet den stettigen flüssen so vom haupt auff die Lungen fallen, bekomt wol den glidsüchtigen, vertreibt und zertheilt die gilbe, wehτet und tódtet das eingenommen gifft mit wein getruncken. Die weil aber solcher Senff hinder den zeünen wachþt, nemmen wir sein weinig acht. (Engebrust, Hüsten, Flüsse, Gilbe.)

Diocoτides lib.ij.schτeibt vom Raucken samen also. Man soll den samen stossen, nach dem er in eþig oder milch geweicht ist und darauþ pastillos oder kŭchlin als Trochiscos foτmieren, die mag man lange zeit behalten, nützlich die speisen darmit zůbereiten.

Eüsserlich.

Ein pflaster mit Senff samen und eþig gemacht, und auffgelegt, erwecket rote blåterlin. Tódtet (also genützet) den weissen grind der Malatzei. (Weiþ malatzei.)

Senff meel mit honig und wasser gesotten, ist ein gůter Gargarisinus zů dem geschwollenen halþ und harten kålen. (Halþ geschwer.)

Ein pflaster von senff meel gemacht und auff das geschwollen miltz gelegt, zertheilet das selbig, benumpt auch also gebτaucht, das hüfftweh.

Senff meel mit honig temperiert und auffgestrichen, vertreibt die blawen måler, und macht das auþgefallen har wider wachsen. Andere Würckung und krafft der senff samen, seind im Cressen beschτiben. (Bloe måler. Har wachsen.)

Die wurtzel vom weissen senff Eruca, in wein gesotten und uber gelegt zeücht die zerstossene und zerknitste bein auþ. (Nota.)

Der safft von senff kreüttern inn die augen gethon, macht sie klar unnd heiter. (Klar augen.) [121]

Der samen von Eruca Femella mit Honig und wasser zerstossen zů einem pflaster bereit und ubergelegt, vertreibt beulen unnd knollen hinder den oτen. Zertheilt die geschwulst der dutten unnd heimlichen glidern. Dienet wol in die Clistierung, schmertzen zů vertreiben. (Knollen an allen enden. Clystier.)

Andere wilde Senffkreütter, haben gleiche Würckung mit dem zamen. Seind nit bτeüchlich, werden allein dem vihe mit andern graþ fůtter fürgetragen

Was van Senffen geschτiben, soll von Raucken auch verstanden werden.

Van mosterd en raket. Kapittel 32.

Veel kruiden worden in de geschriften mosterd genoemd zoals de algemene mosterd, de Thlaspi dat ik voor Leuchel hou, de Capparis, dat Lepidium wat men ook mosterd kruid noemt en Eruca. Toch houdt men in Duitse landen twee voor tamme en tuinmosterd. Namelijk die met de bruine en de andere met de witte zaden, men teelt aan ettelijke oorden tuinen en akkers vol, daarom dat de gebruikelijkste sausen voor vis en vlees daaruit bereid worden. Pythagoras en zijn jongeren hebben mosterd hoog geprezen en steeds genoten vanwege zijn opwekkende deugd. Deze kunst hebben alle boeren geleerd, ze eten geen worst hetzij dan mosterd daarbij, mogelijk daarom dat ze geestig worden.

Beide mosterd hebben ruwe, harige, zwartgroene, gespleten kruiden zoals de radijs. Met zeer lange stengels die veel zijtakken en uitlopers winnen. Die dragen bloemen geel en bleek tot boven aan en daaruit worden schotten vingers lang vol zaden in aller gestalte zoals de rapen bloeien en zaden dragen.

Twee wilde mosterd groeien in haver en rapen velden. Een met witte en de andere met gele bloemen, die bloemen zijn de violen gelijk. Dat kruid, stengel en schotten de tamme mosterd, doch niet zo groot en hoog. En ettelijke menen dat de raapzaden op de droge zanderige velden (vooral zo het zaad oud is) in wilde mosterd zich verandert alzo [117] (zoals men ziet) dat wilde mosterd een halve mosterd en een half geslacht van de rapen is. Net zoals men aan koolzaden ook bespeurt daaruit wat (wat ik zelf gezien heb) een onnutte aard van rapen groeit. Welke Plinius ook in 19^de *boek van het tiende kapittel beschrijft.

Noch groeien twee mosterd kruiden bij de wateroevers en op den grachten. Met kruid, stengel, bloemen, schotten, zaden en smaak de mosterd gelijk, en met gele en de andere met witte bloemen. Zijn toch niet zo scherp, maar wat bitter op de tong. Deze kruiden zijn erg schoon groen, zachter en weker dan de andere mosterd, dragen kleine schotjes waarin zeer klein zaad is gelijk zoals de bronkres.

Dat zevende mosterd kruid groeit gewoonlijk op ongebouwde oorden, bij de tuinen, op de hoven, met kruid, stengel en bloemen smaller dan de witte mosterd. De schotjes met de zaden korter en kleiner, het zaad is geel, erg klein zoals dat zaadje aan klein wormkruid, een halve mosterdsmaak, doch anders aller ding ruw en mosterd smaak op de tong. [118]

De andere mosterd kruiden zoals Thlaspi en dat grote tasjeskruid welke beide mosterd en kres smaak hebben zijn boven beschreven onder het kapittel Thlaspi.

Rucula marina is echter onder de mosterd kruiden dat edelste en vooral eer dat het in de bloemen stijgt dan pleegt men dat jonge Rucula met sla of postelein in salade te eten, mogelijk de oorzaak zoals Martialis schrijft.

Et venerem reucocans Eruca morantem.

In summa, dat kruid en zaden dienen goed in de keuken. Dit kruid groeit op en is gelijk in alle dingen de wilde mosterd, doch kleiner, ook zijn de bleek kleurige violen van de raket met zwartbruine adertjes doortrokken, het zaad is geel en kleiner dan het mosterdkruid. Van de raket is er nog een, echter veel kleiner geslacht dan de net gemelde, ook zachter. [119]

Van de namen.

(Sinapis alba, Brassica nigra) De tuinmosterd noemt Dioscorides libro 2 kapittel 143 Sinapi en Napy (met de y) dan Napi met de i zou een geslacht van de rapen zijn, bezie dat 103^de kapittel in het andere boek. Item, de mosterd noemt hij ook Tapsi en Saurion welke ettelijke de Thlaspi toeleggen. Dat woord sinapi wordt de Cappari ook toegelegd, desgelijks de Thlaspi. Ene noemt Dioscorides sinapi Persicum, de andere sinapi erraticum. Serapio in 364^ste kapittel noemt mosterd Cardel.

De witte mosterd zou Eruca, Euzomon, Ethrice en Asurich in 2^de ibro Dioscorides kapittel 129 en in Serapio kapittel 229 Jergir heten. Ik echter zo vaak ik Eruca ergens geschreven vindt versta ik raket en niet de witte mosterd, de apothekers en hun Doctors zetten wat ze willen, dat gaat me niet aan.

(Sinapis arvensis) De wilde mosterd noemt Serapio Abhacaz. De Duitsers noemen het mosterd kruid. Zijn gebruik is vast tot rundvee als een nuttig voer. Die twee zo op het water groeien noemt men water mosterd en zijn echte wilde geslachten van de bronkressen en de mosterd. (Barbarea vulgaris) Dat laatste geslacht zo achter de tuinen groeit noemen de kunstenaars en avonturiers ijzerkruid dat vrouwtje, menen zulks een Verbena te verduitsen welke zich tot het ijzerkruid vergelijkt zoals de netel de rozemarijn.

Ik bid hier iedereen voor de toorn ze willen doch met mij niet haasten, maar bedenken dat ik het beste gedaan heb en dat ijzerkruid Femellam een mosterd geslacht uitgescholden. De oorzaak dwingt me dat dit kruid met zijn substantie op de mosterd lijkt en een halve mosterd smaak heeft. Wil deze keer Dioscorides en Serapio Erisimon of Irion houden welke ook ettelijke Chameplion, ettelijke Farinam Herculis, ettelijke Erethmu en ettelijke Huderegi noemen. Hier zie wie ogen heeft of niet beide beschrijving Dioscorides en Serapio de Irione beter tot gemeld kruid, dat ettelijke Verbenam aanduiden, dan tot Verbenaca supina rijmen. Daarvan Dioscorides in vierde boek schrijft Bizeri Cardel heet mosterdzaad. [120]

Van de kracht en werking.

Beide mosterdzaden, bruin en wit, zijn ook hete samengesteldheid. Hun beide eigenschap is verdelen en uit te trekken in- en uitwendig het lijf gebruikt.

Innerlijk.

De mosterdzaden zijn vanwege hun scherpe deugd in de keuken bevorderd geworden. Dan waar pleegt men niet mosterd op te stellen, bijna tot alle gerechten bij armen en rijken. Zonder twijfel daarom dat zes gezond zijn, de hersens reinigen, de maag verwarmen, die vertering bevorderen, de natuur tot liefde opwekken, de kou en schudden van de koorts verdrijven, met wijn gedronken.

De witte mosterd is de bruine in de mildheid overtreffend, wekt ook in de spijs genoten op tot de huwelijkse werken, drijft de plas. En is wel een goed bekwaam zaad al diegenen zo steeds grommen en buikpijn hebben tot de spijzen gebruikt. Zulke zaden in wijn gekookt en gedronken behoedt die zo van schorpioenen en andere giftige wormen gestoken zijn, laat dat gif niet meester worden.

(Sysimbrium officinale, Diplotaxis muralis) Maar de wilde mosterdzaden, namelijk die op de waterranden zijn woning heeft, is strenger en de plas te bevorderen machtiger.

Het laatste mosterdzaad (bij velen voor Verbena femella gehouden) met honing en wijn zoals andere mosterd bereid is een edele artsenij voor de astma, dan ze mildert het hoesten en weert de gestage vloeden zo van hoofd op de longen vallen, bekomt wel de leden zieken, verdrijft en verdeelt de geelzucht, weert en doodt dat ingenomen gif, met wijn gedronken. Omdat echter zulke mosterd achter de tuinen groeit nemen we het daarom weinig acht.

Dioscorides libro 2 schrijft van raketzaden alzo; Men zal de zaden stoten, nadat het in azijn of melk geweekt is, en daaruit pastilles of koekjes als Trochiscos vormen, die mag men lange tijd behouden en is nuttig die spijzen daarmee te bereiden.

Uiterlijk.

Een pleister met mosterdzaden en azijn gemaakt en opgelegd verwekt rode blaartjes. Doodt (alzo genuttigd) de witte schurft van de huidziekte.

Mosterdmeel met honing en water gekookt is een goed gorgelwater tot de gezwollen hals en harde keel.

Een pleister van mosterdmeel gemaakt en op de gezwollen milt gelegd verdeelt datzelfde, beneemt ook alzo gebruikt de voetenpijn.

Mosterdmeel met honing getemperd en opgestreken verdrijft de blauwe plekken en maakt dat uitgevallen haar weer groeien. Andere werking en kracht van de mosterdzaden zijn in kressen beschreven.

De wortel van witte mosterd, Eruca, in wijn gekookt en over gelegd trekt het gestoten en gekneusde been uit.

De sappen van mosterdkruiden in de ogen gedaan maakt ze helder en helder. [121]

De zaden van Eruca Femella met honing en water gestoten en tot een pleister bereidt en opgelegd verdrijft builen en knollen achter de oren. Verdeelt de zwellingen de tepels en heimelijke leden. Dient goed in de klysma’s om smarten te verdrijven.

Andere wilde mosterdkruiden hebben gelijke werking met de tamme. Zijn niet gebruikelijk en worden alleen het vee met ander grasvoer voorgedragen

Wat van mosterd geschreven is zal van raket ook verstaan worden.

Von Schólwurtz. Cap. XXXIII.

Wir haben mit unseren Schólwurtzeln zů handeln, deren zwei geschlecht ist. Das groþ mit den zarten zerhawenen schónen grossen blettern, anzůsehen beinahe wie Agleien kraut, oder die bletlin so sie abbτochen werden vom kraut, dem Eichen laub vergleichen. (Goltwurtz. Forma.) Von farben Schweitzer grŭn, auff der ander seitten Spongrŭn, oder blogrŭn farb, mit runden (G iij) [122] weissen hoτechten stengeln. Mit vilen neben esten, wie ein båumlin. Ein jedes zweiglin am rechten stengel gleychet unnd knópffecht, gewint inn der hóhe schóne gåle blůmen als gål Violen. Darauþ zůletst lange schóttlin oder hóτnlin wachsen, darinn gåler bleicher kleiner samen zeitiget. Das kraut, stengel, unnd blůmen so mans letzt gibt es gåle milch. Am aller meisten, aber die wurtzel, welche gantz goltgål ist mit vilen neben zaseln, unnd ein schónen saffran farben zehen safft (so sie geletzt würt) von jr fallen laþt, eins starcken geruchs, und bittern geschmacks auff der zungen. Wåchþt allenthalben sonderlich bei den unkreüttern an den mauren unnd alten gebewen. (Odor. Gustus. Locus.)

(2.) Die klein Schólwurtz wachþt gleich wie die groþ, an den alten gemeuren, Decheren, Felsen, und dunckelen ungebawten stetten. Jst mit stengel, wurtzel, blettern, blůmen unnd schótlin, dem grossen anzůsehen fast gleich, aber in allen dingen kleiner. So ist auch die wurtzel Leberfarb, kurtz mit vilen zaseln. (Scharten kraut. Gots gnad.) Der stengel rot, harecht, gleycher, knópffecht, mit neben estlin. Die understen bletter oder kraut werden rot biþ an den stengel, die blŭmlin seind rot wie violen. Die schótlin ein wenig oben auff gespitzt, beinahe wie der ein Storcken schnabel. (Tempus.) Diþ kraut ist eins sehτ starcken geruchs, schier wie Melissa wann es grŭn ist. Bede Schólwurtzel wachsen und blŭen wann die Schwalben nisten.

Von den Namen.

Onser Chelidonium maius ist die groþ Schólwurtz, die ettlich auch Goltwurtz nennen. Welches kraut (spτicht Diosc.lib.ij.cap.clxxvij.) ettlich Peoniam, Glaucium, Othonion, Cratåam, Aubium, Pandioneam radicem, Philomedion, Othonnam, Mohoth, Crustanam, Fabium, und Hirundinariam herbam nennen. Wiewol Peonia gar ein anders ist. (Hirundinaria.) Deþgleichen sollen Glaucium und Othonna auch sondere gewåchþ sein, die seind mir (als frembde kreütter) unbekant. Serapion nent Schólwurtz Chelidomonthoma, Rauroch und Curcuma.cap.ccxcvj. Leon Fuchsius erτore.xxvj.will das Avicenne Memite.cap.ccccxc.sei Chelidonion maius, und Memithe sei der safft Glaucium. So will Plinius lib.xx.cap.xix.das Glaucium werd auch Papaver Ceratites genant. Also ist des dings kein end, under denen so man für die aller besten Meister helt. (L. Fuchsius.)

Die klein Schólwurtz nent man Gotsgnad, Schartenkraut, Gτatia Dei. Ettlich wóllen es sei ein Geranion, Storcken schnabel, aber weit unrecht. Jch ward auch schier beredt es solt ein Apium sein, dieweil es beinahe bletter hat wie Peterlin, ist aber nichts. Diþ kraut nennen ettlich Roperrianam oder Herbam Roperti, unnd von ettlichen würt es Rubea unnd Acus Muscata genant. (Gots gnad.) Ettlich haltens für das dτitt Sideritis in Diosc.lib.iiij.cap.xxxiij.das gefalt mir am besten. Es heiþ nun wie es wóll, so ist es die recht klein Schólwurtz, ettlich vermeinen es sei Pes columbinus, ist weit gefålt. (Sideritis.)

Von der Krafft und Würckung.

Der bitter safft des Schólkrauts und wurtzel ist hitziger natur. Eróffnet Jnnerlich gebτaucht, die verstopffte Leber, reiniget auþwen (Leber. Wunde.) [123] dig faule wunden, und macht klare augen. Dargegen so kŭlt und resolviert das klein geschlecht, welches ich der gestalt unnd zeit halben Chelidonium minus hab genent. (Klar augen. Chelidonium quare.)

Innerlich.

Schólwurtz mit ånis samen in weissem wein gesotten und gedτuncken, eróffnet die Leber, und vertreibt die Gålsucht. Also thůt auch das gebτant wasser, darvon ettliche tag getruncken. (Leber, Gålsucht.) Ein handtvoll geseübert Schólwurtzel in einer halben maþ Rosen eþigs gesotten, dann durch gesigen, darein zertriben iij.lot Tyriack, unn des trancks ein gemein glåþlin voll getruncken, nider gelegen und geschwitzt, ist ein bewert stuck so jemandts die Pestilentz hett angestossen. Das ander Schólkraut Gotsgnad, würt selten in den Leib genommen, dann es ist in seiner Würckung zů kalt. (Pestilentz.)

Eüsserlich.

Schólwurtz safft im Meinen gesamlet, in eim küpfferin geschirτ mit honig gekocht, ist ein kóstlich augen artznei, die macht es klar unnd hell, darein gedτopffet. (Augen artznei.) Solches thůt auch das gebτant wasser darein gethon, vertreibt auch rote flecken der augen. (Rote flecken.)

Das angesicht mit Schólkraut wasser geweschen vertreibt die masen, heilet die pestilentz blater, stillet das glidwasser. Safft von Schólwurtzel heilet fisteln, krebs und den wolff, benimpt das zanweh, mit eþig im mundt gehalten. ( Masen, Pestilentz Blatter. Glidwasser, Fistel, Krebs, Zånwehe.)

Schólwurtz kraut und wurtzel zerstossen, und auff den nabel gelegt, stillet das grimmen. Das gedóτret pulver in die wunden gethon, reinigt unnd heilet sie. Die ander Schólwurtz, Gotsgnad, ist ein berŭmpt kraut für dz Rotlauffen, zerknischet und darüber geschlagen. (Gτimmen, Wunden reinigen. Rot lauffen. Schóne.)

Der safft von Gotsgenad, und auch das wasser darauþ gebτant, heilet alle serigkeit im mund, an den bτüsten und heimlichen glidern Mann und Frawen, darmit geweschen und nasse dŭchlin darüber geschlagen. (Verserung.)

Der safft seübert auch die Feigwartzen, foτdert sie zů heilung, legt nider die geschwulst, und zertheilet knollen an den bτüsten und anderen zerstossenen glidern. (Feigwartzen. Knollen.)

Ein edel bewert kraut zům wilden fewτ, zerknischt und also grůn auffgelegt. (Wild fewτ.)

Van Stinkende gouwe. Kapittel 33.

We hebben met onze schelwortels te handelen waarvan twee geslachten zijn. De grote met de zachte verdeelde mooie grote bladeren, aan te zien bijna zoals het akeleikruid of de blaadjes zo ze afgebroken worden van kruid het eikenloof vergelijken. Van kleur Zwitsers groen en aan de andere zijden Spaans groen of blauwgroen gekleurd met ronde [122] witte harige stengels. Met vele zijtakken zoals een boompje. Elk twijgje aan de rechte stengel geleed en knoopachtig, gewint in de hoogte mooie gele bloemen zoals gele violen. Daaruit tenslotte lange schotjes of hoorntjes groeien waarin gele bleke kleine zaden rijpen. Dat kruid, stengel en bloemen zo men het verwondt geeft het gele melk. Aan allermeeste echter de wortel welke gans goudgeel is met vele zijvezels en een mooie saffraankleur taai sap (zo ze verlet wordt) van zich vallen laat, een sterke reuk en bittere smaak op de tong. Groeit overal en vooral bij de onkruiden aan de muren en oude gebouwen.

De kleine schelwortel groeit gelijk zoals de grote aan de oude muren, daken, bergen en donkere ongebouwde plaatsen. Is met stengel, wortels, bladeren, bloemen en schotjes de grote aan te zien erg gelijk, echter in alle dingen kleiner. Zo is ook de wortel leverkleurig, kort en met vele vezels. De stengel rood, behaard, geleed, knoopachtig met zijtakjes. De onderste bladeren of kruid worden rood tot aan de stengel, de bloempjes zijn rood zoals violen. De schotjes een weinig bovenop gespitst, bijna zoals de ooievaars snavel. Dit kruid is een zeer sterke reuk, schier zoals Melissa als het groen is. Beide stinkende gouwe groeien en bloeien als de zwaluwen nestelen.

Van de namen.

(Chelidonium majus) Onze Chelidonium maius is het grote schelkruid die ettelijke ook goudkruid noemen. Welks kruid (spreekt Dioscorides libro 2 kapittel 172) ettelijke Peoniam, Glaucium, Othonion, Cratåam, Aubium, Pandioneam radicem, Philomedion, Othonnam, Mohoth, Crustanam, Fabium en Hirundinariam herbam noemen. Hoewel Peonia geheel een andere is. Desgelijks zullen Glaucium en Othonna ook bijzondere gewassen zijn die zijn me (als vreemde kruiden) onbekend. Serapio noemt stinkende gouwe Chelidomonthoma, Rauroch en Curcuma, kapittel 296. Leon Fuchsius errore 26 wil dat Avicenna Memite kapittel 490 Chelidonion maius is en Memithe is het sap van Glaucium. Zo wil Plinius libro 20 kapittel 19 dat Glaucium wordt ook Papaver Ceratites genoemd. Alzo is aan het ding geen einde onder diegenen zo men voor die allerbeste meesters houdt.

(Geranium robertianum,) De kleine schelwortel noemt men Gotsgnad, Schartenkruid, Gratia Dei. Ettelijke willen hetzij een Geranion, Storcken schnabel, maar ver onterecht. Ik werd ook schier besproken het zou een Apium zijn omdat het bijna bladeren heeft zoals peterselie, is het echter niet. Dit kruid noemen ettelijke Roperrianam of Herbam Roperti en van ettelijke wordt het Rubea en Acus Muscata genoemd. Ettelijke houden het voor dat derde Sideritis in Dioscorides libro 4 kapittel 333 en dat bevalt me het beste. Het heet nu zoals men het wil, zo is het de echte kleine schelkruid, ettelijke menen hetzij Pes columbinus, is ver fout.

Van de kracht en werking.

De bittere sappen van het stinkende gouwe en wortel is hete natuur. Opent innerlijk gebruikt die verstopte lever, reinigt uitwendig [123] vuile wonden en maakt heldere ogen. Daartegen zo koelt en lost op das kleine geslacht welke ik vanwege de gestalte en tijd Chelidonium minus heb genoemd.

Innerlijk.

Stinkende gouwe met anijszaden in witte wijn gekookt en gedronken opent de lever en verdrijft de geelziekte. Alzo doet ook dat gebrande water, daarvan ettelijke dag gedronken. Een hand vol gezuiverde stinkende gouwe in een halve maat rozenazijn gekookt, dan door gezeefd en daarin verdreven 3 lot teriakel en de drank een gewoon glaasjes vol gedronken, neergelegen en gezweet is een beweerd stuk zo iemand de pest heeft aangestoten. Dat andere schelkruid, Gotsgnad, wordt zelden in het lijf genomen, dan het is in zijn werking te koud.

Uiterlijk.

Stinkende gouwe sappen in mei verzameld en in een koperen vaatwerk met honing gekookt is een kostbare ogenartsenij, die maakt het zuiver en helder, daarin gedruppeld.

Zulks doet ook dat gebrande water daarin gedaan, verdrijft ook rode vlekken van de ogen.

Dat aangezicht met stinkende gouwe water gewassen verdrijft de spikkels, heelt de pestblaren en stilt dat ledenwater. Sappen van stinkende gouwe heelt lopend gat, kanker en de huidsmet, beneemt de tandpijn, met azijn in de mond gehouden.

Stinkende gouwe kruid en wortel gestoten en op de navel gelegd stilt dat grommen.

Dat gedroogde poeder in de wonden gedaan reinigt en heelt zie. Die ander schelwortel, Gotsgnad, is een beroemd kruid voor de rodeloop, gekneusd en daarboven geslagen.

De sappen van Gotsgenad en ook dat water daaruit gebrand heelt alle zeerheid in mond, aan de borsten en heimelijke leden van mannen en vrouwen, daarmee gewassen en natte doekjes daarboven geslagen.

Dat sap zuivert ook de aambeien, bevordert ze tot heling en legt neer de zwellingen en verdeelt knollen aan de borsten en andere gestoten leden.

Een edel beweerd kruid toto het wilde vuur, gekneusd en alzo groen opgelegd.

Von Erdτauch. Cap. XXXIIII.

Plinius schτeibt im xxv.bůch am xj.cap.von zweien Erdτauchen, und spτicht, das ein wachþ an den mauren, und werd auch Hanenfůþ genant. Das selbig kraut, dieweil ichs nit eigentlich kenne, lassens wir jetzund stehn, unnd sagen das nur ein Erdτauch in unsern Landen bekant ist. (Tauben kropff.) Nemlich dz gemein mit den zinnelechten blettern, wie der schwartz Coriander, Eschenfarber, zårter unnd weicher. Gewint ein bτaune blůmen, anzüsehen wie ein treüblin, oder wie Beinhůltzin blůmen, ein jedes bτaunes blŭmlin hart an der andern gedτungen. Nach der blŭet besamet sich, scheibelecht rund, wie der gemein Coτiander. Die wurtzel ist kurtz, schlecht, und eintzig. (Forma.) Diþ kraut ist bitter wie Stabwurtz, der safft dτeibt die augen (Gustus) (G iiij) [124] uber und reiniget sie. Wann diþ kraut beschnitten würt, so treüfft und weint es, wie die beschnittene råben im Mertzen. Wachþt gern in gårten, in Gersten, Flachs, Zwibel und Cappes feldern, erstmals im Meien, darnach gegen Herbst, in den Růben feldern.

Von den Namen.

Erdrauch nent man gemeiniglich Daubenkropff, und Katzenkóτffel. Die Griechen nennen es Capnon, Capnion, Capniten. Jr etlich (spricht Diosco.lib.iiij.cap.cv.) nennen es Coτidalion und Corion oder Coτion Agnon und Coτiandτon. Andere heissen es Marmariten, Capnogoτgion, Chelidonion minus, Peristerion, Cantharidi, Chalcocri, Cnix. Zů Latin Coτiandrum, und Coτiandrum campestre, villeicht umd d gestalt willen, und fumariam. Unnd wóllen etlich, es sei ein Apium, dz doch nit ist, sond ist ein sonder geschlecht und heiþt billich Fumus terτe. (Fumus terræ quare.) Dann es vom feiþten feüchten dunst der åcker wachþt, on allen samen, wiewol es auch von samen aufgeht wa er hinfelt. Der Arabs Serapio cap.lxxj.nent es Scehiterin, oder Sceheteregi.

Von der Krafft und Würckung.

Das zart edel kreütlin Daubenkropff, und Erdrauch genant, ist warmer dτuckener qualitet. Zertheilet, macht dünn und subteil, dτinget durch, würt jnnerlich und eüsserlich angenommen.

Innerlich.

Daubenkropff ist ein grind und Frantzosen kraut, Dann alle so solchen bτesten heilen, geben zůvor etliche tage Daubenkropff wasser mit Ty (Frantzosen kraut.) [125] riack vermischt zů dτincken, und lassen die bτesthafftigen darauff schwitzen darvon soll das unsauber geblŭt gereinigt werden. Jn solcher maþ genützet, ist gůt denen so sich besoτgen für der Pestilentz, oder für der bòsen gifftigen schweiþsucht. Vil menschen bτauchen das wasser in gemelter massen, wann sie schweiþ baden wóllen. (Pestilentz. Schweiþ sucht.)

Der safft von Daubenkropff eins quinten schwår, mit so vil bereiter Wolffs milch wurtzeln vermischet, unnd mit warmem wasser gedτuncken, treibt auþ die wassersucht, und macht kotzen. (Wassersucht. Kotzen.)

Der mundt mit Daubenkropff wasser geweschen, vertreibt unnd heilet die feüle, und benimpt das mund weh. Ein decoction mit Daubenkropff und Fenchel gemacht unnd getruncken, eróffnet die Leber, dτeibt auþ die gålsucht im harn. Die Apotecker pflegen ein Syrup darauþ zů machen für grind und bóse blatern. (Mundwehe. Leber. Gålsucht, Gτind artznei.)

Eüsserlich.

Daubenkropff safft oder wasser in die augen gethon, macht sie klar, vertreibt die róte und schebigkeit der selben. Der safft mit gummi temperiert unnd auffgestrichen, macht die auþgefallenen augbτawen wider wachsen. Daubenkropff safft mit so vil Mengel wurtzel safft vermischt, darzů genommen ein weinig eþig und honig, zů einer salben bereit, und darmit aller hand grind geschmiert, soll on zweiffel heilen. (Klare augen. Rote augen. Augbτawen wachsen. Gτind salb.)

Van aardrook. Kapittel 34.

Plinius schrijft in 25^ste boek in het 11^de kapittel van twee aardroken en spreekt de ene groeit aan de muren en wordt ook hanenvoet genoemd. Datzelfde kruid, omdat ik het eigenlijk niet ken, laten we nu staan en zeggen dat nu een aardrook in onze landen bekend is. Namelijk dat algemene met de gedrongen bladeren zoals de zwarte koriander, askleuriger, zachter en weker. Gewint een bruine bloem, aan te zien zoals een trosje of zoals het beenhout bloem, elk bruin bloempjes hard aan de andere gedrongen. Na de bloei krijgt het zaden, scheefachtig rond zoals de gewone koriander. De wortel is kort, recht en enkel. Dit kruid is bitter zoals staafkruid, het sap drijft de ogen [124] over en reinigt ze. Wanneer dit kruid gesneden wordt zo druppelt en weent het zoals de gesneden druiventakken in maart. Groeit graag in tuinen, in gerst, vlas, uien en koolvelden, de eerste keer in mei en daarna tegen herfst in de raapvelden.

Van de namen.

(Fumaria officinalis) Aardrook noemt men algemeen druivenkrop en kattekervel. De Grieken noemen het Capnon, Capnion en Capniten. Van hen ettelijke (spreekt Dioscorides libro 4 kapittel 105) noemen het Coridalion en Corion of Corion Agnon en Coriandron. Andere noemen het Marmariten, Capnogorgion, Chelidonion minus, Peristerion, Cantharidi, Chalcocri en Cnix. In Latijn Coriandrum en Coriandrum campestre, mogelijk vanwege de gestalte, en fumariam. En willen ettelijke, hetzij een Apium wat het toch niet is, maar is een apart geslacht en heet billijk Fumus terre. Dan het van vette vochtige mest van de akker groeit, zonder alle zaden, hoewel het ook van zaden opgaat waar het heen valt. De Arabier Serapio kapittel 71 noemt het Scehiterin of Sceheteregi.

Van de kracht en werking.

Dat zacht edel kruidje duivenkrop en aardrook genoemd is warme en droge kwaliteit. Verdeelt, maakt dun en subtiel, dringt door, wordt innerlijk en uiterlijk aangenomen.

Innerlijk.

Duivenkrop is een schurft en mazelen kruid, dan alle zulke gebreken helen geven tevoren ettelijke dagen duivenkrop water met teriakel [125] vermengd te drinken en laten die gebrekkige daarop zweten, daarvan zal dat onzuiver bloed gereinigd worden. In zulke maat genuttigd is het goed die zo zich bezorgen voor de pest of voor de boze giftige zweetziekte. Veel mensen gebruiken dat water in gemelde mate als ze zweetbaden doen willen.

Het sap van duivenkrop een quinten zwaar met zo veel bereide wolfsmelkwortels vermengt en met warm water gedronken drijft uit de waterzucht en maakt kotsen.

De mond met duivenkrop water gewassen verdrijft en heelt die vuilheid en beneemt de mondpijn. En afkooksel met duivenkrop en venkel gemaakt en gedronken opent de lever, drijft uit de geelziekte in de plas. De apothekers plegen een siroop daaruit te maken voor schurft en kwade blaartjes.

Uiterlijk.

Duivenkrop sap of water in de ogen gedaan maakt ze helder, verdrijft de roodheid en scheefheid ervan. De sappen met gom getemperd en opgestreken maakt die uitgevallen wenkbrauwen weer groeien. Duivenkrop sap met zo veel pioenwortel sap vermengd, daartoe genomen een weinig azijn en honing en tot een zalf bereidt en daarmee allerhande schurft gesmeerd zal zonder twijfel helen.

Von Feigblattern Eppich. Cap. XXXV.

Wir wóllen gleich diþ Mertzen kreütlin für hand nemen, welches Dioscoτides Chelidonium minus nent, Diþ kraut thůt sich am end der Hoτnungs herfür, an den feüchten rheinen, weingårten, und in ettlichen wisen, schón grŭnfarbig. (Meyen kraut.) Die bletlin seind runder unnd kleiner, zarter und linder dann die Ephewen bletlin, kreücht auff der erden gewint alle jar newe wurtzeln, bletter und blůmen, wie die Satyriones und Aron. Die wurtzeln seind knópffechte pillule, langlecht wie Gersten kóτner, gemeinlich iij.oder iiij.neben einander mit zaselen, damit es sich an den grundt hefftet. Gewint ein kleines dünnes kurtzes stengelin, darauff wachsen dotter gåle schóne blŭmlin fast glitzend, wie am Hanenfůþ, und ist diþ blŭmlin in aller foτm anzůsehen, wie ein schónes sternlin. Diþ kraut verwelcket und verschwindt im Meyen mit blůmen und blettern, bleiben also die wurtzeln in grund verboτgen, biþ wider gegen dem Hoτnung.

Von den Namen.

Die Teütschen nennen es Feigblatern Eppich, Feigwartzenkraut, Meienkraut, Schoτbochskraut, Biberhódlin, Rammenhódlin, Pfaffenhódlin. Dioscoτides lib.ij.cap.clxxiij.nent es Chelidonion micron oder minus, unnd sagt es haben es ettliche Triticum agrion genent. Darauþ zůmercken das es nit allwegen Chelidonium geheissen hat, wie es dann auch kein Schólwurtz ist. So es aber je Chelidonium solt heissen, wolt ichs lieber Schwalben kraut nennen. (Schwalben kraut.) Ettliche meinen es sei ein klein [126] Scrophularia. Serapio beschτeibts under dem wóτtlin Meniten capite ccxcvj.

Von den Krafft und Würckung.

Das Lentzen kreütlin mit seinen knópffechten wurtzeln, und gålben blŭmlin, ist hitziger und scharpffer Complexion. Bτent beinahe auff der zungen als Hanenfůþ, würt mehτ auþwendig dann in dem leib genützet.

Eüsserlich.

Das kraut mit seiner wurtzeln in wein gesotten, honig darunder vermischet, gibt ein kóstlichen Gargarismus, reinigt das flüþig haupt, zeücht auþ die zåhen schleim. Solches thůt auch der safft von dem wurtzelen, mit honig zertriben, in die nasen gethon.

Das kraut, wurtzel unnd safft, pulver oder wasser darauþ gebτant, ist alles nutz und erfaren zů den Feigblatern darmit geweschen, ubergelegt, und das pulver darauff geseet, heilet sie wunderbarlich. Andere krafft und vermógen mag ein jeder auþ obgenanten Würckungen selbs warnemen. (Feigblatern.)

Van aambeien Eppe. Kapittel 35.

We willen gelijk dit maartse kruidje voor handen nemen welke Dioscorides Chelidonium minus noemt. Dit kruid doet zich aan het eind van het voorjaar voor aan de vochtige hoogtes, wijntuinen en in ettelijke weiden, schoon groen gekleurd. De blaadjes zijn ronder en kleiner, zachter en weker dan de klimop blaadjes, kruipt op de aarde en gewint alle jaar nieuwe wortels, bladeren en bloemen zoals de orchideeën en Arum. De wortels zijn knoopachtige pillen, langachtig zoals gerstekorrels, gewoonlijk 3 of 4 naast elkaar met vezels waarmee het zich aan de grond hecht. Gewint een klein dun kort stengeltje, daarop groeien dooier gele mooie bloempjes erg glanzend zoals aan hanenvoet en is dit bloempjes in alle vorm aan te zien als een mooie sterretje. Dit kruid verwelkt en verdwijnt in mei met bloemen en bladeren, blijven alzo de wortels in grond verborgen tot weer tegen februari.

Van de namen.

(Ranunculus ficaria) De Duitsers noemen het aambeien eppe, aambeienkruid, meikruid, scheurbuikkruid, beverballetjes, rammenballetjes en priesterballetjes. Dioscorides libro 2 kapittel 173 noemt het Chelidonion micron of minus en zegt ettelijke hebben het Triticum agrion genoemd. Daaruit is te merken dat het niet overal Chelidonium geheten heeft zoals het dan ook geen schelkruid is. Zo het echter Chelidonium zal heten wil ik het liever zwaluwen kruid noemen. Ettelijke menen het is een kleine [126] Scrophularia. Serapio beschrijft het onder het woordje Meniten, kapittel 296.

Van de kracht en werking.

Dat lente kruidje met zijn knoopachtige wortels en gele bloempjes is hete en scherpe samengesteldheid. Brandt bijna op de tong zoals hanenvoet, wordt meer uitwendig dan in het lijf genuttigd.

Uiterlijk.

Dat kruid met zijn wortels in wijn gekookt en honing daaronder vermengt geeft een kostelijk gorgelwater, reinigt dat vloeiende hoofd en trekt uit dat taaie slijm. Zulks doet ook het sap van de wortels met honing gewreven en in de neus gedaan.

Dat kruid, wortel en sap, poeder of water daaruit gebrand is alles nuttig en ervaren tot de aambeien, daarmee gewassen, opgelegd en dat poeder daarop gezet heelt ze wonderbaarlijk. Andere kracht en vermogen mag iedereen uit opgenoemde werkingen zelf waarnemen.

Von Coτiander. Cap. XXXVI.

Die Wantzen zů Latein Cimices genant, stincken nit so ubel als der grŭn Coτiander. Daher diþ kraut ein blinder mócht kennen. Wåchþt in åckern unnd gårten, geht erstmals auff wie der Peterlin oder Kóτffel, würt aber so er auffwachþt je zinnelechter unnd kleiner mit den blettern, würt etwann ein staud Coτiander mehτ dann zwo elen hoch, gewint vil neben zweig, kron und blůmen, wie der Peterlin. (Locus, Forma.) Von farben weiþ und stinckend. Der samen würt gantz rund, und gleich als er hol jnwendig, eins [127] gůten lieblichen geruchs. Welches auch der heimlichen natur mirackel ist, das auþ einem gestanck, gůter geruch folgen soll. Der sam ist der Apotecker himmel bτot. (Miraculum naturæ.)

Von den Namen.

Coτiander nent man auch Coliander. Die alte weiber im Bistumb Metz und Trier, heissen jhn ånis, freilich darumb das sie den rechten ånis nit kennen. Dios.li.iij.ca.lxiiij.nent Coτiandτum Coτion. (Dioscorides.) Welches wóτtlin der wilden Rauten und dem Hyperico auch zůgelegt würt, davon dτoben im Capitel von der Harthaw gemelt ist. Sonts heiþt er auch Coτiannon. Und beim Apul.cap.ciij.heiþt Coτiander Ochion und Boed. (Apuleius.) Der Serapio nent jhn im xxxiiij.cap. Kusboτ, unnd im Averτoe Cusbera. (Serapio. Averrois.) L. Frisius nent in auff sein Hebτaisch unnd Arabisch, Gad, Dyaboτa, Cumboτa und Curbur. (Frisius.)

Von der Krafft und Würckung.

Das grŭn stinckend gifftig Coriander kraut, ist kalter dτuckener complexion, würt nit in den leib gebτaucht. Aber der zeittig wolriechend Coτiander samen, ist warmer natur, mag in bede weg genützet werden.

Innerlich.

Coτiander samen uber nacht im wein oder Eþig gebeiþt, unnd widerumb gedóτret, ist ein edeler samen zům magen, die gifftige dempff nider zůdτucken. Daher mag man ein edel magen pulver auþ Coτiander machen grob oder klein, mit oder on zucker, nach eins jeden gefallen. (Magen dempff. Magen pulver.)

Es sollen auch die Apotecker disen samen unbereit oder ungebeyþt niemands geben, auch nit uberziehen, darmit sie nit gifft für artznei verkauffen. Coτiander bereit mit sŭssem wein gedτuncken, tódtet die würm und erfoτdert die blůmen Menses. (Würm. Weiber zeit.)

Eüsserlich.

Coτiander kraut mit bonen und wicken meel und Rosen óley zerstossen, [128] gibt ein edel pflaster, hitzige schåden und geschwulst zů dempffen, an allen oτten, sonderlich aber an den heimlichen glidern. (Hitzige schåden.)

Coτiander mit Lattich kraut, eier weiþ, und Rosen óley zerquetschet und auffgelegt, leschet dz wild fewτ, dz rotlauffen und die schóne, kŭlet und leschet auch andere hitzige bτesten. (Wild fewτ, Rot schein. Fleisch voτ maden.)

Coτiander samen mit essig gestossen, und das gesaltzen fleisch darmit geriben, vertreibt die schmeiþ mucken, laþt kein maden wachsen, behalt das fleisch lange zeit wolschmeckend.

Unbereiter Coτinander fürnemlich der da grŭn eingenommen würt, macht den menschen doll und voll, Welchem solchs begegnet der trinck von stund an saltzwasser, mag auch darzů nemen gestossen eyer schalen, es vergehet jhm. (Coτiander schaden.)

Van koriander. Kapittel 36.

De wantsen, in Latijn Cimices genoemd, stinken niet zo kwaad als de groene koriander. Vandaar dit kruid een blinde mag herkennen. Groeit in akkers en tuinen, gaat de eerste keer op zoals de peterselie of kervel, wordt echter zo het opgroeit steeds bossiger en kleiner met de bladeren, wordt wat een vaste plant koriander meer dan 140 cm hoog, gewint veel zijtwijgen, kronen en bloemen zoals de peterselie. Van kleur wit en stinkend. De zaden worden gans rond en gelijk alsof het hol is inwendig, een [127] goede lieflijke reuk. Welke ook een heimelijke natuur mirakel is dat uit een stank goede reuk volgen zou. De zaden is de apothekers hemelsbrood.

Van de namen.

(Coriandrum sativum) Koriander noemt men ook Coliander. De oude vrouwen in bisdom Metz en Trier noemen het anijs, vrijwel zeker daarom omdat ze de echte anijs niet kennen. Dioscorides libro 3 kapittel 64 noemt Coriandrum Corion. Welk woordje de wilde ruit en de Hypericum ook toegelegd worden waarvan boven in kapittel van de hertshooi gemeld is. Soms heet het ook Coriannon. En bij Apuleius kapittel 103 heet koriander Ochion en Boed. Serapio noemt het in 34^ste kapittel Kusbor en in Averrois Cusbera. L. Frisius noemt het op zijn Hebreeuws en Arabisch Gad, Dyabora, Cumbora en Curbur.

Van de kracht en werking.

Dat groene stinkende giftig koriander kruid is koude droge samengesteldheid, wordt niet in het lijf gebruikt. Maar het rijpe goed ruikende korianderzaad is warme natuur, mag in beide wegen genuttigd worden.

Innerlijk.

Korianderzaden over nacht in wijn of azijn geweekt en wederom gedroogd is een edel zaad tot de maag de giftige dampen neer te drukken. Vandaar mag men een edel magen poeder uit koriander maken, groot of klein, met of zonder suiker, naar elk zijn welgevallen.

En zullen ook de apothekers deze zaden onbereid of niet geweekt niemand geven, ook niet overtrekken daarmee ze geen gif voor artsenij verkopen. Koriander bereidt en met zoete wijn gedronken doodt de worm en bevordert de bloemen van de menstruatie.

Uiterlijk.

Korianderkruid met bonen en wikkemeel en rozenolie gestoten [128] geeft een edele pleister hete schaden en zwellingen te dempen aan alle oorden, vooral echter aan de heimelijke leden.

Koriander met sla kruid, eiwit en rozenolie gekwetst en opgelegd lest het wild vuur, de rode loop en de mooie, koelt en lest ook andere hete gebreken.

Korianderzaden met azijn gestoten en dat gezouten vlees daarmee gewreven verdrijft de schijtmuggen, laat geen maden groeien en behoudt dat vlees lange tijd goed smakend.

Onbereide koriander en voornamelijk wat er groen ingenomen wordt maakt de mensen dol en vol. Welke zulks overkomt die drinkt van stond af aan zout water, mag ook daartoe nemen gestoten eischalen, het vergaat hem.

Nigella, Schwartz Coτiander. Cap. XXXVII.

Schwartzer Coτiand ist zweierley, zam und wild. Das zam wachþt in Gårten elen hoch. Das kraut ist auch an seinen bletlin zerspalten wie Fumus terτe, oder Daubenkropff, fast grŭner mit der farb. Gewint in d hóhe weiþ liechtblaw fårbig blůmen, rund, einem rådlin gleich, darauþ werden kópfflin oder håffelin, inwendig wie die flachs bollen, mit sechþ sachen underscheiden. (Locus. Forma.) Jn einem jeden sach ist der schwartz samen oτdenlich auff einander gesetzt, anzůsehen wie der zwibelsamen. Das kraut, die wurtzel, der stengel und blůmen haben kein geruch, allein der zeitig samen reücht fast wol. Welches auch ein wunder der natur mag sein. (Miraculum naturæ.)

(2. Sant Katharinen blůmen. Cornutum papaver.) Das wilde geschlecht, wachþt von jm selber ungeplantzt inn den früchten, als Rocken, Weissen, Speltzen und Gersten. Die bletlin oder kraut seind dem voτderigen gantz nit gleich, dann sie seind fast spitzig und zerspalten, schier wie dz Dilkraut, åschenfarb grŭn, etwann zweier spannen hoch, ein eintziger stengel. Die blůmen daran seind dem zamen etwas gleich, doch von farben schóner und bloer. Das kópflin an disen gewåchþ ist oben auffen gespitzt mit vier oder fünff hóτnlin, wie der Agleien kópflin, jn jedem schótlin der sam sonderlich verschlossen. Reücht fast lieblich unnd freündtlich, [129] würt gemeinlich nach der Ernd zeittig.

Das dτitt und schónst Nigella heiþt Nigella Damascena, ist grósser an der substantz, geringer am geruch, lieblicher an der gestalt, würt vom schwartzen samen, der ohn geruch ist, in die lustgårten gepflanzt, das gewechþ hat mir Jóτg Dellinger von Nŭrenberg zůgeschickt. (Nigella Damascena. Jóτg Dellinger.)

Von den Namen.

Den schwartzen zamen Coτiander nennet man Salusandτiam. So spτicht Dioscoτides, lib.iij.cap.lxxxiiij.er heiþ Melanthion, Nigella Campestre, oder Nigrum papaver. Serapio heiþt jn Xanium ca.cccxviij. Ettlich nennen den samen Gith. Averτois nent Nigellam Scaunix. Der dτitt Nigella soll auþ Damasco kommen sein. Jch ward beredt Nigella solt ein Papaver Coτnutum sein, so hab ichs anderst befunden, doch vom selben hernach under den Magsamen.

Von der Krafft und Würckung.

Der zame unnd wilde Coτiander seind warmer Complexion. Zertheilen und treiben auþ, zimlich in den leib genossen, und auþwendig auff gelegt.

Innerlich.

Dise samen gehóτen auch nit grŭn in den leib empfangen, sonder wann sie gantz zeittig unnd dürτ werden, mag man sie auch under das bτot bachen, als den wysen kümmel. (Bτot bachen.)

Nigella samen ettliche tag mit wein gedτuncken treibt dem harn, die Menses, die würm auþ dem leib, und mehτet den Seügammen die milch, raumen die lungen, machen weit umb die bτust, stillen das grimmen. (Harn, wurm, Menses. Milch fürderen, Lung. Gτimmen.)

Dargegen wa man den gedachten samen zů vil und uberflüþig od grŭn einneme, das werden dem menschen schådlich.

Eüsserlich.

Gedachte bede samen auþwendig am leib genützt, haben die krafft als der gemein Coτiander. Dann sie zertheilen knollen unnd geschwulst, heilen Zitterschen und Flechten, und leschen die hitzigen schåden, auffgelegt.

Der gestossen samen mit Rosen eþig auff die stirn gelegt, vertreibt unnd stillet das hauptweh Phτenesim. (Knollen. Zittermåler, Hitz, Hauptwehe. Phrenesis.)

Es ist der wild Nigella samen mit den spitzigen hóτnlin mit dem geruch und krefften dem zamen uberlegen.

Ein rauch von diser Nigella gemacht, vertreibt die schlangen und andere gifftige würm. (Schlangen. Gifftige würm.)

Nigella, zwarte koriander. Kapittel 37.

Zwarte koriander is tweevormig, tam en wild. De tamme groeit in tuinen 70cm hoog. Dat kruid is ook aan zijn blaadjes gespleten zoals Fumus terre of duivenkrop, erg groen met de verf. Gewint in de hoogte wit lichtblauw kleurige bloemen, rond, een radje gelijk, daaruit worden kopjes of potjes, inwendig zoals de vlasbollen met zes zakken onderscheiden. In elke zak is het zwarte zaad ordelijk op elkaar gezet, aan te zien zoals de uienzaden. Dat kruid, de wortel, de stengel en bloemen hebben geen reuk, alleen het rijpe zaad ruikt erg goed. Welke ook een wonder der natuur mag zijn.

Dat wilde geslacht groeit van zichzelf zonder te planten in de vruchten zoals rogge, tarwe, spelt en gerst. Die blaadjes of kruid zijn de voorgaande gans niet gelijk, dan ze zijn erg spits en gespleten, schier zoals dat dille kruid, askleurig groen, wat 34 cm hoog, een enkele stengel. De bloemen daaraan zijn de tamme wat gelijk, doch van kleur mooier en blauwer. Dat kopje aan dit gewas is boven open gespitst met vier of vijf hoorntjes zoals de akeleien kopjes, in elk schotjes het zaad apart besloten. Ruikt erg lieflijk en vriendelijk, [129] wordt gewoonlijk na de oogst rijp.

De derde en schoonste Nigella heet Nigella Damascena, is groter aan de substantie, geringer aan reuk, lieflijke aan de gestalte, wordt van zwarte zaden wat zonder reuk is in de lusttuinen geplant, dat gewas heeft me Jórg Dellinger van Nŭrenburg toegestuurd.

Van de namen.

(Nigella sativum, Nigella arvensis, Nigella damascena) De zwarte tamme koriander noemt men Salusandriam. Zo spreekt Dioscorides, libro 3 kapittel 84 het heet Melanthion, Nigella Campestre of Nigrum papaver. Serapio noemt het Xanium kapittel 318. Ettelijke noemen de zaden Gith. Averrois noemt Nigellam Scaunix. De derde Nigella zou uit Damascus gekomen zijn. Ik werd besproken Nigella zou een Papaver Cornutum zijn, zo heb ik het anders bevonden, doch van dezelfde hierna onder de papaverzaden.

Van de kracht en werking.

De tamme en wilde koriander zijn warme samengesteldheid Verdelen en drijven uit, matig in het lijf genoten en uitwendig opgelegd.

Innerlijk.

Deze zaden behoren ook niet groen in het lijf ontvangen, vooral wanneer ze gans rijp en droog worden mag men ze ook onder dat brood bakken zoals de weiden kummel.

Nigella zaden ettelijke dag met wijn gedronken drijft de plas, de menstruatie, de wormen uit het lijf en vermeerderen bij de zuigborsten de melk, ruimen de longen, maken wijdt om de borst en stillen dat grommen.

Daartegen waar men de gedachten zaden te veel en overvloedig of groen inneemt dat wordt de mensen schadelijk.

Uiterlijk.

Gedachte beide zaden uitwendig aan lijf genuttigd hebben die kracht zoals de gewone koriander. Dan ze verdelen knollen en zwellingen, helen plekken en huiduitslag en lessen de hete schaden, opgelegd.

De gestoten zaden met rozenazijn op de hersens gelegd verdrijft en stilt de hoofdpijn Frenesie.

En is het wilde Nigella zaad met de spitse hoorntjes met de reuk en krachten de tamme overtreffend.

Een rook van deze Nigella gemaakt verdrijft de slangen en andere giftige worm.

Von Klapper Rosen. Cap. XXXVIII.

Klapper Rosen wachsen auch beinahe in allen früchten. Vom Meien biþ in den Herbst ist dise blům zůfinden. Deren geschlecht ist (H) [130] zweierlei groþ und klein. Die groþ unnd gemein Klapper Rosa, ist nichts anders dann ein wild Magsamen geschlecht. Dann es gibt ein gåle farbe, safft oder milch. Unnd gewint kraut dem gemeinen Magsamen fast gleich, doch kleiner und schmåler. Die bletter tieffer zerspalten wie Wegwart. Die oberste bletter am stengel fast kleiner und zerkerfft wie ein kleine såg. Der stengel, kraut und neben åst seind gantz harecht, wie der gemein Meüþoτ Pilosella. (Koτnroþ.) Der knopff am stengel ist mit zweien grŭnen harechten heütlin beschlossen, wie aller Magsamen ist. So bald die Rosa herfür will, fallen die zwei grŭne harechte bletlin von einander, und dτingt also die schóne ritz rote Rosa herfür, welche zů zeiten ich gefüllt funden hab. (Gefüllt Klapper rosen.) Die bletter an der Rosen fallen bald ab, als dann sicht man dz klein Magsamen kópflin rings umbher mit schwartzen har geziert, welches auch hinfelt. Jm zeittigen kópflin (welches oben under schiedlich offen würt) findt man samen dem gemeinen Magsamen gleich, doch ein wenig bτauner und fast kleiner. Die wurtzel an dem kraut etwann fingers dick, zů zeitten ist sie gål, etwann weiþ, gibt auch wann sie jung ist gålfarbe milch, auff der zungen fast bitter.

(2. Papaver Erraticum.) Die klein Klapper roþ ist vast wie die erstgemelte, auch ein Magsamen geschlecht, aber aller ding, mit stengel, wurtzel, kraut, blůmen, und kópflin, fast kleiner, zinnelecht mit den bletlin. Hat auch nit mehτ dann vier bletlin, an einer jeden blůmen, die auch fast klein ist. Das kópflin würt lenger dann der ersten, und blŭet allwegen im anfang des Meiens. Daraffter findt man das róþlin selten. Jr wonung ist in Rocken und Weyssen feldern, od gersten.

(3.) Das dτitt und kleinst Klapper Róþlin mit dem Fenchelkraut und golt roten Róþlin und stachelechten kólblin, ist hernach beschτiben cap.xl.dises bůchs.

Von den Namen.

Die gemein groþ Klapper roþ, nent man auch Koτnrosen. Jm Bistumb Speier und Woτmser gaw, nent man sie auch Gτind magen, zů Latin Argemone Diosc.lib.ij. Theo.lib.ix.plant. (Argemone.) [131]

Das klein Klapper Róþlin mit den iiij.fast zerspalten bletlin und langen kópflin, welches ich allein im Lentzen in der frucht gefunden, und sonst nit, halt ich für Dios. Erτaticum Papaver, wiewol die groþ auch wol mit dem namen genent mag werden. (Erraticum papaver.) Uτsach, das Dioscoτides bezeügt, man finde Erτaticum papaver in Lentzen in den Gersten feldern, und hab ein kópflin lenger dann Argemone (also liþ ich) und nit Anemone. Welches mit d kleinen, und nit der grossen zůstimmet, welche man den gantzen summer findt, wie dτoben gemelt ist.

Das dτitt mit den Fenchelblettern würt hernach im xl.capitel getaufft.

Von der Krafft und Würckung.

Complexion und eigenschafft beder Klapper Rosen seind zůr kŭlung geartet. Stillen den schmertzen und bτingen den schlaff. Das gebτant wasser und auch der samen, mógen bede zimlich im leib und aussen gebτaucht werden. (Schmertzen. Schlaaff.)

Innerlich.

Funff oder sechþ kólblin mit jhrem samen inn wein gesotten uber das halb theil, und getruncken, macht zimlich wol schlaffen. Tŭcher darinn genetzt und umb das haupt also gebunden, bτingt den schlaff dester krefftiger. (Schlaff bτingen.)

Der zerstossen samen mit honig gessen, erweycht den harten bauch. (Harten bauch.)

Gebτant wasser auþ den Klapper rosen, kŭlet alle Jnnerliche hitz, mag on soτg in den hitzigen febern gedτuncken werden. Dann solche wasser erkŭlen die Leber, leschen dit hitz im halþ, vertreiben die bτeüne, gedτuncken und darmit gegurgelt. (Hitz, Leber, Halþ, Bτeüne.)

Eüsserlich.

Koτn rosen wasser lescht das wild fewτ, das rotlauffen und schóne, darüber geschlagen. Das wasser mit hånffe werck uber die Leber geschlagen, stillet den blůtfluþ der nasen. (Wild fewτ, Rot schein, Blůtfluþ der nasen.)

Das wasser heilet die bτeüne, das essen oder die feüle im mund. Deþgleichen die verseerung an heimlichen enden, darmit geweschen. Legt auch nider die geschwulst der selben. An die schlåff gestrichen, unnd umb die stirn gebunden, stillet das wŭten der schelligen menschen, legt dat grausaw stechen der augen von hitz entstanden, mit hånff werck darüber geschlagen. (Bτeüne, Essen, Feüle, Verseerung.)

Der safft von disem Rosen mit schwebel unnd Salpeter vermischt, heilet den grind, seübert und dilgt auþ alle flecken.

Jn summa diser rosen krafft und vermógen seind nit gnůgsam zů pτeisen. (Gτind, Flecken.)

Van klaprozen. Kapittel 38.

Klaprozen groeien ook bijna in alle vruchten. Van mei tot in de herfst is deze bloem te vinden. Diens geslachten is [130] tweevormig, groot en klein. De grote en gewone klaproos is niets anders dan een wild papaver geslacht. Dan het geeft een gele verf, sap of melk. En gewint kruid de gewone papaver erg gelijk, doch kleiner en smaller. De bladeren dieper gespleten dan cichorei. De bovenste bladeren aan de stengel vast kleiner en gekerfd zoals een kleine zaag. De stengel, kruid en zijtwijgen zijn gans behaard zoals de gewone muizenoor, Pilosella. De knop aan de stengel is met twee groene harige hoofdjes besloten zoals het bij alle papavers is. Zo gauw de Rosa ervoor wil vallen die twee groene harige blaadjes van elkaar en dringt alzo die mooie helder rode roos naar voor welk ik sommige tijd gevuld gevonden heb. De bladeren aan de rozen vallen gauw af en dan ziet men de kleine papaver kopjes ringsom met zwart haar versierd welke ook wegvalt. In rijpe kopjes (welke boven onderscheiden geopend worden) vindt men zaden de gewone papaverzaden gelijk, doch een weinig bruiner en vast kleiner. De wortel aan het kruid wat vingers dik, sommige tijden is ze geel, wat wit, geeft ook wanneer ze jong is geel gekleurde melk, op de tong erg bitter.

De kleine klapperroos is vast zoals de eerst gemelde, ook een papaver geslacht, maar met alle ding, met stengel, wortel, kruid, bloemen en kopjes, vast kleiner, gedrongen met de blaadjes. Heeft ook niet meer dan vier blaadjes aan elke bloem die ook erg klein is. Dat kopje wordt langer dan de eerste en bloeit overal in aanvang van de mei. Daarna vindt men dar roosje zelden. Zijn woning is in rogge en tarwe velden of gerst.

De derde en kleinste klapperroosje met de venkelkruid en goudrode roosjes en stekelige kolfjes is hierna beschreven kapittel 40 van dit boek.

Van de namen.

(Papaver nudicaule, Papaver rhoes) De gewone grote klapperroos noemt men ook korenrozen. In bisdom Speier en Wormser gaw noemt men ze ook schurft papaver, in Latijn Argemone Dioscorides libro 2. Theophrastus libro 9 plant. [131]

Dat kleine klapperroosje met de 4 erg gespleten blaadjes en lange kopjes welke ik alleen in lente in de vrucht gevonden heb en anders niet houd ik voor Dioscorides Erraticum papaver, hoewel de grote ook wel met die namen genoemd mag worden. Oorzaak, dat Dioscorides betuigt, men vindt Erraticum papaver in de lente in de gerst velden en heeft een kopje langer dan Argemone (alzo lees ik) en niet Anemone. Welke met de kleine en niet de grote toestemt welke men de ganse zomer vindt zoals boven gemeld is.

De derde met de venkelbladeren wordt hierna in 40^ste kapittel gedoopt.

Van de kracht en werking.

Samengesteldheid en eigenschap beide klaprozen zijn tot koeling geaard. Stillen de smarten en brengen de slaap. Dat gebrande water en ook de zaden mogen beide matig in lijf en buiten gebruikt worden.

Innerlijk.

Vijf of zes kopjes met hun zaden in wijn gekookt over dat derde deel ingekookt en gedronken maakt matig goed slapen. Doeken daarin genat en om dat hoofd alzo gebonden brengt de slaap des te krachtiger.

De gestoten zaden met honing gegeten weekt de harde buik.

Gebrand water uit de klaprozen verkoelt alle innerlijke hitte, mag zonder zorg in de hete koortsen gedronken worden. Dan zulk water verkoelt de lever, lest de hitte in hals en verdrijven de kaakziekte, gedronken en daarmee gegorgeld.

Uiterlijk.

Korenrozen water lest het wild vuur, de rode loop en mooie, daarboven geslagen. Dat water met hennep werk over de lever geslagen stilt de bloedvloed van de neus.

Dat water heelt de kaakziekte, dat eten of de vuilheid in de mond. Desgelijks de bezering aan heimelijke einden, daarmee gewassen. Legt ook neer de zwellingen ervan. Aan de slaap gestreken en om de hersens gebonden stilt dat woeden van de waanzinnige mensen, legt dat gruwzaam van de ogen van hitte ontstaan met hennep werk daarboven geslagen.

De sappen van deze rozen met zwavel en salpeter vermengt heelt de schurft, zuivert en delgt uit alle vlekken.

In summa, deze rozen kracht en vermogen zijn niet genoegzaam te prijzen.

Von den andern Magsamen. Cap. XXXIX.

Ich ben mit den wilden Magsamen und jren namen umbgangen, das ich beinahe dτüber entschlieffe, also roch mir dz wild Opium von der Klapper rosen in die nasen, biþ mich ongeverlich das hitzig Eufoτbium, darmit ich auch umbgehn můst, widerumb ermundert. (Oelsamen) Auff das gedacht ich gleich den zamen Magsamen auþ meinem garten für mich zůnemen, und (H ij) [132] abzůhawen die milch und safft darvon zůversůchen. Welches werck ob Gott will, kein blůtvergiessen wie der Tarquinius vermeinet, bedeuten soll, sonder zů erlernung der wachsenden ding underscheidt, und wolfart gemeines nutz. (Plinius lib.18.cap.7.) Derhalben hab ich aller handt Magsamen in der besten blŭet für mich genommen, ein jeden mit angehenckten zedelen gezeichet, unnd nach der zeitigung widerumb besichtiget. Also fand ich auf fünfferlei art in der blůmen unnd samen, welche alle fünff mit kraut, stengel, wurtzel unnd milch einander fast gleich sahen. (Fünfferlei Magsamen.) Dz kraut an in allen ist harecht, rauch, auch zerkerfft, zimlich bτeit, mit der gestalt wie der krauþ Lattich, doch eschenfarb grŭn. Die stengel wurden fingers dick, rund harecht. Die wurtzel schlecht, eintzig und weiþ. Dτůgen alle sampt schóne grosse blůmen, wie die Klapper rosen. Die knópff ehe sie auffgiengen waren wie gantze Mandel anzůsehen. Die kraut bletter am stengel fallen ab, ehe d Magsamen zeitig würt, welches andern früchten nit geschicht. (Forma. Gemeiner ólmagen.)

Der ein Magsamen dτůg blůmen die waren oben auffen weiþ, mit bτaunen flecken gegen dem kópflin. Da der Magsamen zeittig ward, stunden die kópff offen. Der samen so darinn ist felt selber auþ, und ist grofarb wie der Bülsen samen. Diser Magsam ist der aller gemeinst.

Der ander Magsamen blŭet gantz schnee weiþ durch auþ, die kópff waren etwas lenger dann am gemeinen, der samen würt gantz schneeweiþ. (Weisser magsamen.)

Der dτitt drůg auch weiþ blůmen mit gantzen roten flecken gegen dem kópflin. Der sam in disen würt bleych gål. (Gåler Magsamen.)

Der vierd trůg gantz ritz rote blůmen. Der samen ward gantz bτaunschwartz. (Roter Magsamen.)

Der fünfft gewan bτaun leibfarbe blůmen, unnd gantze bτaune flecken gegen dem kopff, der samen würt auch schwartz. (Schwartzer Magsamen.)

Noch blŭeten zween Magsamen, der ein mit gantz weissen, der ander mit roten blůmen. Welche rosen oder blůmen oben auffen gantz zinnelecht zerschnitten und zerspalten. Die samen waren weiþ. Der ander mit d roten rosen bτaun. Dise magsamen alle, haben zů geschlossene håupter, auþgenommen der gemein mit dem groen samen, der selbig gehet oben an dem sternlin rings umb selber auff, wie die Klapper rosen kópflin. [133]

Als ich mich der Magsamen underzoge, zoge ich ongeverd durchs Woτmser gaw, kam gehn Zeilen auff (Tempus.) der Pfrimmen, da ersahe ich im koτn feld umb Johannis Baptiste ein schóne Goltgåle rosen, auff runden rauhem oder harechten stengel, unnd da ich weitter umb mich sahe, fand ich der selben uberflüþig, ettlichs mit blůmen, ettlichs mit langen schotten etwas gebogen, beinahe dem Foeno greco gleich, doch vil lenger, der samen so zeittig war, vergleicht sich fast dem gemeinen Magsamen, die bletter aber waren rauch, eschenfarb grŭn, tieff zekerfft, beinahe wie dz kraut an der Cardobenedicten, oder als der Odermeng, Da gedacht ich obs villeicht das Papaver coτnutum Dioc.were, (Papaver cornutum.) hŭb also das gewechþ gegen der geschτifft Diosco.da erfand sichs eben mit einander, nit lang darnach schτeib mir Herτ Jóτg Dellinger von Nŭrenberg, wie das in Engelland solcher papaver lange schotten trŭge einer elen hoch, und mehτ, und das etliche rote, ettliche leibfarbe rosen bτingen. (Jóτg Dellinger.)

Von den Namen.

Allen Magsamen nent man auch Mågle und Món, und in Westerwald ólsamen. Zů Latein Papaver hoτtense oder Sativum. Jn Dioscoτide lib.iiij.cap.lxiij.heiþt er μήηςωγ ήμεςξ unnd ettlich, spτicht Dioscoτides, nennen jn auch Chamesycen, Papaver, Rhoeada, Oxytonen, Nanti. Hie sicht man abermal das man beinahe allen Magsamen bei den alten Rhoeada fluidum und Oxygonon hat geheissen. Dioc.gibt dem Magsamen den namen auch Chamescyen. Und gleicht darfür im lx.cap.des vierden bůchs nent er dz kraut Astragalon auch Chamesycen. Jtem im clxiiij. (H iij) [134] cap.lib.iiij.nent er das Spumeum papaver wider Chamesycen, das seind schon iij. Erdtfeigen, oder Terτestres ficus.

Andere namen so man dem Magsamen auch zůlegt, gebŭren dem Coτnuto papavere, welchen Diosco.lib.iiij.cap.lxiiij.auch Ceratitin, Coτnicularium, Fabulum Marinum, Simaca unnd Paralium nennet. Andere nennen Memitham. Serapio spτicht, er heiþ Alnucharam cap.cccxlvj. Apuleius aber cap.liij.gibt jm vil mehτ namen, die selben laþ ich bleiben. (Serapio. Apuleius.)

Von der Krafft und Würckung.

Aller Magsamen krafft und würckung ist zůr kŭlung bereit. Der weiþ Magsamen würt am ersten gerhŭmet, darnach der rot, zům dτitten der gemein. Stillen alle sampt schmertzen, bτingen den schlaff, jnwendig und auþwendig des leibs genommen. Der gehóτnt Magsamen aber ist dτuckener und warmer eigenschafft. (Schmertzen stillen, Schlaff.)

Innerlich.

Der weiþ Magsamen mag ins bτot gebachen werden, wie der wisen kümmel, ist auch in aller kost lieblich, mag on schaden genützt werden. (Brot bachen.)

Jst nutz allen denen so den schwindel haben, und ist ein experiment. Er bτingt růwe, macht schlaffen nach eins jeden gefallen genützt, er sei jung oder alt. Den jungen kindern mag man disen samen in bτei oder milch eingeben, wann die unrŭwig seind und nit schlaffen mógen. (Schwindel. Rŭwe, Kinder onrŭw.)

Der safft Opium genant ist in obgemelter würckung krefftiger und behender, aber meins bedunckens in den leib zů bτauchen schådlicher. (Opium.)

Schwartzer Magsamen, unnd der safft darvon gemacht, für sich selbs oder mit wein getruncken, verhindert und stillet die flüþ, so vom haupt auff die Lungen fallen, miltert den scharpffen hůsten, stopffet also genommen allerhand blůtflüþ, bauch flüþ, und andere genge der weiber. Jn summa ein Narcoticum jnnen und aussen zů bτauchen. (Hauptflüþ. Scharpffer hüsten. Blůtflüþ. Bauchflüþ. Narcoticum.)

Dioscorides schτeibt vom gehóτnten Magsamen, und spτicht die wurtzel gesotten in wasser uber das halb und gedτuncken, soll das hüfftwee stillen, den lebersüchtigen, deþgleichen denen so swårlich harnen wol bekommen.

Der samen zerstossen und mit Medt oder honig wasser gedτuncken, soll den bauch reinigen. (Hufftwee, Lebersucht, Schwerlich harnen. Bauch reinigen.)

Eüsserlich.

Ein jeder Magsamen zam oder wild, des gleichen das kraut oder auþ gedτuckt safft und gebτant wasser davon, ist alles nutz und gůt den unrŭwigen unsinnigen menschen, die nit schlaffen kónnen, pflaster weiþ uber die stirn und schlåffe gelegt. (Onsinnigkeit.)

Ein zåpflin in Magsamen kraut safft genetzt, und in die nasen gethan, bτingt dem schlaff fürderlich. Jn die schame der frawen gethan, stillet dem fluþ, legt den schmertzen und bτinget růwe. Ein wasser auþ den kópffen gesotten, hat gleiche würckung, leschet auch (also genützt oder ubergelegt) das wild fewτ. In die oτen mit Mandel óli empfangen, stillet den schmertzen und sausen der selbe. Wasser von Magsamen kraut, blůmen und kópffen gebτant ist obgeschτibener würckung. (Schlaff. Ruge Fluþ. Wild fewτ, Oτen sausen.) [135]

Den safft von Magsamen machen ettlich also. Sie nemen die grŭnen safftige Magsamen kópff mit kraut und blůmen, stossens mit einander, dτucken das mit pτessen, unnd lassen den auþgedτuckten safft in der sonnen gestehen und hart werden. (Opium.) Andere empfahen allein die milch darvon, und lassens gleicher gestalt dτucken werden in der heissen Sonnen. Gemelten safft nennen die Apotecker Opium.

Das kraut vom gehóτnten Magsamen zerstossen mit óli, und dem vihe uber die augen geschwår gelegt, reinigt die wunden, macht (also gebτaucht) klare augen, doch soll mans zimlich bτauchen, das es nit zů vil etze. (Augen geschwår. Vihe artznei.)

Van de andere papaverzaden. Kapittel 39.

Ik ben met de wilde papaverzaden en hun namen om gegaan zodat ik bijna daarop insliep alzo raakte me dat wilde opium van de klaprozen in de neus tot me ongeveer dat hete Euphorbium, waarmee ik ook omgaan moet, wederom opmonterde. Op dat gedacht ik gelijk de tamme papaverzaden uit mijn tuin voor me te nemen en [132] af te hauwen en de melk en sappen daarvan te onderzoeken. Welk werk als God het wil geen bloedvergieten, zoals Tarquinius meent, beteken zal, maar om te leren het onderscheid van groeiende dingen en welvaart van algemene nut. Daarom heb ik allerhande papaverzaden in de beste bloei voor me genomen en elk met aanhangende vezels getekend en na de rijping wederom bezien. Alzo vond ik een vijfvormige aard in de bloemen en zaden welke alle vijf met kruid, stengel, wortel en melk elkaar erg gelijk zagen. Dat kruid aan hen allen is behaard, ruig en ook gekerfd, matig breed met de gestalte zoals de gekrulde sla, doch askleurig groen. De stengels worden vingers dik, rond en behaard. De wortel recht, enkel en wit. Droegen alle samen mooie grote bloemen zoals de klaprozen. De knoppen eer ze opengingen waren zoals ganse amandelen aan te zien. Dat gekrulde bladeren aan stengel vallen af eer de papaverzaden rijp worden wat andere vruchten niet geschiedt.

De ene papaverzaden droeg bloemen die waren boven op wit met bruine vlekken tegen de kopjes. Daar de papaverzaden rijp werd stonde de kopjes open. Het zaad zo daarin is valt er vanzelf uit en is grauw gekleurd zoals het bilzen zaad. Deze papaver is de allergewoonste.

De andere papaverzaden bloeide gans sneeuwwit door en door, de kopjes waren wat langer dan aan algemene, de zaden worden gans sneeuwwit.

De derde droeg ook witte bloemen met ganse rode vlekken tegen de kopjes. De zaden in deze wordt bleekgeel.

De vierde droeg gans rozerode bloemen. De zaden werden gans bruinzwart.

De vijfde won bruin vleeskleurige bloemen en ganse bruine vlekken tegen de kop, de zaden worden ook zwart.

Noch bloeiden twee papaverzaden, de ene met gans witte, de andere met rode bloemen. Welke rozen of bloemen bovenop gans gedrongen gesneden en gespleten. De zaden waren wit. De andere met de rode rozen bruin. Deze papaverzaden allen hebben toegesloten hoofdjes, uitgezonderd de gewone met de groene zaden, diezelfde gaat boven aan het sterretje ringsom zelf open zoals de klaprozen kopjes. [133]

Toen ik de papaver zaden onderzocht trok ik ongeveer door Wormser gaw en kwam te gaan bij Zeilen op de bremmen en daar zag ik in een korenveld rond Johannes de Doper een mooie goudgele roos op ronde ruwe of harige stengel en toen ik verder om me zag vond ik dezelfde overvloedig, ettelijke met bloemen, ettelijke met lange schotten wat gebogen en bijna de fenegriek gelijk, doch veel langer, de zaden zo het rijp was vergelijkt zich vast de gewone papaver zaden, de bladeren echter waren ruig, askleurig groen, diep gekerfd, bijna zoals dat kruid aan de Carduus benedictus of als de Agrimonia. Daar bedacht ik of het mogelijk dat Papaver cornutum Dioscorides was, hield alzo dat gewas tegen de schriften van Dioscorides en daar vond ik ze even met elkaar, niet lang daarna schreef me heer Jórg Dellinger van Nŭrenberg hoe dat in Engeland zulke papaver lange schotten droegen van een 70 cm hoog en meer en dat ettelijke rode, ettelijke vleeskleurige rozen brengen.

Van de namen.

(Papaver somniferum, Glaucium flavum) Alle Magzaden noemt men ook Mågle en Món en in Westerwald ólsamen. In Latijn Papaver hortense of Sativum. In Dioscorides libro 4 kapittel 64 heet het μήηςωγ ήμεςξ en ettelijke, spreekt Dioscorides, noemen het ook Chamesycen, Papaver, Rhoeada, Oxytonen en Nanti. Hier ziet men weer dat men bijna alle papaverzaden bij de ouden Rhoeada fluidum en Oxygonon heeft genoemd. Dioscorides geeft de papaverzaden de namen ook Chamescyen. En gelijk daarvoor in 60^ste kapittel van het vierde boek noemt hij dat kruid Astragalon ook Chamesycen. Item in 164^ste [134] kapittel libro 4 noemt hij dat Spumeum papaver weer Chamesycen, dat zijn er al 3 aardvijgen of Terrestres ficus.

Andere namen zo men de papaverzaden ook toelegt behoren de Cornuto papaver welke Dioscorides libro 4 kapittel 64 ook Ceratitin, Cornicularium, Fabulum Marinum, Simaca en Paralium noemt. Andere noemen Memitham. Serapio spreekt het heet Alnucharam, kapittel 346. Apuleius echter kapittel 53 geeft het veel meer namen, datzelfde laat ik blijven.

Van de kracht en werking.

Alle papaverzaden kracht en werking is tot koeling bereid. De witte papaverzaden worden als eerste geroemd, daarna de rode en als derde de gewone. Stillen alle samen smarten, brengen de slaap, inwendig en uitwendig het lijf genomen. De gehoornde papaverzaden echter is droger en warmere eigenschap.

Innerlijk.

De witte papaverzaden mogen in brood gebakken worden zoals de weiden kummel, is ook in alle kost lieflijk en mag zonder schaden genuttigd worden.

Is nuttig al diegenen zo de duizeligheid hebben en is een experiment. Het brengt rust, maakt slapen, naar elk zijn welgevallen genuttigd, hij is jong of oud. De jonge kinderen mag men deze zaden in brei of melk ingeven als die onrustig zijn en niet slapen mogen.

Het sap opium genoemd is in opgenoemde werking krachtiger en behendiger, echter zoals ik denk in het lijf te gebruiken schadelijker.

Zwarte papaverzaden en het sap daarvan gemaakt, op zichzelf of met wijn gedronken, verhindert en stilt de vloed die zo van hoofd op de longen vallen, milt de scherpe hoest, stopt alzo genomen allerhande bloedvloed, buikvloed en andere gangen van de vrouwen. In summa, een narcoticum van binnen en buiten te gebruiken.

Dioscorides schrijft van gehoornde papaverzaden en spreekt de wortel gekookt in water over dat derde deel ingekookt en gedronken zou de voetenpijn stillen, de leverzieken, desgelijks diegenen zo zwaar plassen goed bekomen.

De zaden gestoten en met mede of honingwater gedronken zou de buik reinigen.

Uiterlijk.

Elke papaverzaad, tam of wild, desgelijks dat kruid of uitgedrukt sap en gebrande water daarvan is alles nuttig en goed den onrustige onzinnige mensen die niet slapen kunnen, pleistervormig over de hersens en slaap gelegd.

Een zetpil in papaverkruid sappen genat en in de neus gedaan brengt de slaap bevorderlijk. In de schaam van de vrouwen gedaan stilt de vloed, legt de smarten en brengt rust. Een water uit de koppen gekookt heeft gelijke werking, lest ook (alzo genuttigd of opgelegd) het wild vuur. In de oren met amandelolie ontvangen stilt den smarten en suizen ervan. Water van papaver kruid, bloemen en koppen gebrand is opgeschreven werking. [135]

Het sap van papaver maken ettelijke alzo; Ze nemen de groene sappige papaver koppen met kruid en bloemen, stoten het met elkaar, drogen dat met pressen en laten het uitgedrukte sap in de zon staan en hard worden. Andere ontvangen alleen de melk daarvan en laten het in gelijke gestalte droog worden in de hete zon. Gemelde sappen noemen de apothekers opium.

Dat kruid van gehoornde papaverzaden gestoten met olie en het vee over de oogzweer gelegd reinigt de wonden, maakt (alzo gebruikt) heldere ogen, toch zal men het matig gebruiken dat het niet te veel weg eet.

Von Mårgen Rószlin. Raden, Widerstoþ und Glidweych. Cap. XL.

Mårgenróþlin seind zwei zamer geschlecht, eins mit roten, das ander mit schneeweissen róþlin. Das kraut an jn beide ist Eschenfarb grŭn, dick, lind, unnd wollecht, wie Wullkraut aber vil zårter, die bletter seind (1.2. Mårgenróþlin.) (H iiij) [136] bτeit wie ein zung foτmiert. Der stengel mit seinen neben åsten, ist gleychecht, harecht oder wollecht. Auþ einer jeden blůmen, wann sie vergangen ist würt ein Magsamen kópflin, oben auffen spitzig wie ein kleine Eychel, darinn ist eschenfarber samen, wie der Bülsensamen, das man ein samen voτ dem andern kaum kennen mag.

(3.4. Lidweich.) Jn den hecken und neben ettlichen zeünen findt man noch zwei geschlecht der blůmen, der voτgemelten Mårgenróþlin fast gleich doch mit stengel und blettern schmåler vnud grŭner an der farb. Die blŭen zům theil gantz weiþ, zum theil schón pτesilgen rot. Gewinnen nach der blŭet auch kópflin, und grawen samen wie Mårgenróþlin.

(5. Daubenkropff.) Sonst findt man noch ein geschlecht in den wålden, auff ettlichen åckern auch an ettlichen mauren wachsen, des bletter unnd kraut seind spitziger, zårter, grŭner unnd fast linder, oder (am angriff) feister, mit vilen gleychen, wie die zwei wilden geschlecht. Dτagen weissen blůmen, die kriechen auþ einem holen blóþlin oder såcklin herauþ. So die vergehen, findt man runde håselin jedes einer Erbþen groþ, mit grawem samen in den zarten holen såcklin verboτgen. Der sam dises und der andern alle wild und zam. Deþgleichen die wurtzel diser aller seind weiþ gemeinlich eins kleinen fingers dick, schlecht mit etlichen fåseln.

(6. Gτoþ Raden.) Das sechþt geschlecht diser Rosen oder blůmen seind die grossen Raden, die in der frucht wachsen. Des bletter seind fast spitzig wie knoblach kraut, doch kürtzer, harecht wie de gål Meüþoτ, eschenfarb grŭn, zůr schwårtze geneigt. Die blům ist schón bτaunrot, darauþ würt ein Magsamen kópflin voll schwartzem samen oder Raden. Diþ kópflin gewint in der ersten, ehe die blům herfür geht vier oder fünff grŭner spitzen, ist gemeinlich diþ gewåchþ ein eintziger schlechter stengel, mit neben esten und gleychen wie die óbersten.

(7. Feld Anemone. ) Noch wachþt in Weyssen und Speltzen feldern ein schóns kreütlin, mit eintzigen stengel spannen hoch. Die bletter daran vergleichen sich aller ding dem schwartzen Coτiander, od dem kleinen Geranion. Gewint im anfang des Bτachmonats schóne kleine mengfarbe rote róþlin, mit vier bletlin an jeder blůmen, aller ding seind dise Róþlin den kleinen Klapper róþlin gleich, ettlich tragen auch weissen róþlin. Nach der blŭet werden kólblin darauþ, stachelecht wie Igel, dz ist der sam, je ein såmlin am andern gedτungen, aber ein jedes såmlin für sich selbst ist wie der Binetsch samen stachelecht.

Im jar xxxix.ist mir zůsehen woτden ein schón gewåchþ, des blettlin wa [137] ren schón grŭn aller ding zerspalten, anzůsehen wie das gemein Chamillen kraut, oder wie der Krotten dillen Cotula genant. Der rund stengel war mit solchen bletlin besetzt biþ oben auþ, dτůg schóne Zinober rote rosen, etwas zů golt farb geneigt, in der gestalt und foτm der Klapper rosen gantz gleich, die wurtzel war schlecht, glatt, eins fingers dick, der stengel hat seine gewerblin wie Lidweich, ward ongeferd in einem garten funden, hab jr seit her keine gesehen.

Von den Namen.

Die zwo zamen nent man Mårgenróþlin. Rosa Mariana, der hochgelehτt Conradus Geþnerus will Mårgenróþlin sei die blům, so man Jovis floτem nennet, Ein andτer will es sei Thτiallis unnd Lychnitis, das laþ ich bleiben, von Jovis flore liþ Ruel.lib.ij.cap.cxxxv. Diosanthos. (Conradus Gesnerus.)

Die anderen zwei wilden Mårgenróþlin nennen ettlich Lydweich, darumb das es gleychet ist, und die wundartzet zů den spannadern und gleychen bτauchen. (Lydweich.) Ettliche wolten mich bereden die zwo wilden blůmen solten Behen sein. Davon Avicenna lib.ij.cap.lxxxxj.und Serapio schτeibt im cap.ccxiij. Zů Weissenburg hab ich sie Widerstoþ hóτen nennen. Es vermeinen etlich es sie Ocimoides, ich hab die Bτaunwurtz für Ocimoides gehalten.

Die fünfft blům mit den kleinen secklin und runden kópflin darinn verboτgen, nent man auch Lydweych unnd soll das recht Glyd oder Lydweich sein. Ettlich nennen es Daubenkropff umb des holen seckels willen, zů Coblentz heiþts Splyspettel. Dise blůmen unnd Lydweich wolt ich gern Polygonaton deüten, Dios.lib.iiij.cap.vj. (Polygonaton.) Doch wóllen andere es sei Polemonium Dioscoτ.lib.iiij.cap.ix. Wann diþ gewåchþ bletter dτŭge, der Rautten etwas ånlich, lieþ ich mirs wol gefallen, ists Polemonium [138] so heiþts auch Philetårion, das ettlich der vilfaltigen tugent halben Chiliodynamin nennen, das die Officine jetzunder Been album und Rubτum nennen.

Die sechþt koτnroþ nent man groþ Raden, vil wóllen es sei ein Melanthion und Nigella, oder Pseudomelanthion und Githago, aber unbillich. (Raden.) Dann Nigella ist ein riechender same wie in seim oτt gemelt ist. Es würt aber nit Lolium sein.

Das kleinst Klapper róþlin mit dem Jgels kópflin, hat mir keiner noch zůr zeit kónnen Deütschen, ich habs für ein acker oder feld Anemone, die Plinius Aculeatum nennet. Hieher gehóτt auch das wasser Epff mit den gålen róþlin ist dτoben im Hanenfŭþ beschriben. (Aculeata.)

Die letst Rosa so ongeverd im garten funden ward, halt ich eigentlich für ein Anemone Diosc.lib.ij.cap.clxxvij.beschτiben. Welche blům sonst vil namen hat, als Papaver nigrum, Meconion, Papaverculum, Oτcitunica, Agrestis Cnicus, Atractylis, Chuffit. Andere nennen sie auch Tragocerota, Sosparinen, Barbilen, und Berilion, gemelte namen werden zům theil auch andern gewåchsen zůgelegt. (Anemone.)

Von der Krafft und Würckung.

So milt und sŭþ alle Magsamen, so ungeschmackt scharpff und bitter seind die samen der Mårgen róþlin, fürnemlich der zamen so inn gårten gezielet werden, mógen fruchtbarlicher ausserhalb dann inwendig genützt werden.

Innerlich.

Der samen in wein gesotten unnd getruncken, bτingt und fürdert den seügerin widerumbd die verloτne milch. So man Fenchel samen darzů nimpt, ist die artznei desto krefftiger. (Verloτne milch. )

Eüsserlich.

Der safft auþ den wurtzeln gedτuckt, ist hitzig und scharpff, wann der selbig in die nasen empfangen würt, macht er niesen, reinigt das hirn als andere caput purgia. (Hirn reinigen.)

Ein pessarium oder zåpflin im safft genetzet und in leib gethon, erholet die verlegene Menses wider. (Menses.)

Die samen zerstossen, oder der auþgedτuckt safft von allen Mårgen róþlin und Raden kreüttern, leschen die hitz und stillen dem schmertzen d augen, leine tŭchlin darinn geweycht unnd warm ubergeschlagen. Der safft in die schwårende augen gethon, reinigt sie mit eilender heilung. Gemelter safft heilet unnd reiniget aller hand grind darmit geweschen und gesalbt, sonderlich den fliessenden kriechende grind, den die Gτiechen Lepτam nennen, obgemelte Würckung stehen der letsten Rosen Anemone zů, unnd nit der Mårgen róþlin. (Augen hitz. Reinigung der augen. Gτind. Lepra.)

Die andern kreüter zů Teütsch Glydweych und Raden genant mit jren samen dienen der wundartznei. Dise bτaucht man zů fomentieren, und zůr behung, darumb das die die harten knorτechte glider unnd spannadern, (Knorτen der glider.) zů [139] Latin nervos, erweychen unnd wider zů recht bτingen, schweiþbeder oder dempff darauþ gemacht. Ettliche nemen zů disen kreüttern Gersten oder ander Weyssen Kleien, mit óli und Eþig oder Dτauff wein under einander gesotten, und warm uber die bτesthafftige glider gebunden.

Andere tugent mógen tåglich mit der erfarung in disen gewåchsen erkundigt werden. Sonderlich an dem zerspalten kreütlin, mit seinem Jgels kólblin und roten róþlin.

Van Maria roosjes, raden, wederstoot en lid week. Silene Kapittel 40.

Maria roosjes zijn twee tamme geslachten, een met rode en de andere met sneeuwwitte roosjes. Dat kruid aan hen beide is askleurig groen, dik, zacht en wollig zoals wolkruid, echter veel zachter, de bladeren zijn [136] breed zoals een tong gevormd. De stengel met zijn zijtakken is geleed, behaard of wollig. Uit elke bloem wanneer ze vergaan is wordt een papaver kopje die bovenop spits is zoals een kleine eikel met daarin askleurige zaden zoals de bilzen zaden zodat men een zaad van de andere nauwelijks herkennen mag.

In de hagen en naast ettelijke tuinen vindt men noch twee geslachten van de bloemen die de voor vermelde Mariaroosjes erg gelijk zijn doch met stengel en bladeren smaller en groener aan de verf. De bloemen voor een deel gans wit en voor een deel schoon Brazilië rood. Gewinnen na de bloei ook kopjes en grauwe zaden zoals Mariaroosjes.

Soms vindt men noch een geslacht in de wouden, op ettelijke akkers en ook aan ettelijke muren groeien, de bladeren en kruid zijn spitser, zachter, groener en vast zachter of (in aangrijpen) vetter, met vele leden zoals de twee wilde geslachten. Dragen witte bloemen en die kruipen uit een holle blaas of zakje eruit. Zo die vergaan vindt men ronde vaatjes en elke ervan een erwt groot met grauwe zaden in de zachte holle zakjes verborgen. De zaden van deze en de andere alle wilde en tamme. Desgelijks de wortel van deze allen zijn wit en gewoonlijk een kleine vingerdik, recht met ettelijke vezels.

Dat zesde geslacht van deze rozen of bloemen zijn die grote raden die in de vrucht groeien. De bladeren zijn erg spits zoals knoflookkruid, doch korter, behaard zoals de gele muizenoor, askleurig groen, naar zwart geneigd. De bloem is schoon bruinrood en daaruit wordt een papaverzaad kopje vol zwarte zaden of raden. Dit kopje gewint in het begin eer de bloem open gaat vier of vijf groene spitzen, dit gewas is gewoonlijk een enkele rechte stengel met zijtakjes en leden zoals de bovenste.

Noch groeit in de tarwe en spelt velden een schoon kruidje met enkele stengel en zeventien cm hoog. De bladeren daaraan vergelijken zich aller ding de zwarte koriander of de kleine Geranium. Gewint in aanvang van juni mooie kleine meniekleurige rode roosjes met vier blaadjes aan elke bloem, aller ding zijn deze roosjes de kleine klapper roosjes gelijk, ettelijke dragen ook witte roosjes. Na de bloei worden kolfjes daaruit, stekelig zoals een egel, dat is het zaad, elk zaadje is aan de andere gedrongen, echter elk zaadjes op zichzelf is zoals de spinazie zaden stekelig.

In jaar 39 is me te zien geworden een schoon gewas, de blaadjes waren [137] schoon groen en aller ding gespleten, aan te zien zoals dat gewone kamille kruid of zoals de paddendil, Cotula genoemd. De ronde stengel was met zulke blaadjes bezet tot boven aan toe en droeg mooie cinnaber rode rozen, wat tot goudkleurig geneigd en in de gestalte en vorm de klaprozen gans gelijk, de wortel was recht, glad en een vingerdik, de stengel had zijn wervels zoals lidweek, werd ongeveer in een tuin gevonden, heb die sinds niet meer gezien.

Van de namen.

(Silene coronaria) De twee tamme noemt men Mårgenróþlin, Rosa Mariana. De zeer geleerde Conradus Gessner wil Maria roosjes is die bloem zo men Jovis florem noemt. Een ander wil hetzij Thriallis en Lychnitis, dat laat ik blijven, van Jovis flore lees Ruellius libro 2 kapittel 135 Diosanthos.

(Silene coelie-rosa en Silene dioica) De andere twee wilde Maria roosjes noemen ettelijke Lydweich, daarom dat het geleed is en de wondarts tot de zenuwen en leden gebruiken. Ettelijke willen me bepraten die twee wilde bloemen zouden Behen zijn waarvan Avicenna libro 2 kapittel 91 en Serapio schrijven in kapittel 214. Te Weisenburg heb ik ze wederstoot horen noemen. En menen ettelijke het is Ocimoides, ik heb dat bruinkruid voor Ocimoides gehouden.

(Silene inflata) De vijfde bloem met de kleine zakje en ronde kopjes daarin verborgen noemt man ook Lydweych en zou dat echte Glyd of Lydweich zijn. Ettelijke noemen het duivenkrop vanwege de holle zakjes, te Koblentz heet het Splyspettel. Deze bloemen en Lydweich wil ik graag Polygonaton aanduiden, Dioscorides libro 4 kapittel 6. Doch willen andere hetzij Polemonium Dioscorides libro 4 kapittel 59. Als dit gewas bladeren droeg de ruit wat gelijk liet ik het me welgevallen, is het Polemonium [138] zo heet het ook Philetårion dat ettelijke vanwege de veelvuldige deugd Chiliodynamin noemen dat de kantoorlieden nu Been album en Rubrum noemen.

(Agrostemma githago) De zesde korenroos noemt men grote raden, veel willen hetzij een Melanthion en Nigella of Pseudomelanthion en Githago, maar onbillijk. Dan Nigella is een ruikend zaad zoals in zijn oord gemeld is. Het zal echter niet Lolium zijn.

(Adonis aestivalis) Dat kleinste klapperroosje met de egels kopjes heeft me geen een tot nu toe kunnen verduitsen, ik heb het voor een akker of veld Anemone die Plinius Aculeatum noemt. Hier gehoord ook de watereppe met de gele roosjes en is boven in hanenvoet beschreven.

De laatste Rosa zo ongeveer in tuin gevonden wordt hou ik eigenlijk voor een Anemone Dioscorides libro 2 kapittel 177 beschreven. Welke bloem anders veel namen heeft zoals Papaver nigrum, Meconion, Papaverculum, Orcitunica, Agrestis Cnicus, Atractylis en Chuffit. Andere noemen het ook Tragocerota, Sosparinen, Barbilen en Berilion, gemelde namen worden voor een deel ook andere gewassen toegelegd.

Van de kracht en werking.

Zo mild en zoet alle papaverzaden, zo onsmakelijk scherp en bitter zijn de zaden van de Maria roosjes, voornamelijk de tamme zo in tuinen geteeld worden, mogen beter aan de buitenkant dan inwendig genuttigd worden.

Innerlijk.

De zaden in wijn gekookt en gedronken brengt en bevordert de zoogster wederom de verloren melk. Zo men venkelzaden daartoe neemt is die artsenij des te krachtiger.

Uiterlijk.

De sappen uit de wortels gedrukt is heet en scherp en als dat in de neus ontvangen wordt maakt het niezen, reinigt de hersens zoals andere caput purgia.

Een pessarium of zetpil in het sap genat en in lijf gedaan haalt die opgehouden menstruatie weer op.

De zaden gestoten of het uitgedrukt sap van allen Maria roosjes en raden kruiden lessen de hitte en stillen de smarten der ogen, linnen doekjes daarin geweekt en warm overgeslagen. De sappen in de zwerende ogen gedaan reinigt ze met haastige heling. Gemelde sap heelt en reinigt allerhande schurft, daarmee gewassen en gezalfd, vooral de vloeiende kruipende schurft die de Grieken lepra noemen, opgenoemde werking staan de laatste rozen Anemone toe en niet de Maria roosjes.

Die andere kruiden in Duits Glydweych en Raden genoemd met hun zaden dienen de wondartsenij. Die gebruikt men voor warme omslagen en tot omhang daarom omdat het de harde knoestige leden zenuwen, in [139] Latijn nervos, weken en weer terecht brengen, zweetbaden of damp daaruit gemaakt. Ettelijke nemen bij deze kruiden gersten of andere tarwekleef met olie en azijn of draf wijn onder elkaar gekookt en warm over de gebrekkige leden gebonden.

Andere deugd mogen dagelijks met de ervaring in deze gewassen verkondigd worden. Vooral aan het gespleten kruidje met zijn egels kolfje en rode roosjes.

Von Bülsen. Cap. XLI.

In unsern Teütschen landen wissen wir nur von einem Bülsenkraut zů sagen. (Sawbonen. Schlaffkraut.) Unnd ist aber unser Bülsen dz ander geschlecht, davon Galenus redet, mit dem halb gålen samen. Welches gewåchþ bleich todten farb schellen gewint, die da erstmals auþ Binen heüþlin kriechen und zů heffelin werden, mit kleinen deckelin oder hŭtlin verdeckt, die wachsen am stengel nach einer oτdnung, biþ oben auþ. Der samen so darinn zeitig würt, ist dem Magsamen gleich, doch groer, erdenfarber. Das kraut ist in der ersten fast bτeit, lind, weich und wollecht, zerspalten beinahe wie eychen laub, schwartz eschenfarb grŭn. Die bletter werden am stengel oben aussen schmeler, kleiner und spitziger, zerkerfft mit v.oder vij.spitzen, anzůsehen wie ein håndlin. Die wurtzel an dem gewåchþ ist weiþ und schlecht, eins fingers dick. Diþ kraut mit samen und wurtzel, wa mans zů vil bτauchte, ist es nit ohn schaden beide den menschen unnd vihe, also das auch die fisch im wasser, wann sie es essen, davon toben und sterben. Auþgenommen den geylen spatzen und Wachteln, soll es ein gesunde speiþ sein. Vitalis de furno cap.xxvij. [140]

Das weiþ und zam Bülsen kraut ist mir nach d handt zů kommen, dem gemeinen Bülsen fast gleich, doch seind die bletter oben aussen kleiner, der samen weisser dann des gemeinen.

Von den namen.

Bulsen kraut nennen etlich Saw bonen, Schlaff kraut und Dollkraut. Diosco.lib.iiij.ca.lxvij.nennt es Hioscyamum, Dyoscyamom, Fabam suillam, Jovis fabam, Pythonion, Adamanta, Adamenon, Hypnoticon, Somnificam, Emmanes, Furiosam, Atomom, Dithyambrion, Xeleona, Typhonion, Rhaponticum, Saphtho, Fabuloniam, Bilinunciam, Dieliam, Jnanoentariam und Apollinarem. (Rhaponticum.) Der nam Rhaponticum gehóτt in dz ander bůch Diosco.cap.ij.ist ein ander gewåchs. Atomos, das wórtlin legt Diosco.lib.iij.cap.cxlv.auch dem weissen Nieþwurtz zů. Apuleius ca.iiij.nent Bülsen auch Augmon, Alterculum, Symphoniacam, Calicularem, Dentariam, Gingam, Remenian, Fabuloniam, Ligeam und Jnsanam. Plinius schτeibt lib.xxv.ca.iiij,das die Araber nennen Bülsen Altercum, und Alter cangenum. (Altercum.) Serapio ca.cccxxx.spτicht er heiþ Bengi. Averτois nent jn Elsoc. Matheus Sylvaticus gibt jm noch mehτ namen und spτicht, Bülsen heiþ Dens Caballinus, Equinus, Roþ zan, und Cassilago. Papienses medici (spτicht Jacobus Manlius) nennen Bülsen Herbam Pinulam, Andere Canicularem und Caniculatam. Bizeri Bengi ist Bülsen samen.

Von der Krafft und Würckung.

Bulsen kreütter blůmen und samen, seind kalter natur, sollen selten in leib genommen werden, Darumb das dis gewåchs in leib genommen [141] nit allein den menschen, sonder auch allem vihe schådlich ist. Solches kan man an den fischen im wasser warnemen, wann die fisch durch die Landtstreicher mit Bülsen und Kotilien kóτner im aaþ betrogen werden, Also dz sie darvon doll werden, spτingen auff, unnd keren zůletst das weiþ ubersich das sie mit den hånden in solcher dollheit gefangen werden. Die hŭner auff den balcken fallen heraber, wann sie den rauch von Bülsen gewar werden. Solche künstlin treiben die Zygeiner und jre gesellschafft.

Innerlich.

Dioscoτides schτeibt der weiþ Bülsen samen sie nützlich, mit wein eingenommen, für die scharpffen hauptflüþ, auþ welchen der schmertzlich hůsten erweckt würt, solchs thůt auch weisser Magsamen. (Scharpffer hauptfluþ.)

Eüsserlich.

Bülsen kraut blůmen und samen, dienen zům schlaff, stillen schmertzen, machen aber (zů vil gebτaucht) schellig und doll. (Schlaff, Schmertzen. Doll.)

Der safft von dem kraut auþgedτuckt, dŭchlin darinn naþ gemacht, und uber die hitzige schmertzliche trieffende augen gelegt, leschet die hitz, stillet den fluþ und den schmertzen. Der safft oder das ól vom samen in die oτen gethon, legt nider die stich und den schmertzen. Die bletter also grŭn uber alle geschwulst gelegt, ist ein Repercuþivum, dann es benimpt den schmertzen und dτuckt nider die geschwulst an allen oτten. (Hitzige flüþ, Oτen schmertzen.)

Bülsen bletter mit meel zerstossen, stillet unnd vertreibt das glider wehe, unnd das hitzig Podagram darüber geschlagen. Obgemelte heilung thůt auch das Bülsen ól vom samen gemacht. Ein sůþwasser oder dampff von Bülsen gemacht, bτingt den schlaff. Das ól mit Eþig gemischt, unnd uber die stirn und schlåff gestrichen thůt dergleichen. Solche artznei stillet auch den schmertzen den harten zerschwollnen bτüsten und gemechten, darauff gelegt. (Schlaaff, Geschwollene bτust.)

Das gebτant wasser von Bülsenkraut hat obgenante Würckung unnd krafft.

Jn summa grŭne Bülsen bletter, der samen unnd gebτant wasser, sollen allein Eüsserlich, schmertzen zů stillen und den schlaff zůfoτdern, gebτaucht werden.

Die wurtzel von Bülsen mit Eþig gesotten, ist gůt zů den schmertzlichen zånen, darmit warm geweschen. (Zånwehe.)

So jemandts im argwon were, das er Bülsenkraut oder samen genossen hette, der trinck von stund Geyþ milch, honig wasser, zirber nüþlin, oder Kürbs samen mit sŭssem wein. Wa deren keins fürhanden, mag man darfür nemen Nessel samen, Cressen samen, Senff samen, Rhetich, Zwybel oder Knoblauch, welches man haben mag mit wein gedτuncken, so ist er aller soτgen ab der schólligkeit. (Paul. Aegin.lib.5.cap.39. Bülsen gifft.) (J) [142]

Van Bilzekruid. Kapittel 41.

In onzere Duitse landen weten we maar van een bilzekruid te zeggen. En is echter onze bilzen dat andere geslacht daarvan Galenus spreekt met de half gele zaden. Welk gewas bleek dode gekleurde schellen wint die daar de eerste keer uit bijen huisje kruipen en tot vaatjes worden met kleine dekseltjes of hoedjes bedekt, die groeien aan stengel naar een ordening tot boven aan uit. De zaden zo daarin rijp wordt is de papaverzaden gelijk, doch grauwer en aardkleuriger. Dat kruid is in het begin erg breed, zacht, week en wollig, gespleten bijna zoals eikenloof, zwart askleurig groen. De bladeren worden aan stengel van boven aan toe smaller, kleiner en spitser, gekerfd met 5 of 7 spitsen, aan te zien zoals een handje. De wortel aan het gewas is wit en recht, een vingerdik. Dit kruid met zaden en wortels, als men het teveel gebruikt, is het niet zonder schaden, beide bij mensen en vee alzo dat ook de vis in water, als ze het eten, daarvan verdoven en sterven. Uitgezonderd de geile mussen en kwartels zou het een gezonde spijs zijn. Vitalis de furno kapittel 27. [140]

Dat witte en tamme bilzekruid is me naderhand toegekomen, de gewone bilzen erg gelijk, doch zijn die bladeren van bovenuit kleiner, de zaden witter dan de algemene.

Van de namen.

(Hyoscyamus niger) Bilzekruid noemen ettelijke zeugbonen, slaapkruid en dolkruid. Dioscorides libro 4 kapittel 67 noemt het Hioscyamum, Dyoscyamom, Fabam suillam, Jovis fabam, Pythonion, Adamanta, Adamenon, Hypnoticon, Somnificam, Emmanes, Furiosam, Atomom, Dithyambrion, Xeleona, Typhonion, Rhaponticum, Saphtho, Fabuloniam, Bilinunciam, Dieliam, Inanoentariam en Apollinarem. De naam Rhaponticum behoort in dat andere boek Dioscorides kapittel 2 en is een ander gewas. Atomos, das woordje legt Dioscorides libro 3 kapittel 145 ook het witte nieskruid toe. Apuleius kapittel 4 noemt bilzen ook Augmon, Alterculum, Symphoniacam, Calicularem, Dentariam, Gingam, Remenian, Fabuloniam, Ligeam en Insanam. Plinius schrijft libro 25 kapittel 4 dat de Arabieren noemen bilzen Altercum, en Alter cangenum. Serapio kapittel 330 spreekt het heet Bengi. Averrois noemt het Elsoc. Matheus Sylvaticus geeft het noch meer namen en spreekt; bilzen heet Dens Caballinus, Equinus, paardentand en Cassilago. Papienses medici (spreekt Jacobus Manlius) noemt bilzen Herbam Pinulam. Andere Canicularem en Caniculatam. Bizeri Bengi is bilzen zaden.

Van de kracht en werking.

Bilzen kruiden, bloemen en zaden zijn koude natuur, zullen zelden in lijf genomen worden. Daarom dat dit gewas in lijf genomen [141] niet alleen de mensen, maar ook alle vee schadelijk is. Zulks kan men aan de vissen in water waarnemen als die vis door de landlopers met bilzen en kweekorrels in aas bedrogen worden. Alzo dat ze daarvan dol worden, springen op en keren tenslotte dat witte omhoog zodat ze met de handen in zulke dolheid gevangen worden. De hoenderen op de balken vallen eraf als ze de rook van bilzen gewaarworden. Zulke kunstjes drijven de zigeuners en hun gezelschap.

Innerlijk.

Dioscorides schrijft dar witte bilzen zaden nuttig zijn, met wijn ingenomen, voor de scherpe hoofdvloed waaruit dat smartelijke hoesten verwekt wordt, zulks doet ook witte papaverzaden.

Uiterlijk.

Bilzen kruid, bloemen en zaden dienen tot de slaap, stillen smarten, maken echter (te veel gebruikt) scheel en dol.

De sappen van het kruid uitgedrukt, doekjes daarin nat gemaakt en over de hete smartelijke druppelende ogen gelegd lest de hitte, stilt de vloed en de smarten. De sappen of de olie van zaden in de oren gedaan legt neer de steken en smarten. De bladeren alzo groen over alle zwellingen gelegd is een terugdrijvende kracht, dan het beneemt de smarten en drukt neer de zwellingen aan alle oorden.

Bilzen bladeren met meel gestoten stilt en verdrijft de ledenpijn en dat hete podagra, daarboven geslagen. Opgenoemde heling doet ook dat bilzen olie van de zaden gemaakt. Een zoet water of damp van bilzen gemaakt brengt de slaap. Die olie met azijn gemengd en over de hersens en slaap gestreken doet dergelijke. Zulke artsenij stilt ook de smarten van de harde gezwollen borsten en geslacht, daarop gelegd.

Dat gebrande water van bilzekruid heeft opgenoemde werking en kracht.

In summa, groene bilzen bladeren, de zaden en gebrand water zullen alleen uiterlijk, smarten te stillen en de slaap te bevorderen, gebruikt worden.

De wortel van bilzen met azijn gekookt is goed tot de smartelijke tanden, daarmee warm gewassen.

Zo iemand in argwaan is dat hij bilzekruid of zaden genoten heeft die drinkt van stond af aan geitenmelk, honing water, dennennootjes of kurbiszaden met zoete wijn. Waren van die geen voorhanden mag men daarvoor nemen netelzaden, kreszaden, mosterdzaden, radijs, ui of knoflook, welke men hebben mag met wijn gedronken dan is hij van alle zorgen af van de scheefheid. [142]

Von Agley blůmen und Rapontic wurtzel. Cap. XLII.

Das Agley kraut wachþt gemeinlich in unsern landen inn den gårten. (Locus.) Man findts aber auch in den wålden die in der hóhe ligen, etwann an steinechten rheinen, gemeür unnd felsen. Jst ein artlich schón gewåchþ. Des krauts bletter seind erstmals beinahe wie dz groþ Schólwurtz kraut anzůsehen. Ein jedes blat rings umbher zertheilt, zerspalten und auff der erden gespτeit. (Forma.)

Jm Bτachmonat steigt es in die hóhe mit runden glatten stengeln uber elen hoch. Darauff wachsen vil schóner blůmen zwifaltig gefüllet, ein theil an diser blůmen gewint gebogen spitzen an den schellen, wie das Eisenhŭtlin und Ritterspoτen. Under disem gewechþ findt man die tragen gantz weiþ schellen, ettlichs schón bτaun, dz dτitt und aller gemeinst dτagen himmelblaw schellen. Auþ den blůmen wachsen kópflin mit iiij.oder v.spitzen an einander wie dz wild Nigella auff dem feld. Darinn findt man schwartzen langen samen wie flóhe, bτauchen ettliche für die Gilbe und ist ein experiment. Aglei wurtzel ist weiþ, lang, etwann fingers dick mit neben zincken. Der geschmack an der wurtzel, kraut, blůmen und samen ist zůr sŭsse geneigt. (Gilbe.)

Von den Namen.

Ich halt unser Agley für Teütsch Centaureum, aber gar nit von welchen Diosco.lib.iij.cap.vj.schτeibt, welches er, der Dioscoτides, mit vilen namen beschτeibt und nent sie Marcen, Limnesion, Maronen, Pelectroniam, Chironiam, Herculis sanguineum, Phieri und Uneferam. Sonst heiþt radix Centaurea Encian Diosco.lib.iij.cap.iij. (Centaurea Gentiana dicitur.) Es werden auch die namen Limnesion unnd Herculeus sanguis, der kleinen dausent gulden zůgelegt, cap.vij.lib.iij. Wiewol das recht sanguis Herculis der zam saffran ist, davon liþ Diosc.lib.j.cap.xxv. Also auch Chironia unnd Narce seind namen des Gentian lib.iij.Dios.cap.iij.sonst ist Νάςχή der fisch Toτpedo lib.ij. Dio.cap.xv. Apul.cap.xxxiij.nent groþ Centaurem auch Nes [143] sion und spτicht, sie heiþ Pelethronias, Lymnites, Lymnestis, Apogoτisapo, Polytidios, Hemerotos, Antiamas unnd Fel terτe, welches eigentlich der kleinen zůsteht, wiewol es Gaza also geteütscht hat. Jtem Alant würtzel nent er Centauream cap.xcvj. (Gaza. Enula dicitur Centaureum.) Der Arabs Serap.cap.ccciiij.sagt Centaureum maius heiþ Ranturion, Ribir. Der im Bŭchlin von der Dausent gulden spτicht, das die groþ heiþ Centaurea solida. Agley blůmen aber das ich für ein Teütsch Centaureum halt, nennen die newen Aquileiam, Alkaleiam, Osi oder Osir, vermeinen Agley sie Aegilops. Diosc.lib.iiij.ca.cxxxiiij.aber gantz gefelhet.

Die kóstlich wurtzel aber Rhapontic genant, wóllen die gelehτten Centaureum magnum deütten, besihe Antonium Musam, (Antonius Musa.) wa nun die selbig wurtzel groþ Centaureum ist, so haben wir sie auch im hohen Schweitzer gebirg wachsen, unnd ist die selbig aller ding fleiþig von Antonio Musa, wie sie auffwechþt, beschτiben. Spτicht jemandts warumb ich Agley Centaurium nenne, den frage ich widerumb, warumb nent Dioscoτides Bülsen Rhaponticum?unnd Gentianam Centauream. Die groþ Centaurea wechþt im land zů Wallis in den hohen bergen.

Von der Krafft und Würckung.

Das Edel gewåchþ Agleyen ist bei den gelehτten nit vil im bτauch, wie wol es in der Artznei, in unnd auþ dem leib zů bτauchen, vil heτlicher tugent hat, von natur einer mittelmåþigen warmen complexion.

Die Rhapontic wurtzel ist einer warmen und zůsamen ziehender eigentschafft, in der Artznei fast nützlich.

Innerlich.

Die selbig wurtzel so man jetzunder für Centaurium helt, in wein gesotten, unnd gedτuncken, heilet alle Jnnerliche bτüch, sie seien von fallen oder stossen. Jst nützlich also gedτuncken den keichenden, wassersüchtigen menschen, reinigt und heilt die verseerte Lungen, das seiten geschwer, ist nutz denen so blůt auþwerffen, reinigt und heilet alle Jnnerliche verseerung im gantzen leib. So aber der bτesthafftig auch ein Feber hette, soll dise wurtzel in wasser mit zucker abbereit, gesotten werden. (Jnnerliche bτüch. Keichen. Wassersucht. Lungen geschwer. Blůt spewen.)

Die wurtzel gedóτrt, gestossen zů meel und eins quinten schwer mit wein gedτuncken, stillet das grimmen im leib, frawen und mannen (Grimmen.)

Aber der Agleyen samen zerstossen, und dessen ein quinti mit eins pfennings schwer Saffran in wein gedτuncken, nider gelegt, zůgedeckt, und geschwitzt, ist ein edel kunst für die geelsucht, thůt auch auff (also genützt) die verstopffte Leber, welches ein anfang ist viler pτesten. (Geelsucht.)

Das gebτant wasser von den blůmen gedτuncken, thůt dergleichen, und ist ein kóstlich Confoτtativum für die onmacht Syncope. Also gedτuncken, zertheilt die geschwer im leib, fŭret auþ alle gifft, und stillet das grimmen. (Onmacht. Syncope.)

Eüsserlich.

Der safft von Rhapontica wurtzel unnd kraut, ist heilsam, hefftet die (J ij) [144] wunden zůsamen, darmit geseübert und ubergelegt. Das mag man daran abnemen, wann dise wurtzel bey fleisch gesotten würt, hefften sich die stück zůsammen. (Wunden hefften.)

Ein Pessarium in dem safft genetzt unnd in den leib gethon, erfoτdert Menses und die todte geburt. (Menses.)

Das haupt mit dem safft oder wasser bestrichen, benimpt die schüþ, stilt das wee. Gemelter safft mit essig vermischet, und das haupt darmit gesalbet, zůvor mit gesaltzenem wasser gewåschen vertreibt die schŭppen, Furfures genant. (Hauptwee, Schŭppen.)

Den dunckelen augen bekompt diser safft wol, darein gethon. Jtem in die schmertzlichen oτen getreifft, hilfft wol, unnd tódtet die würm unnd flóhe darin. Heilt also in die nasen gethon, die fisteln, unnd ander geschwår, im mund, die feüle oder das essen genant, darmit gewåschen. Alle grind, schebigkeit, alte schåden, flechten unnd zittermåler darmit geriben und gewåschen, heilet diser safft, oder die wurtzel in weissem wein gesotten biþ uber dz halb theil, und darmit geweschen, und dŭchlin darüber gelegt. (Dunckel augen. Oren wee. Fistel. Mundwee. Grind. Schaden.) Andere virtutes der grossen Centaurea seind im bŭchlin von der grossen Centaurea weiter beschτiben.

Van akelei bloemen en rabarber wortel. Kapittel 42.

Dat akelei kruid groeit gewoonlijk in onze landen in de tuinen. Men vindt het echter ook in de wouden die in de hoogte liggen, wat aan steenachtige verhogingen, muren en rotsen. Is een kunstig schoon gewas. Dat kruid zijn bladeren zijn de eerste keer bijna zoals de grote stinkende gouwe kruid aan te zien. Elk blad ringsom verdeelt, gespleten en op de aarden uitgespreid.

In juni stijgt het in de hoogte met ronde gladde stengels over 70cm hoog. Daarop groeien veel mooie bloemen tweevoudig gevuld, een deel aan deze bloemen gewint gebogen spitsen aan de schellen zoals de Aconitum en riddersporen. Onder dit gewas vindt men die dragen gans witte schellen, ettelijke schoon bruin, de derde en allergewoonste dragen hemelblauwe schellen. Uit de bloemen groeien kopjes met 4 of 5 spitsen aan elkaar zoals de wilde Nigella op het veld. Daarin vindt men zwarte lange zaden zoals vlooien, gebruiken ettelijke voor de geelzucht en is een experiment. Akelei wortel is wit, lang, ongeveer vingers dik met uitlopers. De smaak aan de wortel, kruid, bloemen en zaden is tot zoetheid geneigd.

Van de namen.

(Aquilegia vulgaris) Ik hou onze akelei voor Duits Centaureum, maar geheel niet waarvan Dioscorides libro 3 kapittel 6 schrijft welke hij, Dioscorides, met vele namen beschrijft en noemt het Marcen, Limnesion, Maronen, Pelectroniam, Chironiam, Herculis sanguineum, Phieri en Uneferam. Anders heet het radix Centaurea Encian Dioscorides libro 3 kapittel 3. En worden ook de namen Limnesion en Herculeus sanguis de kleine duizend gulden toegelegd, kapittel 7 libro 3. Hoewel de echte sanguis Herculis de tamme saffraan is, daarvan lees Dioscorides libro 1 kapittel 25. Alzo ook Chironia en Narce zijn namen van de gentiaan libro 3 Dioscorides kapittel 3, anders is Νάςχή de vis Torpedo libro 2 Dioscorides kapittel 15. Apuleius kapittel 33 noemt grote Centaurem ook Nession [143] en spreekt ze heet Pelethronias, Lymnites, Lymnestis, Apogorisapo, Polytidios, Hemerotos, Antiamas en Fel terre, welke eigenlijk de kleine toebehoort, hoewel het Gaza alzo verduitst heeft. Item alant wortel noemt hij Centauream kapittel 96. De Arabier Serapio kapittel 304 zegt Centaureum maius heet Ranturion of Ribir. Die in het boekje van de duizend gulden spreekt dat de grote heet Centaurea solida. Akelei bloemen echter dat ik voor een Duitse Centaureum houdt noemen de nieuwe Aquileiam, Alkaleiam, Osi of Osir, menen akelei is Aegilops Dioscorides libro 4 kapittel 134, maar gans gefaald.

(Rhaponticum scariosum, geen

Rheum rhaponticum) De kostbare wortel echter Rhapontic genoemd willen de geleerden Centaureum magnum aanduiden, bezie Antonius Musa, als nu diezelfde wortel grote Centaureum is zo hebben we ze ook in hoge Zwitserse gebergte groeien en is diezelfde aller ding vlijtig van Antonio Musa, hoe ze opgroeien, beschreven. Spreekt iemand waarom ik akelei Centaurium noem die vraag ik wederom waarom noemt Dioscorides bilzen Rhaponticum? En gentiaan Centauream. De grote Centaurea groeit in land te Wallis in de hoge bergen.

Van de kracht en werking.

Dat edel gewas akelei is bij de geleerden niet veel in gebruik, hoewel het in de artsenij, in- en uit het lijf te gebruiken, veel heerlijke deugd heet, van natuur een middelmatige warme samengesteldheid.

De rabarber wortel is een warme en tezamen trekkende eigenschap, in de artsenij erg nuttig.

Innerlijk.

Diezelfde wortel zo men nu voor Centaurium houdt in wijn gekookt en gedronken heelt alle innerlijke breuk, ze zijn van vallen of stoten. Is nuttig alzo gedronken de kuchenden, waterzuchtige mensen, reinigt en heelt die bezeerde longen, de zijden zweren, is nuttig diegenen zo bloed uitwerpen, reinigt en heelt alle innerlijke bezering in ganse lijf. Zo echter de gebrekkige ook een koorts heeft zou deze wortel in water met suiker af bereidt gekookt worden.

Die wortel gedoogd, gestoten tot meel en een quinten zwaar met wijn gedronken stilt dat grommen in lijf, vrouwen en mannen.

Maar de akeleizaden gestoten en die een quinten met een penning zwaar saffraan in wijn gedronken, neergelegd, toegedekt en gezweet is een edele kunst voor de geelzucht, doet ook open (alzo genuttigd) de verstopte lever welke een aanvang is van vele gebreken.

Dat gebrande water van den bloemen gedronken doet dergelijke en is een kostbare confortativum voor de onmacht syncope. Alzo gedronken verdeelt het de zweren in lijf, voert uit alle gift en stilt dat grommen.

Uiterlijk.

De sappen van rabarber wortel en kruid is heilzaam, hecht de [144] wonden tezamen, daarmee gezuiverd en overgelegd. Dat mag man daaraan afnemen wanneer deze wortel bij vlees gekookt wordt hechten zich die stukken tezamen.

Een pessarium in de sappen genat en in het lijf gedaan bevordert menstruatie en de dode geboorte.

Dat hoofd met de sappen of water bestreken beneemt de scheuten en stilt de pijn. Gemelde sappen met azijn vermengt en dat hoofd daarmee gezalfd, tevoren met gezouten water gewassen, verdrijft de schilfers, Furfures genoemd.

De donkere ogen bekomt deze sappen goed, daarin gedaan. Item in de smartelijke oren gedruppeld helpt goed en doodt de wormen en vlooien daarin. Heelt alzo in de neus gedaan de lopend gaten en andere zweren, in mond de vuilheid of dat eten genoemd, daarmee gewassen. Alle schurft, scheefheid, oude schaden, huiduitslag en littekens daarmee gewreven en gewassen heelt dit sap of de wortel in witte wijn gekookt tot over dat derde deel ingekookt en daarmee gewassen en doekjes daarboven gelegd. Andere krachten van de grote Centaurea zijn in het boekje van der grote Centaurea verder beschreven.

Von Dausend gulden. Cap. XLIII.

Von der Aglei blůmen, kommen wir gleich auch zur kleinen Dausend gulden, welche gar selten in unsern landen in nassen feüchten oτten gefunden würt. (Erdgallen.) Wiewol die Lehτer schτeiben sie wachse in dem lachen und bei den bτunnen, darumb sie Lymnesion sol heissen. Nun es ist zwar jederman kundt, das man unsere Dausent gulden gemeinlich auff dürτen grasichten åckern, rodern, willerichen, und zů zeiten auff dürτen wisen, die nit graþ geben, findet und samlet. Jst ein schlecht feins steüdlin spannen hoch, oben mit vilen neben zincklin, darauff wachsen schóne rote leibfarbe violen, darauþ werden kleine schóttlin, nit grósser dann haberkóτner anzůsehen, unnd so die zeittig seind, ist schwartz mål in statt des samens darinn. Ob aber dz selbig der samen sei davon junge stócklin wachsen ist mir verboτgen. Es hat mir auch nie wóllen wachsen, wie offt ichs gesået hab. Jch acht das es von einer sonderlichen feüchtigkeit durch ein himlisch inclination herfür krieche. Seine bletlin seind erstmals gantz auff der erden auþgespτeit, anzůsehen wie ein sternlin, oder der gemein Meüþoτ, oder das Gauchheil, eschenfarb grŭn und gegen dem Bτachmonat thůt es einer spannen hoch in die hóhe steigen. Das klein dünn eintzig würtzele ist schlecht und nit uber gleychs lang, holtzecht, und in der atznei nit düchtig.

Von den Namen.

Dausent gulden nent man auream, und Diosc.lib.iij.cap.vij.nent diþ kraut Lymnesium und Helleboτiten, und Amarantum, sonts heiþt es auch (spτicht er) Hema Heracleos, sanguis Herculis, Tulbela, Febτifuga und Herba multiradix, das mich vast wundert. Dann Dausent gulden hat an jedem stócklin nur ein eintzigs würtzele. Darumb gehóτt diser nam Multiradix entweders zů der schwartzen Nieþwurtz. Diosco.lib.iiij. [145] cap.cxlvj.oder zů der Engelsüþ ca.cxiij.eius dem lib.iiij. Pli.lib.xxv.cap.vj.nent Dausent gulden Fel terre, das ist Erdgallen, unnd Exacon, Libadion, und Lecton. Amaranthus der nam gehóτt auch nit hiehår, sonder zů dem Helioschτyso unnd Chτysocome, welche nit also bald dorτen. Besihe Dios.lib.iiij.ca.lv.unnd liij. Febτifuga das wórtlin deütten ettlich auff den Metter Diosc.lib.iiij.cap.cxxvij.nent Conyzam auch Febτifugam. Apul.ca.xxxv.spτicht das die Daci Centaureum Stirsozila nennen. Serapio gibt jhm den namen Kauturion Sege Segir. Und der das bŭchlin vom Dausent gulden geschτiben hat, der spτicht Dausent gulden heiþ Limuscus.

Von der Krafft und Würckung.

Das bitter Dausend gulden kreütlin ist hefftig im bτauch, und nit unbillich, dann es zertheilt und fürt auþ die grobe flegmatische und Cholerische feüchtigkeit, von natur warm und dτucken. Jst kóstlich in leib und auch Eüsserlich zůbτauchen.

Innerlich.

Eyn handt voll Dausent gulden kraut mit den blůmen in einer gůten halben maþ weins, oder wasser uber das halb theil eingesotten und gedτuncken, zertheilt und treibt auþ durch den stůlgang die zåhen magen gallen. (Magen gallen.) Darumb ist solche decoction nützlich den Gålsüchtigen, unnd denen so stehts febτes haben, diser tranck ettliche tag gedτuncken moτgens unnd abents, eróffnet die Leber unnd miltz, fürt allen unraht auþ dem leib, tódtet und treibt auþ die würm, die todte frucht, unnd frawen blódigkeit. Stillet (also gebτaucht) das darm gegicht, Colicam und andere bauchweh, wann kein verstopffnung voτhanden ist. (Leber eróffenen. Würm. Mensens. Gτimmen.)

Das wasser vom kraut und blůmen gebτant, ist lieblicher zůniessen, aber in der Würckung schwecher, gehóτt für zarte leüt und junge kinder, die mit würmen bekümmert seind, alle mal iij.oder iiij.lóffel voll getruncken. (Kinder artznei.) (J iij) [146]

Etliche bτauchen das pulver vom kraut mit wein, oder machen pilulas darauþ, zů obgeschτibenen pτesten. Und mógen gedachte pilule, wol zů dem hüfftwehe, glider schmertzen, und Podagra erwólet und componiert werden. Auch mag man diþ kreütlin zů den Clystierungen erwólen. (Pilule. Clysteria.)

Eüsserlich.

Der safft von dem kraut gedτuckt und mit honig vermengt, ist ein edel Collyrium zů den trūben dunckelen augen. Ein zåpfflin im safft geweicht unnd in leib gethon, fürdert die zeit und andere geburt Secundiam. Alte schaden darmit gewåschen, reiniget und bτingt sie zů der heylung. (Dunckele augen. Ander geburt. Secundina. Alte schåden. Wunden.)

Das kraut grŭn zerstossen, und pflasters weiþ auff die frischen wunden gelegt, hefft sie zůsamen das sie gar bald heilen.

Die alten haben den auþgedτuckten safft von Tausentgulden inn der heissen Sonnen lassen dτucken werden, unnd zů obgemelten pτesten genützet. Andere bereiten den safft also, Sie nemmen Tausentgulden kraut, in der besten blŭet, lassens fünff tag in wasser beyssen, sieden darnach kraut und wasser miteinander, uber das halb theil, dτucken das gesotten durch ein tůch, kochen und sieden das auþgedτuckt widerumb biþ das es dick würt als honig. Also mag man von allen grŭnen kreüttern und blůmen den safft entpfahen, bereiten und auff heben, sagt Dioscτides. (Safft bereiten von kreüttern.)

Van duizendguldenkruid. Kapittel 43.

Van de akelei bloemen komen we gelijk ook tot de kleine duizend gulden welke erg zelden in onzen landen in natte vochtige oorden gevonden wordt. Hoewel de leraars schrijven dat ze groeit in de poelen en bij de bronnen waarom ze Lymnesion zou heten. Nu is wel iedereen bekend dat men onze duizend gulden gewoonlijk op droge grasachtige akkers, rooiplaatsen, weelderige en sommige tijden op droge weiden die niet gras geven vindt en verzameld. Is een echt fijn kruidje van zeventien cm hoog, boven met vele uitlopers en daarop groeien mooie rode vleeskleurige violen, daaruit worden kleine schotjes niet groter dan haverkorrels aan te zien en zo die rijp zijn is zwart meel in plaats van zaden daarin. Of echter datzelfde het zaad is waarvan jonge stekjes groeien is me verborgen. Het heeft bij mij ook niet willen groeien, hoe vaak ik het gezaaid heb. Ik acht dat het van een bijzondere vochtigheid door een hemelse invloed tevoren kruipt. Zijn blaadjes zijn de eerste keer gans op de aarde uitgespreid, aan te zien zoals een sterretje of de gewone muisoor of dat guichelheil, askleurig groen en tegen juni laat het een zeventien cm hoog in de hoogte stijgen. Dat kleine dunne enkele worteltje is recht en niet over gelijk lang, houtachtig en in de artsenij niet gebruikelijk.

Van de namen.

(Centaurium erythraea) Duizend gulden noemt men auream en Dioscorides libro 3 kapittel 7 noemt dit kruid Lymnesium en Helleboriten en Amarantum, soms heet het ook (spreekt hij) Hema Heracleos, sanguis Herculis, Tulbela, Febrifuga en Herba multiradix wat me vast verwondert. Dan duizend gulden heeft aan elk stekje nu een enkele wortel. Daarom gehoord deze naam Multiradix of tot het zwarte nieskruid, Dioscorides libro 4 [145] kapittel 141 of tot de engelzoet, kapittel 113 en de libro 4. Plinius libro 25 kapittel 6 noemt duizend gulden Fel terre, dat is aardgal, en Exacon, Libadion en Lecton. Amaranthus, die naam gehoord ook niet hier, maar tot de Helioschryso en Chrysocome welke niet alzo gauw verdrogen. Bezie Dioscorides libro 4 kapittel 55 en 53. Febrifuga, dat woordje duiden ettelijke op de mater. Dioscorides libro 4 kapittel 127 noemt het Conyzam ook Febrifugam. Apuleius kapittel 35 spreekt dat de Daci Centaureum Stirsozila noemen. Serapio geeft het de namen Kauturion Sege Segir. En die dat boekje van duizend gulden geschreven heeft die spreekt duizend gulden heet Limuscus.

Van de kracht en werking.

Dat bittere duizend gulden kruidje is heftig in gebruik en niet onbillijk, dan het verdeelt en voert uit de grove flegmatische en galachtige vochtigheid, van natuur warm en droog. Is kostbaar in lijf en ook uiterlijk te gebruiken.

Innerlijk.

Een hand vol duizend gulden kruid met de bloemen in een goede halve maat wijn of water over dat halve deel ingekookt en gedronken verdeelt en drijft uit door de stoelgang de taaie maag gallen. Daarom is zo’n afkooksel nuttig de geelzieken en diegenen zo steeds koorts hebben, deze drank ettelijke dagen gedronken ´s morgens en ‘s avonds, opent de lever en milt, voert alle onraad uit het lijf, doodt en drijft uit de wormen, de dode vrucht en vrouwen bloederigheid. Stilt (alzo gebruikt) de darm jicht, koliek en andere buikpijn als geen verstopping voorhanden is.

Dat water van kruid en bloemen gebrand is lieflijk te genieten, maar in de werking zwakker, gehoord voor zachte mensen en jonge kinderen die met wormen bekommerd zijn, elke keer 3 of 4 lepels vol gedronken. [146]

Ettelijke gebruiken dat poeder van kruid met wijn of maken pillen daaruit tot opgeschreven gebreken. En mogen gedachte pillen goed tot de voetenpijn, leden smarten en podagra aanbevolen en gecomponeerd worden. Ook mag men dit kruidje tot de klysma ‘s aanbevelen.

Uiterlijk.

Het sap van het kruid gedrukt en met honing vermengt is een edele oogzalf tot de troebele donkere ogen. Een zetpil in sappen geweekt en in lijf gedaan bevordert de tijd en andere geboorte, secundina. Oude schaden daarmee gewassen reinigt en brengt het tot de heling.

Dat kruid groen gestoten en pleistervormig op de verse wonden gelegd hecht ze tezamen zodat ze erg gauw helen.

De ouden hebben het uitgedrukte sap van duizend gulden in de hete zon laten droog worden en tot opgenoemde gebreken genuttigd. Andere bereiden het sap alzo; ze nemen duizend gulden kruid in de beste bloei en laten het vijf dagen in water weken, koken daarna kruid en water met elkaar over dat halve deel in, drogen dat gekookte door een doek, koken en zieden dat uitgedrukte wederom totdat het dik wordt als honing. Alzo mag men van alle groene kruiden en bloemen het sap ontvangen, bereiden en ophouden, zegt Dioscorides.

Von Dotter blůmen, oder Goltwisen blůmen. Cap. XLIIIII.

Ich kumm und gedenck wider der kreütter die da jren samen in kópflin verschliessen und bewaren. Und ist dise blům auch deren eine, welche gegen dem Frŭling auff feüchten Matten, und den spτingenden bτunnen jr wohnung hat. (1. Moþblŭmen.) Sein kraut ist schón grůn, rund, anzůsehen wie Haselwurtz auff der erden gespτeit, die bletter seind aber ein wenig zerkerfft, gewint een runden hohen stengel spannen hoch, wie ein strohalm, doch mit neben zincken, darauff wachsen runde knópflin als Erweisen. So die auffgehn, werden vast schóne dotter gåle blůmen darauþ, wie am Hanenfůþ, etwas grósser unnd lieblicher. So die blůmen abfallen, würt wider ein kópfflin darauþ, aber lang mit dτeien oder vier underscheiden, wie das Aglei kraut. Der sam so darinn verschlossen, ist gål, kleiner dann der Hirsen. Die wurtzel an dem gewåchs ist wasicht, zasicht, fingers dick, mit vilen weissen zaseln an einander, wie an der Christwurtz. Der geschmack am kraut, wurtzel und blůmen, ist wie an gemeinen koch kreüttern. Darumb acht ich man mógs wol mit anders mŭser in der kuchen bτauchen.

(2.) Das klein geschlecht von disem gewåchs ist dem jetzigen mit stengel und blůmen ånlich, doch kleiner und von farben nit so schón gål. Die bletter am kraut seind ein wenig zerspalten, wie der Hanenfůþ, ist auch auff der zungen ein wenig hannig. Sein wohnung ist auch auff nassen und allzeit feüchten Wysen. [147]

Von den Namen.

Dise blům hab ich Moþblůmen hóτen deütschen, und Dotterblůmen umb der farben willen, unnd auch gål Wiþblůmen, Matten blůmen, dieweil man sie am aller meisten auff dem Moþechten feüchten wysen findet. Jch halt das dise gemeine blům Caltha Vergilij sei, als er schτeibt in Alexi. Mollta luteola pingit vaccinia Caltha. (Caltha Vergilij.) doch warfür ich das recht Caltha halt, findestu an seinem oτt.

Die zweit Moþblům schickt sich nit ubel under das Chτysanthemon Democriti, was aber dz recht Chrysanthemum, hernach.

Von der Krafft und Würckung.

Die kinder haben jhre kurtz weil und freüde mit disen schónen Goltblůmen. Werden jetzunder nit sonders in der artznei gebτaucht.

Van dotter bloemen of gouden weiden bloemen. Kapittel 44.

Ik kom en gedenk weer de kruiden die er hun zaden in kopjes sluiten en bewaren. En deze bloem is ook van die een welke tegen het voorjaar op vochtige weiden en de springende bronnen zijn woning heeft. Zijn kruid is schoon groen, rond en aan te zien zoals dat hazelaarskruid op de aarde uitgespreid, de bladeren zijn echter een weinig gekerfd, gewint een ronde hoge stengel van zeventien cm hoog zoals een strohalm, doch met zijuitlopers en daarop groeien ronde knopjes als erwten. Zo die opengaan worden erg mooie dooier gele bloemen daaruit zoals aan hanenvoet, wat groter en lieflijker. Zo de bloemen afvallen wordt weer een kopje daaruit, maar lang en met drie of vier onderscheiden zoals dat akelei kruid. Het zaad zo daarin besloten is geel en kleiner dan de gierst. De wortel aan het gewas is waterig, vezelig en vingers dik met vele witte vezels aan elkaar zoals aan het kerstkruid. De smaak aan kruid, wortel en bloemen is zoals aan gewone kookkruiden. Daarom acht ik men mag het goed met andere moes in de keuken gebruiken.

Dat kleine geslacht van dit gewas is de tegenwoordige met stengel en bloemen gelijk, doch kleiner en van kleur niet zo schoon geel. De bladeren aan kruid zijn een weinig gespleten zoals de hanenvoet, is ook op de tong een weinig hanig. Zijn woning is ook op natte en altijd vochtige weiden. [147]

Van de namen.

(Caltha palustris) Deze bloem heb ik mosbloemen horen verduitsen en dooierbloemen vanwege de kleur en ook gele weiden bloem, bergweiden bloem, omdat men ze het allermeeste op de mosachtige vochtige weiden vindt. Ik hou dat deze gewone bloem Caltha Vergilij is zoals hij schrijft in Alexi: ‘Mollta luteola pingit vaccinia Caltha’, doch waarvoor ik dat echte Caltha hou vindt u aan zijn oord.

De tweede mosbloem schikt zich niet kwaad onder dat Chrysanthemon Democriti, wat echter dat echte Chrysanthemum is hierna.

Van de kracht en werking.

De kinderen hebben hun tijdverdrijf en vreugde met deze mooie goudbloemen. Worden nu niet bijzonder in de artsenij gebruikt.

Von S. Johans Blůmen. Cap. XLV.

Dieweil S. Johans, oder die Ganþblům auch in jrτung schwebt, hab ich dise nach der Golt wisen blůmen wóllen setzen. Man findet aber diser blůmen geschlecht in unsern landen uff dem åckern zweierlei. Eine mit gantz Quitten farben gåle blůmen, wie ein groþ aug anzůsehen. (Kalbs augen.) Die ander allein mit einem gålen apffel, und mit weissen augbτawen, rings umb den gålen apffel geziert. Bede sampt mit zarten dünnen stengeln. Das kraut od die bletter an jn bede ist zart lind, doch an d gantz gålen weycher und feyster, ein klein wenig zerkerfft, der Creützwurtz nit fast unånlich. Die wurtzeln seind zaþecht, harecht, wie am Reinfar. Wachsen bede sampt umb Pfingsten und Johannis Baptiste, am aller meisten auff den åckern und grasichten feldern wiewol man sie von der selben zeit an findt biþ Omnium sanctorum, sonderlich die weiþ, welche vast gern auff de dürτe wysen jr wonung hat. Die gåle aber findt man allein auff dem åckern und dem Habern, und in der Weissen frucht. Jst ein vicium od unkraut der Weissen frucht. Hie sicht man das die voτgenant Goltwisen blům, und dz jetzig geschlecht, nit ein art noch blům ist, wie ettlich vermeint haben. (J iiij) [148]

Von den Namen.

Die Genþblůmen nennet man im Bistumb Meintz, Sanct Johans blůmen dieweil sie umb Johannis erstmals gesehen werden. Jm Bistumb Metz, Trier unnd Speier nennen sie die weiber Kalbs augen, unnd nit unbillich, dann es ist ein Buphthalmus, Aber nit das, davon Dioscoτides libro.iij.cap.cxcij.schτeibt. Vom selben Buphthalmo liþ hernach das xlviij.capitel. Dise blům aber, wahin sie gehóτ binn ich nit gewiþ, will sie also mit dem hochgelehτten Barbaro ein groþ Bellis sein lassen. (Bellis maior.)

Von der Krafft und Würckung hab ichs nichts gewiþ, wills einem ander befelhen.

Van St. Johans bloemen. Kapittel 45.

Omdat St. Johan of de gansbloem ook in verwarring zweeft heb ik deze na de gouden weiden bloemen willen zetten. Men vindt echter dit bloemen geslacht in ons land op de akkers tweevormig. (Arnica montana?) Ene met gans kweekleurige gele bloemen als een groot oog aan te zien. De andere alleen met een gele appel en met witte wenkbrauwen, ringsom de gele appel versiert. Beide zaden met zachte dunne stengels. Dat kruid of de bladeren aan hen beide is zacht, taai, doch aan de gans gele weker en vetter, een klein weinig gekerfd, het kruiskruid niet erg ongelijk. De wortels zijn vezelig en behaard zoals aan reinvaar. Groeien beide samen om Pinksteren en Johannes de Doper, aan allermeeste op de akkers en grasachtige velden hoewel men ze van dezelfde tijd aan vindt tot Omnium sanctorum, vooral de witte welke erg graag op de dorre weiden zijn woning heeft. De gele echter vindt men alleen op de akkers en de haver en in de tarwe vrucht. Is een vicium of onkruid van de tarwe vrucht. Hier ziet men dat de voor genoemde goudweiden bloem en het tegenwoordige geslacht niet een aard noch bloem is zoals ettelijke gemeend hebben. [148]

Van de namen.

(Leucanthemum vulgare) De ganzenbloem noemt men in bisdom Meintz, Sanct Johans bloemen omdat ze om Johannis de eerste keer gezien worden. In bisdom Metz, Trier en Speier noemen de vrouwen het kalfsogen en niet onbillijk, dan het is een Buphthalmus. Maar niet die daarvan Dioscorides libro 3 kapittel 142 schrijft. Van dezelfde Buphthalmo lees hierna dat 43^ste kapittel. Deze bloem echter waarheen ze gehoord ben ik niet gewis, wil ze alzo met de zeer geleerde Barbarus een grote Bellis zijn laten.

Van de kracht en werking heb ik niets gewis, wil het een andere aanbevelen.

Von Ringelblůmen. Cap. XLVI.

Ich hab von meinem fürnemen mŭssen ablassen, unnd der geringelten oder gestirnten blůmen gedencken. Under disen kompt mit eben die goltgåle Ringelblům under handen, welche dieweil sie schådlich sein soll, wie ettlich meinen, will ich des kurtzen mit jr spielen. (Caput Monachi.) Diþ gewåchþ würt etwann zweier spannen, oder elenbogen hoch, hat auch ein schlecht weisse wurtzel wie die bτaunen oder weisse violen gewinnen. Also auch das kraut daran, wie die gemelte viol stóck dτagen, doch etwas bτeiter, lenger, unnd grŭner. Jst ein eintzige staud, wie ein båumlin mit vilen neben esten, darauff kommen zům ersten voτ den blůmen knópflin wie grŭne flachs bollen, die thůn sich dann herfür, und werden darauþ schóne saffran gåle gestirnte blůmen, jnnen und auþwendig eins wolriechenden freündtlichen geruchs. So die blům abfelt, würt ein runder Münchskopff darauþ, das ist der samen, und so mans von einander thůt, ist ein jeder same gebogen anzůsehen, wie die abschnitzling der negel von dem fingern, oder wie die vogels kloen, Der sam [149] ist jnwendig weiþ und sŭþ. Blŭet im Meien unnd weret in ståter blŭet für und für, biþ inn den kalten winter, mag derhalben wol Calendula heissen. (Calendula.)

Von den Namen.

Ich můþ mich abermal mit dem namen in die gefahτ stellen, doch treffe ich den selben in Diosco. (wie ettlich klagen móchten) nit zů besten, so will ich doch des Teütschen namens gewiþ sein, welchen man augenscheinlich an der blůmen, und sonderlich am samen mócht abnemen, dieweil er sich also rings umbher ringt unnd krümbt, hat es auch den namen Ringelblůmen billich. Daher es auch ettlich Caput Monachi haben genent. Die newen nennen es Calendulam, Caltham und Calthulam. (Caput Monachi.) Der hochgelehτ Barbarus hat auff ein zeit in einem alten Dios.das Leontopodium gemalt gesehen, unnd spτicht das selbig vergleicht sich disen gewåchþ mit contrafactur, daher Ringelblůmen für Leontopodion will haben. So ist Manardus einer andern meinung, und hat es ein zeit lang für Lysimachium Dios.gehalten. Jacobus Manlius nent es Herbam biancam. Matheus Sylvaticus der gůt man hat vermeint es sei Herba paralisis oder Pτimula veris, unnd spτicht es heiþ Charamos. Andere jrτen noch mehτ die es Heliotropion, Sponsam solis, Solsequium, oder Verτucariam deütten.

Ob ich nun auch jrτet, halt mirs vergůt wer da will, Jch nenn Ringelblůmen das ein Catanance, (Catanance.) das ettlich Damnameten, Dionysiada, Thyrsion, Carnon, Crotion, Archopodion, Demos oder Cemos, Archaras, Raropithla, Jovis radium oder φιλιχλαίζα nennen, welches wóτtlin dunckt mich billicher φίλτςα heissen. Dieweil es ad veneficia Amoτum dienstlich ist. Diosc.lj.iiij.ca.cxxix. Herba filicula ist Engelsŭþ li.iiij.ca.clxxx. (φίλτςα.) So heiþt Thyτ [150] sion Thymus lib.iij.cap.xxxix. Jtem Andτosåmos heiþt auch Dionysias lib.iij.cap.clxiiij. Diosc.

Von der Krafft und Würckung.

Ringelblůmen seind warmer dτuckener art, werden selten in der artznei gebτaucht. Ettliche weiber treiben superstition damit, bτauchen sie zů der Bůlschafft. Seind mehτ Eüsserlich dann in leib dienstlich.

Eüsserlich.

Eyn wasser von Ringelblůmen gebτant, ist ein bewert wasser zů den hitzigen roten augen, darein gedτopfft abends und moτgens, oder leine dŭchlin darinn genetzt und ubergelegt. (Rote augen.)

Das pulver von den blůmen in baumwollen gewicklet, und auff den wŭtenden zan gelegt, stillet den schmertzen und wŭten. (Zan wehe.)

Die blůmen und kraut gedóτrt, angezündt unnd den rauch unden empfangen, erfoτdert mit gewalt die bürden, und ist ein experiment. (Ander geburt.)

Van ringelbloemen, goudsbloem. Kapittel 46.

Ik heb van mijn voornemen moeten aflaten en de geringelde of stervormige bloemen gedenken. Een van deze komt me even de goudgele ringelbloem onder handen welke omdat ze schadelijk zijn zou, zoals ettelijke menen, wil ik dus kort met haar spelen. Dit gewas wordt ongeveer 34cm of elleboog hoog, heeft ook een rechte witte wortel zoals de bruine of witte violen winnen. Alzo ook dat kruid daaraan zoals de gemelde viool stekken dragen, doch wat breder, langer en groener. Is een enkele vaste plant zoals een boompje met vele zijtwijgen, daarop komen als eersten voor de bloemen knopjes zoals groene vlas bollen, die doen zich dan open en worden daaruit mooie saffraangele stervormige bloemen van binnen en uitwendig een goed ruikende vriendelijke reuk. Zo de bloem afvalt wordt een ronde monnikskop daaruit, dat is het zaad en zo men het van elkaar doet is elk zaadje gebogen aan te zien zoals de afsnijding van de nagel van de vinger of zoals de vogels klauwen. Het zaad [149] is inwendig wit en zoet. Bloeit in mei en blijft in gestadige bloei door en door tot in de koude winter en mag daarom wel Calendula heten.

Van de namen.

(Calendula officinalis) Ik moet me weer met de naam in dat gevaar stellen, doch tref ik dezelfde in Dioscorides (zoals ettelijke klagen mochten) niet te beste, zo wil ik doch de Duitse namen gewis zijn welke men ogenschijnlijk aan de bloemen en vooral aan zaden mag afnemen omdat het zich alzo ringsom ringt en kromt heeft het ook de naam ringelbloemen billijk. Vandaar het ook ettelijke Caput Monachi hebben genoemd. De nieuwen noemen het Calendulam, Caltham en Calthulam. De zeer geleerde Barbarus heeft op een tijd in een oude Dioscorides dat Leontopodium getekend gezien en spreekt dezelfde vergelijkt zich dit gewas met de afbeelding, vandaar ringelbloemen voor Leontopodion wil hebben. Zo is Monardus een andere mening en heeft het een tijd lang voor Lysimachium Dioscorides gehouden. Jacobus Manlius noemt het Herbam biancam. Matheus Sylvaticus de goede man heeft gemeend het is Herba paralisis of Primula veris en spreekt het heet Charamos. Andere verdwalen noch meer die het Heliotropion, Sponsa solis, Solsequium, of Verrucariam aanduiden.

Of ik nu ook dwaal, hou me voor goed wie dat wil, ik noem ringelbloemen dat ene Catanance dat ettelijke Damnameten, Dionysiada, Thyrsion, Carnon, Crotion, Archopodion, Demos ofr Cemos, Archaras, Raropithla, Jovis radium of φιλιχλαίζα noemen welk woordje dunkt me billijker φίλrςα te heten. Omdat het ad veneficia Amorum dienstig is. Dioscorides libro 4 kapittel 129. Herba filicula is engelzoet libro 4 kapittel 180. Zo heet Thyrsion [150] Thymus libro 3 kapittel 39. Item Androsåmos heet ook Dionysias libro 3 kapittel 164 Dioscorides.

Van de kracht en werking.

Ringelbloemen zijn warme droge aard, worden zelden in de artsenij gebruikt. Ettelijke vrouwen drijven bijgeloof daarmee, gebruiken ze tot de gemeenschap. Zijn meer uiterlijk dan in lijf dienstig.

Uiterlijk.

Een water van ringelbloemen gebrand is een beweerd water tot de hete rode ogen, daarin gedruppeld ‘s avonds en ‘s morgens of linnen doekjes daarin genat en overgelegd.

Dat poeder van de bloemen in katoen gewikkeld en op de woedende tand gelegd stilt de smarten en woeden.

De bloemen en kruid gedord, aangestoken en de rook onder ontvangen bevordert met geweld de nageboorte en is een experiment.

Von Chamillen. Cap. XLVII.

Der weissen Chamillen mit den gålen augen wachsen vier geschlecht in Germania, zwo wolriechender, ein stinckende, und die vierd on allen geruch.

(1. Das Edel Parthenium.) Die erst und aller edelst, reücht mit kraut, stengel und blůmen fast wol, sie sei dürτ oder grŭn, nit anders dann ein wolriechender, lieblicher, zeittiger apffel. Diþ kraut ist in der ersten ehe es blŭet anzůsehen wie Gerwel, Millefolium, und so es blŭet ist es dem hunds Dyll od krotten Dyll, Cotula genant ånlich. Flecht selbs auff der erden, henckt sich an wie der Quendel, darumb es leichtlich von den jungen pfetzlin gepflanzt würt. Die wurtzelen seind weiþ zaþecht. Gegen den Bτachmonat steigt es nit uber ein spannen hoch ubersich, auff den selben dünnen stengeln gewint es gestirnte weiþ gåle blůmen, wie die gemeine acker Chamillen, dann der apffel ist inwendig gåle und rings umher mit weissen bletlin geziert. Dise Chamill ist fast bitter als Wermůt oder metter, diþ kraut mag sich voτ dem frost in Winter wol erhalten in den gårten. Wachþt gern an den mauren, an den zeünen, und wa mans hin pflantzet. Jst nun mehτ zů Zweienbτücken, Hoτnbach, auch zů Weissenburg, und wa ichs hin geschickt hab, gemein woτden. Und hab diþ kraut erstmals von einem gůten Herτen, der es von Metz bτacht, mit dancksagung empfangen, welche daselbst diþ kraut umb seins lieblichen geruchs willen in gårten zielen.

(2. Krotten Dyll.) Die ander Chamill die also ubel stinckt, halt ich für das wild geschlecht von der jetzgemelten. Dann sie seind einander mit aller gestalt gleich, allein das die wild fast ubel reücht, auch das sie gróber ist und hóher würt, wechþt gemeinlich auff den feldern under den früchten.

(3.) Die dτitt und gantz gemein Chamill, ist der Doctoτ Recipe eins, dann on dise blům kónnen sie nit vil auþrichten. Jst ein recht Summer blům, zielet sich selbs vom auþgefallenen samen, welcher sich dem Wurmsamen, den man [151] Reinfar nent, vergleicht. Blŭet im jar zweimal, erstmals im Lentzen beinahe in allen früchten. (Tempus.) Jm Herbst in růben åckern. Das kraut an diser ist etwas zårter, zinnelechter, unnd zů schwartzgrūn geneigt. Es ist auch gleichwol an diser, und der nachfolgenden Chamillen ein wunder wie Plinius das acht hat genommen, lib.xxj.cap.xxij.das allwegen das jnnertheil der blůmen zům aller ersten offen ist, die bletlin umb das offen åuglin anfahen herausser zů wachsen, das man sonst in keiner blůmen geschlecht warnimmet. Dann ein jede blům Rosa oder Gilg, haben zůvoτ ehe sie auffgehn, jre zůgeschloþne knópflin, allein dises geschlecht unnd der Betram blůmen thůns nicht.

Die vierd Chamill ist der jetzigen so gleich, das man sie kaum von einander scheiden kan. Und ist aber der underscheid allein am geruch.(4. Camomilla sativa.) Dan dise reücht zůmal nit. Wachþt gemeinlich hinder den zeünen, unnd etwann auff den åckern. Dise blůmen unnd auch die voτgemelten acker Chamillen, so sie vergehn, doτren beide stengel und wurtzel. Erjüngen sich jårlichs von dem samen, das die erstgemelte Chamill nit thůt. [152]

Von den Namen.

Die erst Chamill ist das recht und edel Parthenium Diosco. (Parthenium.) Dann es reücht, wie Plinius lib.xxj.cap.xxxj.selber bezeügt, wie ein apffel, also verstehe ich sein Latin, dz da also laut. Parthenium est odore mali. Sagt darbei, Celsus nent es Perdicium und Muralium. Aber dise namen gehóren zů der Parietaria, und nit zů der Chamillen, unnd ettliche nennen es Leucanthen unnd Tamnachum. Darzů stimpt Galenus lib.vj.de simp.unnd spτicht es sei ein Helxine, das auch billicher der Parietaria zůstehet, sagt darbei man nenne es auch Sideritim. Andere nennen Helxinen (sagt Galenus) Heracleam, (Heraclea.) welcher nam auch sehτ vast vilen zůgelegt würt inn Dioscoτide, als dem Sideritide, dem Chamelea cap.clxvj. Jch geschweig das Ponax, das auch Heraclion heiþt cap l. Jtem das Heracleum mel lib.iij.cap.viij.das Abτotanon lib.iij.cap.xxvj.das Oτiganon li.iij.cap.xxix.das Helxine li.iiij.cap.lxv.dz Polygonon lib.iiij.ca.iiij et v das Spumeun papaver lib.iiij.cap.lxv. Also haben wir fünff oder mehτ Heraclea, was wolt dann darfür sein ob schon der nam Parthenium auch vilen zůgeben würt, doch davon im l.capitel ferners. Dann diser nam Parthenium ist vast vilen gewåchsen zůgelegt, wie folgen würt, und wie dτoben zům theil im xxxviij.cap.auch gemelt woτden. Diosc.lib.iij.cap.cxlvj.gibt disem unserm Parthenio vil namen, unnd spτicht ettlich nennen es Anthemida, davon auch im xxxviij.cap. Andere nennen es Amaracum (das sonst auch dem Maieron zůstehet) andere heissen es Leucanthemon, Chamemelum, Chτysocatin, Melabathτon, Floτem campestrem, Cautam, Thamath, Solis seculum, und Millefolium.

Hie sihet man das vil namen auch vil jrτung bτingen. Anthyllis und Anthemis heiþt er auch Leucanthemon cap.cxliiij.unnd cxlv.also auch flos Campestris. Millefolium ist auch Sanguinalis herba, cap.iiij.lib.iiij. Aber das recht Millefolium ist Achilleos lib.iiij.cap.xxxiiij.und cx. Melabathτum ist das Millefolium davon Diosco.lib.j.cap.vj.schτeibt.

Die ander stinckende Chamill, ist ein Cotula oder Canta oder Chamomilla foetida, Krottendyll, Hundsdyll, Cynobotane, Cynanthemis. Die zweit stinckend Chamill, mag wol das Thalictrum Dios.sein.cap.xciij.li.iiij. Es ist aber nit Parthenium, wie ettlich halten.

Die dτitt und gemein acker Chamill, heiþt in Diosc.lib.iij.cap.cxlv. Anthemis und in Theophτasto Anthemon. Diþ gewåchþ halt ich für dz recht Leucanthemon, Malanthemon oder Melanthemon, wie Plin.sagt lib.xxij.cap.xxj. Und diþ ist mein andere wolriechende Chamemelon, welche Diosc.im gemelten oτt auch Eranthemon und Callian, Chτysocomen und Chτysanthemon nent.

Die vierd Chamill ist ein vicium der andern allen, dieweil sie ohn geruch ist, und mag wol heissen Chamomilla fatua, insinida, non odorata, Cotulanon fœtida. Dise letste Chamomilla acht ich gåntzlich es sei Chτysanthemum Dios.lib.iiij.cap.lvj.besihe J. Ruellium lib.iij.cap.cij. Dise blům hat vil namen, sie heiþt Chalcas, Chalcithis, Chalchanton, Calcanthemon, Buphthalmus, Garuleus, Curzeta und Calta.

Von der Krafft und Würckung.

Die rechte zame garten Chamill, mit dem wolriechenden kraut unnd [153] blůmen, ist die best und aller krefftigst. Darnach die gemein wolriechende, so in früchten wachsen. Seind bede warmer und dτuckener complexion, zů resolvieren und den schmertzen zůstillen nützlich. Mógen in leib und ausserhalb fruchtbarlich genützt werden.

Innerlich.

Chamillen blůmen mit dem wolriechende kraut in wein gesotten und gedτuncken, eróffnet die leber, das miltz, und dτeibt auþ die gilb, der frawen blódigkeit, stillet jnnerliche schmertzen der Můtter, der dårm, der nieren und blasen. Zertheilt und heilet (in gemelter massen gebτaucht) das Lungen geschwår. Legt das keichen, dτeibt den lenden stein. Herwiderumb stopffen Chamillen den weissen bauchfluþ Lienteriam, erwóτmen den kalten magen, mit hinlegung viler jnnerliche schmertzen. (Leber, Miltz, Gilb, Frawen zeit, Schmertzen stillen. Lungen geschwår, Keichen, Stein, Bauchfluþ.)

Obernente würckung und tugent hat das gebτant wasser von Chamillen blůmen gebτant, fürnemlich die erst gesetzte gehóτt für die kindtbetterin, darumb das sie wol damit gereiniget werden. (Magen. Kindtbetterin.)

Denen so ståhts in die groþ kranckheit fallen, soll man Chamillen blůmen in essig und honig sieden, und darvon zů dτincken geben, die stehn gar bald auff, und werden der kranckheit ein zeitlang ledig. (Fallende sucht.)

Eüsserlich.

Es ist bei allen menschen kein bτeuchlicher kraut in der artznei als eben Chamillen blůmen, dann sie werden beinahe zů allen bτesten gebτaucht.

Die blůmen in wasser gesotten, und Chamillen ól darzů genommen, ist ein lóblich Enema zů der clystierung. Dann es stilt und heilt allen schmertzen der nieren, der můtter, der dårm, und der blasen. Umb des willen machen die weiber båder, fomenta, und secklin auþ den blůmen, für das bauch und můtter wee. Aller ding nůtzlich zü erweichen, und die verstandene Menses herfůr zů locken. (Clystierung. Fomenta. Bauchwehe.)

Der geruch der Chamillen, deþ gleichen das gebτant wasser, unnd auch die laugen von Chamillen bereit, seind nutz und gůt dem blóden haupt und hirn, daran gerochen, damit bestrichen und gezwagen. (Blód haupt.)

Ein decoction von Chamillen gemacht, gibt ein schón Lavament zů den bósen stinckende wunden und alten schåden. (Alt schåden.)

Oel van Chamillen blůmen gemacht, ist zů vilen dingen bτeüchlich, knollen zů erweichen, geschwulst nider zůlegen, und den schmertzen zůstillen. Jn summa, niemandts vermag alle tugend der edlen Chamillen beschτeiben, noch genůgsam erzelen und pτeisen. (Knollen, und Beülen.)

Die stinckend Chamill Cotula, gibt ein edel fůþbad zů der auffstossenden můtter, welche sich hin und her von einer seiten zů der andern würfft. Hat beinahe die würckung der Bybergeylen, daran gerochen, darüber gesessen, und den dampff darvon in leib empfangen. (Auffstossende můtter. )

Das kraut zerstossen und pflasters weiþ uber die wunden geschlagen, dτeibt sie zůsamen, das sie heilen. (K) [154]

Van kamille. Kapittel 47.

Van de witte kamille met de gele ogen groeien vier geslachten in Germanië, twee welriekende, een stinkende en de vierde zonder alle reuk.

De eerste en aller edelste ruikt met kruid, stengel en bloemen erg goed, ze is dor of groen, niet anders dan een welriekende, lieflijke, rijpe appel. Dit kruid is in het begin eer het bloeit aan te zien zoals duizendblad, Millefolium, en zo het bloeit is het de honden dille of padden dille, Cotula genoemd, gelijk. Vlecht zelf op de aarde en hangt zich aan zoals tijm, daarom het gemakkelijk van de jonge stekken geplant wordt. De wortels zijn wit vezelig. Tegen juni stijgt het niet over een zeventien cm hoog omhoog, op dezelfde dunne stengels gewint het sterachtige witgele bloemen zoals de gewone akker kamille, dan de appel is inwendig geel en ringsom met witte blaadjes versierd. Deze kamille is erg bitter zoals alsem of mater, dit kruid mag zich voor de vorst in winter goed behouden in de tuinen. Groeit graag aan de muren, aan de tuinen en waar men het heen plant. Is nu meer te Zweienbrücken, Hornbach en ook te Weissenburg en waar ik het heen gestuurd heb algemeen geworden. En heb dit kruid de eerste keer van een goede heer die het van Metz bracht met dankzegging ontvangen welke daar dit kruid vanwege zijn lieflijke reuk in tuinen teelde.

De andere kamille die alzo kwaad stinkt hou ik voor dat wilde geslacht van de net genoemde. Dan ze zijn elkaar met alle gestalte gelijk, alleen dat de wilde erg kwaad ruikt, ook dat ze grover is en hoger wordt, groeit gewoonlijk op de velden onder den vruchten.

De derde en gans algemene kamille is de doctor recepten een, dan zonder deze bloem kunnen ze niet veel uitrichten. Is een echte zomerbloem, teelt zichzelf van uitgevallen zaden welke zich de wormzaden, die men [151] reinvaar noemt, vergelijkt. Bloeit in jaar tweemal, de eerste keer in lente bijna in alle vruchten. In de herfst in rapen akkers. Dat kruid aan deze is wat zachter, gedrongener en tot zwartgroen geneigd. Het is ook gelijk wel aan deze en *de navolgende kamille een wonder zoals Plinius dat acht heeft genomen, libro 21 kapittel 22 dat het overal dat binnenste deel van de bloemen als allereerste open is, de blaadjes om dat open oogje aanvangen eruit te groeien wat men anders in geen bloemen geslacht waarneemt. Dan elke bloem roos of lelie heeft tevoren eer ze opengaan hun toegesloten knopjes, alleen dit geslacht en de betram bloemen doen dat niet.

De vierde kamille is de tegenwoordige zo gelijk zodat men ze nauwelijks van elkaar scheiden kan. En is echter het onderscheidt alleen aan reuk. Dan deze ruikt helemaal niet. Groeit gewoonlijk achter de tuinen en wat op de akkers. Deze bloemen en ook de voor vermelde akker kamille, zo ze vergaan, dorren beide stengels en wortels. Verjongen zich jaarlijks van de zaden wat de eerst gemelde kamille niet doet. [152]

Van de namen.

(Anthemis nobilis of nu Chamaemelum nobile) De eerste kamille is de echte en edele Parthenium Dioscorides. Dan het ruikt zoals Plinius libro 21 kapittel 31 zelf betuigt zoals een appel, alzo versta ik zijn Latijn dat daar alzo luidt; ‘Parthenium est odore mali’. Zegt daarbij: ‘Celsus noemt het Perdicium en Muralium’. Maar deze namen behoren tot de Parietaria en niet tot de kamille en ettelijke noemen het Leucanthen en Tamnachum. Daartoe stemt Galenus libro 6 de simplicibus en spreekt het is een Helxine, wat ook billijker de Parietaria toestaat, zegt darbij men noemt het ook Sideritim. Andere noemen Helxinen (zegt Galenus) Heracleam welke naam ook zeer vast veel toegelegd wordt in Dioscorides zoals de Sideritide en de Chamelea kapittel 166. Ik zwijg dat Panax dat ook Heraclion heetkapittel 50. Item dat Heracleum mel libro 3 kapittel 8, dat Abrotanon libro 4 kapittel 26, dat Origanon libro 3 kapittel 29, dat Helxine libro 4, kapittel 45, dat Polygonon libro 4 kapittel 4 en 5, dat Spumeun papaver libro 4 kapittel 65. Alzo hebben we vijf of meer Heraclea, wat wil dan daarvoor zijn ofschoon de naam Parthenium ook velen toegeven wordt, doch daarvan in 50^ste kapittel verder. Dan deze naam Parthenium is vast velen gewassen toegelegd zoals volgen zal en zoals boven voor een deel in 38^ste kapittel ook gemeld is geworden. Dioscorides libro 3 kapittel 146 geeft deze onze Parthenio veel namen en spreekt ettelijke noemen het Anthemida, daarvan ook in 38^ste kapittel. Andere noemen het Amaracum (dat soms ook de majoraan toestaat), andere noemen het Leucanthemon, Chamemelum, Chrysocatin, Melabathron, Florem campestrem, Cautam, Thamath, Solis seculum en Millefolium.

Hier ziet men dat veel namen ook veel verwarring brengen. Anthyllis en Anthemis noemt hij ook Leucanthemon kapittel 144 en 145 alzo ook flos Campestris. Millefolium is ook Sanguinalis herba, kapittel 4 libro 4. Maar dat echte Millefolium is Achilleos libro 4 kapittel 34 en 110. Melabathrum is dat Millefolium waarvan Dioscorides libro 1 kapittel 6 schrijft.

(Anthemis cotula) De andere stinkende kamille is een Cotula of Canta of Chamomilla foetida, paddendille, hondendille, Cynobotane, Cynanthemis. De tweede stinkende kamille mag wel dat Thalictrum Dioscorides zijn kapittel 93 libro 4. het is echter niet Parthenium zoals ettelijke houden.

(Matricaria recutita) De derde en algemene akker kamille heet in Dioscorides libro 3 kapittel 145 Anthemis en in Theophrastus Anthemon. Dit gewas houd ik voor dat echte Leucanthemon, Malanthemon of Melanthemon zoals Plinius zegt libro 22 kapittel 21. En dit is mijn andere welriekende Chamemelon welke Dioscorides in gemeld oord ook Eranthemon en Callian, Chrysocomen en Chrysanthemon noemt.

(Tripleurospermum maritimum subsp. inodorum) De vierde kamille is een onkruid van de anderen allen omdat ze zonder reuk is en mag wel heten Chamomilla fatua, insinida, non odorata, Cotulanon fœtida. Deze laatste kamille acht ik gans hetzij Chrysanthemum Dioscorides libro 4 kapittel 56, bezie J. Ruellius libro 3 kapittel 102. Deze bloem heeft veel namen, ze heet Chalcas, Chalcithis, Chalchanton, Calcanthemon, Buphthalmus, Garuleus, Curzeta en Calta.

Van de kracht en werking.

Die echte tamme tuinkamille met het wel riekende kruid en [153] bloemen is de beste en aller krachtigste. Daarna de gewone welriekende die zo in vruchten groeit. Zijn beide warme en droge samengesteldheid, op te lossen en de smarten te stillen nuttig. Mogen in lijf en aan de buitenkant vruchtbaar genuttigd worden.

Innerlijk.

Kamille bloemen met het welriekende kruid in wijn gekookt en gedronken opent de lever, de milt en drijft uit de geelzucht, de vrouwen bloederigheid, stilt innerlijke smarten van de baarmoeder, de darmen, de nieren en blazen. Verdeelt en heelt (in gemelde mate gebruikt) de longenzweer. Legt dat kuchen, drijft de lenden steen. Daar tegenover stopt kamille de witte buikvloed Lienteria, verwarmt de koude maag met neerleggen van vele innerlijke smarten.

Opgenoemde werking en deugd heeft dat gebrande water van kamille bloemen gebrand, voornamelijk de eerst gezette behoort voor de vrouwen in kraambed daarom dat ze goed daarmee gereinigd worden.

Diegenen zo steeds in de grote ziekte vallen zal men kamille bloemen in azijn en honing koken en daarvan te drinken geven, die staan erg gauw op en worden de ziekte een tijdlang kwijt.

Uiterlijk.

Er is bij alle mensen geen gebruikelijker kruid in de artsenij als even kamille bloemen, dan ze worden bijna tot alle gebreken gebruikt.

De bloemen in water gekookt en kamilleolie daartoe genomen is een geliefde vloeistof tot de klysma’s. Dan het stilt en heelt alle smarten van de nieren, de baarmoeder, de darmen en de blaas. Daarom maken de vrouwen baden, warme omslagen en zakjes uit de bloemen voor de buik en baarmoederpijn. Alle dingen nuttig te weken en de opgehouden menstruatie naar voren te lokken.

De reuk van de kamille, desgelijks dat gebrande water en ook de loog van kamille bereidt zijn nuttig en goed de zwakke hoofden en hersens, daaraan geroken en daarmee bestreken en gedweild.

Een afkooksel van kamille gemaakt geeft een schone wassing tot de kwade stinkende wonden en oude schaden.

Olie van kamille bloemen gemaakt is tot vele dingen gebruikelijk, knollen te weken, zwellingen neer te leggen en de smarten te stillen. In summa, niemand kan alle deugd van de edele kamille beschrijven, noch voldoende verhalen en prijzen.

De stinkende kamille, Cotula, geeft een edel voetbad tot de uitstotende baarmoeder welke zich heen en weer van ene zijde tot de andere werpt. Heeft bijna de werking van de bevergeil, daaraan geroken, daarboven gezeten en de damp daarvan in lijf ontvangen.

Dat kruid gestoten en pleistervormig over de wonden geslagen drijft ze tezamen zodat ze helen. [154]

Von Streichblůmen. Cap. XLVIII.

Streichblůmen hab ich im Woτmþser Gaw, sonderlich gegen der Statt Altzen auff den hohen steinechten feldern (welche ettliche Jar ungebawet ligen) erstmals funden. Die weiber samlen es im Bτachmonat in der besten blŭet, und lassens dürτ werden, biþ sie es bedóτffen. Diþ gewåchþ ist mit seiner gantzen substantz anzůsehen wie das gemein acker Chamillen, doch so ist die wurtzel, d stengel, dz kraut und blům, dicker, hóher, eschenfarber und bτeyter. Das kraut sicht als Reinfar, doch kleiner zerspalten. (Streichblůmen.) Die blůmen seind rings umbher mit schónen bletlin geziert, wie das gål gemein Buphthalmus, von farben gantz gål, jnwendig und auþwendig, wie die Quitten ópffel. Diþ kraut und blům riechen wol, beinahe wie der rot Beifůþ, so er inn der besten blŭet ist, oder wie der Gerwel blůmen.

Von den Namen.

Die weiber im Woτmbser und Meintzer Bisthumb, geben dem gewåchþ kein andern namen, dann Steinblůmen und Streichblůmen, uτsach das dise dürτe blůmen schón gål ferben. Darumb sieden die weiber inn gedachten land dise blůmen unnd kraut mit einander, bereitten also die sterck zů den betten damit ab, sparen hiermit den Saffran. Sonst findet man noch ein gål Streichkraut, vom selben an eim andern oτt.

Dise gegenwürtige gåle blům, mit stengel, kraut unnd wurtzel, so man sie recht wol besicht unnd examineert, würt man eigentlich befinden, das sie das recht Buphthalmus Dioscoτidis sein würt lib.iij.cap.cxlvij.welches gewåchþ nennen ettlich, spτicht Dioscoτ. Cachlan, Balsamenam, Mnesitheon, Mercurij Genituram, γονξίςυονς γσνοτΰφθιτξ, Genituram incor [155] ruptibilem. Narat und Cappacoraniam, etlich meinen es sei Eranthemon Hippocratis, Serapio nents Bichar cap.clviij. Ich můþ hie ein experiment von diser blůmen anzeigen, ob sie villeicht auch gemein würde, wie mein obernente Parthenium. Darumb hab ich sie gebτaucht zů der erstoτbenen geelsucht mit wein gesotten, unnd den selben wein zů dτincken geben warm, wie ein ander digestivum, hab sie warhafftig befunden, das sie resolviert und auþfürt on schaden und schmertzen. (Erstoτbene geelsucht.)

Von der Krafft und Würckung.

Solche gestirnte blůmen, hab ich mit den weibern Sterck od Streichblůmen genant, dann unsere Apotecken meister kennen die blůmen noch nit, wie wolten sie dann der ein namen kónnen geben. Seind vast warmer, druckener complexion. Jre tugend und vermógen seind under den namen beschτiben, zum theil under den wolriechenden Chamillen blůmen begriffen, die selbige zů erholen uberflüþig.

Innerlich.

Die blůmen in wein gesotten unnd gedτuncken, vertreiben die würm, stillet den bauch schmertzen. (Würm.) Andere tugend seind under den gemeinem Chamillen erzólt. Dioscoτides und Serapio leren, wann man auþ dem bade komme, soll man von disen blůmen etlich tag trincken, zůvoτ in wein gesotten, das soll die Geelsucht, oder die Geelfarb ausserhalb der haut vertreibe. Sonds macht diser dτanck unwillen und kotzen. (Kotzen.)

Eüsserlich.

Dise blůmen haben alle würckung der wolriechenden Chamillen, und mógen auch fůr Wermůt blůmen genommen werden. Dise geele zerknischte blůmen mit zerschmoltzen wachs temperiert, und uber beülen und knollen gelegt sollen zertheilt werden. (Beülen.)

Van Strijkbloemen. Kapittel 48.

Strijkbloemen heb ik in Wormbser Gaw, vooral tegen de stad Altzen op de hoge steenachtige velden (welke ettelijke jaar ongebouwd lagen) de eerste keer gevonden. De vrouwen verzamelen het in juni in de beste bloei en laten het dor worden totdat ze het behoeven. Dit gewas is met zijn ganse substantie aan te zien zoals de gewone akker kamille, doch zo is de wortel, de stengel, dat kruid en bloem dikker, hoger, askleuriger en breder. Dat kruid ziet eruit als een reinvaarn, doch kleiner gespleten. De bloemen zijn ringsom met mooie blaadjes versierd zoals dat gele gewone Buphthalmum, van kleur gans geel, inwendig en uitwendig zoals de kweeappel. Dit kruid en bloemen ruiken goed, bijna zoals de rode bijvoet zo het in de beste bloei is of zoals de duizendblad bloemen.

Van de namen.

(Anthemis tinctoria) De vrouwen in Wormbser en Meintzer bisdom geven het gewas geen andere naam dan steenbloemen en strijkbloemen, oorzaak dat deze dorre bloemen schoon geel verven. Daarom koken de vrouwen in gedacht land deze bloemen en kruid met elkaar, bereiden alzo die stijlen van de bedden daarmee af en besparen hiermee de saffraan. Soms vindt men noch een geel strijkkruid, van diezelfde in ander oord.

Deze tegenwoordige gele bloem met stengel, kruid en wortel zo men het recht goed beziet en onderzoekt zal men eigenlijk bevinden dat ze dat echte Buphthalmum Dioscorides zal moeten zijn libro 3 kapittel 147 welk gewas noemen ettelijke, spreekt Dioscorides, Cachlan, Balzadenam, Mnesitheon, Mercurij Genituram, γονξίςυονς γσνοrΰφθιrξ, Genituram incor [155] ruptibilem, Narat en Cappacoraniam, ettelijke menen hetzij Eranthemon Hippocratis, Serapio noemt het Bichar kapittel 158. Ik moet hier een experiment van deze bloemen aanwijzen of ze mogelijk ook algemeen wordt zoals mijn boven genoemde Parthenium. Daarom heb ik het gebruikt tot de verstorven geelzucht met wijn gekookt en dezelfde wijn te drinken gegeven warm zoals een andere digestivum en heb ze waar bevonden dat ze oplost en uitvoert zonder schaden en smarten.

Van de kracht en werking.

Zulke sterachtige bloemen heb ik met de vrouwen sterk of strijkbloemen genoemd, dan onze apotheek meesters kennen die bloemen noch niet, hoe willen ze dan die een naam kunnen geven. Zijn vast warme, droge samengesteldheid. Hun deugd en vermogen zijn onder de namen beschreven, voor een deel onder de goed ruikende kamillebloemen begrepen, diezelfde te herhalen overvloedig.

Innerlijk.

De bloemen in wijn gekookt en gedronken verdrijven de wormen stillen de buik smarten. Andere deugd zijn onder de gewone kamille verhaald. Dioscorides en Serapio leren wanneer men uit het bad komt zal men van deze bloemen ettelijke dagen drinken, tevoren in wijn gekookt, dat zal de geelzucht of de gele kleur aan de buitenkant van de huid verdrijven. Soms maakt deze drank onwil en kotsen.

Uiterlijk.

Deze bloemen hebben alle werking van de goed ruikende kamille en mogen ook voor alsem bloemen genomen worden. Deze gele gekneusde bloemen met gesmolten was getemperd en over builen en knollen gelegd zullen verdeeld worden.

Von Scharten. Cap. XLIX.

Scharten blůmen wachsen in etlichen Wysen am Rheinstrom, die auff dem Gaw ligen, deþgleichen auff etlichen Weckholter bŭheln und bergen. Jm Newmonat und Augustmonat pflegt man diþ kraut so es in der besten blŭet ist ein zůsamlen, unnd dann zůverkauffen. Jst ein kraut mit eim braunen dünnen stenglin, des bletter seind vast zerschartet oder zerkerfft wie ein sichel. Die blůmen seind knópfficht wie die koτn blůmen, doch grósser. Und seind diser kreütter noch dτei geschlecht, wa man jr eben war wolt nemen. Doch das aller best und edelst in der artznei, gewint ein bτaunen stengel von einer schlechten und wenig zasichten wurtzel, elenbogen hoch, von einem harichten schwartz groen kraut auff gewachsen, welches kraut in der ersten, dem kleinen Wegwart nit unåhlich ist. Gewint auff ein jeden stengel ij.iij.oder iiij.gestirnte blůmen, auþwendig. Die bletlin umb den apffel zů purpurfarb oder bτaun blo geneigt, eins zimlichen sŭssen zeittigen apffel geruchs.

(2) Das ander geschlecht ist wie das gemelt, doch in allen dingen magerer, (K ij) [156] schwertzer, und die blůmen harecht anzůsehen, welche so sie uberzeitig seind, wie die Sonnen würbel abfallen, und hinfliegen.

(3.) Das dτitt geschlecht ist dem ersten in allen dingen gleich, allein dz die blůmen aller ding gål seind, wachsen auff steinachte bŭheln am gebirg.

Das vierd geschlecht mag wol ein ander art sein, dann es reücht wie ein halber Wermůt, die bletter aber diþ krauts seind groeschen farb, zerspalten als were es ein halber Beifůþ oder Wermůt. Die blůmen seind gestirnt und gantz jnwendig und auþwendig gål. Diþ gewåchþ würt elen hoch, und gemeinlich auff der hóhe auff ungebawten feldern gefunden. Dieweil diþ gewåchþ dem voτdτigen mit der blůmen gleich ist hab ichs darunder gezelet, dieweil mir es auch niemands hat wóllen nennen, so befinde ich doch das es mit gestalt unnd geschmack des voτdτigen sich nit verleückneu kan, stells also zům kreütter richter. Wann ich sonst richter dτüber wer (das mir allein nit gezimpt) wolt ichs ein Wermůt geschlecht nennen. Etliche künstler nennen dz auch Heidnisch wundkraut.

Von den Namen.

Dise blůmen nennen die Ferber zů Speir sampt dem gemeinen volck Scharten blůmen, under welchen blůmen, und in sonderheit die bτaun oder purpurfarb, halt ich für die dτitt Chamillen Diosco.welcher namen dτoben geschτiben stehen. Die letst mag wol ein geschlecht sein des Wermůts oder Beifůþ.

Von der Krafft und Würckung.

Das vermógen und die krafft gedachter beider blůmen, ist auch under den Chamillen beschτiben. Dio.sagt es sei die purpur Chamill, welche etlich Eranthemon nennen, der blasen und zů dem stein. (Stein.) (Fomenta oder båder darauþ gemacht) krefftiger weder die andern. Hie soll man die gantz purpur farbe blůmen verstehen, welche gemeinlich auff den rauhen hohen bergen under den Weckholter hecken jre wonung haben. Die ander, Scharten genant, so in den wisen unnd Awen wachþt, und zů der farb allein ge [157] bτaucht würt, mag wol ein andern namen in der geschτifft haben, mir aber noch zür zeit nit wiþlich. So vil auff diþ mal von allen Chamillen blůmen.

Van schaarden. Kapittel 49.

Schaarden bloemen groeien in ettelijke weiden aan Rijnstroom die op de Gauw liggen, desgelijks op ettelijke jeneverbes heuvels en bergen. In juli en augustus pleegt men dit kruid zo het in de beste bloei is in te zamelen en dan te verkopen. Is een kruid met een bruin dun stengeltje, de bladeren zijn erg geschaard of gekerfd zoals een sikkel. De bloemen zijn knopachtig zoals de korenbloemen, doch groter. En zijn deze kruiden noch drie geslachten als men hen even goed waar wil nemen. Doch de allerbeste en edelste in de artsenij gewint een bruine stengel van een rechte en weinig vezelige wortel, ellenbogen hoog die van een harig zwart groen kruid opgroeien welk kruid in het begin veel op de kleine cichorei lijkt. Gewint op elk stengel 2, 3 of 4 stervormige bloemen, uitwendig. De blaadjes om de appel tot purperkleurig of bruin blauw geneigd, een matige zoete rijpe appel reuk.

Dat andere geslacht is zoals de gemelde, doch in alle dingen magerder, [156] zwarter en die bloemen behaard om aan te zien welke zo ze overrijp zijn zoals de zon wervels afvallen en heen vliegen.

Dat derde geslacht is de eerste in alle dingen gelijk, alleen dat de bloemen aller ding geel zijn, groeien op steenachtige heuvels aan gebergte.

Dat vierde geslacht mag wel een andere aard zijn, dan het ruikt zoals een halve alsem, die bladeren echter van dit kruid zijn grauwkleurig, gespleten als was het een halve bijvoet of alsem. De bloemen zijn stervormig en gans inwendig en uitwendig geel. Dit gewas wordt 70cm hoog en gewoonlijk op de hoge op ongebouwde velden gevonden. Omdat dit gewas de vorige met de bloemen gelijk is heb ik het daaronder geteld omdat me het ook niemand heeft willen noemen, zo bevind ik toch dat het met gestalte en smaak de vorige zich niet verloochenen, stel alzo tot de kruiden rechter. Wanneer ik anders bericht daarover wordt (dat me alleen niet gelukte) wilde ik het een alsem geslacht noemen. Ettelijke kunstenaars noemen dat ook heidens wondkruid.

Van de namen.

(Serratula tinctoria) Deze bloemen noemen de ververs te Speir samen met het gewone volk schaarden bloemen onder welke bloemen en vooral de bruine of purperkleurige houd ik voor de derde kamille Dioscorides welke namen boven geschreven staan. De laatste mag wel een geslachten zijn van alsem of bijvoet.

Van de kracht en werking.

Dat vermogen en de kracht gedachte beide bloemen is ook onder de kamille beschreven. Dioscorides zegt hetzij de purperen kamille, welke ettelijke Eranthemon noemen, de blazen en tot de steen (warme omslagen of baden daaruit gemaakt) krachtiger dan de anderen. Hier zal men de gans purperkleurige bloemen verstaan welke gewoonlijk op de ruwe hoge bergen onder de jeneverbes hagen hun woning hebben. De andere, schaarden genoemd, zo in de weiden en bergweiden groeit en tot de verf alleen [157] gebruikt wordt mag wel een andere naam in de schriften hebben die me echter tot nog toe niet bekend zijn. Zo veel op deze keer van alle kamillebloemen.

Von Metter. Cap. L.

Wa ich des Metters geschwige, spτåchen die zoτnigen meister, ich hett sein nie gesehen, darumb můþ ich jn auch in die zal der gestirnten blůmen bτingen. (Můtter kraut.) Jst ein gewåchþ das vast gern an den mauren und umb die zeün wachþt, ein gschlecht meins bedunckens, des Wurmkrauts, Reinfar und nit der Chamillen noch des Beifůþ. Dann wurtzel, kraut, stengel unnd der geruch, vergleichen sich mit einander. Das Metterkraut ist zerspalten wie der jung Coτiander, ehe er inn stengel und blůmen steigt, von farben Schweitzergrůn. Vier, fünff, oder sechþ stengel wachsen etwann von eim stock oder wurtzel, die da vast zaþecht und wasecht ist. Die stengel werden elen hoch, darauff vil blůmen dτauschelecht, weiþgål, unnd gestirnt anzůsehen, wie das weiþ Buphthalmus, S. Johans blům genant, doch vast kleiner. Eins ubelen starcken geruchs, der geschmack bitter als Wermůt. Diþ gewåchþ zielet sich auch selbs vom auþgefallenen samen, der sich dem Wurmkraut oder Reinfar samen auch vergleicht. Metter mag den winter frost wol leiden, ob er schon von vj.jaren her im garten gestanden, welches die acker Chamillen nicht thůn. Dann so bald die selbige zeittig werden in der blŭet, vergeht die gantz substantz, also das es jårlichs vom samen ernewert můþ werden, wie die koτnblůmen. Des Mettern wild geschlecht wachþt in ettlichen bτandt Ródern, mit gantz gålen blůmen die nach der zeittigung wegfliehen wie Creützwurtz. Das kraut von disem ist zerspalten, eschenfarb, fast anzůsehen wie der Beifůþ.

Von den Namen.

Herτe Gott wa soll ich mit dem kraut hin?, oder wz soll ich im für tauff namen auþ der geschτifft geben. Dann die namen so jm die hochgelehτten geben, hab ich schon hievoτ meiner ersten wolriechende Chamillen mit getheilt. Jch will aber hie dem zů lieb nit untrew sein, sonder will jm die na (K iij) [158] men Matricariam, Můtterkraut und Parthenium, Meidtblůmen auch lassen. So doch disen namen Parthenium, unser Galenus lib.vj.simplic.dem einen Helxine, und Apuleius dem Mercuriali unnd Parietarie cap.lxxxij.lxxxiij.zůlegen. So ligt nun nichts daran es heiþ gleich Partenium Metter, oder Beifůþ, wie auch ettlich meinen. Es sei nun ein nam des Bengelkrauts, oder Tag und nacht, allein das will ich sie bitten, sie wóllen disen hübschen namen Parthenium, meiner wolriechenden Chamillen, die sich voτ allem frost und hitz erhalten kan, auch nit nemen. Das kraut Metter würt von Jacobo Manlio Crispula genant, von ettlichen unbillich Centaureum maius. Andere nennen den Metter auch Febτifugam. Avicenna nent es Uchuen lib.ij.ca.dccxxiij. Serapio nent es Achuen cap.ccxliij.etlich meinen es sei Avicenna Emeruchit. L. Phτisius in seinem Synonimis schτeibt, es heisse Amarella, Molusa, Amaration und Lampuesia. Coτdus will Amaracus Galeni sei Metter oder Matricaria. Es sei nun Metter ein Parthenium oder ein Cauta mit dem namen, so ist doch mit seiner gestalt und krafft ein geschlecht des Reinfarns, und nit Artemisia tenuifolia, berůff mich also auff die natur und gestalt diser kreütter in allen dingen. Es ist aber eigentlich das recht Parthenium Dios. Plinij, und Matricaria ein ding.

Von der Krafft und Würckung.

Metter kraut ist warmer dτuckner complexion, mag in der artznei wie Dausentgulden kraut, oder wie der Wermůt unnd Reinfarn genützt werden.

Innerlich.

Metter kraut oder das safft darvon eingenommen, laxiert, treibt auþ die gallen, die zåhen phlegmata und die würm. Derhalben würt diþ kraut hoch gepreiþt, bei den verståndigen weibern, die geben den safft, das gebτant wasser, oder das gedóτrt pulver vom kraut, den unreinen Febτichen kalten weibern sich darmit zů purgieren. (Laxiert. Gallen. Wurm.)

Das Metterkraut hat den rhům uberkommen zům Rind vihe, dann die weiber so mit dem vihe kónnen, pflegen das gedóτrt Metterkraut mit saltz dem vihe abents einzůgeben, solche artznei reiniget das vihe, vertreibt das keichen und auff bleen. (Rind vihe. Keichen.)

Eüsserlich.

Auþ Metterkraut macht man heilsame fomenta, oder schweiþbåder, zů der harten erkalten můtter darüber gesessen. (Harte můtter von kelte.)

Das grŭn Metter kraut zerstossen, unnd warm auffgelegt, leschet das wild fewτ, zertheilt die geschwulst unnd stillet (also warm gebτaucht) das bauch weethumb. Andere tugend seind in der Dausent gulden, unnd Wermůt beschτiben. (Wild fewτ.)

Van Mater. Kapittel 50.

Als ik van mater zwijg, spraken de toornige meesters, ik heb het niet gezien, daarom moet ik het ook in het getal van de stervormige bloemen brengen. Is een gewas dat erg graag aan de muren en om de tuinen groeit, een geslacht, volgens mij, van wormkruid, reinvaar en niet de kamille, nog van de bijvoet. Dan wortel, kruid, stengel en de reuk vergelijken zich met elkaar. Dat materkruid is gespleten zoals de jonge koriander eer het in stengel en bloemen stijgt, van kleur Zwitsers groen. Vier, vijf of zes stengels groeien ongeveer van een stek of wortel die daar erg vezelig waterachtig is. De stengels worden 70cm hoog waarop veel bloemen bossig, witgeel en stervormig aan te zien zoals die witte Buphthalmum, St. Johans bloem genoemd, doch vast kleiner. Een kwade sterke reuk, de smaak bitter als alsem. Dit gewas teelt zich ook zelf van uitgevallen zaden dat zich het wormkruid of reinvaar zaden ook vergelijkt. Mater mag de winter vorst wel lijden ofschoon het al 6 jaren in de tuin staat welke de akker kamille niet doet. Dan zo gauw diezelfde rijp worden in de bloei vergaat de ganse substantie alzo dat het jaarlijks van zaden vernieuwd moet worden zoals de korenbloemen. De mater’s wilde geslacht groeit in ettelijke gebrande rooiplaatsen met gans gele bloemen die na de rijping wegvliegen zoals kruiskruid. Dat kruid van deze is gespleten, askleurig, vast aan te zien zoals de bijvoet.

Van de namen.

(Tanacetum parthenium) Heer God waar zal ik met het kruid heen? Of wat zal ik hem voor doopnaam uit de schriften geven. Dan de namen zo hem de zeer geleerden geven heb ik alreeds hiervoor mijn eerste welriekende kamille meegedeeld. Ik wil echter hier hen vanuit liefde niet ontrouw zijn, maar wil hem die [158] namen Matricariam, moederkruid en Parthenium, meiden bloemen ook laten. Zo doch deze namen Parthenium, onze Galenus libro 6 simplicibus de ene Helxine en Apuleius de Mercuriali en Parietarie kapittel 82 en 83 tellen. Zo ligt nu niets daaraan het heet gelijk Partenium mater of bijvoet, zoals ook ettelijke menen. Hetzij nu een naam van het bingelkruid of glaskruid, alleen dat wil ik ze vragen, ze willen deze hubse naam Parthenium mijn goed ruikende kamille die zich voor alle vorst en hitte behouden kan ook niet nemen. Dat kruid mater wordt van Jacobus Manlius Crispula genoemd, van ettelijke onbillijk Centaureum maius. Andere noemen de mater ook Febrifugam. Avicenna noemt het Uchuen, libro 2 kapittel 1223. Serapio noemt het Achuen kapittel 243, ettelijke menen hetzij Avicenna Emeruchit. L. Phrysius in zijn Synonimis schrijft het heet Amarella, Molusa, Amaration en Lampuesia. Cordus wil Amaracus Galenus is mater of Matricaria. Nu is mater een Parthenium of een Cauta met de naam, zo is het toch met zijn gestalte en kracht een geslacht van reinvaar en niet Artemisia tenuifolia, beroep me alzo op de natuur en gestalte van dit kruid in alle dingen. Het is echter eigenlijk dat echte Parthenium Dioscorides, Plinius en Matricaria een ding.

Van de kracht en werking.

Mater kruid is warme drogende samengesteldheid, mag in de artsenij zoals duizend gulden kruid of zoals alsem en reinvaar genuttigd worden.

Innerlijk.

Mater kruid of dat sap daarvan ingenomen laxeert, drijft uit de gallen, die taaie flegma en de wormen. Daarom wordt dit kruid hoog geprezen bij de verstandige vrouwen, die geven het sap, dat gebrande water of dat gedorde poeder van kruid de onreine koortsachtige koude vrouwen zich daarmee te purgeren.

Dat materkruid heeft de roem overkomen tot het rundvee, dan de vrouwen zo met het vee kunnen plegen dat gedorde materkruid met zout het vee ‘s avonds in te geven, zulke artsenij reinigt dat vee, verdrijft dat kuchen en opblazen.

Uiterlijk.

Uit materkruid maakt men heilzame warme omslagen of zweetbaden tot de harde verkouden baarmoeder, daarboven gezeten.

Dat groene mater kruid gestoten en warm opgelegd lest het wild vuur, verdeelt de zwellingen en stilt (alzo warm gebruikt) de buikpijn. Andere deugd zijn in de duizend gulden en alsem beschreven.

Von Reinfar. Cap. LI.

Dieweil der Reinfar (ob er schon mit kraut dem farn sich vergleicht) ein halber Metter unnd ein halber Wermůt oder Beifůþ ist, hab ich [159] jn gern dem Metter nach gesetzt. Zů dem, so ist Reinfar dem Metter mit wurtzel, stengel, kraut und geruch zům theil ånlich. Allein das Reinfar in allen dingen grósser und krefftiger würt, und doch nit so ubel reücht. Von einer fladerechten wurtzel kommen vil stengel, bτaunrot, etwann ij.elen hoch, die theilen sich im obersten in vil neben zincken gantz dτauschelecht. Darauff wachsen vil hübscher nacketer gåler blůmen nit gesternt neben einander. Dise knópff blůmen seind nichts anders dann samen, welcher so er schwartz zeitig, ist der Chamillen samen gleich, doch grósser und am geruch stercker, blŭet im Newmonat. Reinfar findt man gemeinlich auff den wasser gestaden, etwann in gårten neben den zeünen, an ettlichen gemeür, sonderlich auff ungebawten graþechtem erdtrich. (Locus.)

Noch ist ein Reinfar der auch auff den wisen und wasser gestaden funden würt, würt hoch als der ander. Die stengel seind schier wie der Wegwart doch nit also zincket. Das kraut ist spitz, schmal, unnd wie ein såg zerkerfft, die bletter seind sonst den gantz schmalen weiden blettern gleich, doch kaum halb so bτeit, beinahe wie die kleine schmale federn d vógel an den flü (K iiij) [160] geln. Die blůmen, deren vil auch auff dem stengel wachsen, seind weiþ gestirnt, wie die blůmen am Gerwel Millefolium genant, und das jnwendig der blŭet ist bleich weiþfarb groe, fast anzůsehen wie der Metter blůmen, seind auch des geruchs wie der gål Reinfar. So ist nun der gróst underscheid under den Reinfaren am meisten am kraut, dann des jetzigen Reinfarns ist sein kraut anders und spitziger dann des gålen. Sonst seind sie mit wurtzel und geruch fast gleich. Wiewol das mit den gefiderten bletlin ist nit so bitter und starck am geruch.

Von den Namen.

Wann miτs mócht verzigen werden, wolt ich hie ein wenig freveln, und den Metter sampt dem nackenden Reinfar, under das Capitel Anthyllis schτeiben, und das also lassen stehn, biþ das mir ein hochgelehτter in Teütschen lauden das recht Anthyllis bτecht. (1. Anthyllis.) Doch hab ich schon vernommen Anthyllis soll ein Chamåpytis sein, will abermals gewarnet haben dz niemandts sich in meinem schτeiben erger oder verfŭren laþ. Anthyllis heiþt aber in Diosc.lib.iij.auch Anthyllon unnd Anthemis. Deþgleichen nennt man es auch Eranthemon und Leucanthemon, Soτanthen, Floτem campstrum, und Solastrum, welches woτt Plinius lib.xxj.cap.xxix. Anticellum nent. Andere gemelte namen seind dτoben mehτ gehóτt. Sonst ist Solastrum oder Soleastron Sideritis Diosco.lib.iiij.ca.xxxiij. Ettlich wóllen Reinfar sei ein Ambτosia, das widerspτicht M. Vergilius, und spτicht man kenn Ambτosiam zů unsern zeiten nit mehτ. Jacobus Manlius sagt Reinfar oder Tanacetum heiþ auch Daneta, ettliche wóllen den Beifůþ Monoclonos genant Reinfar lassen sein.

(2.) Die ander Reinfar mit der weissen blŭet, einer kronen gleich, was jhr nam sei, oder warfür ichs halt, würt nach dem Millefolio angezeigt werden, wer diþ gewåchþ ein Bertram nennt, thůt jm zů vil. Aber zům capitel Ptarmice Diosco.lib.ij.cap.clj.schickt es sich nit so gar ubel. Andere wóllen diþ gewåchþ das zweit Tragion Diosc.lib.iiij.cap.xlviij.deütten.

Von der Krafft und Würckung.

Reinfar unnd Metterkraut seind einerlei art und complexion, warm und dτucken, haben auch in der artznei fast einerlei Würckung, jnnen und aussen gebτaucht.

Innerlich.

Der samen von dem Reinfar ist ins geschrey kommen, das er mit honig und wein eingedτuncken, die würm soll auþtreiben, den bauch schmertzen stillen, und den schweiþ auþtreiben. (Wurmsamen.)

Andere krafft und vermógen des Reinfarns, seind wie der Chamillen blůmen, und Metterkraut.

Der ander Reinfar mit den gefyderten blettern, gehóτt under das clx capitel, zů den Millefolijs. [161]

Van reinvaarn. Kapittel 51.

Omdat de Reinvaarn (ofschoon het zich met het kruid de varen vergelijkt) een halve mater en een halve alsem of bijvoet is heb ik [159] het graag de mater na gezet. Boven dat zo is reinvaar de mater met wortel, stengel, kruid en reuk voor een deel gelijk. Alleen dat reinvaar in alle dingen groter en krachtiger wordt en doch niet zo kwaad ruikt. Van een fladderende wortel komen veel stengels, bruinrood, ongeveer 140cm hoog en die verdelen zich in bovenste in veel zijtakken gans bossig. Daarop groeien veel hubse naakte gele bloemen niet stervormig naast elkaar. Deze knop bloemen zijn niets anders dan zaden welke zo het zwart is rijp is en de kamille zaden gelijk, doch groter en aan reuk sterker, bloeit in juli. Reinvaar vindt men gewoonlijk op de water randen, wat in tuinen naast den tuinen, aan ettelijke muren en vooral op ongebouwd grasachtig aardrijk.

Noch is er een reinvaar die ook op de weiden en waterranden gevonden wordt en wordt hoog als de andere. De stengels zijn schier zoals de cichorei doch niet alzo met takken. Dat kruid is spits, smal en zoals een zaag gekerfd, de bladeren zijn anders de gans smalle wilgenbladeren gelijk, doch nauwelijks half zo breed en bijna zoals de kleine smalle veren aan de vogels aan de vleugels. [160] De bloemen, die en veel ook op de stengel groeien zijn wit en sterachtig zoals de bloemen aan duizendblad, Millefolium genoemd, en dat inwendige van de bloei is bleek witkleurig grauw, vast aan te zien zoals de mater bloemen, zijn ook de reuk zoals de gele reinvaar. Zo is nu het grootste onderscheidt onder de reinvarens het meeste aan kruid, dan deze tegenwoordige reinvaarn is zijn kruid anders en spitser dan de gele. Anders zijn ze met wortel en reuk erg gelijk. Hoewel dat met de geveerde blaadjes is niet zo bitter en sterk aan reuk.

Van de namen.

(Tanacetum vulgare) Als het me vergeven mocht werden zou ik hier wat zondigen en de mater samen met de naakte reinvaar onder dat kapittel Anthyllis schrijven en dat alzo laten staan tot dat me een zeer geleerde in Duitse landen dat echte Anthyllis bracht. Toch heb ik reeds vernomen Anthyllis zou een Chamåpytis zijn en wil weer gewaarschuwd hebben dat niemand zich in mijn schrijven ergert of verleiden laat. Anthyllis heet echter in Dioscorides libro 3 ook Anthyllon en Anthemis. Desgelijks noemt men het ook Eranthemon en Leucanthemon, Soranthen, Florem campstrum en Solastrum welk woord Plinius libro 21 kapittel 29 Anticellum noemt. Andere gemelde namen zijn boven meer gehoord. Soms is Solastrum of Soleastron Sideritis Dioscorides libro 4 kapittel 3. Ettelijke willen reinvaar is een Ambrosia, dat weerspreekt M. Vergilius en spreekt men kent Ambrosiam in onze tijden niet meer. Jacobus Manlius zegt reinvaar of Tanacetum heet ook Daneta, ettelijke willen de bijvoet, Monoclonos genoemd, reinvaar laten zijn.

(Achillea ptarmica) De andere reinvaar met de witte bloei, een kroon gelijk, wat zijn naam is of waarvoor ik het hou wordt na dat Millefolium aangezegd, wie dit gewas een bertram noemt doet hem te veel. Echter tot het kapittel Ptarmice Dioscorides libro 2 kapittel 151 schikt het zich niet zo erg kwaad. Andere willen dit gewas dat tweede Tragion Dioscorides libro 4 kapittel 48 aanduiden.

Van de kracht en werking.

Reinvaar en materkruid zijn een en dezelfde aard en samengesteldheid, warm en droog, hebben ook in de artsenij vast een en dezelfde werking, van binnen en buiten gebruikt.

Innerlijk.

Het zaad van reinvaar is in geroep gekomen dat het met honing en wijn ingedronken de wormen zou uitdrijven, de buik smarten stillen en het zweet uitdrijven.

Andere kracht en vermogen van de reinvarens zijn zoals de kamille bloemen en materkruid.

De andere reinvaar met de geveerde bladeren gehoord onder dat 160^ste kapittel tot de Millefolium. [161]

Von Maszlieben oder Zeitlosen. Cap. LII.

Es seind noch mehτ hüpscher gestirnter blůmen voτ handen, nemlich die Maþlieben auff den awen und feüchten graþgårten, die jnwendig auch gåle augen haben wie Chamillen, unnd darumb mit kleinen weissen oder mit rotleibfarben bletlin geziert und bekleidet. (Zeitloþlin.) Dise blŭmlin findt man schier durchs gantz jar, aber gegen dem frŭling am meisten. Seind stócklin mit waþechten filtzechten oder zaþechten weissen wurtzeln, wie die Wegerich wurtzeln. Das kraut schweitzer grŭn, lind unnd weich. Jn der ersten es anfacht zů blŭen, ist es auff der erden gespτeit, anzůsehen wie ein schóner stern. Das kraut aber ein wenig bτeiter dann dz gemein gål Meüþóτlin. Stoþt zům ersten grŭne knópfflin als flachs bollen, die steigen auff dünnen runden stengelin ubersich, spannen hoch oder weniger, unnd thůn sich auff zů blůmen, welche so sie zeitig seind, fellt das gål darinn (welches der samen ist) auþ, und pflanzt sich selbs wie die acker Chamillen.

Diser blŭmlin hat man nun auff vier oder fünfferlei farben in den Wurtzgårten, gleich wie den Hanenfůþ, gefüllet auff bτacht, damit die junge dóchter jr kurtzweil haben zů den kråntzen. Ettliche diser blŭmlin seind gantz blůtrot gefüllt, ettliche nicht gefüllet, ettliche aber schneeweiþ gefüllet, und deren auch ungefüllet mit gålen augen. Herwiderumb seind ettliche rot und weiþ durch einander gespτengt, gefüllet und nit gefüllet, ettliche jnwendig weiþ, auþwendig rot gefůllet, anzůsehen wie ein roter Widerschein, ettliche stócklin rotweiþ gefüllet. Wa sie vast feücht und lang in einem oτt bleiben, das sie nit fürter gesetzt werden, verånderen sich die blŭmlin, unnd werden gantz grŭn. Herwiderumb stossen die weiþgefülte blŭmlin (so sie nit bald abbτochen werden) andere neben blŭmlin, auþ den kópfflin der ersten, also das etwann iiij.oder v.blŭmlin von einer blůmen auþ dem hirn herausser wachsen. [162]

Von den Namen.

Maþlieben heiþt man im Westerich Zeitlóþlin, im Bisthumb Speier Massŭselen, zŭ Latin Pτimula veris, Solidago, und beim Pandectario Arthτitica, freilich darumb das es ein gewaltig experiment ist für das heiþ und lauffend glider wethumb. Dóτffte wol auþ Delphis ein Oτaculum zů disen blůmen, wie sie die alten genent hetten. Plinius unnd Ruellius nennen sie Bellium minoτem unnd Bellidem, in Gallia heiþt sie Margarita, Darbei laþ ichs auch bleiben.

Von der Krafft und Würckung.

Solche holtselige zeitlóþlin oder Maþlieben blŭmlin, mógen in leib und ausserhalb genützt werden.

Innerlich.

Wasser Maþlieben gebτant, und das gedτuncken, kŭlet die Leber leschet jnnerliche hitz, zemet Choleram, heilet blåterlin, und die Bτeün im mund, und auff der zungen, so von hitz entstanden seind. (Hitzige leber. Breüne im mund.)

Das kraut in seiner jugent mit Saltz, eþig, unnd baumól gessen, laxiert den harten bauch. (Harten bauch.)

Eüsserlich.

Die grŭne bletter seind heilsam zů allen hitzigen wunden, darauff gelegt. Das kraut zerknischt und auff die geschwulst der Macht gelegt, hinder schlecht und weret der hitz, mit senfftigkeit und niderlegung des schmertzens. (Repurcuþivum.)

Ettliche machen mit disem kraut und blůmen schweiþbåder, thůn darzů Attich und Odermeng, soll gůt sein die lamen glider zů erwecken, unnd die selbige wider auff zůbτingen. (Lame glider.)

Van Madelieven of tijdelozen. Kapittel 52.

Er zijn noch meer hupse gesternde bloemen voor handen namelijk de madelieven op de bergweiden en vochtige grastuinen die inwendig ook gele ogen hebben zoals kamille en daaromheen met kleine witte of met rode vleeskleurig blaadjes versiert en bekleedt. Deze bloempjes vindt men schier door het ganse jaar, maar tegen het voorjaar het meeste. Zijn stekjes met wasachtige viltachtige of vezelige witte wortels zoals de weegbree wortels. Dat kruid Zwitsers groen, zacht en week. In het begin eer het aanvangt te bloeien is het op de aarde uitgespreid en aan te zien zoals een mooie ster. Dat kruid echter een weinig breder dan de gewone gele muisoor. Stoot als eerste groene knopjes als vlas bollen en die stijgen op dunne ronde stengeltjes omhoog, zeventien cm hoog of minder en doen zich open tot bloemen welke zo ze rijp zijn valt dat gele daarin (wat het zaad is) uit en plant zichzelf zoals de akker kamille.

Deze bloempjes heeft men nu op vier of vijfvormige kleur in de kruidentuinen gelijk zoals de hanenvoet gevuld opgebracht waarmee de jonge dochters hun tijdverdrijf hebben tot de kransen. Ettelijke van deze bloempjes zijn gans bloedrood gevuld, ettelijke niet gevuld, ettelijke echter sneeuwwit gevuld en van die ook ongevuld met gele ogen. Daar tegenover zijn ettelijke rood en wit door elkaar bevlekt, gevuld en niet gevuld, ettelijke inwendig wit en uitwendig rood gevuld, aan te zien zoals een rode weerschijn, ettelijke stekjes roodwit gevuld. Waar ze lang vochtig en lang in een oord blijven zodat ze niet verder gezet worden veranderen zich de bloempjes en worden gans groen. Daar tegenover stoten de witgevulde bloempjes (zo ze niet gauw afgebroken worden) andere zijbloempjes uit de kopjes van de eersten alzo dat ongeveer 4 of 5 bloempjes van een bloem uit het hart groeien. [162]

Van de namen.

(Bellis perennis) Madelieven noemt men in Westerich tijdelozen, in bisdom Speier madezoetjes, in Latijn Primula veris, Solidago en bij Pandectario Arthritica, vrijwel zeker daarom dat het een geweldig experiment is voor de hete en lopende ledenpijn. Durf wel uit Delphi een orakel tot deze bloemen zoals de ouden het genoemd hebben. Plinius en Ruellius noemen het Bellium minorem en Bellidem, in Gallië heet ze Margarita. Daarbij laat ik het ook blijven.

Van de kracht en werking.

Zulke lieflijke tijdelozen of madelieven bloempjes mogen in lijf en aan de buitenkant genuttigd worden.

Innerlijk.

Water van madelieven gebrand en dat gedronken koelt de lever en lest innerlijke hitte, temt gal, heelt blaartjes en de mondblaartjes in de mond en op de tong die zo van hitte ontstaan zijn.

Dat kruid in zijn jeugd met zout, azijn en olijvenolie gegeten laxeert de harde buik.

Uiterlijk.

De groene bladeren zijn heilzaam tot alle hete wonden, daarop gelegd. Dat kruid gekneusd en op de zwellingen van het geslacht gelegd slaat weg en weert de hitte met zachtheid en neerleggen van de smarten.

Ettelijke maken met dit kruid en bloemen zweetbaden en doen daartoe kruidvlier en Agrimonia, zou goed zijn de lamme leden op te wekken en diezelfde weer op te brengen.

Von Frawenkraut. Cap. LIII.

Mich wundert das die alten Kreütter bŭcher dises gewåchþ nit gedencken. Seintemal es nit allein gemein, also das man diþ kraut beinahe auff allen kirch hófen von weibern auff den greberen gepflantzet findt, sonder auch das es ein wolriechende wurtz ist, dürτ unnd grŭn. Sonderlichen im Meien in die pfannkůchen, wie Balsam und andere wolriechende kreütter gebτaucht würt. Jst ein kraut in der ersten des Lentzen anzůsehen, als spitzer Wegerich, allein dz ein jeglichs blåtlin rings umbher wie der bτaunen Bathonien bletter zerkerfft sein. Die wurtzel fladert auff der erden, kreücht hin und wider mit vilen zaseln durch einander, waþecht, verwickelt und geschτenckt wie die Chτistwurtz. Eins starcken geruchs, ein wenig zů bitterkeit geneigt. Gegen dem Meyen wachsen von einem stock iiij.oder v.hoher stengel, zweier elen hoch, rings umbher von unden an biþ oben auþ, mit vilen kleinen schmalen blettlin. Darnach neben den selben auch zimliche bτeite bletter anzůsehen wie die bletter am gålen heidnischen wund [163] kraut, gantz dτauschelecht. Am gipffel der stengel seind gåle, offene, runde, ungestirnte knópff, die vergleichen sich aller ding den gålen Reinfaren knópffen. Diþ kraut, stengel und blůmen riechen wie ein halber Balsam oder Müntz, fast lieblich, ist bitter auff der zungen schier als Wermůt.

Noch soll ein wild geschlecht sein und in wålden wachsen, darvon Pli.im xxv.bůch ix.ca.schτeibt, ist mir noch zůr zeit unbekant.

Von den Namen.

Ich můþ aber ein kŭnheit begehn und die stürm der wind nit achten. Hie haben wir lieben Herτen das recht Alisma, davon Diosc.lib.iij.cap.clv.schτeibt, und spτicht es heisse auch Damasonium, Alcea, Acyron und Lyron. (Alisma.) Wiewol Alcea ein geschlecht Malve ist, davon Diosc.iij.cap.clx.ein besonder capitel schτeibt. Deþgleichen ist Damasonium auch ein nam der hecken Halimi lib.j.ca.cx. Plinius sagt Alisma heiþ Cacaulis li.xxvj.cap.v. (Cacaulis.) Das aber ettlich wóllen Alisma sei Plantago aquatica, wasser Wegerich, des haben sie kein weittern behelff, dann das Alisma gern an wasserigen oτten wechþt. Andere meinen es sei Fistula Pastoris. Andere es sei das Bifolium zweiblat, welches dem wasser Wegerich etwas gleich ist. Aber davon in seim oτt. Phτisius meint Alisma heisse auff Arabisch Cazimbτium.

Von der Krafft und Würckung.

Es ist kein wunder das diþ wolriechend kraut in den wurtzgårten gezielet würt, dann es solcher ehτen wol werd ist. Am geruch seer lieblich, in der Würckung wunderbarlich. Sein complexion ist warm und dτucken, nützlich in leib für aller hand gifft genommen, Eüsserlich auffgelegt, die knollen zů vertreiben.

Innerlich.

Das grŭn kraut so es noch jung ist, pflegt man in der speiþ wie die edele Salbei zů bτauchen, umb seins gůten geruchs und geschmacks willen. Aber das kraut mit wein gesotten unnd gedruncken, ist nutz denen so zů [164] vil Opium, oder andere gifftige artznei hetten gessen, auch denen so Laubfrósch Rubetas, Móτhasen, und andere gifft bei sich hetten, fürnemlich aber der wurtzeln auff ij.quinten gepulvert, und mit so vil wilden Pestnachen samen in wein getruncken, vertreibt nit allein das obgedachte gifft, sonder stillet auch den bauchfluþ, und das Gτimmen im leib, frawen unnd mannen, Summa sein Würckung ist wie des Paτthenij. (Opium. Gifft. Gifftige artznei. Bauchfluþ. Grimmen.)

Eüsserlich.

Fomenta unnd schweiþbåder auþ dem kraut bereit, erfoτdert die zeit, mit hinlegung des schmertzens. (Frawen zeit.)

Das kraut zerstossen und pflasters weiþ auff gelegt, zertheilt die harten knollen, und andere geschwulst, wa sich die selbigen haben auffgewoτffen. (Knollen. Beülen.)

Van vrouwenkruid. Kapittel 53.

Me verwondert dat de oude kruidenboeken dit gewas niet gedenken. Het is niet alleen algemeen alzo dat men dit kruid bijna op alle kerkhoven van vrouwen op de graven geplant vindt, maar ook dat het een welriekende kruid is, dor en groen. Vooral in mei in de pankoeken zoals balsem en andere welriekende kruiden gebruikt worden. Is een kruid in het begin van de lente aan te zien zoals spitse weegbree, alleen dat elk blaadje ringsom zoals de bruine betonie bladeren gekerfd zijn. De wortel fladdert op de aarde, kruipt heen en weer met vele vezels door elkaar, wasachtig, verwikkelt en geschrankt zoals het kerstkruid. Een sterke reuk, een weinig tot bitterheid geneigd. Tegen de mei groeien van een stek 4 of 5 hoge stengels van 140cm hoog, ringsom van onder aan tot boven toe met vele kleinen smalle blaadjes. Daarna naast dezelfde ook tamelijk brede bladeren aan te zien zoals de bladeren aan het gele heidense [163] wondkruid, gans bossig. Aan top van de stengel zijn gele, open, ronde niet sterachtige knoppen, die vergelijken zich aller ding de gele reinvaar knoppen. Dit kruid, stengel en bloemen ruiken zoals een halve balsem of munt, erg lieflijk, is bitter op de tong schier zoals alsem.

Noch zou een wild geslacht zijn en in wouden groeien waarvan Plinius in 25^ste boek 9^de kapittel schrijft, is me noch ter tijd onbekend.

Van de namen.

(Tanacetum balsamita) Ik moet echter een koenheid begaan en de storm van de wind niet achten. Hier hebben we lieve heren dat echte Alisma waarvan Dioscorides libro 3 kapittel 155 schrijft en spreekt het heet ook Damasonium, Alcea, Acyron en Lyron. Hoewel Alcea een geslacht van Malva is waarvan Dioscorides 3 kapittel 160 een bijzonder kapittel schrijft. Desgelijks is Damasonium ook een naam van de haag Halimi libro 1 kapittel 110. Plinius zegt Alisma heet Cacaulis libro 26 kapittel 5. Dat echter ettelijke willen Alisma is Plantago aquatica, water weegbree, dus hebben ze geen verdere hulp dan dat Alisma graag aan waterige oorden groeit. Andere menen het is Fistula Pastoris. Andere het is dat Bifolium tweeblad welke de water weegbree wat gelijk is. Echter daarvan in zijn oord. Phrisius meent Alisma heet op Arabisch Cazimbrium.

Van de kracht en werking.

Het is geen wonder dat dit goed ruikende kruid in de kruidentuinen geteeld wordt, dan het is zulke eer wel waard. Aan reuk zeer lieflijk, in de werking wonderbaarlijk. Zijn samengesteldheid is warm en droog, nuttig in lijf voor aller hand gif genomen, uiterlijk opgelegd om de knollen te verdrijven.

Innerlijk.

Dat groene kruid zo het noch jong is pleegt men in de spijs zoals de edele salie te gebruiken vanwege zijn goede reuk en smaak. Maar dat kruid met wijn gekookt en gedronken is nuttig diegenen zo te [164] veel opium of andere giftige artsenij hebben gegeten, ook diegenen zo loof kikker, Rubetas, zeehazen en andere gif bij zich hebben, voornamelijk echter de wortels op 2 quinten verpoedert en met zo veel wilde pastinakenzaden in wijn gedronken verdrijft niet alleen dat gedachte gift, maar stilt ook de buikvloed en dat grommen in lijf, vrouwen en mannen. In summa, zijn werking is zoals de Parthenium.

Uiterlijk.

Warme omslagen en zweetbaden uit het kruid bereidt bevordert de tijd met neerleggen van de smarten.

Dat kruid gestoten en pleistervormig opgelegd verdeelt de harde knollen en andere zwellingen waar zich diezelfde hebben opgeworpen.

Von Dürτwurtz unnd Flóhkraut. Cap. LIIII.

Vil unsern haben von Balsam, Paradeiþholtz, Amomo, Nardis, und allerhand frembder wurtzen geschτiben, die sie villeicht jrs bedunckens kennen, wiewol sie die selben etwann kaum dürτ inn den Apotecken gesehen haben. (Donderwurtz.) Dargegen die kóstlichen wurtzen so tåglich bei uns mit fŭssen getretten, will niemandts warnemen, vermeinen also sie habens wol in dem hohen schůlen auþgericht, wann sie von eim ding konnen sagen unnd schτeiben, wie es diser und jhener Meister hab genent unnd auþgestrichen, daran die selben etwann auch (mit uτlaub) felen. Also gantz ist unser kunst, art unnd natur auff frembde ding geneigt, die wir nit wissen noch haben. Dardurch die edlen schópffung Gottes, deren wir reichlich, uberflüþig und die fülle haben, verachtet unnd mit fŭssen getretten werden, als unnütze uberflüþige geschópff des himlischen vatters. Das sicht man stets in allen dingen, gewåchsen und kreüttern, und sonderlich an diser Dürτwurtz. Wiewol die fast gemein, und die alte weiber inn dem fall uber die hohen Meister und Doctoτes seind. Dieweil die weiber dise Dürτwurtz kennen, unnd auff unser lieben Frawen himmelfart tag in jre sagmina oder wurtzwüsch und Verbenas samlen und [165] weihen, für alle gespenst, und sonderlich für ungewitter, vermeinen gantz d donder und hagel kónne nit schad:, wa und an welchem oτt die Dürτwurtz sei. Aber dise superstition lassen wir auch fallen, unnd sagen das der Dürτwurtz ist zwei geschlecht groþ unnd klein. (Forma.) Welche bede sampt fast gemeine kreütter an feüchten graþechten stetten wachþen, als auff den uferen der fliessende wasser, auff den auþgedτuckten lachen, in den feüchten awen, etwann in dóτffern hinder den nassen zeünen. Das gróst diser kreütter würt offt anderhalb elen hoch, mit krausen wollechten schmalen blettern, als weiden bletter, von unden am stengel an biþ zům ende, die sich beinahe dem weissen Katzen balsam Mentastrum genant, vergleichen. Am gipffel wachsen schwartz gåle gestirnte blůmen auþ und Jnwendig. So die gnůg zeitig und vergehn wóllen, fliegen sie hinweg, als die verblŭet Creützwurtz oder Gånþdistel. Und das ist der unståt sam der nit an eim oτt bleiben will. (1. Species.)

(2.) Die klein Dürτwurtz ist nit vil uber spannen hoch, ein fein dτauschelechts steüdlin, wie ein kleins åstlich båumlin. Ein stengel oder ståmlin, daran die wurtzel schlecht, kurtz, mit wenig zaseln. Das kraut daran schwartz od grofarb grŭn, rauch, ein wenig zerkerfft als die klein Creützwurtz. Die blůmen seind auch rund, aber nit gestirnt, zů dunckel schwartzer farben geneigt, anzůsehen wie die blŭet am gålen Reinfar. So die zeittig werden, falt der sam auþ, wie am Reinfar, dise bede kreütter, groþ und klein, seind eins fast starcken geruchs, schier wie ein Bachmüntz, doch seltzamer und stercker. Dise blůmen findt man im Augstmonat blŭen. Der underscheid diser blümen ist der, ich halt das groþ für das månnlin, das kleinst und sterckest für das frewlin, davon Theophτastus schτeibt lib.vj.de plant. Histoτia. (Tempus.)

Es ist aber noch ein geschlecht diser zwei, welches ich das mittelst zwischen den obangezeigten geachtet hab. Dann es ist mit seiner substantz grósser dan das kleinst, und ist kleiner dann das gróst, sonst fast mit kraut und blůmen gleich, stinckt ubler dann die andern bede.

Das ander flóh kraut in den Apotecken, zielt man nun mehτ in gårten bei uns, das kreücht erstmals auþ der erden im Meien mit zweien oder dτeien spitzigen gråþlin aller ding, wie das Sternkraut Coτonopus genant, doch seind die bletter etwas grósser, grofarber und rauher, der werden von tag zů tag vil auþ einer runden, schlechten wurtzeln, gegen dem Bτachmonat so dτingen runde, lange, dünne stengel herfür mit vilen gewerben, gemelte stengel seind zůrings umbher mit vilen spitzigen rauhen gråsern bekleidet, tragen om óbersten der gipffel runde grofarbe kólblin, die blŭen im Newmonat und Augst, aller ding wie der klein spitz Wegerich, gegen dem Herbst würt der samen zeittig, der vergleicht sich der gestalt nach den flóhen, unnd ist das kraut so es grŭn ist vast bitter und scharpff, das befindt man uber ein weil, so man das kraut versucht hat.

Von den Namen.

Welcher Doctoτ will mir hie zeigen wa dise kreüter (die man auff dem Gaw, Speirer bistumb Dürτwurtz oder Donder wurtz nent) im Dio.gemelt werde. So hóτet nun zů jr kreütter meister, kennen jr dise angezeigte kreütter, so nemend sie in die hånd, und halten sie zů der beschτeibung Conyze, Dios.am cxxvij.cap.des dτitten bůchs, on zweifel da werden jr sehen (Conyza.) (L) [166] (der neid hindere das gesicht anderst) wie das dise gewåchs mit der beschτeibung Conyze, in allen dingen so fein zůtragen, auþgenommen deren Würckung unnd krafft, hab ich noch nit erfaren. Es sei nun Conyza oder nit (wie ettlich sagen móchten) so hab ichs doch darfür, und will dise kreütter darfür halten, biþ ich bessers underτicht werde. Der tugent und krafft wóllen wir auch mit der zeit warnemen. Also ist diþ Conyza mein Pulicaria, oder Flóhkraut, welches Plin.lib.iij.cap.ccxxvij.unbillich Cunilan nennet. (Pulicaria.) Dann was Cunila eigentlich heisse, ist dτoben im viij.cap.gemelt woτden. Das Conyzam nent Diosc.lib.iij.cap.ccxxvij. Cynozematitin, Tanachion, Phycos, Jschyn, Dinosmon, Anubiam, Hedemiam, Militarem herbam, Deliarion, Febτifugam (das der Dausent gulden und dem Metter zůstehet) Phτagmosam, Musterum, Pisjan, Bτephoctonon, Ceti, Jntybum, welches eigentlich ein nam der Endivien und Wegwarten ist, lib.ij.cap.cxcj.de Jntybus et Condτyllis Dios.

Das klein Conyzam nent Dios. Panion und Libanotida, welcher nam sonst dem Rosmarein gebŭrt lib.iij.cap.lxxix.et cap.lxxx.

Das letst kraut nent man des samens halben flóhe kraut in Dioscoτide lib.iiij.cap.lxviij.heiþt es ψύλλιομ zů Latin Pulicaria herba, unnd Sylbacium. Andere vólcker (sagt Dioscoτides) nennen diþ gewåchs Caraphysin, Cynocephalion, Chτystalion, Cynonyan, Psyllerin, Conidim, Vargungum. Jn Serapione heiþt der samen Bazarachatona cap.ccxx.in Averroe Bescarcoton cap.xlij. (ψύλλιομ.)

Von der Krafft und Würckung.

Dise kreütter seind von den hohen Meistern noch nit gesehen, oder erkant woτden, wiewol sie ein kóstlichs lob und zeügnuþ in der Artznei Jnnerlich und Eüsserlich zůbτauchen, in der geschτifft haben. Seind dτuckner warmer complexion.

Der flóhe samen Psyllion ist mittelmåþiger eigenschafft, nicht feücht noch zůdτucken, aber zůr kŭlung gantz geneigt, das kraut aber ist bitter, darumb halt ichs mit Mesue für ein schådlich, gifftig, hitzig kraut, dτumb würt allein der samen Jnnerlich unnd Eüsserlich fast genutzt zü vilen pτesten.

Innerlich.

Die zwey erst gesetzte kreütter, mit jren blůmen in wein gesotten, unnd warm gedτuncken, treibt nit allein die verstandene zeit, sonder auch die todt geburt und bürden. Hiemit sehen zů die jhenigen so es bτauchen, das sie nit anders darmit anrichten. (Dodte geburt. Bürden.)

Jn voτgemelter massen gedτuncken, ist nutz denen so dτópffelecht harnen und die harnwind, oder kalten seich haben. Dise artznei treibt auþ und zertheilt die gålsucht mit gewalt, derhalben dise kreütter der verstopfften Leber fast dienstlich seind. (Harnwinde. Geelsücht. Verstopffte leber. Fallend sucht.)

Dise kreütter mit eþig gesotten unnd eingegeben, erweckt die in groþ kranckheit seind gefallen.

Psyllien samen zerknischt ein zeit lang in wasser geweicht und gedτuncken, miltert und heilt die verserte dårm und stillet also genützt, alle hitzige (Verserte dårm) [167] Cholerische bauchflüþ, die rot růr und andere bauchflüþ, so von schådlicher hitziger artznei, als von Scammonio kommen, wie dann etwan die Recepta zů scharpff darmit acviert werden, von den ongeschickten onbarmhertzigen Recept meistern, welche nit vil mitleiden mit den krancken haben. (Ror rhůr. Schådlich artznei.)

Eüsserlich.

Wa das kraut hin gespτeit würt da mag kein schlang oder ungezifer bleiben, derhalben auch die flóhe darvon sterben oder raumen mŭssen. (Schlangen. Flóhe. Gifft.)

Der rauch von disen kreüttern, vertreibt schlangen unnd schnacken. Die alten weibern halten, dz diser rauch alles bóþ gespenst verjage, es móge auch der donder nit in ein hauþ schlagen, wann dise kreütter darinnen seind. (Gespenst. Donder.)

Das kraut grŭn zerstossen, und pflasters weiþ auffgelegt, zeücht auþ den wunden das schlangen gifft, heilt und seübert andere schåden, gebissen oder gestochen. Uber die stirnen also gebunden, sonderlich das klein geschlecht, stillet das grausam hauptweh, Phτenesin. (Schlangen gifft. Hauptwee.)

Psyllien samen gestossen, unnd in rosen wasser uber nacht geweicht, das würt zů einem glatten schleime, darmit soll man die zungen salben, so von der hitz und bτeüne verseret und verbτant ist, das hilfft sehτ wol. (Verserte zunge.)

Gemelte artznei bekompt auch sehτ wol denen, so ein groþ hitzig hauptschmertzen haben, den soll mans uber die stirnen binden mit leinen dŭchlin. (Hauptwee)

Voτgedachten flóhesamen zerstossen den selben in rosen wasser, in eþig oder in gemeinen dτinck wein geweicht, darnach pflasters weiþ ubergeschlagen, zertheilt die hitzigen knollen hinder den ohτen. Also ubergebunden bτingt widerumb zů recht die verτenckte glider, heilt den bτuch der jungen kinder, treibt dem selben, deþgleichen den auþgedτuckten nabel wider hinder sich in den leib, doch soll man die selben fürter mit gebend versoτgen. Jn summa es ist ein berŭmpter kóstlicher samen, zů allen hitzigen glidern und bósen wunden, also wie voτstehet pflasters weiþ ubergeschlagen. (Oτen knollen. Verτenckte glider. Brüch. Nabel.)

Van Dorkruid en vlokruid. Kapittel 54.

Veel van de onze hebben van balsem, paradijshout, Amomum, Nardus en allerhande vreemde kruiden geschreven die ze mogelijk naar hun denken kennen, hoewel ze dezelfde nauwelijks wat dor in de apotheken gezien hebben. Daartegen die kostelijke kruiden zo dagelijks bij ons met voeten getreden wil niemand waarnemen en menen alzo ze hebben het wel in de hogescholen uitgericht als ze van een ding kunnen zeggen en schrijven zoals het deze en dergelijke meesters hebben genoemd en uitgestreken, daaraan dezelfde wat ook (met verlof) falen. Alzo gans is onze kunst, aard en natuur op vreemde ding geneigd die we niet weten noch hebben. Daardoor de edele schepping van God die we rijkelijk, overvloedig en in de hoeveelheid hebben veracht en met voeten getreden worden als onnuttige overvloedige scheppingen van de hemelse vader. Dat ziet men steeds in alle dingen, gewassen en kruiden en vooral aan dit dorkruid. Hoewel die erg algemeen en de oude vrouwen in dit geval over de hoge meester en doctors zijn. Omdat die vrouwen dit dorkruid kennen en op onze lieve Vrouwen Hemelvaart dag in hun sagmina of kruidbos en Verbenas verzamelen en [165] wijden voor alle gespenst en vooral voor onweer, menen gans de donder en hagel kunnen niet schaden waar en aan welk oord dat dorkruid is. Maar deze superstitie laten we ook vallen en zeggen dat het dorkruid is twee geslachten, groot en klein. Welke beide samen erg gewone kruiden aan vochtige grasachtige plaatsen groeien zoals op de oevers van de vloeiende wateren, op de uitgedroogde poelen, in de vochtige bergweiden en wat in dorpen achter de natte tuinen. Dat grootste van deze kruiden wordt vaak meer dan een meter hoog met gekroesde wollige smalle bladeren als wilgenbladeren van onder aan de stengel aan tot het einde die zich bijna de witte katten balsem, Mentastrum genoemd, vergelijkt. Aan top groeien zwart gele stervormige bloemen uit- en inwendig. Zo die genoeg rijp zijn en vergaan willen vliegen ze weg zoals dat uitgebloeide kruiskruid of ganzedistel. En dat is het rusteloze zaad dat niet op een plaats blijven wil.

Dat kleine dorkruid is niet veel over zeventien cm hoog, een fijn bossig kruidje zoals een klein takkerig boompje. Een stengel of stammetje waaraan de wortel recht en kort is met weinig vezels. Dat kruid daaraan zwart of grauw gekleurd groen, ruig, een weinig gekerfd zoals dat kleine kruiskruid. De bloemen zijn ook rond, echter niet stervormig en tot donker zwarte kleur geneigd, aan te zien zoals de bloei aan gele reinvaar. Zo die rijp worden valt het zaad eruit zoals aan reinvaar, deze bede kruiden, groot en klein, zijn een erg sterke reuk schier zoals een beekmunt, doch zeldzamer en sterker. Deze bloemen vindt men in augustus bloeien. Het onderscheidt van deze bloemen is die, ik hou de grote voor dat mannetje en de kleinste en sterkste voor dat vrouwtje waarvan Theophrastus schrijft libro 6 de plantis Historia.

Er is echter noch een geslacht van deze twee welke ik de middelste tussen de boven gezegden geacht heb. Dan het is met zijn substantie groter dan de kleinste en is kleiner dan de grootste, anders erg met kruid en bloemen gelijk, stinkt erger dan de andere beide.

Dat andere vlokruid in de apotheken teelt men nu meer in tuinen bij ons, dat kruipt de eerste keer uit de aarde in mei met twee of drie spitse grasjes en aller ding zoals das sterkruid, Coronopus genoemd, doch zijn die bladeren wat groter, grauwe gekleurd en ruwer, die worden van dag tot dag veel uit een ronde, rechte wortel en tegen juni zo dringen ronde, lange, dunne stengels voor met vele wervels, gemelde stengels zijn ringsom met vele spitse ruwe grassen bekleedt, dragen om het bovenste van de top ronde grauw gekleurde kolfjes en die bloeien in juli en augustus, aller ding zoals die kleine spitse weegbree, tegen de herfst wordt het zaad rijp, dat vergelijkt zich de gestalte naar de vlooien en is dat kruid zo het groen is erg bitter en scherp, dat bevindt men na een tijdje zo men dat kruid geprobeerd heeft.

Van de namen.

(Inula conyzae als grote, Pulicaria vulgaris als kleine en Pulicaria dysenterica als middelste) Welke doctor wil me hier tonen waar deze kruiden (die men op de Gaw, Speirer bisdom Dürrkruid of donderkruid noemt) in Dioscorides gemeld worden. Zo hoor nu toe u kruidenmeester kent u deze aangezegde kruiden zo neem ze in de hand en hou ze bij de beschrijving Conyze, Dioscorides in 127^ste kapittel van het derde boek, zonder twijfel daar zal u zien [166] (de nijd hindert dat gezicht anders) zoals dit gewas met de beschrijving Conyze in alle dingen zo fijn toedragen, uitgezonderd hun werking en kracht heb ik noch niet ervaren. Het is nu Conyza of niet (zoals ettelijke zeggen mogen) zo heb ik ze doch daarvoor en wil deze kruiden daarvoor houden tot ik beter onderricht word. De deugd en kracht willen we ook met de tijd waarnemen. Alzo is deze Conyza mijn Pulicaria of vlokruid welke Plinius libro 3 kapittel 227 onbillijk Cunilan noemt. Dan hoe Cunila eigenlijk heet is boven in 8^ste kapittel gemeld worden. De Conyzam noemt Dioscorides libro 3 kapittel 227 Cynozematitin, Tanachion, Phycos, Ischyn, Dinosmon, Anubiam, Hedemiam, Militarem herbam, Deliarion, Febrifugam (dat de duizend gulden en de mater toestaat) Phragmosam, Musterum, Pisjan, Brephoctonon, Ceti, Intybum, welke eigenlijk een naam van de andijvie en cichorei is, libro 2 kapittel 191 de Intybus en Condryllis Dioscorides.

Dat kleine Conyzam noemt Dioscorides Panion en Libanotida welke naam anders de rozemarijn behoort libro 3 kapittel 79 en kapittel 80.

(Plantago psyllium) Dat laatste kruid noemt men vanwege de zaden vlooien kruid en in Dioscorides libro 4 kapittel 68 heet het ψύλλιομ, in Latijn Pulicaria herba en Sylbacium. Andere volkeren (zegt Dioscorides) noemen dit gewas Caraphysin, Cynocephalion, Chrystalion, Cynonyan, Psyllerin, Conidim en Vargungum. In Serapio heet het zaad Bazarachatona kapittel 220. In Averrhoe Bescarcoton kapittel 62.

Van de kracht en werking.

Deze kruiden zijn van de hoge meesters noch niet gezien of herkend geworden, hoewel ze een kostbare lof en getuigenis in de artsenij innerlijk en uiterlijk te gebruiken in de schriften hebben. Zijn drogende warme samengesteldheid.

De vlooien zaden Psyllion is middelmatige eigenschap, niet vochtig nog te droog, maar tot koeling gans geneigd, dat kruid echter is bitter, daarom hou ik het met Mesue voor een schadelijk, giftig heet kruid, daarom wordt alleen het zaad innerlijk en uiterlijk vast genuttigd tot vele gebreken.

Innerlijk.

De twee eerst gezette kruiden met hun bloemen in wijn gekookt en warm gedronken drijft niet alleen de opgehouden tijd, maar ook de dode geboorte en nageboorte. Hiermee zien toe diegenen die het zo gebruiken dat ze niet anders daarmee aanrichten.

In voorgemelde mate gedronken is nuttig diegenen zo droppelend plassen en de plaswind of koude zeik hebben. Deze artsenij drijft uit en verdeelt de geelziekte met geweld, derhalve deze kruiden de verstopte lever erg dienstig zijn.

Deze kruiden met azijn gekookt en ingegeven wekt op die in grote ziekte zijn gevallen.

Vlo zaden gekneusd en een tijd lang in water geweekt en gedronken milt en heelt de bezeerde darm en stilt alzo genuttigd alle hete [167] galachtige buikvloed, de rode loop en andere buikvloed die zo van schadelijke hete artsenij zoals van Scammonea komen als dan de recepten wat te scherp daarmee geactiveerd worden van de ongeschikte onbarmhartige recept meesters welke niet veel medelijden met de zieke hebben.

Uiterlijk.

Waar dat kruid heen verspreid wordt daar mag geen slang of ongedierte blijven, daarom ook de vlooien daarvan sterven of ruimen moeten.

De rook van deze kruiden verdrijft slangen en slakken. De oude vrouwen houden het erop dat deze rook alle boze gespenst verjaagt en mag ook de donder niet in een huis slaan wanneer deze kruiden daarin zijn.

Dat kruid groen gestoten en pleistervormig opgelegd trekt uit de wonden dat slangengif, heelt en zuivert andere schaden, gebeten of gestoken. Over de hersens alzo gebonden, vooral dat kleine geslacht, stilt dat gruwzaam hoofdpijn, Phrenesin.

Vlozaden gestoten en in rozenwater over nacht geweekt zodat het wordt tot een gladde slijm, daarmee zal men de tong zalven zo van de hitte en mondblaartjes bezeerd en verbrand is, dat helpt zeer goed.

Gemelde artsenij bekomt ook zeer goed diegenen zo een grote hete hoofdpijn hebben, die zal men het over de hersens binden met linnen doekjes.

Voorgedachte vlooienzaden gestoten en datzelfde in rozenwater, in azijn of in gewoon drink wijn geweekt, daarna pleistervormig overgeslagen verdeelt de hete knollen achter de oren. Alzo overgebonden brengt wederom terecht de verrekte leden, heelt de breuk van de jonge kinderen, drijft die, desgelijks de uitgedrukte navel, weer achter zich in het lijf, toch zal men diezelfde verder met verband verzorgen. In summa, het is een beroemd kostbaar zaad tot alle hete leden en kwade wonden, alzo zoals voor staat pleistervormig omgeslagen.

Von Alantwurczel. Cap. LV.

Wir haben nun vil gewåchþ mit augen und gestirnten blůmen underhanden gehabt, noch ist ein schóne zů gegen, welcke blům und wurtzel Mercurius dem Ulyþi (wie ettlich vermeinen) soll angezeigt haben, damit er sich der zauberei von der Breckin Circe erledigt. So man aber den rechten Poeten Homerum besicht im zehenden bůch Odyssee, da redt Ulysses also. Die wurtzel der edelen salben, so im Mercurius anzeigt hab, sei schwartz, und die blům milchfarb, schwerlich zůfinden, die Gótter aber so sie kennen, haben sie Moly genent. Biþ hieher Homerus, ob nun Alantwurtzel die selbig sei, geb ich zůermessen. (Homerus. Moly.) Alantwurtzel ist ongevårlich die gróst und schónst under den gestirnten blůmen, ob wol sonst mehτ gestirnter funden werden, wóllen wir doch jetzund der lieblichen wolriechenden Alantwurtzel gedencken, welche jre beste krafft (meins bedunckens) in der wurtzel hat, und das darumb, dieweil kraut, stengel, blůmen unnd samen on geruch seind.

Dise wurtzel wann sie dτei oder vier jar alt ist, facht sie an neben zincken zůgewinnen, und zům wenigsten stoþt sie jårlichs ein sonder aug, oder ne (L ij) [168] ben setzling, welche so sie von der můtter genommen, und fürter gesetzt, wachsen sie auff gleich dem Merrettich, der auch also von den obersten augen oder zincken gepflantzt würt. Die Alantwurtzel hat der erden farb, dann wie der grund ist, also ist auch die eüsserst rind, dann rot bτaun farb, dann schwartz farb, aber jnwendig allzeit gantz weiþ. Diser wurtzel thůn im Winter die Meüþ gedτang, hülchen sie auþ, entweders den hunger zů stillen, od andere hilff davon zůbegeren. (Tempus.) Jm ende des Apτillen stossen obgemelte åuglin an der hauptwurtzel, ein jedes seine spitzige eschenfarbe bletter, welche bletter so sie wol auff komme, vergleichen sie sich mit grósse und gestalte, dem grossen eschfarben Wullkraut. (Forma.) Unnd wa die recht hauptwurtzel von den meüsen und wŭrmen nit verseret würt, stoþt sie im Meien ein langen stengel, etwan dτeier elen hoch, mit neben anhangende blettern, die ersten bei der erden fast bτeit, und lang, darnach je hóher am stengel, je kleiner, schmåler und spitzer, rings umb den runden stengel, gleichsam der selbig durch die bletter gezogen were, dann der stengel mit seinen blettern ist geschickt wasser zůhalten, wie die karten oder Weber distel. Am gypffel des stengels kommen die grossen schónen goldtgåle gestirnte blůmen, grósser dan die Johans blůmen oder Streichblůmen. So die blůmen auþgeblŭet haben, stehn die haτechte kópff mit jrem samen (welcher sich der Karten samen vergleicht) biþ an den Herbst, darvon mag man auch junge Alantstócklin, wie von obgemelten neben åuglin zielen, welches ich auff beide seiten versůcht, unnd war erfunden hab. Mógen in aller hand erdtrich auffwachsen, doch am liebsten in halb leimeten gårten unnd åckern. (Locus.) Auff ungebawten reihnen, doτnhecken unnd wisen, findt man sie selbs wachsen, [169] im Elsaþ beim Kochersperg, im Westerich auff den dτucknen wisen, unnd obs gårten, gewinnen selten blůmen, uτsach das sie wie angezeigt, vom ungezifer im hertzen verletzt und auþgehülscht werden.

Von den Namen.

Ich halt Alantwurtzel für das recht Elenion Dios. Wiewol ich etwan im argwon stunde mit dem gewåchþ Panax, Chyronium, darzů bewegt mich Apuleius cap.xcvj.der Ennulam auch also nennet. Aber wa man die geschτifft wol gegen einander helt, befindt sich das obgemelte wurtzel mit jr gantzen gestalt, gůten geruch, scharpffen geschmack, farben unnd tugent, eigentlich das recht Elenion Dios.ist, welches er auch Symphyton, Persicam, Jnulam campanam, Radicem medicam, Clegniam, Nectariam, Terminalium, Jdeam Rubum, Verbascum, Jdeum Oτestion, und Lenen nennet lib.j.cap.xxvij. Apuleius im gemelten cap.nent die wurtzel auch Centaurion, Helenam, und Hinnulam. Was kan man abermal under den namen zancken, das woτt Enula oder Hinnula ist auch ein gemeiner nam. Dann Apul.im.v.cap.nent sein Viperinam Hinnulam, und das groþ Consolidam, Rusticam Enulam, cap.lix.also haben wir iij. Enulas in Apul.cap.v.lix et xcvj. Gleich wie mit dem wóτtlin Centaurea, darvon dτoben in der Agley blůmen cap.xlij. Serapio nent Alant Jasim, und Zinziber de Sem cap.cccxxviij. Averτhois Alsaran. Die newen, als L. Phτysius nent sie Elnan, Rasin, Rasan, Jlsaram, Hilia, Humileta. Mit den namen Diosc.geht es auch also zů, er nent Jnulam auch Verbascum, wiewol er ein eigen caput von Verbasco schτeibt lib.iiij.cap.xcix.er nent sie auch Persicam, und gleich darnach im cxlvj.cap.lib.j.nent er baumnuþ Persicas. (Verbascum:) Deþgleichen spτicht er die Gτiechen nennen den baum Perseam auch Persicam lib.j.cap.cl. Also haben wir Persicam radicem, Persicas nuces, unnd Persicam arboτem. Also haben wir auch iiij. Symphyta, die jetzige wurtzel, das Sŭþholtz, lib.iij.cap.v.unnd die zwei kreütter lib.iiiij.cap.v.et vj. Jtem iij. Medicas, Alantwurtzel, das Medicam herbam, lib.ij.cap.cxxxvj.und das Medion, lib.iiij.cap.xx. Jtem iij. Jdea, dise wurtzel, und nachmals ein sonder caput von der wurtzel Jdea, lib.iiij.cap.xlij.welche Plin.herbam Jdeam nent, unnd den Rubum Jdeum, lib.iiij.cap.xxxvj. Dios.nent Alantwurtzel auch Nectaream, welchs vom wóτtlin Nectar herkompt, und den Alant wein nent er selbs vinum Nectarium lib.v.cap.xl. Vom wein Nectarites schτeibt Plinius lib.xiiij.cap.xvj. (Vinum Nectarion.)

Von der Krafft und Würckung.

An disem gewåchþ bτaucht man allein die wurtzel, das kraut selten. Und ist dise wurtzel warmer feüchter natur, wie Serapio auþ Galenus bewårt. Mag in leib und ausserhalb genützt werden. (Kalten magen. Enge bτust.)

Innerlich.

Alant wurtzel ist ein kóstlich artznei zů den Engbτüstigen, und die ein kalten magen haben. (L iij) [170]

Ein wein im Herbst uber dise wurtzel verjaren, und ståhts gedτuncken, ist gůt für das keichen, fůr den hüsten, fůr blütspewen, unnd seiten stechen, fürt auþ den stein, aller hand gifft, und der frawen blódigkeit. Solche tugent hat auch das gebτant wasser von Alantwurtzel, und ist das wasser ein sonderliche sterckung, zů dem blóden undawigen magen. (Keichen. Hüsten, Blůt spewen. Stechen. Stein.)

Dise wurtzel wann sie noch grŭn ist, mag sie eingebeiþt werden, wie der Calmus und Jngwer.

Das pulver von der gedóτten Alantwurtz mit zucker od honig vermischt zů einem Lohoc oder Latwergen, ist ein gebenedeite artznei für das keichen, und zehen hůsten. Dann dise latwerg zertheilt den koder, unnd macht auþwerffen, heilet (also gebτaucht) jnnerliche geschwer der lungen, der můtter und anderer glider. (Jnnerliche geschwår.)

Eüsserlich.

Eyn pflaster auþ der grŭnen Alantwurtzel gemacht und auffgelegt, heilet alle gifftige biþ der hund und schlangen. Legt auch nider die groþ geschwulst des heimlichen oτts, frawen und mannen. (Hunds,biþ. Geschwulst.)

Die bletter in wein gesotten unnd uber das glider wee geschlagen, miltert den schmertzen, sonderlich das hüfftwee, Jschias. (Hüfftwee.)

Van alant wortel. Kapittel 55.

We hebben nu veel gewassen met ogen en stervormige bloemen onderhanden gehad, noch is een mooie daarbij welke bloem en wortel Mercurius de Ulysseus (zoals ettelijke menen) zou aangetoond hebben daarmee hij zich de toverij van de kwade Circe kwijtraakte. Zo men echter de rechte poet Homerus beziet in tiende boek Odyssee daar spreekt Ulyssues alzo; De wortel van de edele zalf, zo hem Mercurius aangewezen heeft, is zwart en de bloem melk kleurig, slecht te vinden, de Goden echter zo ze die kennen hebben het Moly genoemd’. Tot hier Homerus en of nu de alantwortel diezelfde is geef ik te beoordelen. Alantwortel is ongeveer de grootste en schoonste onder de stervormige bloemen en ofschoon andere meer gesternde gevonden worden willen we toch nu de lieflijke goed ruikende alantwortel gedenken welke zijn beste kracht (zoals ik denk) in de wortel heeft en dat daarom omdat kruid, stengel, bloemen en zaden zonder reuk zijn.

Deze wortel wanneer ze drie of vier jaar oud is vangt ze aan uitlopers te winnen en tenminste stoot ze jaarlijks een apart oog of [168] zijscheut welke zo ze van de moeder genomen en verder gezet groeien ze op gelijk de mierikswortel die ook alzo van de bovenste ogen of scheuten geplant wordt. De alantwortel heeft de aarden kleur, dan zoals de grond is alzo is ook de buitenste bast, dan roodbruin gekleurd, dan zwart gekleurd, maar inwendig altijd gans wit. Deze wortel doen in winter de muizen gedrang, hollen het uit of om de honger te stillen of andere hulp daarvan te begeren. In het eind van april stoten opgenoemde oogjes aan de hoofdwortel elke zijn spitse askleurige bladeren, welke bladeren zo ze goed opkomen vergelijken ze zich met grootte en gestalte het grote askleurige wolkruid. En als de echte hoofdwortel van de muizen en wormen niet bezeerd wordt stoot ze in mei een lange stengel, ongeveer een paar meter hoog met naast aanhangende bladeren, de eerste bij de aarde erg breed en lang, daarna hoe hoger aan stengel, hoe kleiner, smaller en spitser, ringsom de ronde stengel, gelijk of diezelfde door de bladeren getrokken was, dan de stengel met zijn bladeren is geschikt water te behouden zoals de kaarden of wever distel. Aan top van de stengels komen die grote mooie goudgele stervormige bloemen, groter dan de margrieten of strijkbloemen. Zo de bloemen uitgebloeid zijn staan de harige koppen met hun zaden (welke zich de kaarden zaden vergelijken) tot aan de herfst en daarvan mag men ook jonge alant stekjes zoals van opgenoemde zijoogjes telen welke ik aan beide zijden verzocht en waar gevonden heb. Mogen in allerhande aardrijk opgroeien, toch aan liefste in half lijmige tuinen en akkers. Op ongebouwde hoogtes, doornhagen en weiden vindt men ze zelf groeien, [169] in Elzas bij Kochersperg, in Westerich op de droge weiden en ooft tuinen, gewinnen zelden bloemen, oorzaak zoals aangezegd van ongedierte in hart gelet en uitgehold geworden.

Van de namen.

(Inula helenium) Ik hou de alantwortel voor de echte Elenion Dioscorides. Hoewel ik wat in argwaan stond met het gewas Panax, Chyronium, daartoe bewoog me Apuleius kapittel 96 die Ennulam ook alzo noemt. Maar waar men de schriften goed tegen elkaar houdt bevindt zich dat opgenoemde wortel met zijn ganse gestalte, goede reuk, scherpe smaak, kleur en deugd eigenlijk de echte Elenion Dioscorides is welke hij ook Symphyton, Persicam, Inulam campanam, Radicem medicam, Clegniam, Nectariam, Terminalium, Ideam Rubum, Verbascum, Ideum Orestion en Lenen noemt, libro 1 kapittel 27. Apuleius in gemelde kapittel noemt de wortel ook Centaurion, Helenam en Hinnulam. Wat kan men weer over de namen twisten, dat woord Enula of Hinnula is ook een gewone naam. Dan Apuleius in 5^de kapittel noemt zijn Viperinam Hinnulam en de grote Consolidam, Rusticam Enulam, kapittel 59, alzo hebben we er 3. Enulas in Apuleius kapittel 5, 59 en 96. Gelijk zoals met het woordje Centaurea waarvan boven in de akelei bloemen kapittel 42. Serapio noemt alant Jasim en Zinziber de Sem kapittel 328. Averrhois Alsaran. De nieuwen zoals L. Phrysius noemt het Elnan, Rasin, Rasan, Ilsaram, Hilia en Humileta. Met de namen van Dioscorides gaat het ook alzo toe, hij noemt Inulam ook Verbascum, hoewel hij een eigen kapittel van Verbascum schrijft, libro 4 kapittel 99, hij noemt het ook Persicam en gelijk daarna in 146^ste kapittel libro 1 noemt hij de walnoot Persicas.

Desgelijks spreekt hij, de Grieken noemen de boom Perseam ook Persicam, libro 1 kapittel 150. Alzo hebben we Persicam radicem, Persicas nuces en Persicam arborem. Alzo hebben we ook 4 Symphyta, de huidige wortel, dat zoethout, libro 3 kapittel 5 en die twee kruiden libro 4 kapittel 5 en 6. Item 3 Medicas, alantwortel, dat Medicam herbam libro 2 kapittel 136 en dat Medion, libro 4 kapittel 20. Item 3 Idea, deze wortel en later een bijzonder kapittel van de wortel Idea, libro 4 kapittel 42 welke Plinius herbam Ideam noemt en de Rubus Ideum, libro 4 kapittel 36. Dioscorides noemt alantwortel ook Nectaream welke van woordje Nectar komt en de alant wijn noemt hij zelf vinum Nectarium, libro 5 kapittel 40. Van wijn Nectarites schrijft Plinius libro 14 kapittel 16.

Van de kracht en werking.

Van dit gewas gebruikt men alleen de wortel, dat kruid zelden. En is deze wortel warme vochtige natuur zoals Serapio uit Galenus beweert. Mag in lijf en aan de buitenkant genuttigd worden.

Innerlijk.

Alant wortel is een kostelijke artsenij tot de astma en die een koude maag hebben. [170]

Een wijn in herfst over deze wortel laten verjaren en steeds gedronken is goed voor dat kuchen, voor het hoesten, voor bloed spuwen en zijde steken, voert uit de steen, aller hand gif en de vrouwen bloederigheid. Zulke deugd heeft ook dat gebrande water van alantwortel en is dat water een bijzondere versterking tot de blote magen die niet verteren kunnen.

Deze wortel als ze noch groen is mag ze ingeweekt worden zoals de kalmoes en gember.

Dat poeder van het gedroogde alant kruid met suiker of honing vermengt tot een lohoc of likkepot is een gebenedijde artsenij voor dat kuchen en taaie hoesten. Dan deze likkepot verdeelt de bitterheid en maakt uitwerpen, heelt (alzo gebruikt) innerlijke zweren van de longen, de baarmoeder en andere leden.

Uiterlijk.

Een pleister uit de groene alantwortel gemaakt en opgelegd heelt alle giftige beet van de hond en slangen. Legt ook neer de grote zwellingen aan heimelijke oorden, vrouwen en mannen.

De bladeren in wijn gekookt en over de ledenpijn geslagen mildert de smarten, vooral de voetenpijn, Ischias.

Von Entian. Cap. LVI.

Die aller gebτeüchlichst wurtzel in Germania, ist Entian, dann die wundartzet machen jre meyssel darauþ, die gestochene enge wunden darmit zů erweitteren. (1. Basilica.) So weiþ der gemein man kein bessern Tiriac oder magen artznei, als eben den Entian. Dann was sie jnnerlichs pτestens im leib und magen fŭlen, vertreiben sie mit Entian, Calmus, oder mit Jngwer. Unnd geraht etwan solche artznei baþ, dann hetten sie die gantz Apoteck mit jren Sophistischen und Arabischen pilulen eingeschlunden. Was wolt aber daran hindernuþ sein, so der Allmechtig schópffer und artzet, einen jeden land, was es bedarff, genůgsam und uberflüþig geschaffen hat? Jst nit die tugent der Entian fast vihe und menschen bekant? Seind nit etlich Triackers kremer, die nichts anders dann Entian und Loτbeeren, sampt andern etlichen wurtzeln, mit honig vermengt, für Triackers verkauffe? Dem sei nun wie jm wólle, so ist Entian kóstliche wurtzel für gifft, und für hunds biþ, wie dz auch Serapio bezeuget, das er kein besser stuck, für die gifftige rosende hunds biþ erfaren hab, als dem Entian. (Serapio. Hunden biþ.) So ist nun Entian auch nit so theür als Rhabarbara, man kan aber der Entian weniger dann Rhabarbara entrhaten. Darumb sie Gott der allmechtig auþ gnaden ins Teütschland auch gesetz hat, also das sie vast allenthalben auff den hohen lüfftigen bergen, sonderlich im Schwartzwald in der hóhe, deþgleichen inn etlichen dålern under dem farnkraut gefunden würt. Dise wurtzel würt vast lang, rund, wachþt undersich, auþwendige erden farb, jnnwendig gål, am geschmack bitter, als Dausentgulden kraut. Seine bletter, so er erstmals auff der erden auþgespτeit ligen, vergleichen sich den bτeitten Wegerich, oder den Nuþbaum blettern. Die runde hole stengel dτingen mit herauþ, mit knópffen, und kleinen zerkerfften bletlin, dise stengel werden zů zeiten mans hoch. Gegen dem Newmonat hab ich die gåle blůmen, als am Lyn [171] kraut doτren gesien. Unnd nach mals den kleinen dünnen und bτeiten samen, der gålen viol samen vast ånlich, in kleinen fåþlin oder håffelin verschlossen gefunden, und auffgehaben.

Weitter wachsen noch zwo Entian (2.) im hohe Schweitzer gebirg, seind beide kleiner dann die erst gemelte deren eine ist der grossen Entian fast inn allen dingen åhnlich, auþgescheiden die blůmen seind blofarb, am geschmack vil bitterer und on zweiffel an der Würckung krefftiger. (3.) Die ander diser zweien gewinnt ein seer lange gåle bittere wurtzel, darauþ folgen dünne runde stengelin, seind von unden an biþ oben auffen mit grŭnen glatten spitzigen schmalen blettern bekleidet, je zwei gegen einander gesetzt, am gipffel des stengels erscheinen liechtbloe lange schellen oder glócklin, etwas kleiner dann der Kuchen schellen, diþ gantz gewåchþ ist am geschmack bitter, solche kreütter hat mir Herτ Conradt Geþner von Zürich zůgeschickt. (Conradus Gesner.)

Die bitter wurtzel aber würt allein inn sehτ hohem gebirg funden, als im Bistumb Chur, daselbst hab ich sie nit weit von den Closter Pfeffers, da das warm bad ist gelernt kennen, an seinem bittern geschmack, dz kraut und blům an disem gewåchs vergleichen sich vast der Modelgeren, (4. Chur. Pfeffers.) Die bletter aber ligen auff der erden auþgespτeit, zwischen den selben dτingt als bald die blofarb blům von der wurtzel herfür, eins fingers lang, ist jnwendig vil farbig, gleich dem Jris oder regenbogen.

Von den Namen.

Der nam des Kónings Gentidis inn Jlliria, hat erstmals dise wurtzel in růff gebτacht, Das sie nach dem Kónig (spτechen Dios.und Plinius) Gentiana heisset, od Basilica, wie Serapio im ccliij.ca.schτeibt. (Pli.lib.25.cap.7. Dios.li.3.cap.3.) Sonst würt sie auch Centauria radix, Chironia radix, Narce, Aloe gallica, Aloitis, Cicendia, und Ciminalis herba genant. Doch was Centauria, Chironia und Narce für namen seind, ist auþgericht ein jedes an seinem oτt. Etliche nennen sie auch Bitterwurtz, wiewol dasselbig auch ein sonder gewåchs ist im Schweitzer gebirg, ein kleins dünnes harechts würtzelin, sonderlich im hohen gebirg, bei Einsidelen zůfinden, ein kóstlich würtzele für die faulen magen feber. (L iiij) [172]

Gemelte Bitter wurtzel, sampt den andern zweien kreüttern werden im Oberland auch Entian genennet, das erst under den selben zweien, soll dz recht Gentiana minoτ heissen, Die gemein groþ Entian nennen sie im Oberland Verlacham.

Von der Krafft und Würckung.

Die berŭmpte wurtzel Entian ist der Teütschen Tiriack, und ist warmer dτuckner qualitet, bede dem vihe und menschen, Jnnerlich und Eüsserlich nützlich zůbτauchen.

Innerlich.

Gedóτrte Entian wurtzel rein gestossen unnd durch geråden, davon eins quinten schwår, mit einem quinten Myrτha, unnd zweien quinten gebτanter bach krebs eschen, in wein gedτuncken, vier tag nach einander, ist die best und fürnembst hilff und arznei, denen so von den rasenden hunden seind gebissen. Man soll auch die wunden offen halten, schón weschen mit eþig oder saltz wasser auch kópflin darauff gesetzt, das gifft darmit herausser zůziehen. Ettlich lassen den schaden mit glŭenden eisen bτennen. (Rasende hunds biþ.)

Zwen quinten Entian pulver, mit ein wenig pfeffer und gedóτrter Rauten vermischt, in wein gedτuncken, ist ein fürsoτg und hilff aller biþ von giftigen thieren geschehen. (Gifftige biþ.)

Den Leber und magensüchtigen menschen, welche die speiþ nit mógen behalten, soll man gepulvert Entian mit wein zůtrincken geben, es hilfft. (Magen gebτesten.)

Ein quinten des auþgedτuckten saffts, von der grŭnen wurtzel gedτuncken, heilt seiten wehe, jnnerliche bτüch, zertheilt unnd fŭrt auþ das gerunnen blůt, denen so etwann hoch heraber weren gefallen. (Seiten weh. Gerunnen blůt.)

Ein zåpflin auþ der dürτen wurtzel gemacht, unnd in den leib gethon, zeücht auþ die todt geburt, und erfoτdert Secundinam. (Todte geburt. Secundina.)

Eüsserlich.

Der safft heilet alle tieffe verwürτte wunden, so durch einander gehackt seind, darmit gesalbet unnd gereinigt. Leschet, also mit dŭchlin uber die augen geschlagen, die bτennende hitz. Der safft dienet zů aller befleckung der haut, damit bestrichen, zů Latin Vitiligines genant. (Wunden. Augen hitz. Haut flecken.)

Dioscoτides lehτt den safft also machen. Man soll die grŭne wurtzel stossen und fünff tag in frischem wasser beissen, darnach mit einand recht wol sieden, und durchseihen, und das selbig durch gesiegen, von newen kochen und sieden, biþ es dick würt, als honig τc.das soll man in einem verbichten geschirτ verwaren. (Safft bereiten.)

Andere krafft und tugent der Entian, seind dτoben in der beschτeibung angezeigt.

Van gentiaan. Kapittel 56.

De aller gebruikelijkste wortel in Germanië is gentiaan, dan de wondartsen maken hun beitels daaruit om de gestoken enge wonden daarmee wijder te maken. Zo weet de gewone man geen betere teriakel of magen artsenij als even de gentiaan. Dan wat ze innerlijks gebreken in lijf en maag voelen verdrijven ze het met gentiaan, kalmoes of met gember. En komt zulke artsenij ze wat beter dan hebben ze de ganse apotheek met hun Sofistische en Arabische pillen ingeslikt. Wat wil echter daaraan hindernis zijn zo de Almachtige schepper en arts elk land wat het behoeft voldoende en overvloedig geschapen heeft? Is niet de deugd van de gentiaan vast vee en mensen bekend? Zijn niet ettelijke teriakels kramers die niets anders dan gentiaan en laurier, samen met andere ettelijken wortels met honing vermengt voor teriakels verkopen? Dat is nu zoals men wil, zo is gentiaan kostbare wortel voor gif en voor hondenbeet zoals ook Serapio betuigt dat hij geen beter stuk voor die giftige razende hondenbeet ervaren heeft als de gentiaan. Zo is nu gentiaan ook niet zo duur als rabarber, men kan echter de gentiaan minder dan rabarber ontraden. Daarom ze God de Almachtige uit genaden in Duitsland ook gezet heeft alzo dat het vast overal op de hoge luchtige bergen, vooral in het Zwarte woud in de hoogte, desgelijks in ettelijke dalen onder het varenkruid gevonden wordt. Deze wortel wordt vast lang, rond, groeit omlaag, uitwendig aardkleurig, inwendig geel, aan smaak bitter zoals duizend gulden kruid. Zijn bladeren zo ze de eerste keer op de aarde uitgespreid liggen vergelijken zich de brede weegbree of de walnoot bladeren. De ronde holle stengels dringen mee eruit met knoppen en kleine gekerfde blaadjes, deze stengels worden in sommige tijden manshoog. Tegen juli heb ik de gele bloemen zoals aan [171] lijnkruid droog gezien. En later de kleine dunne en brede zaden, de gele violen zaden erg gelijk, in kleinen vaatjes of potjes besloten gevonden en opgeheven.

Verder groeien noch twee gentianen in hoge Zwitserse bergen, zijn beide kleiner dan de eerst gemelde, de ene is de grote gentiaan vast in alle dingen gelijk, uitgezonderd de bloemen zijn blauw gekleurd, aan smaak veel bitterder en zonder twijfel aan de werking krachtiger. De andere van deze twee gewint een zeer lange gele bittere wortel, daaruit volgen dunne ronde stengeltjes, zijn van onderaan tot bovenop met groene gladde spitse smalle bladeren bekleed, elke twee tegen elkaar gezet, aan top van de stengels verschijnen lichtblauwe lange schellen of klokjes wat kleiner dan de keukenschellen, dit ganse gewas is aan smaak bitter, zulke kruiden heeft me heer Conradt Gessner van Zürich toegestuurd.

De bitter wortel echter wordt alleen in zeer hoge bergen gevonden zoals in bisdom Chur, daar zelf heb ik ze niet ver van het klooster Pepers, daar dat warme bad is, leren kennen aan zijn bittere smaak, dat kruid en bloemen aan dit gewas vergelijken zich vast de modelgeer. De bladeren echter liggen op de aarde uitgespreid, tussen dezelfde dringt even gauw die blauw gekleurde bloem van de wortel voort, een vinger lang, is inwendig veel kleurig gelijk de Iris of regenbogen.

Van de namen.

(Gentiana lutea) De naam van de koning Gentidis in Illyrië heeft de eerste keer deze wortel in roep gebracht. Dat het naar de koning (spreken Dioscorides en Plinius) Gentiana heet of Basilica, zoals Serapio in 253^ste kapittel schrijft. Anders wordt het ook Centauria radix, Chironia radix, Narce, Aloe gallica, Aloitis, Cicendia en Ciminalis herba genoemd. Doch wat Centauria, Chironia en Narce voor namen zijn is uitgericht elk in zijn plaats. Ettelijke noemen het ook bitterkruid, hoewel datzelfde ook een bijzonder gewas is in Zwitserse bergen, een klein dun behaard worteltje, vooral in hoge bergen bij Einsidelen te vinden, een kostbare wortel voor de vuile magen koorts. [172]

Gemelde bitterwortel, samen met de andere twee kruiden worden in Oberland ook gentiaan genoemd, de eerste onder dezelfde twee zal de echte Gentiana minor heten. De gewone grote gentiaan noemen ze in Oberland Verlacham.

Van de kracht en werking.

Die beroemde wortel gentiaan is de Duitse Teriakel en is warme drogende kwaliteit, beide de vee en mensen innerlijk en uiterlijk nuttig te gebruiken.

Innerlijk.

Gedroogde gentiaan wortel zuiver gestoten en doorgedaan en daarvan een quinten zwaar met een quinten mirre en twee quinten gebrande beek kreeft as in wijn gedronken, vier dagen na elkaar, is de beste en voornaamste hulp en artsenij diegenen zo van de razende honden zijn gebeten. Men zal ook de wonden openhouden, schoon wassen met azijn of zout water, ook koppen daarop zetten om dat gif daarmee eruit te trekken. Ettelijke laten de schaden met gloeiend ijzer branden.

Twee quinten gentiaan poeder met een weinig peper en gedroogde ruit vermengt en in wijn gedronken is een voorzorg en hulp alle beet van giftige dieren geschieden.

De lever en maagzieke mensen welke de spijs niet mogen behouden zal men gepoederd gentiaan met wijn te drinken geven, het helpt.

Een quinten van het uitgedrukte sap van de groene wortel gedronken heelt zijden pijn, innerlijke breuk, verdeelt en voert uit dat gestolde bloed van diegenen zo wat hoog naar beneden zijn gevallen.

Een zetpil uit de droge wortel gemaakt en in het lijf gedaan trekt uit de dode geboorte en bevordert secundina.

Uiterlijk.

Het sap heelt alle diepe verwarde wonden zo door elkaar gehakt zijn, daarmee gezalfd en gereinigd. Lest, alzo met doekjes over de ogen geslagen, de brandende hitte. Dat sap dient tot aller vlekken van de huid, daarmee bestreken, in Latijn Vitiligines genoemd.

Dioscorides leert het sap alzo te maken; Men zal de groene wortel stoten en vijf dagen in fris water weken, daarna met elkaar goed koken en doorzeven en datzelfde door gezeefde opnieuw koken en zieden totdat het dik wordt zoals honing etc., dat zal men in een verdicht vaatwerk bewaren.

Andere kracht en deugd van de gentiaan zijn boven in de beschrijving aangetekend.

Von Osterlucei. Cap. LVII.

Osterlucei hat fast den namen vom Gτiechischen wórtlin Αςιεολοία davon er jm erstmals on zweiffel kommen ist. Und ist eben das gewåchþ [173] welchs in Diosc.lib.iij.cap.iiij. Mascula oder Dactylitis heiþt. Wiewol sich die oτdnung der woτt Dios.auff das weiblin schicken. Es ist aber freilich die rechte oτdnung auch in disem cap.verτuckt. Derhalben will ich mein Dios.also lesen. Aristolichiæ genera sunt duo, longum & rotundum, quod fœminam vocant. Longa quæ & mascula & dactylitis dicitur, folia hederæ habet, cum acrimonia odorata, tenera & modice rotunda, pluribus abuna radice erumpentibus germinibus. Viticulæ illi longæ sunt flores in candido pallidi, pileolis similes, in quibus quod rubet, gravi odore sentitur. Alterum vero Aristolochiæ genus quod à figura mali Melocarpon, aliis Teuxion, fœmina est, hanc Romani herbam Aristolochiam vocant Mascula longiora habet folia, quam rotunda, ramulosþ tenues, dodrantali longitudine, flores fert candidos graviter odoratos, Pyro non dissimiles. Rotundæ Aristolochiæ radix in globum Rapirorundatur. Longa vero crassitudine digitali est, longitudine dodrantali, & aliquando maior. Buxeus utriþ intus color est, gustur amaræ sunt, & viroso odore, &c.

Das ist so vil gesagt. Der Osterlucei oder Holwurtz seind zwei geschlecht das lang und das scheübelecht rund, welchs man das weiblin nennet. (Biberwurtz.) Das lang hat Ephew bletter, eins starcken geruchs, zart unnd ein wenig runder, mit vilen zweiglin von einer wurtzeln entspτingende, gewint lange rŭtlin od zincklin, daran wachsen die bleich weissen blůmen, wie spitzige hŭtlin. Die frücht so darauþ wachsen, seind auch eins starcken geruchs, dise heisset Dactylilis unnd ist das månlin. Die ander so man umb der ópffel gestalt willen, Melocarpon, Teuxinen nent, ist das weiblin, das nennen die Rómer auch Aristolochiam. Das Månlin aber gewint lenger bletter dan die runde. Jre stenglin dünn, unnd werden zweier spannen hoch, tragen weisse blůmen den Byren ettwas gleich foτmiert, eins starcken geruchs. Dargegen ist der runden wurtzel fast sinwel, oder als die Růben scheübelecht. Herwiderumb ist der langen wurtzel fingers dick, spannen lang und etwann lenger. Die farb an beden wurtzlen ist jnwendig gål, als der Buchþbaum, am geschmack bitter und starck am geruch τc.

Wa man Dioscoτidem also lesen wolt, so móchten wir wol zůsamen kommen und sonst nit. Dann was dτoben von den langen gesagt ist, můþ allein [174] von der Osterlucei und nit von der gemeinen Holwurtz verstanden werden, uτsach Osterlucei ist jnwendig gål, reücht starck, fingers dick, spannen lang. Jtem so wachsen vil zweiglin von einer wurtzel. Die bletter zart, ein wenig sinwel, als am Ephewen, die blůmen weiþ, bleich geel und lang wie spitzige hŭtlin, oder als kleine lange byrlin, darauþ folgen dann runde kóτnlin τc. Unnd in summa, so reücht das gantz gewåchs mit einander starck, wie die wissen so Osterlucei kennen. Von der andern runden, und unser Holwurtz an seinem oτt, nemlich lib.ij.cap.lxxvij.

Von den Namen.

Die namen beder Aristolochie, seind vast dτoben angezeigt, doch das man merckt, das die lang die wir Dactylitin unnd Masculam genent haben, sei die Osterlucei, oder Biberwurtz, heissen ettlich auch Hynschkraut. Doch vom Hynschkraut im capitel je lenger je lieber.

Von der andern Holwurtz, so man Aristolochiam nennet. Deþgleichen auch von der gemeinen Holwurtz würt an seinem oτt weiter angeregt.

Von der Krafft und Würckung.

Osterlucei ist ein rechte frawen wurtzel, zů der verserten schwerende můter dienstlich, warmer, dτuckener eigenschafft, zů allen faulen fliessenden schåden, Jnnerlich und Eüsserlich zůbτauchen. (Schwårende můtter.)

Innerlich.

Osterlucei mit Myrτhen und Pfeffer in wein gesotten, unnd gedτuncken, reinigt die weiber nach der geburt, treibt auþ allen unrhat, und solt zwar ein jede kindtberterin zům wenigsten uber dise wurtzel dτincken, damit sie der reinigkeit desto gewisser were. (Weiber reinigung.)

Mit wein für sich selbs gesotten, und gedτuncken, heilet und seübert alle jnnerliche bτüch und wunden, der Lungen, der seytten, der Lebern und der můtter, fŭrt auþ alle flegmatische und Cholerische feüchtigkeit. (Jnnerliche bτuch, Wunden. Reinigung der glider.)

Eüsserlich.

Eyn zåpflin von Osterlucei gemacht fürdert der frawen zeit. (Frawen zeit.)

Der wein von Osterlucei gesotten, seübert und heilt alle faule wunden und schåden, sonderlich an heimlichen oτten, damit geweschen, unnd das pulver von der gedóτten wurtzel darinn gezettelt.

Gemelter wein mit wenig honing vermengt, und also warm in die oτen gethon, heilt das geschwår der selben, unnd stillet den schmertzen. (Oτen schmertzen.)

Osterlucei rein gepulvert, unnd mit so vil Viol wurtzel in honig temperiert, zů einem pflaster, unnd auffgelegt, macht fleisch wachsen, doch das die wunden zůvoτ geseübert seien, mit einer Decoction von Osterlucei gemacht. (Fleisch wachsen.)

Osterlucei wurtzel wann sie noch grŭn ist, zerknischt unnd ubergelegt, zeücht auþ doτn, spτeissen, pfeil, unnd anders, bτingt die wunden zům eiter und der heilung. (Doτn, Pfeil, Spτeissen. Fliessende schåden.)

Jn summa Osterlucei und Holwurtz, seind zů allen fliessenden schåden [175] dienstlich, vihe und leütten. Derhalben die Roþartzet, und schmid solcher wurtzel und kraut zů den verwundten pferden nit entperen kónnen.

Van oosterlucie. Kapittel 57.

Oosterlucie heeft vast de naam van Grieks woordje Αςιεολοία waarvan het hem de eerste keer zonder twijfel gekomen is. En is even dat gewas [173] welke in Dioscorides libro 3 kapittel 4 Mascula of Dactylitis heet. Hoewel zich de ordening van het woord Dioscorides op op dat vrouwtje schikt. Het is echter vrijwel zeker de rechte ordening ook in dit kapittel verdraaid. Derhalve wil ik mijn Dioscorides alzo lezen; Aristolichiæ genera sunt duo, longum & rotundum, quod fœminam vocant. Longa quæ & mascula & dactylitis dicitur, folia hederæ habet, cum acrimonia odorata, tenera & modice rotunda, pluribus abuna radice erumpentibus germinibus. Viticulæ illi longæ sunt flores in candido pallidi, pileolis similes, in quibus quod rubet, gravi odore sentitur. Alterum vero Aristolochiæ genus quod à figura mali Melocarpon, aliis Teuxion, fœmina est, hanc Romani herbam Aristolochiam vocant Mascula longiora habet folia, quam rotunda, ramulosþ tenues, dodrantali longitudine, flores fert candidos graviter odoratos, Pyro non dissimiles. Rotundæ Aristolochiæ radix in globum Rapirorundatur. Longa vero crassitudine digitali est, longitudine dodrantali, & aliquando maior. Buxeus utriþ intus color est, gustur amaræ sunt, & viroso odore, &c.

Dat is zo veel gezegd; De oosterlucie of holkruid zijn twee geslachten, de lange en dat schijfachtige ronde welke men dat vrouwtje noemt. De lange heeft klimopbladeren, een sterke reuk, zacht en een weinig rond, met vele twijgje die uit een wortel ontspringen, gewint lange twijgen of uitlopers, daaraan groeien de bleekwitte bloemen zoals spitse hoedjes. De vruchten zo daaruit groeien zijn ook een sterke reuk, deze heet Dactylilis en is dat mannetje. De andere zo men vanwege de appel gestalte Melocarpon en Teuxinen noemt is dat vrouwtje en dat noemen de Romeinen ook Aristolochiam. Dat mannetje echter gewint langere bladeren dan de ronde. Zijn stengeltje is dun en wordt 34 cm hoog, draagt witte bloemen de peren wat gelijk gevormd, een sterke reuk. Daartegen is de ronde wortel erg rond of zoals de rapen schijfachtig. Daar tegenover is de lange wortel vingers dik, zeventien cm lang en wat langer. De verf aan beide kruiden is inwendig geel zoals de Buxus, aan smaak bitter en sterk aan reuk etc.

Wanneer men Dioscorides alzo lezen wil zo mochten we goed tezamen komen en anders niet. Dan wat boven van de lange gezegd is moet alleen [174] van de oosterlucie en niet van het gewone holkruid verstaan worden, oorzaak, oosterlucie is inwendig geel, ruikt sterk, vingers dik en zeventien cm lang. Item zo groeien veel twijgjes van een wortel. De bladeren zacht, een weinig rond zoals aan klimop, de bloemen wit, bleekgeel en lang zoals spitse hoedjes of zoals kleine lange peertjes, daaruit volgen dan ronde korreltjes etc. En in summa, zo ruikt dat ganse gewas met elkaar sterk zoals die weten zo oosterlucie kennen. Van de andere ronde en ons holkruid aan zijn oord namelijk libro 2 kapittel 77.

Van de namen.

(Aristolochia rotunda) De namen van beide Aristolochia zijn vast boven aangezegd, toch dat men merkt dat de lange die we Dactylitin en Masculam genoemd hebben is de oosterlucie of beverkruid, heten ettelijke ook Hynschkruid. Doch van Hynschkruid in het kapittel zenegroen.

Van het andere holkruid, zo men Aristolochiam noemt. Desgelijks ook van het gewone holkruid wordt aan zijn oord verder aangehaald.

Van de kracht en werking.

Oosterlucie is een echte vrouwen wortel tot de bezeerde zwerende baarmoeder dienstig, warme, droge eigenschap tot alle vuile vloeiende schaden innerlijk en uiterlijk te gebruiken.

Innerlijk.

Oosterlucie met mirre en peper in wijn gekookt en gedronken reinigt de vrouwen na de geboorte, drijft uit alle onraad en zou wel elke vrouw in kraambed ten minste van deze wortel drinken daarmee ze de reinheid des te zeker is.

Met wijn op zich zelf gekookt en gedronken heelt en zuivert alle innerlijke breuken en wonden, de longen, de zijden, de lever en de baarmoeder, voert uit alle flegmatische en galachtige vochtigheid.

Uiterlijk.

Een zetpil van oosterlucie gemaakt bevordert de vrouwen tijd.

De wijn van oosterlucie gekookt zuivert en heelt alle vuile wonden en schaden, vooral aan heimelijke oorden, daarmee gewassen en dat poeder van de gedroogde wortel daarin geschud.

Gemelde wijn met weinig honing vermengt en alzo warm in de oren gedaan heelt de zweer er van en stilt de smarten.

Oosterlucie rein gepoederd en met zo veel viool wortel in honing getemperd tot een pleister en opgelegd maakt vlees groeien, doch dat de wonden tevoren gezuiverd zijn met een afkooksel van oosterlucie gemaakt.

Oosterlucie wortel als ze noch groen is gekneusd en opgelegd trekt uit doorn, spiesen, pijl en anders, brengt de wonden tot etter en de heling.

In summa, oosterlucie en holkruid zijn tot alle vloeiende schaden [175] dienstig, vee en mensen. Daarom de paardenartsen en smid zulke wortel en kruid tot de verwonde paarden niet ontberen kunnen.

Von Schwalbenwurtz. Cap. LVIII.

Die Schwalben wurtz mit jrem stengeln und blettern, ist der Osterlucei fast ånlich, sie hat aber jren geruch allein an der wurtzel. Wachþt in den rauhen, hohen, sandechten bergen und wålden, an ettlichen stein rechen, gemeinlich in wildnussen, als im Schwartzwald, auff der Mosel und im Waþgaw. Die wurtzel ist gantz waþecht durcheinander geflochten, mit vilen kleinen runden wurtzeln, verwicklet wie die Chτistwurtz, ettliche werden so groþ, das ein stock auff die zehen pfundt schwår wiget, wie ich sie selbs im Ydar bei Birckenfeldt gefunden hab, (Birckenfeldt.) Dise wurtzel verderben selten im Winter. Ein nützliche wurtzel den weibern, so jre natürliche blůmen nit haben, darüber gebadet. Dise wurtzel stoþt auch vil zweige, wie Osterlucei elen hoch, die bletter seind zart, und sat ein wenig rundiert, wie das laub am Ephew, so an den båumen wechþt, doch spitzer. (Tempus.) Jm Bτachmonat wachsen auff den giffeln der runden stengeln fast kleine bleich weisse blŭmlin, darauþ werden lange spitzige schotten oder scheffen, als ein Stoτckenschnabel, jnwendig gefüllt mit weisser wollen, und bτeitten såmlin, wie der Entian. So bald die schóttlin zeitig werden, thůn sie sich auff, und fleügt der gefidert wollecht samen dahin.

Von den Namen.

Schwalben wurtz hat freilich den namen darumb, das die spitzige, und auffgethone scheffen mit der weissen wollen den fliegenden vógeln nit ungleich seind, zů Latin Hirundinaria radix. Welcher nam dem Feigblattern Eppich zůsteht, davon dτoben im xxxv.capitel gemelt ist. (Hirundinaria radix quare.) Aber dise Hirundinaria stŭnde nit ubel, meins verstandt, under dem capitel Asclepias, darvon Plinius lib.xxv.cap.v.unnd Diosc.lib.iij.cap.xcvij.schτeiben. Welches gewåchþ, umb der Ephewen bletter willen, ettliche Cission (Asclepias.) [176] oder Hederulam, Cyssophyllon, Hedere folium, das ist Eppich blat nennen. Wiewol der namen Cissos, eigentlich des Eppichs ist, also mag man Cyssophyllon auch verstehen, davon besehe man das capitel Hedera Dios.lib.ij.cap.clxxj. Jst nun schwalbenwurtz das Asclepias (darfür ichs halt) laut beder scribenten beschτeibung, so hat sie ein seinen meister den Esculapium gehabt, welcher bei den alten (als Coτ. Celsus in pτologo und Plinius lib.xxvj.cap.iij.bezeügen) für ein Gott gehalten ist woτden. Dieweil er die leib artznei für ander Meister auff bτacht, unnd in fünff gemeine hilff veroτdnet. (Aesculapius.) Welcher wege der artznei ungevårlich bei denen, so gesund bleiben wóllen der nützlichst sein mag. Davon leiþ Coτnelium Celsum lib.j.ca.j. Jn Theophrasto heisset Asclepias auch Pelecinus, welches woτt dem Hedysaro, oder Securidace gebŭrt, davon Diosc.lib.iiij.cap.cxxxvij.deþgleichen dem Hippophae lib.iiij.cap.clvj. (Cornel. Celsus.)

Von der Krafft und Würckung.

Schwalben wurtz ist gleicher natur und art, wie Osterlucei, ein Herτliche wurtzel der frawen blódigkeit zů erfoτdern, mag in den leib und ausserhalb genützt werden. (Frawen zeit.)

Innerlich.

Schwalben wurtz in wein gesotten und gedτuncken, stillet das bauchgrimmen, wehτet dem gifft das es zům hertzen zeücht, so jemands von einem unreinen hund, oder anderm thier gebissen wer woτden. (Gτimmen. Gifft, Hunds biþ.)

Diser wurtzel auff ein halb pfund ubernacht in einer maþ weissen weins gebeiþt, darnach uber das dτitt theil eingesotten, und allen moτgen nŭchtern ein warmen dτunck im beth gethon, darauff geschwitzet, treibt auþ die Wassersucht wunderbarlich, also dz sie unden an den solen auþbτicht, und ist ein sondere erfarung. (Experiment von der Wassersucht.)

Eüsserlich.

Eyn dampff vom kraut unnd wurtzel gemacht, darüber gesessen, vertreibt das můtter weh, erfoτdert und erweicht die verhaltene zeit. Das kraut und blůmen zerstossen, und auff die geschwollenen bτüst gelegt, dτuckt sie nider. Das pulver von kraut und wurtzel, heilet alle faule schåden unnd wunden, gleich wie von der Osterlucei gemelt ist, mag also eine wurtzel für die ander genommen werden. (Mutter wee. Frawen zeit. Geschwulst. Faule schaden.)

Van zwaluwkruid. Kapittel 58.

Dat zwaluwkruid met zijn stengels en bladeren is de oosterlucie erg gelijk, ze heeft echter haar reuk alleen aan de wortel. Groeit in de ruwe, hoge, zanderige bergen en wouden, aan ettelijke steen rekken, gewoonlijk in wildernissen zoals in Zwarte woud, op de Moezel en in Wasgaw. De wortel is gans wasachtig en door elkaar gevlochten met vele kleine ronde wortels verwikkelt zoals dat kerstkruid, ettelijke worden zo groot dat een stek op de tien pond zwaar weegt wat ik zelf in Ydar bij Berkenfeldt gevonden heb. Deze wortels bederven zelden in winter. Een nuttige wortel voor de vrouwen die zo hun natuurlijke bloemen niet hebben, daarboven gebaad. Deze wortel stoot ook veel twijgen zoals oosterlucie 70 cm hoog, de bladeren zijn zacht en donker, een weinig rond zoals dat loof aan klimop zo aan de bomen groeit, doch spitser. In juni groeien op de gaffels van de ronde stengels erg kleine bleek witte bloempjes, daaruit worden lange spitse schotten of scheepjes als een ooievaarssnavel, inwendig gevuld met witte wol en brede zaadjes zoals de gentiaan. Zo gauw de schotjes rijp worden doen ze zich open en vliegt dat geveerde wollige zaad daarheen.

Van de namen.

(Vincetoxicum hirundinaria) Zwaluwkruid heeft vrijwel zeker de namen daarom dat de spitse en opengedane scheepjes met de witte wol de vliegenden vogels niet ongelijk zijn, in Latijn Hirundinaria radix. Welke naam het speenkruid toebehoort waarvan boven in 35^ste kapittel gemeld is. Maar deze Hirundinaria stond niet kwaad, mijn verstand, onder het kapittel Asclepias waarvan Plinius libro 25 kapittel 5 en Dioscorides libro 3 kapittel 97 schrijven. Welk gewas, vanwege de klimopbladeren, ettelijke Cission [176] of Hederulam, Cyssophyllon, Hedere folium, dat is klimop blad noemen. Hoewel de naam Cissos eigenlijk de klimop is alzo mag men Cyssophyllon ook verstaan, daarvan beziet men dat kapittel Hedera Dioscorides libro 2 kapittel 171. Is nu zwaluwkruid dat Asclepias (waarvoor ik het hou) naar beide scribenten beschrijving, zo heeft het zijn meester de Esculapius gehad welke bij de ouden (zoals Cornelius Celsus in prologo en Plinius libro 26^ste kapittel 3 betuigen) voor een God gehouden is geworden. Omdat er de lijf artsenij voor andere meester opgebracht en in vijf algemene hulpen verordende. Welke weg de artsenij ongeveer bij diegenen die zo gezond blijven willen de nuttigste zijn mag. Daarvan lees Cornelius Celsus libro 1 kapittel 1. In Theophrastus heet Asclepias ook Pelecinus welk woord de Hedysaro of Securidace behoort, daarvan Dioscorides libro 4 kapittel 137, desgelijks de Hippophae libro 4 kapittel 156.

Van de kracht en werking.

Zwaluwkruid is gelijke natuur en aard zoals oosterlucie, een heerlijke wortel de vrouwen bloederigheid te bevorderen, mag in het lijf en aan de buitenkant genuttigd worden.

Innerlijk.

Zwaluwkruid in wijn gekookt en gedronken stilt dat buikgrommen, weert het gif dat zich tot het hart trekt zo iemand van een onreine hond of ander dier gebeten is geworden.

Deze wortel op een half pond over nacht in een maat witte wijn geweekt en daarna over dat derde deel ingekookt en elke morgen nuchter een warme dronk in bed gedaan en daarop gezweet drijft uit de waterzucht wonderbaarlijk alzo dat ze onder aan de zolen uitbreekt en is een bijzondere ervaring.

Uiterlijk.

Een damp van kruid en wortel gemaakt, daarboven gezeten, verdrijft de baarmoeder pijn, bevordert en weekt de opgehouden tijd. Dat kruid en bloemen gestoten en op de gezwollen borst gelegd drukt ze neer. Dat poeder van kruid en wortel heelt alle vuile schaden en wonden, gelijk zoals van de oosterlucie gemeld is, mag alzo de ene wortel voor de andere genomen worden.

Von Weiderich. Cap. LIX.

Diser kreütter seind zwei geschlecht, eins mit goltgålen Violen, das ander mit pτesilgen bτaunen violen. Wachsen bede auff den wasser gestaden, zweier elen hoch. Die stengel rund. Die bletter mit den (1) gålen Violen seind gleich dem laub von der Schwalben wurtz, je zwei bletter gegen einander gesetzt. (Salicaria.) Die violen seind on allen geruch, wachsen am obersten gipffel des stengels, darauþ werden runde kóτnlin, als Coτiander, nach dem [177] Newmonat, am geschmack ein wenig bitter, rauch, und rümpffet die zungen, als die schlehen.

(2.) Das ander mit den bτaunen violen, wachþt etwan auch auff dem feüchten mauren. Des bletter seind schmåler, spitziger und schwårtzer, als weiden laub. Dτegt lange schotten, wie die gemeinen bτaunen violen. Wa dise kreütter die ungezempte wilde thier und menschen zam mechten, deþgleichen wa der geruch schlangen und mucken vertriebe, wer es hoch nützlich, dz sie widerumb in bτauch kemen.

Von den Namen.

Weiderich zů Latin Salicaria, hat auch ein kóniglichen namen, vom Kónig Lysimacho, weilant vom Erasistrato, ein berŭmet kraut. (Plin.lib.25.cap. 7.) Diosc.lib.iiij.ca.iij.nent Lytron Lysimachion, oder herbam Lysimachiam. Von disem kraut schτeibet Leonicenus in erroribus Plinij, und spτicht es heiþ Corneola, und die Ferber bτauchen es wann sie grŭn ferben, werde umb Feτraria bey dem wasser Pado funden. Ob aber sein Lysimachia mit dem unseren zůtrag, ist mir gantz nit zůwissen.

Von der Krafft und Würckung.

Weiderich ist ein blůtstillung, jnwendig und ausserhalb des leibs genützt. (Blůtstillung.)

Innerlich.

Das kraut in wein gesotten und gedτuncken, stillet das blůtspewen, und vertreibt den bauch schmertzen. (Blůt spewen. Bauchwehe.)

Eüsserlich.

Das kraut zerstossen und auff die schamm gelegt, oder zåpflin darauþ gemacht mit dem safft, und in den leib genommen, wehτet dem ubτigen blůtfluþ der weibern. Stillet auch das naþblůten darein gethon. Auff andere wunden gelegt, so nit auff hóτen wóllen blůten, werden mit disen kreüttern gestillet. (Blůtfluþ. Nasen blůten.) (M) [178]

Ein rauch gemacht von gedachten gedóτrten kreüttern, vertreibt alle gifftige würm und schlangen. Es mógen auch die fliegen in keinem gemach bleiben, wann ein rauch von disen kreüttern darein gemacht würt. Andere virtutes mógen auþ obernenten erfunden werden. (Würm. Schlangen. Fliegen.)

Van Wederik. Kapittel 59.

Deze kruiden zijn twee geslachten, ene met goudgele violen, de andere met Brazilië bruine violen. Groeien beide op de waterranden 140cm hoog. De stengel rond. De bladeren met de gele violen zijn gelijk het loof van het zwaluwkruid, elke twee bladeren tegen elkaar gezet. De violen zijn zonder alle reuk, groeien aan bovenste top van de stengels, daaruit worden ronde korreltjes zoals koriander na [177] juli, aan smaak een weinig bitter, ruig en trekt de tong zoals de slee.

De andere met de bruine violen groeit ongeveer ook op de vochtige muren. De bladeren zijn smaller, spitser en zwarter zoals wilgenloof. Draagt lange schotten zoals ge gewone bruine violen. Wanneer deze kruiden de ongetemde wilde dieren en mensen tam maken, desgelijks wanneer de reuk slangen en muggen verdrijven was het zeer nuttig dat ze wederom in gebruik komen.

Van de namen.

(Lysimachia vulgaris, Chamerion angustifolium) Wederik, in Latijn Salicaria, heeft ook een koninklijke naam van koning Lysimacho, heerser van Erasistrato, een beroemd kruid. Dioscorides libro 4 kapittel 3 noemt Lytron Lysimachion of herbam Lysimachiam. Van dit kruid schreef Leonicenus in erroribus Plinius en spreekt het heet Corneola en de ververs gebruiken het wanneer ze groen verven, werd rond Ferraria bij het water Pado gevonden. Of echter zijn Lysimachia met de onze toedraagt is me geheel niet bekend.

Van de kracht en werking.

Wederik is bloed stelpend, inwendig en aan de buitenkant van het lijf genuttigd.

Innerlijk.

Dat kruid in wijn gekookt en gedronken stilt dat bloed spuwen en verdrijft de buik smarten.

Uiterlijk.

Dat kruid gestoten en op de schaam gelegd of zetpil daaruit gemaakt met het sap en in het lijf genomen weer de overige bloedvloed der vrouwen. Stilt ook dat neusbloeden, daarin gedaan. Op andere wonden gelegd zo ze niet op houden willen te bloeden worden met dit kruid gestild. [178]

Een rook gemaakt van gedachte gedorde kruiden verdrijft alle giftige wormen en slangen. En mogen ook de vliegen in geen kamer blijven als een rook van deze kruiden daarin gemaakt wordt. Andere krachten mogen uit opgenoemde gevonden worden.

Von Bτaunwurtz. Cap. LX.

Der Bτaunwurtzelen seind zwo, und einand mit blettern, stengel, und geruch gleich. Doch ist die kleinst an bletteren gantz bτaun und starck am geruch. Dargegen ist die groþ grŭner am stengel und blettern. Dise wachþt etwann mans hohein in den wasser gråben, auff den awen und fisch weihern. Das ander gemein findt man an dτockenen und feüchten óτtern, hinder den zeünen, an altem gemeür, ungeverlich auff allerhandt erdtrich, gleich wie die Weidenstóck, welche auch auff nassen, dτnckenen stetten wachsen kónnen, wie Theoph.lib.j.selbs anzeigt. Die wurtzel an beden Bτaunwurtzelen seind weiþ, knópffecht, mit vilen zincken und knoden, als knaben kraut.

Die stengel, deren etwan iij.oder iiij.von einer wurtzel entspτingen, seind am kleinen gewåchs gantz bτaun am andn gar grŭn und ecket. Die bletter bed seind wie der Basilgen, zů rings umb mit kleinen scharten, als die sicheln oder als Nesselbletter zerkerffet. Die stengel tragen jre blůmen am gipffel, wie bτaune hole schnechen heüþlin, die werden zů runden gespitzten kópflin, voller samen, wie des gemeinem Bülsenkrauts. Dise gewåchs riechen bede starck und ubel, der geschmack fast bitter und unårtlich. Dise wurtzel stossen jårlichs gegen dem Lentzen newe stengel, blŭen im Newmonat und Bτachmonat.

Von den Namen.

Hieronymus Bτaunschweig vermeint Bτaunwurtz sei die mittel Scrophularia, das knaben kraut, die groþ Scrophularia und das Filipendula die klein. Wa nun dise knópffechte wurtzeln Scrophularie seind, so mógen der weiþ Steinbτech, der Feigblattern Eppich und andere mehτ, Scrophularia heissen. [179]

Meins verstands laþ ich Bτaunwurtz das Ocimastrum oder Ocimoides sein, davon Dioscorides lib.iiij cap.xxix.schreibt. (Ocimoides.) Welches wort und capitel Diosc.etliche auff dem wilden Basilgen deütten, wie solchs sampt den namen Ocimastri, dτoben im achten capitel gedacht ist. Es sol aber hie (wie sonst) zů glauben niemandts gedτungen sein.

Das ander groþ Braunwurtz mit den vierecketen dicken stengeln, so in wasser gråben wachþt, wolt ich gern Aquaticam Ocimum oder Erinon, Hydreon oder herbam aquaticam Diosc.nennen, davon auch lib.iiij.cap.xxx.geschriben steht. Eins aber in den worten Dio.will mich betriegen, als er spricht, Erinos hab kleiner bletter dann Ocimum, solte freilich für μιχξοτερα μαχμότεμα geschriben werden. Dann dise Bτaunwurtz hat grósser und bτeiter bletter dann kein Ocimum. Seind nun dise zwei kreütter Ocima, so ist das erst (wie gemelt) das Ocimastrum, ein wilder, stinckender Ocimum oder Basilgen. Das ander Erinos oder Aquaticum Ocimum, wasser Basilgen mócht wol das letst Alcibium Nicandτi seind. (Nicand.in The.)

Von den andern Ocimis ist dτoben gesagt, doch wil ich sie widerumb in einer ordnung erholen. Erstlich so ist das wolriechend Ocimum genant Garyophyllatum, zie zam Basilgen (Ocima. 3. Basilgen.) das wir under dz capitel Acino Dio.schτeiben, on angesehen, das der hoch gelert frumm man, der Mar. Vergilius lib.iij.ca.xlv.das Acinum und Epimeron, davon Theoph.lib.vij.cap.viij. schτeibt, für ein gewåchs achtet. Das ander Ocimum non Garyophyllatum, deütten etlich für ein Solanum. Das dτitt, Ocimum citratum genant, ist ein Melissa, bey Jacobo Manlio. Das vierdt Ocimum carmenum, soll Bτunnkreþ sein. Das fünfft Ocimum domesticum, darvon Serap.cap.clxxv.redet, mag wol das Ocimum Cathonis sein, unnd ist das ander Ocimum jetzund angezeigt, on angesehen das es etlich ein Solanum deuten, von wólchen fürter under den früchten gehandlet würt. Auff dis mal von Ocimis nit weiter, doch das wir die namen des fünfften auch auþ Serapione hieher schτeiben, thůn wir der Synonyma halben. Also heiþt diþ letst Ocimum in Serap.cap.clxxv. Hamechim, Amachim, Selichi Amram und Ozimum Nabiti. Bedarungi heiþt Ocimum aquaticum und würt genent Bedτabin and Alahijt. (2. 3. Solanum. 4. Melissa. 5. Bτunn kreþ. Heiden koτn.)

Von der Krafft und Würckung.

Bede Braunwurtz werden mehτ eüsserlich dann in den leib genützet.

Innerlich.

Der samen von der gemeinen Bτaunwurtzel, mit wein gedτuncken, ist nutz und gůt denen so von schlangen und von andern gifftigen thieren gebissen seind. (Schlangen biþ. Würm. Hüfftwee.)

Eins quinten schwer des samens zerstossen unnd eingenommen, dτeibt auþ die würm, gleich dem Wurm samen.

Der samen mit Pfeffer, Myrτhen und wein gedτuncken bekompt wol denen so hüfftwee haben. (M ij) [180]

Auþ Bτaunwurtz mach ein kóstlich unnd bewerte salb zů allerhand grind und reüdigkeit, also. Jm Meien nim das kraut mit den wurtzeln schon geweschen und geseübert, darnach gestossen, und den safft auþgedτuckt, den selben safft behalt uber jar in einem engen glaþ wol verstopfft, und so man ein salb darauþ will bereiten, soll man nemen des auþgedτuckten saffts, wachs, und baum óli, jedes gleich vil mit einander erwallet, auff kolen wol temperiert zů einer salben. Jch sage dir fürwar, das damit grosse bτesten, so man schier für aussatz halten wolt, geheilet seind woτden, damit gesalbet, auþ Chτistlicher liebe nit allein mógen behalten.

Ein wasser von Bτaunwurtz gebτant, und das rot angesicht darmit geweschen, vertreibt die róte, auch denen, so schier für aussetzig gehalten werden. (Rot angesicht.)

Das gemelt wasser, und ein pulver von Bτaunwurtz, heilen und dτückenen die Feigwartzen, ist ein experiment. (Feigwartzen.)

Der samen von der grossen Bτaunwurtz, so auff den wasser staden jhτe wonung hat, zerstossen, unnd mit honig vermischt, pflasters weiþ auff die stirn gelegt, stillet das trieffen der augen. Der safft vom kraut mit schwefel und Salpeter temperiert, und in die ohτen gethon, legt den schmertzen nider. (Augen dτieffen. Oτen schmertzen. Vihe bτesten.)

Die weiber binden die Bτaunwurtzel dem vihe an, vertreiben maden unnd würm darmit, treiben seltzame superstition mit gedachter Bτaunwurtz.

Van bruinkruid. Kapittel 60.

De bruinwortels zijn twee en elkaar met bladeren, stengels en reuk gelijk. Doch is de kleinste aan bladeren gans bruin en sterk aan reuk. Daartegen is de grote groener aan stengel en bladeren. Deze groeit wat mans hoog in de water grachten, op de bergweiden en vis vijvers. De andere algemene vindt men aan droge en vochtige oorden, achter de tuinen, aan oude muren, ongeveer op allerhande aardrijk gelijk zoals de wilgenstek welke ook op natte, droge plaatsen groeien kunnen zoals Theophrastus libro 1 zelf aanwijst. De wortel aan beide bruinwortels zijn wit, knoopachtig, met velen uitlopers en knopen zoals orchidee kruid.

De stengels waarvan er ongeveer 3 of 4 van een wortel ontspringen zijn aan klein gewas gans bruin en aan de andere erg groen en kantig. De bladeren beide zijn zoals het bazielkruid en ringsom met kleine schaarden zoals de sikkels of zoals netelbladeren gekerfd. De stengels dragen hun bloemen aan top als bruine holle slakkenhuisje, die worden tot ronde gespitste kopjes vol zaad zoals dat gewone bilzekruid. Deze gewassen ruiken beide sterk en kwaad, de smaak erg bitter en niet aangenaam. Deze wortels stoten jaarlijks tegen de lente nieuwe stengels, bloeien in juli en juni.

Van de namen.

(Scrophularia nodosa, Scrophularia auriculata) Hieronymus Braunschweig meent bruinkruid is de middelste Scrophularia, de orchidee de grote Scrophularia en de Filipendula de kleine. Als nu deze knoopachtige wortels Scrophularie zijn zo mag de witte steenbreek, het speenkruid en andere meer Scrophularia heten. [179]

Mijn verstand laat ik bruinkruid dat Ocimastrum of Ocimoides zijn waarvan Dioscorides libro 4 kapittel 29 schrijft. Welk woord en kapittel Dioscorides ettelijke op het wilde bazielkruid aanduiden zoals zulke samen de naam Ocimastri boven in achtste kapittel gedacht is. Er zal echter hier (zoals anders) te geloven niemand gedrongen zijn.

Dat andere grote bruinkruid met de vierkante dikken stengels dat zo in water grachten groeit wil ik graag Aquaticam Ocimum of Erinon, Hydreon of herbam aquaticam Dioscorides noemen waarvan ook libro 4 kapittel 30 geschreven staat. Een echter in de woorden Dioscorides wil me bedriegen als hij spreekt; Erinos heeft kleinere bladeren dan Ocimum’, zal vrijwel zeker voor μιχξοrερα μαχμόrεμα geschreven zijn. Dan dit bruinkruid heeft grotere en bredere bladeren dan geen Ocimum. Zijn nu deze twee kruiden Ocima dan is de eerste (zoals gemeld) dat Ocimastrum een wilde, stinkende Ocimum of bazielkruid. De andere Erinos of Aquaticum Ocimum, water bazielkruid mag wel dat laatste Alcibium Nicandri zijn.

Van de andere Ocimis is boven gezegd, toch wil ik ze wederom in een ordening herhalen. Eerst zo is dat goed ruikende Ocimum Garyophyllatum genoemd, zie tam bazielkruid dat we onder dat kapittel Acino Dioscorides beschrijven, zonder aan te zien dat de hoog geleerd vrome man, Marcus Vergilius libro 3 kapittel 45 dat Acinum en Epimeron waarvan Theophrastus libro 7 kapittel 8 schrijft voor een gewas acht. De andere Ocimum non Garyophyllatum duiden ettelijke aan voor een Solanum. De derde, Ocimum citratum genoemd, is een Melissa, bij Jacobus Manlius. De vierde Ocimum carmenum zou bronkres zijn. De vijfde Ocimum domesticum waarvan Serapio kapittel 175 spreekt mag wel dat Ocimum Cathonis zijn en zijn de andere Ocimum nu gezegd, zonder aan te zien dat ettelijke het een Solanum aanduiden waarvan verder onder de vruchten gehandeld wordt. Op deze keer van Ocimis niet verder, doch dat we de namen van de vijfde ook uit Serapio hier schrijven doen we vanwege de synoniemen. Alzo heet deze laatste Ocimum in Serapio kapittel 175 Hamechim, Amachim, Selichi Amram en Ozimum Nabiti. Bedarungi heet Ocimum aquaticum en wordt genoemd Bedrabin and Alahijt.

Van de kracht en werking.

Beide bruinkruiden worden meer uiterlijk dan in het lijf genuttigd.

Innerlijk.

De zaden van de gewone bruinwortel met wijn gedronken is nuttig en goed diegenen zo van slangen en van andere giftige dieren gebeten zijn.

Een quinten zwaar van de zaden gestoten en ingenomen drijft uit de wormen gelijk de wormzaden.

De zaden met peper, mirre en wijn gedronken bekomt goed diegenen zo voetenpijn hebben. [180]

Uit bruinkruid maak een kostbare en waardevolle zalf tot allerhande schurft en ruigheid alzo; In mei neem dat kruid met de wortels schoon gewassen en gezuiverd, daarna gestoten en de sappen uitgedrukt, dezelfde sappen behoudt over jaar in een eng glad goed gestopt en zo men een zalf daaruit wil bereiden zal men nemen het uitgedrukte sap, was en olijvenolie, elke gelijk veel met elkaar wellen op kolen en goed getemperd tot een zalf. Ik zeg u voor waar dat daarmee grote gebreken zo men schier voor uitslag houden wil geheeld zijn geworden, daarmee gezalfd en uit Christelijke liefde niet alleen mogen behouden.

Een water van bruinkruid gebrand en dat rode aangezicht daarmee gewassen verdrijft de roodheid en ook diegenen zo schier voor huiduitslag gehouden worden.

Dat gemelde water en een poeder van bruinkruid helen en drogen de aambeien, is een experiment.

De zaden van het grote bruinkruid dat zo op de waterranden zijn woning heeft gestoten en met honing vermengd, pleistervormig op de hersens gelegd stilt dat druppelen van de ogen. De sappen van kruid met zwavel en salpeter getemperd en in de oren gedaan legt de smarten neer.

De vrouwen binden het bruinwortel het vee aan, verdrijven maden en worm daarmee, drijven zeldzame superstitie met gedacht bruinkruid.

Von Bach Pungen. Cap. LXI.

(1 ) Bachpungen ist auch der kreütter eins mit vilen kleinen neben zincken, die stengelin rund, wa die selben den grund rŭren gewinnen sie kleine weisse zaþechte wurtzelen, nit anderst dann der Bolei, die bletter satgrŭn, dick, safftig und feiþt, als Bonen bletter, daher es ettlich Bach Bonen nennen. Die gantz kleine liechtbloe blŭmlin wachsen zů beder seitten der stengel, nit am gipffel, fast wie die Gamander blŭmlin. Diþ kraut wachþt in den warmen bτunnen flüssen, in den gråben, so im Winter nit uberfrieren, ein wenig bitter, fast wie Bτunnkreþ, daher ettliche diþ kraut under dem Bτunnkreþ, für ein Sallat bereiten. (Bach Bonen.)

Das ander und gantz klein geschlecht, findt man dergleichen in den quellenden bτunnen, bei den grossen wassern, gemeinlich in den brunnen, so auþ eim roten sandechten kyþ unnd erdtrich entspτingen. (2. Wasser gauchheil.) Jst mit dem kleinen Bolei bletlin, und vierecketen stengelin, dem Gauchheil so gleich, das mans kaum underscheiden kan, allein das es allenthalben vil kleiner, weisser zassechter wurtzelen gewinnet, wie Bolei. Bleibt uber Winter in den warmen bτunnenflüssen gantz grŭn, hat kein geruch, noch starcken geschmack, fast wie andere koch kreütter.

Von den Namen.

Dioscoτides lib.ij.cap.cxvj.malet sein Sion ab, und spτicht es heiþ Sion, und Anagallis Aquatica, das ver [181] stehe ich eigentlich vom kleinen so oben angezeigt. (Paul. Aeg.lib.2.cap.73. Pli.lib.26.ca.8.) Ettliche aber nennen Sion, Juncum aromaticum oder odoτatum das mich wundert, uτsach das Bachpungen kein Bintzen geschlecht, und darzů on allen geruch ist. So gehóτt diser namen, odoτatus juncus, dem Cypero zů, davon Diosc.lib. j.cap.iiij.schτeibt. Uber das nennen ettlich Bachpungen, Daren und Laver, wiewol Plinius Laver von Sio absündert, welchem ich zůfall, und halts mit jm. Dann Laver ist ein geschlecht des wasser Epffs, davon in seinem oτt weiter. Aber das gemein und groþ Bachpungen halt ich für ein Sion non odoτatum.

Von der Krafft und Würckung.

Wiewol beide Bachpungen feüchter natur, seind sie doch auch warmer eigenschafft, gleich dem Bτunkressen, mógen nützlich in der speiþ, unnd auch ausserhalb zů der artznei erwólet werden.

Innerlich.

Bachpungen so sie noch zart und jung seind, mag man sie bede, als bτunnen Creþ zům Salat bτauchen. Dann dise kreütter also in der speiþ genützt, zermalen den Blasen stein, treiben den harn, füren auþ die todte geburt, und andere frawen blódigkeit. (Blasen stein. Todte gebůrt.)

Eüsserlich.

Fur alle geschwulst unnd wild fewτ, mag man das kraut zůvoτ in eþig unnd butteren geróstet, warm aufflegen, und jeder weilen erneweren. (Geschwulst. Wild fewτ. Roþ artznei.)

Die pferdt artzet bτauchen die Bachpungen hefftig, zů aller geschwulst, und treiben vil wunder darmit. Seind zwar zů vil dingen gar nützliche kreütter.

Van beekpungen. Kapittel 61.

Beekpunge is een van de kruiden met vele kleine uitlopers, de stengeltjes rond en waar dezelfde de grond beroeren gewinnen ze kleine witte vezelige wortels, niet anders dan de polei, de bladeren donkergroen, dik, sappig en vet zoals bonen bladeren vandaar dat ettelijke het Bach Bonen beekbonen noemen. De gans kleine lichtblauwe bloempjes groeien aan beide zijden van de stengels, niet aan top, vast zoals de gamander bloempjes. Dit kruid groeit in de warme bronnen vloeden, in de grachten zo in winter niet bevriezen, een weinig bitter, vast zoals bronkres, vandaar ettelijke dit kruid onder de bronkres voor een salade bereiden.

Dat andere en gans kleine geslacht vindt men desgelijks in de kwellende bronnen, bij de grote wateren, gewoonlijk in de bronnen zo uit een rode zanderige kiezel en aardrijk ontspringen. Is met de kleine polei blaadjes en vierkante stengeltjes de guichelheil zo gelijk zodat men het nauwelijks onderscheiden kan, alleen dat het overal veel kleinere, wittere vezeliger wortels gewint dan polei. Blijft over winter in de warme bronnenvloeden gans groen, heeft geen reuk, noch sterke smaak, vast zoals andere kookkruiden.

Van de namen.

(Veronica beccabunga, Veronica anagallis-aquatica) Dioscorides libro 2 kapittel 116 tekent zijn Sion af en spreekt het heet Sion en Anagallis Aquatica, dat [181] versta ik eigenlijk van de kleine zo boven aangezegd. Ettelijke echter noemen het Sion, Juncum aromaticum of odoratum wat me verwondert, oorzaak, de beekpungen geen biezen geslacht is en daartoe zonder alle reuk is. Zo gehoort deze naam, odoratus juncus, de Cyperus toe waarvan Dioscorides libro 1 kapittel 4 schrijft. Boven dat noemen ettelijke beekpungen Daren en Laver, hoewel Plinius Laver van Sio afzondert die ik toeval en hou het met hem. Dan Laver is een geslacht van watereppe en daarvan in zijn oord verder. Maar dat algemene en grote beekpunge hou ik voor een Sion non odoratum.

Van de kracht en werking.

Hoewel beide beekpungen vochtige natuur zijn, zijn ze toch ook warme eigenschap, gelijk de bronkressen, mogen nuttig in de spijs en ook aan de buitenkant in de artsenij aanbevolen worden.

Innerlijk.

Beekpungen zo ze noch zacht en jong zijn mag men ze beide zoals bronkres als salade gebruiken. Dan deze kruiden alzo in de spijs genuttigd vermalen de blaassteen, drijven de plas, voeren uit de dode geboorte en andere vrouwen bloederigheid.

Uiterlijk.

Voor alle zwellingen en wild vuur mag men dat kruid tevoren in azijn en boter geroosterd warm opleggen en elke keer vernieuwen.

De paarden artsen gebruiken de beekpungen heftig tot alle zwellingen en drijven veel wonder daarmee. Zijn wel tot veel dingen erg nuttige kruiden.

Von Bengelkraut. Cap. LXII.

Die Bengelkreütter nent man im Woτmbþer gaw Wintergrŭn. Dessen findt man zwei geschlecht. Das ein unnd aller gemeinst wachþt in (Hunde kòl.) (M iij) [182] den weingarten. Das ander in dem wålden. (Forma.) Seind bede einander mit kraut, blŭet, unnd samen gleich, doch so würt das wald Bengelkraut nit vil uber spannen hoch, gewint an eim jeden stengelin nit uber iij.oder iiij.bletter, der Basilgen oder dem Parietaria kraut ånlich. Sein frucht würt im Meien zeittig, das seind je zwei und zwei runder kóτnlin, als zwei hódlin neben einander, in kleinen heütlin verschlossen. (Tempus.) So die zeittig werden, spτingt der rund blofarb samen herausser, der würt als des Rettichs samen groþ. Nach dem Meien, verwelckt das kraut mit einander, auþgenommen die wurtzel, fladert hin und wider, als die gemeinen weissen Quecken, schlagen jårlichs im Apτillen auþ. Diþ kraut findt man in ettlichen hohen steinechten bergen, und wålden. (Locus.)

(2) Das gemein so in den weingårten, als andere onkreütter funden würt, (ist nit wol, wa es ein mal hinkompt) zuvertilgen. Etlichs würt zů grossen stauden, gantz dτauschelecht, mit vilen åsten, wie tag und nacht. Jre blŭet ist weiþ, anzůsehen als kleine treüblin, felt etwan ab ohn samen wie der femel am hanff. Etlichs aber gewint auch seine såmlin in zweien hodern seck [183] lin verschlossen, d spτingt auch auþ, wie der erst gemelt, würt nit grósser dann der Senff samen, von farben liechtblo. (Theo.li.7.ca.2.) Diþ ist ein recht Summer kraut, verdirbt leichtlich von dem reiffen, můþ sich jårlichs vom auþgefallenen samen erjüngen, hat ein jeder stock sein eintzige schlechte wurtzel, ein wenig zassecht, wie der gemein Basilgen.

(3. Spτingkraut.) Noch wachþt ein wild Bengelkraut, in den feüchten schattechten wålden, und tieffen Dålern, auch mit gleycheten, knópffechten und runden, zarten, weichen stengeln, dem andern obgezeigten Bengelkraut gleich. Des blůmen aber seind dottergål, rumgebogen wie das eisen hŭtlin, oder Ritterspoτn, nach welchen kleine runde lange schóttlin folgen, ehe das die selbigen recht zeittig werden spτingen sie auff. Der samen wie das andern Bengelkrauts, doch ein wenig lenger, fehτt dahin. Die scheffen aber rümpffen sich eilends, als die spτingende kåþ maden, dermassen das der so es nit weiþ und erfaren, erschτecken mócht. Jst auch wie das ander Bengelkraut ein Summerkraut, der Reiffen und Frost unleidlich.

Von den Namen.

(1.2.) Die zwei ersten Bengel kreütter nent man billich des samens willen, so in zweien hódlin verschlossen ist, Masculas unnd testiculatas, wie Apuleius cap.lxxxiij.schτeibt. Das gemein Bengelkraut in den gårten und weingårten, heiþt Linozostis grece, welcher nam dem Apio oder wilden Rettich auch geben würt, in Dios.lib.iiij.cap.lxx.dazů hat es den schónen namen Parthenion, von welchem dτoben in der Chamillen und Metter gesagt ist. Zů dem allem nents Diosc. Chτysitin, welcher namen eigentlich der Hauþwurtz Aizoo maioτi, und dem Chτysocome, oder knaben kraut zůstehet, Darvon Dios.lib.iiij.cap.liij.unnd lxxxv.schτeibet, ja auch dem gålen Goltschaum. Diosc.lib.v.cap.lvj. Bengelkraut heiþt in Diosc.lib.iiij.cap.clxxxiij.auch mit seim rechten namen, Herba Mercurij, oder Mercurialis, Argyros, Arithτillis, Aphlopho, unnd Asumes. (Mercurialis.) Apul.cap.lxxxij.spτicht es heiþ Linozostis Arτen, Clibadion, Arguminos, Hermu Basilion. Dise namen wie frembd die seind, soll uns am disem wolbekanten gewåchs nit jrτen. Es heiþ oder werd hinfürter genent, wie es eim jeden gefelt, so ists doch bekant, und für langest den alten bekant geweþt, sonderlich dem Catoni, damit er sein hauþgesind zů purgieren, oder den bauch zů weichen befalhen cap.clxiij. (Catonis.) Averτhois nent Mercurialem Alibleb. Jn Oribasij medicine compendio, stehet Lineum costeum, id est, Mercurialis, solt freilich Linozostis heissen. (Cato.ca.p.158.)

Das erst von uns angezeigt in den wålden, oder inn den steinechten rechen, ist μυνία, χυνοχςάμδή, oder Canina, Canina Bτaþica, Hundstkraut, Hundskóle, (1. Braþica canina.) Mascula Mercurialis sylvestris, wild Bengelkraut, Asumes labon, Harmas, davon Dios.lib.iiij.cap.clxxxiiij.scτeibt. Es würt aber Apocynon auch in Dios.lib.iiij.cap.lxxix.χυνοςχμζα oder Hundskól genent. Mercurialem hat Mercurius, sagt Plinius lib.xxv.ca.v.erfunden, und spτicht es heissen ettliche Hermupoan, Hermubotanen, oder wie Manlius sagt, Hermipoτona, Paternius, Mercoτela, et Linosostria, super Elect.de Sebesten, et Elect, Lenitivo. (Apocynon.)

Das dτitt in den feüchten dunckeln dålern, nennen etliche Spτingkraut, (4.) (M iiij) [184] von welchem geschlecht und namen, fürter im capitel der Wolffsmilch, anzeigt würt, under dem namen Platyphyllos.

Von der Krafft und Würckung.

Bede Garten Bengelkreütter Mercuriales, dienen in den leib, das wasser und Gallen auþzůfŭren, also habens auch die alten gebτaucht. (Wasser gallen.)

Innerlich.

Die zwei erst gesetzte Bengelkreütter, in wasser gesotten, und dz selbig warm gedτuncken, purgiert und reinigt den leib, fürt auþ gallen und wasser. So man aber dise artznei wolt lieblich machen, soll man zucker darein erwallen, wenig oder vil nach eins jeden gefallen. Dise kreütter sollen fürnemlich zů den Clystierungen genommen werden, unnd seind zwar dise kreütter in leib zůbτauchen, so gůt als folia Sene in jre acht. (Purgation. Clystierung.)

Das dτitt ist ein kotzkraut, treibt und begert mehτ uber, dann undersich, gehóτt under die Esulas. (Kotzkraut.)

Eüsserlich.

Bengelkreütter werden gelobt, und zů allen hitzigen knollen unnd geschwåren auffgelegt, grŭn für sich selber, oder mit anderer fettigkeit gesotten, gleich den Bachpungen. (Heisse knollen.) Ettliche fabulieren, wann man das weiblin Bengelkraut zerstosse, unnd den weibern nach jhrer reinigung inn die Macht lege, sollen sie meidlin gewinnen, unnd herwiderumb das månnlin Bengelkraut dahin gelegt, sollen sie knåblin geberen, doch das sie auch ståts uber die kreütter dτincken. Wer da will mags glauben, Dioscoτides ist der Lehτer.

Van bingelkruid. Kapittel 62.

De bingelkruiden noemt men in Wormser gaw wintergroen. Hiervan vindt men twee geslachten. De ene en allergemeenste groeit in [182] de wijntuin. De andere in de wouden. Zijn beide elkaar met kruid, bloei en zaden gelijk, doch zo wordt dat woud bingelkruid niet veel over zeventien cm hoog, gewint aan elk stengeltjes niet over 3 of 4 bladeren, het bazielkruid of het Parietaria kruid gelijk. Zijn vrucht wordt in mei rijp, dat zijn elk twee en twee ronde korreltjes als twee balletjes naast elkaar in kleine hoedjes besloten. Zo die rijp worden springt het ronde blauwkleurige zaad eruit en dat wordt zoals de radijszaden groot. Na mei verwelkt dat kruid met elkaar, uitgezonderd de wortel, fladdert heen en weer zoals de gewone witte kweek, slaan jaarlijks in april uit. Dit kruid vindt men in ettelijke hoge steenachtige bergen en wouden.

De gewone zo in de wijntuinen zoals andere onkruiden gevonden wordt, (is niet goed waar het eenmaal heen komt) te verdelgen. Ettelijke worden tot grote struiken, gans bossig met vele takken zoals glaskruid. Zijn bloei is wit en aan te zien als kleine trosjes valt wat af zonder zaden zoals het vrouwtje aan hennep. Ettelijke echter gewinnen ook zijn zaadjes in twee ballenzakjes [183] besloten, dat springt er ook uit zoals de eerst gemelde, wordt niet groter dan het mosterdzaad, van kleur lichtblauw. Dit is een echt zomerkruid verderft licht van de rijp, moet zich jaarlijks van uitgevallen zaden verjongen, heeft elke stek zijn enkele rechte wortel, een weinig vezelig zoals het gewone bazielkruid.

Noch groeit een wild bingelkruid in de vochtige beschaduwde wouden en diepe dalen, ook met leden, knoopachtige en ronde zachte weke stengels, het andere opgenoemde bingelkruid gelijk. De bloemen echter zijn dooiergeel, omgebogen zoals de Aconitum of ridderspoor na welke kleine ronde lange schotjes volgen en eer dat diezelfden echt rijp worden springen ze open. De zaden zoals dat andere bingelkruid, doch een weinig langer en vaart weg. De scheepjes echter buigen zich snel zoals de springende kaasmaden, dermate dat die het zo niet weet en ervaren verschrikken mogen. Is ook zoals het andere bingelkruid een zomerkruid, kan de rijp en vorst niet lijden.

Van de namen.

(Mercurialis perennis en Mercurialis annua en Impatiens noli-tangere) De twee eerste bingelkruiden noemt men billijk vanwege de zaden zo in twee zakjes besloten zijn Masculas en testiculatas zoals Apuleius kapittel 83 schrijft. Dat gewone bingelkruid in de tuinen en wijntuinen heet Linozostis grece, welke naam de Apio of wilde radijs ook gegeven wordt, in Dioscorides libro 4 kapittel 70, daartoe heeft het de mooie naam Parthenion waarvan boven in de kamille en mater gezegd is. Boven die alle noemt Dioscorides het Chrysitin welke naam eigenlijk het huiskruid, Aizoo maiori, en de Chrysocome of knapenkruid toestaat waarvan Dioscorides libro 4 kapittel 54 en 75 schreef, ja ook het gele goudschuim. Dioscorides libro5 kapittel 56. Bingelkruid heet in Dioscorides libro 4 kapittel 183 ook met zijn echte naam Herba Mercurij of Mercurialis, Argyros, Arithrillis, Aphlopho en Asumes. Apuleius kapittel 82 spreekt het heet Linozostis Arren, Clibadion, Arguminos en Hermu Basilion. Deze namen hoe vreemd die zijn zal ons aam dit goed bekende gewas niet ergeren. Het heet of wordt verder genoemd zoals het iedereen bevalt zo is het toch bekend en al lang de ouden bekend geweest vooral Cato waarmee hij zijn huisgezin te purgeren of de buik te weken aanbeval, kapittel 163. Averrhois noemt Mercurialem Alibleb. In Oribasius medicine compendio staat Lineum costeum, dat is, Mercurialis, zal vrijwel zeker Linozostis heten.

De eerst van ons aangezegde in de wouden of in de steenachtige rekken is μυνία, χυνοχςάμδή of Canina, Canina Brassica, hondskruid, hondskool, Mascula Mercurialis sylvestris, wild bingelkruid, Asumes labon en Harmas waarvan Dioscorides libro 4 kapittel 184.schrijft. Er wordt echter Apocynon ook in Dioscorides libro 4 kapittel 79 χυνοςχμζα of hondskool genoemd. Mercurialem heeft Mercurius, zegt Plinius libro 25 kapittel 5, gevonden en spreekt ettelijke noemen het Hermupoan, Hermubotanen of zoals Manlius zegt Hermiporona, Paternius, Mercorela en Linosostria, super Elect.de Sebesten en Elect. Lenitivo.

De derde in de vochtige donkere dalen noemen ettelijke springkruid van welk geslacht en namen verder in kapittel van wolfsmelk aangewezen wordt onder de naam Platyphyllos.

Van de kracht en werking.

Beide tuin bingelkruiden, Mercuriales, dienen in het lijf om dat water en gal uit te voeren, alzo hebben ook de ouden het gebruikt.

Innerlijk.

De twee eerst gezette bingelkruiden in water gekookt en datzelfde warm gedronken purgeert en reinigt het lijf, voert uit gal en water. Zo men echter deze artsenij lieflijk wil maken zal men suiker daarin wellen, weinig of veel naar elk zijn welgevallen. Deze kruiden zullen voornamelijk tot de klysma ‘s genomen worden en zijn wel deze kruiden in lijf te gebruiken zo goed als folia senna in zijn achting.

De derde is een kotskruid, drijft en begeert meer omhoog dan omlaag, gehoord onder de Esula’s.

Uiterlijk.

Bingelkruiden worden geliefd en tot hete knollen en zweren opgelegd, groen voor zichzelf of met andere vetheid gekookt gelijk de beekpungen. Ettelijke fabelen als men dat vrouwelijke bingelkruid stoot en de vrouwen na hun reiniging in het geslacht legt zullen ze meisjes gewinnen en daar tegenover dat mannelijke bingelkruid daarheen gelegd zullen ze knaapjes baren, toch dat ze ook steeds van die kruiden drinken. Wie dat wil mag het geloven, Dioscorides is de leraar.

Von Tag und Nacht. Cap. LXIII.

Des krauts findt man kleinn unnd groþ, welches der gróst underscheid ist, doch so findt man sie selten bei einander. Dann das klein mit den bτaunen linden stengeln findt man auff dem Rhein, zwischen Bingen und der statt Coblentz, an den mauren wachsen. (S. Peters kraut. 1. Coblentz. Tempus.) Die bletter seind der Basilgen gleich, schweitzergrůn, rauch, also das sie an den kleidern bleiben hangen. Blŭet in Newmonat, vast mit sehτ kleinen blŭmlin, als die Mistmilten, zwischen den blettern am stengel. Diser samen würt schwartz, gantz kleiner dann das Burtzels, bleibt etwan im winter in den mauren voτ frost onversehτt.

(2) Das groþ ist dem kleinen in allen dingen gleich, aber vil hóher, bτeiter, dicker, und zarter, wachþt in schattechten oτten im Elsaþ, ein gemein kraut zů Straþburg.

(3.) Das dτitt schón kreüttlin mit den vilen farben unnd blůmen, so die zů Leiptzig für Parietaria halten, dient nit hieher. [185]

Von den Namen.

Oribasius ein Hochgelerter man, einer auþ dem zwen und sibentzig årtzen, des zwentzigsten Keiser Juliani schreibt im zweiten Euporisto de simplicibus, under denen so mittel måsig kŭlen, sei Elxine, oder Vitrago gezólet. Also schreibt auch Cornelius Celsus libro.ij.cap.xxxij.und nent Perdicium, Muralen herbam, Maurkraut, oder Parthenion. Mit welchem namen die Hochgelerten månner Leonicenus, Collinutius, und Rudolphus Agricola hefftig sich bekümmeren ob diþ kraut so man auch im Elsaþ S. Peters kraut nent, ein Parthenion sei oder nit. Und ob sie vil und treffenlich darüber sich bemŭhen, so nents doch Galenus libro.vj.deþ gleichen Aegineta libro vij. Parthenion. (Galenus.) Es můþ aber drumb nit Metter alhie bei Parthenio verstanden werden, sonder das Wantkraut Parietaria oder Paritaria, das etliche Victorialem, Vitriolarem, Perdicariam, Muralium, Herbam venti maioτem, Herbam vitri, Urceolarem, unnd Veraghium nennen. Dann wie dτoben gehórt, so ist Parthenium vilen kreütern zůgelegt, als nemlich dem Maieron, dem Beifůþ, dem Metter, der Chamillen, dem Cotula oder krotten Dyll, dem Mercuriali, und dem jetzigen glaþ kraut. Also seind vij. Parthenia under in allen, so ist doch die erst und wolriechende Chamill dτoben im xlvij.cap.beschτiben das recht Parthenion, welches Serap. Matricariam nennt, und vermeinen etliche es mŭþ das Metterkraut dardurch verstanden werden, welches auch dτoben verantwortet ist im l.cap. (Man.in sanådis vulneribus. Parthenia septem sunt.)

Das aber Parietaria auch Parthenium heiþt, ist die ursach. Als die Minerva dem Pericli eim Hertzogen von Athen, im schlaff angezeigt, wie dz es auch gůt sei für fallen τc.dannenher etliche diþ kraut, nach der jungfrawen Parthenium genent haben, gleich wie Perdicium, dτumb das die feldhŭner jhr kurtzweil mit treiben. (Minerva.) Ein alter Gτecus Absyrtus genant, hat das kraut zŭm vihe für den hůsten gebτaucht. (Vihe hůsten.)

Von der Krafft und Würckung.

Sant Peters kreüter, oder tag und nacht, seind einer mittelmåþigen [186] complexion, weder zů warm noch zů kalt, mógen bederseits jnnen unnd aussen genommen werden.

Innerlich.

Dise kreütter gesotten inn wein oder wasser, mit honig oder zucker abbereit, gesotten und gedτuncken, stillet und legt den alten dτuckenen hůsten. Solches thůt auch das wasser davon gebτant, umb des willen haben die alten dem Rind vihe das kraut gepulvert, für den hůsten unnd keichen auch eingeben. (Dτuckenen hůsten. Rind vihe.)

Sant Peters kraut gesotten, oder das wasser darauþ distilliert, eróffnet die Leber, das Miltz unnd die Nieren, reinigt die jnnerliche geng, sonderlich die unreine verschleimpte můtter. Stillet also gesotten und gedτuncken, das Gτimmen der Beermůttern, seübert und treibt auþ den harn, die menses, und allen unrath.

Ein gargarismus von dem kraut gemacht, unnd honig darzů genommen, heilet und leschet den hitzigen verwundten halþ. (Leber, Miltz, Nieren, můter Grimmen. Harn. Zeyt. Verwunter halþ.)

Eüsserlich.

Der safft vom kraut gedτuckt, unnd in die ohτen gethon, benimpt die schüþ und stechen der selben. Gemelter safft oder das gebτant wasser, leschet das wild fewτ, alle hitzige geschwår, geschwulst oder bτandt, dŭchlin darinn genetzt und ubergelegt. (Oτen schmertz. Geschwer. Geschwulst.)

Der safft mit bleiweiþ temperiert, ist ein kóstliche salb, zů gemelten pτesten, heilt auch allen fliessenden grind, als Zittermåler, Flechten unnd Fressende schåden. Umb des willen soll man die junge grindige kindlin, welche die Megerei haben, in disem kraut baden. (Zittermåler, Flechten, Megerei der kinder. Harn.)

Das kraut mit so vil bτunnen Cressen in wein gesotten, unnd gantz warm uber die blasen gelegt, treibt den harn on zweiffel. Auff den bauch gelegt, stillet das grimmen, so fern kein verstopffung voτhanden ist.

Tag und nacht mit Bonen mål, Pappelkraut, unnd weyssen kleien in óli und wein geróst, pflasters weiþ auffgelegt, heilet die zerknitschte Lacerten, die Spannadern, und die zerstossenen Meüþlin, Musculi zů Latin genant. (Spannadern.)

Van glaskruid. Kapittel 63.

Dat kruid vindt men klein en groot welke het grootste onderscheid is, toch zo vindt men ze zelden bij elkaar. Dan de kleine met de bruine zachte stengels vindt men op de Rijn tussen Bingen en de stad Koblentz aan de muren groeien. De bladeren zijn het bazielkruid gelijk, Zwitsers groen, ruig, alzo dat ze aan de klederen blijven hangen. Bloeit in juli vast met zeer kleine bloempjes zoals de mestmelde tussen de bladeren aan stengel. Deze zaden worden zwart, gans kleiner dan de postelein, blijft wat in winter in de muren en voor vorst onbezeerd.

De grote is de kleine in alle dingen gelijk, maar veel hoger, breder, dikker en zachter, groeit in beschaduwde oorden in Elzas, een algemeen kruid te Straatsburg.

De derde een schoon kruidje met de vele kleuren en bloemen zo die te Leipzig voor Parietaria houden dient niet hier. [185]

Van de namen.

(Parietaria officinalis) Oribasius, een zeer geleerde man en een uit de 72 artsen van de twintigste keizer Julianus, schrijft in tweede Euporisto de simplicibus onder diegenen zo middelmatig koelen is Elxine of Vitrago geteld. Alzo schrijft ook Cornelius Celsus libro 2 kapittel 32 en noemt Perdicium Muralen herbam, muurkruid of Parthenion. Met welke namen de zeer geleerde mannen Leonicenus, Collinutius en Rudolphus Agricola zich heftig bekommeren of dit kruid zo men ook in Elzas St. Peters kruid noemt een Parthenion is of niet. En of ze veel en voortreffelijke daarover zich bemoeien zo noemt toch Galenus libro 6 en desgelijks Aegineta libro 7 het Parthenion. En moet echter daarom niet mater alhier bij Parthenio verstaan worden, maar dat wandkruid Parietaria of Paritaria dat ettelijke Victorialem, Vitriolarem, Perdicariam, Muralium, Herbam venti maiorem, Herbam vitri, Urceolarem en Veraghium noemen. Dan zoals boven gehoord zo is Parthenium vele kruiden toegelegd zoals namelijk de majoraan, de bijvoet, de mater, de kamille, de Cotula of padden dille, de Mercuriali en het tegenwoordige glas kruid. Alzo zijn er 7 Parthenia onder hen allen en zo is doch de eerst en welriekende kamille boven in 47^ste kapittel beschreven de echte Parthenion welke Serapio Matricariam noemt en menen ettelijke dat materkruid moet daarvoor verstaan worden welke ook boven verantwoord is in 50^ste kapittel .

Dat echter Parietaria ook Parthenium heet is die oorzaak; Toen Minerva de Pericli, een hertog van Athene, in slaap aanzegde hoe dat het ook goed is voor vallen etc., vandaar dat ettelijke dit kruid naar de jonkvrouw Parthenium genoemd hebben gelijk zoals Perdicium, daarom dat de veldhoenders hun tijdverdrijf ermee drijven. Een oude Griek, Absyrtus genoemd, heeft dat kruid tot vee voor het hoesten gebruikt.

Van de kracht en werking.

Sint Peters kruiden of glaskruiden zijn een middelmatige [186] samengesteldheid, nog te warm en nog te koud, mogen aan beide zijden van binnen en buiten genomen worden.

Innerlijk.

Deze kruiden gekookt in wijn of water en met honing of suiker af bereidt, gekookt en gedronken stilt en legt de oude droge hoest. Zulks doet ook dat water daarvan gebrand, daarom hebben de ouden het rundvee dat kruid verpoedert voor het hoesten en kuchen ook ingegeven.

Sint Peters kruid gekookt of dat water daaruit gedistilleerd opent de lever, de milt en de nieren, reinigt de innerlijke gang en vooral de onreine verslijmde baarmoeder. Stilt alzo gekookt en gedronken dat grommen van de baarmoeder, zuivert en drijft uit de plas, de menstruatie en alle onraad.

Een gorgelwater van het kruid gemaakt en honing daartoe genomen heelt en lest de hete verwonde hals.

Uiterlijk.

Het sap van kruid gedrukt en in de oren gedaan beneemt de scheuten en steken ervan. Gemelde sap of dat gebrande water lest het wild vuur, alle hete zweren, zwellingen of brandt, doekjes daarin genat en opgelegd.

Het sap met loodwit getemperd is een kostbare zalf tot gemelde gebreken, heelt ook alle vloeiende schurft zoals liktekens, huiduitslag en vretende schaden. Daarom zal men de jonge schurftige kinderen welke de mazelen hebben in dit kruid baden.

Dat kruid met zo veel bronkressen in wijn gekookt en gans warm over de blaas gelegd drijft de plas zonder twijfel. Op de buik gelegd stilt dat grommen, zo ver geen verstopping voorhanden is.

Glaskruid met bonenmeel, Malva kruid en tarwe deeg in olie en wijn geroosterd en pleistervormig opgelegd heelt de gekneusde spieren, de zenuwen en de gestoten (muisjes) spieren, Musculi in Latijn genoemd.

Von Kletten kraut. Cap. LXIIII.

Das Woτmþer gaw gegen der statt Altzei, auff den åckern so frücht tragen wachþt ein steüdlin mit vilen åstlin, gantz dτauschelecht, wie die Creützwurtz, des blettlin seind nit gantz rund, kleiner dann des obernenten kleinen Parthenij, rauch, harecht, eschenfarb grŭn, als das Meerhirþen kraut. (Locus. Forma.) Die kleine blŭmlin gantz liechtblo werden zů anhangenden kleinen kletlin, das ist der samen in der grósse des Coτianders samen, hencken sich alle zeit an die kleider. Dergleichen thůn auch die rauhen harechten bletlin. (Tempus.) Gegen Herbst findt man dz gewåchs gemeinlich in den růben åckern. Die wurtzel schlecht als der Basilgen und des Bengelkrauts. [187]

Von den Namen.

Das steüdlin nent man im gaw bei Dalþheim nicht anderst dann Kletten kraut, darumb das sich das kraut und samen anhengt. (Dalþheim.) Es haben auch die jnwoners des ends ein superstition, also, wann jemands das essen im mund hat, welchen pτesten die Gτiechen Aphthas nennen, und das Klettenkraut nur bei jm trag, dem soll geholffen werden, on alle andere mittel der artznei, bezeügen sich der erfarung τc. (Essen im mundt.) So man diþ kraut, und die schτifft der alten gegen einander helt, erfindt es sich gantz klar, das diþ gewåchs das zweit Helxine Galeni und Aeginete ist, das sie Cissampelon nennen, und ist eben das Elatine Diosc.lib.iiij.cap.xxxviij.ein recht Aparine. (Helxine. Elatine. Gal.lib.6.Sim. Aegin.lib.7.)

Von der Krafft und Würckung.

Das kreütlin kŭlet, dτücknet unnd heilet, fast nützlich den zarten glideren, Jnnerlich unnd Eüsserlich gebτaucht.

Innerlich.

Das kraut mit rotem wein gesotten, und gedτuncken, heilet die verseerte dårm, in der Roten růr, stillet den bauchfluþ, unnd benimpt den schmertzen ettliche tag gedτuncken. (Bauchfluþ. Rote růr. Mund feüle.)

Das kraut mit wein gesotten, gibt ein gůten gargarisinum zů der feüle und essen in dem mundt und halþ.

Eüsserlich.

Kletten kraut so es noch grůn ist, gestossen, auff die hitzige stirn und augen geschlagen, wehτet der hitz, stillet das rinnen und fliessen der augen.

Andere würckung mógen auþ der obgesetzten puncten tåglich colligiert und funden werden. (Augen rinnen.)

Van klissen kruid. Kapittel 64.

De Wormser gaw tegen der stad Altzei op de akkers zo vrucht dragen groeit een kruidje met vele takjes, gans bossig zoals dat kruiskruid, de blaadjes zijn niet gans rond en kleiner dan de boven genoemde Parthenium, ruig en behaard, askleurig groen zoals dat gierst kruid. De kleine bloempjes gans lichtblauw en worden tot aanhangende kleine klitjes, dat is het zaad in de grootte van het koriander zaad, hangen zich altijd aan de klederen. Dergelijks doen ook de ruwe harige blaadjes. Tegen herfst vindt man dat gewas gewoonlijk in de rapen akkers. De wortel recht als het bazielkruid en bingelkruid. [187]

Van de namen.

(Xanthium strumarium) Dat kruidje noemt men in de gaw bij Dalsheim niet anders dan klissen kruid, daarom dat het kruid en zaden aanhangt. En hebben ook de inwoners van dat eind een superstitie alzo, als iemand dat eten in mond heeft, welk gebrek de Grieken Aphthas noemen, en dat klissenkruid nu bij zich draagt die zal geholpen worden zonder alle andere middelen van de artsenij, beroepen zich de ervaring etc. Zo men dit kruid en de schrift van de ouden tegen elkaar houdt bevindt het zich gans klaar dat dit gewas de tweede Helxine Galenus en Aegineta is dat ze Cissampelon noemen en is even dat Elatijne Dioscorides libro 4 kapittel 38 een echte Aparine.

Van de kracht en werking.

Dat kruidje koelt, droogt en heelt, erg nuttig de zachte leden innerlijk en uiterlijk gebruikt.

Innerlijk.

Dat kruid met rode wijn gekookt en gedronken heelt de bezeerde darm in de rodeloop, stilt de buikvloed en beneemt de smarten, ettelijke dagen gedronken.

Dat kruid met wijn gekookt geeft een goed gorgelwater tot de vuilheid en eten in de mond en hals

Uiterlijk.

Klissen kruid zo het noch groen is gestoten en op de hete hersens en ogen geslagen weert de hitte, stilt dat lopen en vloeiende van de ogen.

Andere werking mogen uit de opgezette punten dagelijks verzameld en gevonden worden.

Bathonien kraut. Cap. LXV.

Es seind der Bathonien kreütter zwei inn Teütschen landen, nemlich die bτaun, und die gantz weiþ. Jrer beder wurtzeln seind zaþecht, als [188] des Wegerichs. Die ersten bletter beder Bathonien seind auff der erden auþgespτeit, schwartzgrŭn, rauch unnd bτeit, zů rings umb als eichen laub zerkerfft, aber kleiner auff der einen seitten, vil riplin und åderlin, eins sŭssen lieblichen geruchs. Jm Bτachmonat stossen die Bethonien jre lange, viereckete, rauhe stengel, etwann uber elen lang, es werden auch zů zeiten die stengel mit blettern, je zwei gegen einander gesetzt, bekleidet, sondlich in der hóhe gegen den blůmen welche blůmen sich d edlen wolriechenden Stecadi vergleichen. Die volkomliche blŭet d Bathonien, ist gemeinlich im Newmonat, ettlichs gantz bτaun, als die bτaunen Klee blůmen, der ander gantz schneeweiþ, nach der blŭet findt man den schwartzen langen ecketen samen, in den lócherechten ahern, oder blůmen, wie ein Andoτn. Dise edle Bathonien kreütter wachsen bede in den finstern dicken büschen, in den dålern, zů zeiten auff den wisen und andern graþechten óτtern.

Die Bathoni mit den gantzen weissen blůmen ist seltzam zůfinden, acht auch es habens jhr nit vil inn Teütschen landen gesehen. Daher ich sie in meinen garten gepflantzt, und die selbig mit jren schneweissen blůmen, vil leüten gezeigt, da sie in der besten blŭet war im Newmonat. Also ist an obgeschτibenen Bathonien kein ander underscheid, mit wurtzel, blettern, stengeln, åhren, blůmen und samen, dann allein die bτaunrot und schneeweiþ farb an den blůmen.

(3.) Zwischen Straþburg und Speier findt man auff den rechen unnd wegscheiden, an den strassen ein kraut, dem Bathonien aller ding gleich, doch mit den blettern und stengeln etwas kleiner und kürtzer, eins mit bτaunen und eins mit weissen blůmen. Es seind aber die stengel von unden an biþ oben auþ mit kleinern und doch auch zerkerfften rauhen blettern bekleidet, eins seinen gůten geruchs, und ein wenig bitter. Das aller kleinst Bathengel mit den Eichen bletlin, ist im Gamander beschτiben.

Von den Namen.

Ob wol Dioscoτides lib.iiij.cap.j. Bathonien auff fleiþigste mit den namen, dem stengel, groþ und kleinen zerkerfften blettern, rippen, unnd [189] dem gůten geruch, sampt dem samen unnd wurtzelen abmalet. So hat er doch der blŭet ob sie weiþ oder schwartz sei, verschwigen. Villeicht darumb das es sie mit der blŭet, was farben sie sei, nie gesehen, oder vermeint, man soll die farb der blůmen im wóτtlin Satureia verstehen (als er dann spτicht) Bathonien trag ein åher als zwybel Ysop, Satureia genant. Doch ligt an disem nit hoch, ob die blům weiþ oder bτaun sei, sonder das wir gewiþ seien, das dise Bathonien, darvon dτoben angezeigt, die rechte Bathonien seind unnd bleiben, ohn angesehen das Paulus Agineta libτo viij,fürstellet, die ein mit Bolei bletter, ich acht er hab auch nit alle ding, davon er schτeibet, gesehen.

Zům andern, hat mir unser Herτ Gott die weiþ Bathonien auþ eim wilden wald im Westerich zůgeschickt, auff das ich mit augen sehe was weiþ Bathonica sei. (Westerich.) Dann biþher wolten mich die gelehτten auþ dem todten bůchstaben bereden, Schlüsselblůmen weren weisse Bathonien, davon an seim oτt. (Error magnus.) Unser Dios.und mit jm Galenus, und Aegineta, nennen Vetonicam Ψνχότςοφογ oder psychτotrophon, darumb das sie in kŭlen óτtern und dålern wachþt, die Gτeci nennen sie Κίεςογ oder Cestron. Antonius Musa nent sie Bτitannicam, Pτioniten, Pyrinen, Adianthon, Thyarizan, Seropodion, Pandiona, Hierabotane, Serτatam und Rusmarinam. Under welchem namen, Bτitannica unnd Adianthos, eigen gewåchs seind, von den selben hernach an seim oτt gehóτt würt. Das wóτtlin Cestron, gibt Diosc.auch Lonchitidi zů, lib.iij.cap.clij. So nent Plinius Trixaginem auch Serτatam, umb der seg zån willen. Bathonien kraut heiþt inn Sera.cap.cccxij. Rastata, Jn Averτhoe, Alchison unnd Beragnes. Jn Manlio, lingua Bubali et lingua Equi.

Die andern zwei kreütter dem Bathonien etwas gleich, schicken sich nit ubel under das Oτminum sylvestre Diosc.lib.iij.cap.cxxxvj.wem das nit gefelt der kochs besser. (Orminum campestre.)

Von der Krafft und Würckung.

Bathonien kreütter seind warmer complexion, nützlich beinahe zů allen pτesten, jnwendig des leibs und auch ausserhalb zů geniessen.

Innerlich.

Welche ein stetigs auff stossen und ein blóden magen haben, oder so die speiþ im magen nit mógen behalten und denen so der Soot geferd ist, sollen stets Bethonien bτauchen, entweder das kraut und blůmen in wein gesotten und gedτuncken, oder dz gebτant wasser davon genossen, oder auþ den blůmen ein zucker conserva machen und das selbig wie ander conservas bτauchen, (Blóder magen, Soot.)

Wa man conservas, oder dz wasser nit mócht haben, mag man ein pulver von den gedóτrten blettern bereiten, das selbig pulver für sich selbs oder mit honig vermengt einnemen, hat gleiche Würckung.

Die weiber, welchen die můtter stets leidts thůt und auffsteigt, sollen für andern dingen Bethonien erwólen, und diþ kraut nit verschmahen. (Auffsteigende můtter.)

Jn summa Bethonien blůmen, bletter unnd wurtzel gesotten, darab ge (N) [190] dτuncken, oder wie mans mag zů Latwergen, conservas, syrupen, dτencken pulver und anders machen und bereiten, ist alles nutz und gůt zů allen Jnnerlichen pτesten des magens, der lebern, des miltz, der nieren, der blasen, die můtter zů eróffnen und alle schådliche feüchtigkeit auþ zůfüren. Umb des willen, soll man eins quinten schwer Bethonien pulver mit wein zůtrincken geben, denen so in foτcht stehen das sie gifft bei sich hetten, das selbig můþ durch den harn und stůlgang auþgefürt werden. (Alle innerliche pτesten, Gifft.)

Die gålsüchigen sollen Bethonien ståts bτauchen, es sei inn Latwergen, dτencken oder pulver. (Geelsucht.)

Den unsinnigen und hinfallenden menschen, soll man Bethonien in wasser kochen und das selbig zů dτincken geben, deþgleichen den glidsüchtigen, und so mit den hüfftwee bekümmert seind. (Fallend sucht. Glider wehe.)

Den abnemenden Lungensüchtigen menschen und die da ståts hůsten und keichen, auch denen so zůr wassersucht geneigt seind, oder ståtige faule magen Febτes haben, soll man Bethonien blůmen und bletter, mit wasser und honig kochen, und dasselbig den krancken ein zeit lang zů dτincken geben, abents unnd moτgens, alle mal ein zinnlichen dτunck, zůvoτ warm gemacht, die werden von diser artznei, besserung und treffenliche hilff befinden. (Abnemen, Lungensucht. Hüsten. Keichen, Magen feber.)

Eüsserlich.

Leinen dŭchlin in Bethonien wasser genetzt unnd uber das haupt geschlagen, stillet den schmertzen. Jn die augen gethon, thůt dergleichen.

Gτŭne Bethonien bletter zerstossen oder gesotten unnd auff die hauptwunden gelegt, ist nit allein heilsam, sonder hefftet auch die selben in kurtzen tagen, zeücht auch auþ (also auffgelegt) die spτeissen der hirn schalen. (Haupt und augen schmertzen. Verwundt haupt.)

Den dampff in die oτen gelassen, durch ein dτechter, stillet den schmertzen.

Bethonien bletter in halber wein unnd halber eþig gesotten, uber das dτittheil, gibt ein gůten Gargarismum zů den faulen schmertzlichen zenen. (Hirn schalen. Oτen schmertzen. Faule zeen.)

Bethonien bletter mit schwartzem wein zerstossen oder gesotten, damit die wunden geweschen unnd pflasters weiþ auffgelegt, heilet die vergiffte biþ aller schlangen, würmen, und auch der unsinnigen hund. Also gebτaucht und warm ubergelegt, miltert den schmertzen Podagre, der füþ und anderer glider.

Weiter von Bethonien zůwissen, mag man die bŭcher der alten besehen. Wir haben die fürnembsten puncten und Würckung der edlen Bethonien auffs kürtzest wóllen beschτeiben. (Gifftige thier und Hunds biþ, Podagra.)

Betonie kruid. Kapittel 65.

Er zijn van betonie kruiden twee in Duitse landen, namelijk de bruine en de gans witte. Hun beide wortels zijn vezelig zoals [188] de weegbree. De eerste bladeren van beide betonie zijn op de aarde uitgespreid, zwartgroen, ruig en breed en ringsom als eikenloof gekerfd, maar kleiner en aan de ene zijde veel ribben en adertjes, een zoete lieflijke reuk. In juni stoten de betonie hun lange, vierkante, ruwe stengels wat hoger dan 70cm en worden ook sommige tijden de stengels met bladeren elke twee tegen elkaar gezet bekleedt en vooral in de hoogte tegen de bloemen welke bloemen zich de edele goed ruikende stoechas vergelijken. De volkomen bloei van de betonie is gewoonlijk in juli, ettelijke gans bruin zoals de bruine klaverbloemen, de andere gans sneeuwwit, na de bloei vindt men de zwarte lange hoekige zaden in de losse aren of bloemen zoals een andoorn. Deze edele betonie kruiden groeien beide in de duistere dikke bosjes, in de dalen en sommige tijden op de weiden en andere grasachtige oorden.

De betonie met de gans witte bloemen is zeldzaam te vinden, acht ook er hebben het niet veel in Duitse landen gezien. Vandaar ik het in mijn tuin geplant heb en die met zijn sneeuwwitte bloemen veel mensen getoond daar ze in de beste bloei was in juli. Alzo is aan opgeschreven betonie’s geen ander onderscheidt met wortel, bladeren, stengels, aren, bloemen en zaden dan alleen de bruinrode en sneeuwwitte kleur aan de bloemen.

Tussen Straatsburg en Speier vindt men op de rekken en wegscheidingen aan de straten een kruid de betonie aller ding gelijk, doch met de bladeren en stengels wat kleiner en korter, een met bruine en een met witte bloemen. Het zijn echter de stengels van onder aan tot boven aan toe met kleinere en toch ook gekerfde ruwe bladeren bekleed, en zijn goede reuk en een weinig bitter. De aller kleinste bathengel met de eikenblaadjes is in gamander beschreven.

Van de namen.

(Stachys officinalis) Ofschoon Dioscorides libro 4 kapittel 1 betonie op zijn vlijtigste met de namen, de stengel, grootte en kleine gekerfde bladeren, ribben en [189] de goede reuk, samen met de zaden en wortels aftekent. Zo heeft hij toch de bloei of ze wit of zwart is verzwegen. Mogelijk daarom dat hij met de bloei, welke kleur het is, niet gezien of meende men zal de verf der bloemen in woordje Satureja verstaan (zoals hij dan spreekt). Betonie draagt een aar zoals ui hysop, Satureja genoemd. Doch licht aan deze niet hoog of de bloem wit of bruin is maar dat we gewis zijn dat deze betonie, daarvan boven aangezegd, de echte betonie is en blijven zonder aan te zien dat Paulus Aegineta libro 8 de ene met polei bladeren voorstelt, ik acht hij heeft ook niet alle dingen, waarvan hij schrijft, gezien.

Boven andere heeft meer onze Heer God de witte betonie uit een wild woud in Westerich toegestuurd zodat ik het met ogen zie wat witte betonie is. Dan tot nu wilden me de geleerden uit de dode boekletters bepraten sleutelbloemen zijn een witte betonie, daarvan aan zijn oord. Onze Dioscorides en met hem Galenus en Aegineta noemen Vetonicam Ψνχόrςοφογ of psychrotrophon, daarom dat het in koele oorden en dalen groeit, de Grieken noemen het Κίεςογ of Cestron. Antonius Musa noemt het Britannicam, Prioniten, Pyrinen, Adianthon, Thyarizan, Seropodion, Pandiona, Hierabotane, Serratam en Rusmarinam. Onder welke namen Britannica en Adianthos eigen gewassen zijn, van dezelfde hierna aan zijn oord gehoord wordt. Dat woordje Cestron geeft Dioscorides ook Lonchitidi toe, libro 3 kapittel 152. Zo noemt Plinius Trixaginem ook Serratam vanwege de gezaagde tanden. Betonie kruid heet in Serapio kapittel 312 Rastata, in Averrhoe Alchison en Beragnes. In Manlius lingua Bubali en lingua Equi.

De andere twee kruiden de betonie wat gelijk schikken zich niet kwaad onder de Orminum sylvestre Dioscorides libro 3 kapittel 136 en wie dat niet bevalt die kookt het beter.

Van de kracht en werking.

Betonie kruiden zijn warme samengesteldheid, nuttig bijna tot alle gebreken, inwendig het lijf en ook aan de buitenkant te genieten.

Innerlijk.

Welke een steeds uitstoten en een zwakke maag hebben of zo de spijs in de maag niet mogen behouden en diegenen zo het kooksel gevaarlijk is zullen steeds betonie gebruiken en of dat kruid en bloemen in wijn gekookt en gedronken of dat gebrande water daarvan genoten of uit de bloemen een suiker conserva maken en datzelfde zoals andere conservas gebruiken,

Wanneer men conservas of dat water niet mag hebben mag men een poeder van de gedorde bladeren bereiden en datzelfde poeder voor zichzelf of met honing vermengt innemen, heeft gelijke werking.

De vrouwen welke de baarmoeder steeds pijn doet en opstijgt zullen voor andere dingen betonie aanbevelen en dit kruid niet versmaden.

In summa, betonie bloemen, bladeren en wortel gekookt en daarvan [190] gedronken of zoals men mag tot likkepotten, conservas, siropen, dranken, poeders en anders maken en bereiden is alles nuttig en goed tot alle innerlijke gebreken van de maag, de lever, de milt, de nieren, de blaas, de baarmoeder te openen en alle schadelijke vochtigheid uit te voeren. Daarom zal men een quinten zwaar betonie poeder met wijn te drinken geven diegenen zo in zorg staan dat ze gif bij zich hebben, datzelfde moet door de plas en stoelgang uitgevoerd worden.

De geelzuchtige zullen betonie steeds gebruiken, hetzij in likkepotten, dranken of poeder.

De onzinnige en omvallende mensen zal men betonie in water koken en datzelfde te drinken geven, desgelijks de leden zieken en zo met de voetenpijn bekommerd zijn.

De afnemende longzieke mensen en die er steeds hoesten en kuchen en ook diegenen zo tot waterzucht geneigd zijn of steeds vuile maag koortsen hebben zal men betonie bloemen en bladeren met water en honing koken en datzelfde de zieke een tijd lang te drinken geven, ‘s avonds en ’s morgens en elke keer een tamelijke dronk, tevoren warm gemaakt, die zullen van deze artsenij verbetering en voortreffelijke hulp bevinden.

Uiterlijk.

Linnen doekjes in betonie water genat en over dat hoofd geslagen stilt de smarten. In de ogen gedaan doet dergelijke.

Groene betonie bladeren gestoten of gekookt en op de hoofdwonden gelegd is niet alleen heilzaam, maar hecht ook dezelfde in korte dagen, trekt ook uit (alzo opgelegd) de (spruiten) spiesen van de hersenschalen.

De damp in de oren gelaten door een trechter stilt de smarten.

Betonie bladeren in halve wijn en halve azijn gekookt en over dat derde deel ingekookt geeft een goed gorgelwater tot de vuile smartelijke tanden.

Betonie bladeren met zwarte wijn gestoten of gekookt en daarmee de wonden gewassen en pleistervormig opgelegd heelt de vergiftige beet van alle slangen, wormen en ook de dolle hond. Alzo gebruikt en warm opgelegd milt de smarten Podagra, de voeten en andere leden.

Verder van betonie te weten mag men de boeken van de ouden bezien. We hebben die voornaamste punten en werking van de edele betonie op het kortst willen beschrijven.

Von Schlüsselblůmen. Cap. LXVI.

Der Himmelschlüsselblůmen kraut findt man auch im winter auff den wisen auþgespτeit, als Wegerich kraut, mit weiþfårbigen geruntzelten blettern, den bτaunen Bethonien blettern nit ungleich, daher es ettlich weiþ Bathonien deütten. (S. Peters schlüssel. Weiþ Bathonien.) So man aber die Schlüsselblůmen mit der gestalt, geschmack und geruch examiniert, erfindt sich nichts das mit der edlen bτaunen Bathonien zůtregt, auþgenommen die bletter, doch das wa mans war will nemen, so haben die Schlüsselblůmen kraut, das sich vil mehτ mit der grósse und gestalt, der spitzen Mengelwurtz zůtregt, zů Latin Lapa [191] thum acutum genant, dann zů der Bathonien. So seind dise bletter der Schlüsselblůmen nit zerkerfft, haben kein sonderlichen geruch, am geschmack etwas sŭsse. Die Schlüsselblůmen haben runde glatte stiel, spannen hoch, am gipffel eins jeden stiel, hangen dotter gåle lange runde oder sinwele Cymbalen, auþ weiþfarben holen secklin, nit anderst dann kleine glócklin der Schlüssel róτlin, etwan xij.auff einem stengelin ein jedes róτlin oder blŭmlin sonderlich in seinem secklin. (Forma.) So die auþfallen werden kleine Magsamen kópflin darauþ, mit schwartzen kleinen samen. Die wurtzel dises krauts, ist dem Wegerich wurtzlen gleich. (Tempus.) Gegen dem Apτillen erstrecken sich die weisse bletter ubersich, mit denen kommen die blůmen herfür, gemeinlich auff den dτuckenen matten oder wisen, und in den graþ gårten. Dise blŭmlin seind süþ und eins honig geruchs, daher sie ettliche samlen, machen zucker und conservas darauþ.

(2.) Die ander so in den wålden wachþt, hat vil bτeitter unnd grósser kraut, dann die obgemelt, deren blůmen seind gantz bleichgål, schier weiþfarb. Seind vil ehe auff der ban zůblŭen dann die obersten, haben kein sonderlichen geruch.

Von den Namen.

Himmelschlüssel oder Sant Peters schlüssel, werden auff dem Necker, als umb Hailbτunn, weiþ Bathonien genent, darumb das die bletter der Bethonien sich etwas vergleichen. (Necker. Hailbτunn.) Bei den Apoteckern unnd jren Meistern, heiþt dit gewåchs Herba paralysis. Der hochgelehτt Herτ Otho Bτunfels, vermeinet die Schlüsselblům sie Margarita Hermol. (Herba paralysis. Otho Brunfelsius.) (N ij) [192] Barbari, das Bellis, Bellius, sol in Plinio heissen. Aber wa diþ kraut im dem Dioscoτide sei beschriben, hab ich noch kein sonderlichen bericht, es were dann Britannica Plinij lib.xxv.capite iij. Dann in den alten Gτiechischen exemplaren Diosc.würt kein Britannica funden, soll darzů (wie anders mehr) gesetzt sein worden, wie solchs mit mir M. Vergilius bezeüget. (M. Vergilius.) Wie wol Apuleius capite.xxix.auch von Britannica schτeibt, on angesehen das Betonica auch Britannica heissen sol, schτeibt darbei es heisse bei den Griechen Damasonios, Beta plantagininis und Bibo. Ob diþ kτaut das Britannica Plinij oder Avicenne Bertanich sei, davon er libro ij.cap.cvj.schτeibt, gib ich zů ermessen, will mich hie allenthalben gern weisen lassen. (Bertanich.) Jn Phrisio heiþt Schlüssel blůmen primula veris, welches in seim ort gemelt ist was pτimula sei. Sonst nent er sie Chelidin, Taxifilon, Opipera, Chelidium, und Fasten blůmen.

Von der Krafft und Würckung.

Das Schlüsselblůmen kraut ist warm und etwas dτuckner substantz, die gåle auþgerupffte blŭmlin seind zart, und in den leib am bequemsten zůnemen.

Innerlich.

Schlüsselblůmen conserva, oder zucker, und auch das gebτant wasser davon, gibt man den schwachen onmechtigen menschen, so gar kein krafft haben, und durch lange siechtagen verfallen seind, deþgleichen denen so der schlag gerŭrt hat, und sol ein experiment sein. (Onmacht, Krafftloþ. Schlag.) Mag auch wol zů andern jnnerlichen presten genützt werden, dann es ist Schlüsselblůmen ein sonderlich confortativum, und sterckung zům hertzen. (Hertz sterckung.)

Eüsserlich.

Die blŭmlin unnd auch die bletter seind heilsam, drucken nider die geschwulst von gifftigen thieren entstanden, heilen auch andere wunden, mit dem gebτanten wasser geweschen, und die bletter darüber gelegt. (Geschwulst. Wunden.)

Schlüsselblůmen wasser ist ein experiment für hauptwee, das von hitzen kompt. (Hitzig haupt wehe. )

Die stoltzen weiber lassen jnen allein die auþgerupffte blŭmlin distillieren zůvor mit wein bespτengt, mit solchem wasser weschen sie jere angesichter, der hoffnung es sollen alle flecken, rysame, masen, und anders, dardurch mit tåglichem nützen auþ getilgt und vertriben werden. (Rysen. Masen.)

Van sleutelbloemen. Kapittel 66.

Het hemel sleutelbloemen kruid vindt men ook in de winter op de weiden uitgespreid zoals weegbree kruid met witkleurige gefrommelde bladeren, de bruine betonie bladeren niet ongelijk vandaar dat ettelijke het als witte betonie aanduiden. Zo men echter de sleutelbloemen met de gestalte, smaak en reuk onderzoekt vindt zich niets dat met de edele bruine betonie toedraagt, uitgezonderd de bladeren, toch als men ze waar wil nemen zo heeft het sleutelbloemen kruid dat zich veel meer met de grootte en gestalte de spitse zuringkruid toedraagt, in Latijn [191] Lapathum acutum genoemd, dan tot de betonie. Zo zijn deze bladeren van de sleutelbloemen niet gekerfd, hebben geen bijzondere reuk, aan smaak wat zoet. De sleutelbloemen hebben ronde gladde stelen van zeventien cm hoog, aan de top van elke steel hangen dooier gele lange ronde of rond gevormde cimbalen uit wit gekleurde holle zakje, niet anders dan kleine klokjes van de sleutel pijpjes en ongeveer 12 op een stengeltjes, elk pijpje of bloempje apart in zijn zakje. Zo die uitvallen worden kleine papaverzaden kopjes daaruit met zwarte kleine zaden. De wortel van dit kruid is het weegbree kruid gelijk. Tegen april strekken zich de witte bladeren omhoog en met die komen de bloemen tevoren, gewoonlijk op de droge alpenweiden of weiden en in de gras tuinen. Deze bloempjes zijn zoet en een honing reuk, vandaar ettelijke ze verzamelen en maken suiker en conservas daaruit.

De andere zo in de wouden groeit heeft veel breder en groter kruid dan de opgenoemde, die zijn bloemen zijn gans bleekgeel, schier witkleurig. Zijn veel eerder op de baan te bloeien dan de bovenste, hebben geen bijzondere reuk.

Van de namen.

(Primula acaulis, Primula elatior) Hemelsleutel of Sint Peters sleutels worden op de Necker zoals om Hailbrunn witte betonie genoemd daarom dat de bladeren de betonie zich wat vergelijken. Bij de apotheken en hun meesters heet dit gewas Herba paralysis. De zeer geleerde heer Otho Brunfels meent de Schlüsselbloem is Margarita Hermolaus [192] Barbari, dat Bellis of Bellius in Plinius zou heten. Maar waar dit kruid in Dioscorides is beschreven heb ik noch geen bijzondere berichten, het moet dan Britannica Plinius libro 25 kapittel 3. Dan in de oude Griekse voorbeelden van Dioscorides wordt geen Britannica gevonden, zal daartoe (zoals andere meer) gezet zijn geworden zoals zulks met me M. Vergilius betuigt. Hoewel Apuleius kapittel 29 ook van Britannica schrijft, zonder aan te zien dat Betonica ook Britannica heten zou, schrijft darbij het heet bij de Grieken Damasonios, Beta plantagininis en Bibo. Of dit kruid dat Britannica Plinius of Avicenna’s Bertanich is waarvan hij libro 2 kapittel 106 schrijft geef ik te vermoeden, wil me hier overal graag wijzen laten. In Phrisio heet sleutelbloemen Pmula veris en wat in zijn oord gemeld is wat primula is. Anders noemt hij het Chelidin, Taxifilon, Opipera, Chelidium en vasten bloemen.

Van de kracht en werking.

Dat sleutelbloemen kruid is warm en wat drogende substantie, die gele uitgetrokken bloempjes zijn zacht en in het lijf aan beste te nemen.

Innerlijk.

Sleutelbloemen conserva of suiker en ook dat gebrande water daarvan geeft men de zwakke onmachtige mensen die zo geheel geen kracht hebben en door lange ziekdagen vervallen zijn, desgelijks diegenen zo de slag geroerd heeft en zou een experiment zijn. Mag ook wel tot andere innerlijke gebreken genuttigd worden, dan is sleutelbloemen een bijzondere confortativum en versterking tot het hart.

Uiterlijk.

De bloempjes en ook de bladeren zijn heilzaam, droogt neer de zwellingen van giftige dieren ontstaan, helen ook andere wonden, met het gebrande water gewassen en de bladeren daarboven gelegd. Sleutelbloemen water is een experiment voor hoofdpijn dat van hitte komt.

De trotse vrouwen laten hen alleen de uitgetrokken bloempjes distilleren, tevoren met wijn gesprengd, met zulk water wassen ze hun aangezicht in de hoop het zal alle vlekken, rimpels, spikkels en anders daardoor met dagelijkse nuttigen uitgedelgd en verdreven worden.

Bathenig der kleinen und Gamander. Cap. LXVII.

Es haben on zweiffel inn Germania nit vil Apotecker das recht unnd Edel Chamedτys oder Gamander wie sie es nennen, davon die alten geschτiben haben, gesehen, wie wolten sie es dann inn Recepten wissen zů bτauchen, wer kein wunder, es würden vil leüt ab den Apotecken ein scheü [193] hens gewinnen. Dz recht edel Chamedτys, davon die alten schτeiben, wachsset auff den bergen, under den weckholter stauden, im Moþ, etwan an den steinechten rechen, in starcken weissem leimen grundt, das würt nit uber spannen hoch, dessen wurtzel thůn sich hin und her im grundt verkriechen unnd zů fladern. Dise dünne kleine weisse würtzele stossen gegen dem Meien vil dünner zincklin mit jren kleinen bletlin gezieret, je zwei gegen einander zerkerfft, dem eichen laub so åhnlich als kein ey dem andern. Jn Bτachmonat wachsen die kleine bτaunen blŭmlin, wie an den bτaunen Bathonien, daher es klein Bathonien genent mócht werden. Dise blŭmlin mit dem kraut, riechen auch seer lieblich, am geschmack ein weinig bitter.

(2.) Die ander zwei Gamanderlin seind einand mit aller gestalt gantz gleich, doch ist das gróst, welches nit allenthalben funden würt, ein lieblichs gewåchs, würt auch an rauhen steinechten bergen funden. Des wurtzeln seind zaþecht, holtzecht und dünn. Die runde stengelin mit jren geåherten bloen blůmen werden spannen lang. Die blettlin am stengel zerkerfft, wie an der (N iij) [194] Segen, seind sonst des spitzen Balsams bletter mit der gestalt gleich. Das kraut gewint gantz bloe holdselig blŭmlin, nit im obersten theil der stengel, sonder zů den seiten, als wer dz recht hertz und oberst gipffelin abgebissen. Die blŭmlin seind auch wie die Bethonien, mit jren åhern geformiert, dise blŭen im anfang des Meiens.

(3) Das dτitt und aller gemeinst, welchs die Apotecker bτauchen, findt man schier allenthalben gegen dem Meien, in den graþ gårten, auch mit liechtbloen blŭmlin, als an dem Gauchheil. Aller ding dem zweiten dτoben angezeigten, mit wurtzeln, stengeln und blŭmlin gleich, doch ein wenig kleiner, auch mit wenigern und kleinern blŭmlin. (Vergiþ man nit.) Darumb ist diþ der underscheid under in beden, das gróst ligt allzeit uff der erden auþgespτeit, streckt nur das åher blŭmlin ubersich. Aber das aller gemeinst steht gantz ubersich wie ein båumlin, flecht nit so weit in der erden als das ander, werden selten anden geåherten blŭmlin uber zwei bloer violen zůmal gesehen, so bald die zwei abfallen, kommen zwei andere violen, als in einer ordnung nach ein ander biþ zům ende der åher.

Von den Namen.

Das erst mit den bτaunen blŭmlin, würt nit onbillich umb seiner gestalt willen klein Bathonien, oder Bathengel genennt, und ist das recht Trissago oder Chamedτys, Quercula minor, Humilis quercus, der alten, davon Dioscoτides libτo iij.cap.ciij.schτeibt, und das selbig under andern namen Linodτyn und Teucrion nent. Mag auch wol wie M. Vergilius lehrt, Chameropis oder Camerops heissen, die weil dises kreütlins dünne würtzelin in der erden sich verkriechen. Es würt aber in etlichen exemplaribus χαμάοηςαχ gelesen. Plinius nents umb der kerffen willen Serratam libτo xxiiij.capite xv. Theoph.libτo ix.de plantarum Hyst.cap.x.malet diþ kreütlin recht ab, welchs Manl. Calamandτinam nent. Dios.spricht man nenne Scordium oder palustrem trixaginem auch Chamedτyn, ca.cxvj.lib.iij.also haben wir schon dτei Trissagines, nemlich das Teucrion, das obgemelt und das Scoτdion. Jn Apul.cap.xxiiij. würt Trissago simpliciter auch Dτys und Dτysites genent. Barbari und Aτabes schτeiben Camedreos, Camedτios unnd Damedτios, vide Serap.cap.clxxx.et Aver.quinto coll. Lav. Phrisus nents Kamel und Trizaoga. (Trissagines tres.)

Die zwei andern mit den bloen blŭmlin můþ ich umb der Apotecker willen auch Trixagines oder Querculas lassen bleiben, wie wol sie nur dz letzt haben und kennen, nemlich das aller gemeinst, welches Blomenderlin, Gamander, Vergiþ mein nit, getaufft würt, und im Westerich nennens die weiber Helfft, und Frawen biþ, darumb das diþ kreütlin in der mitten seins hertzen beraubt ist, blŭet auff beden seitten mit bloen blŭmlin, wie Gauchheil. Heiþt nun diþ kraut auch Teucrion, so wer es wol das mens probiert zů dem miltz, wie Teücer gethon hat, doch von Teucrio hernach. Plinius libro xxv.cap.v.will das Hemonion auch Teucrion nennen, wie billich weiþich nit, mag wol mit der würckung sich dem selben vergleichen, wer billich das ein jedes gewåchs sein tauff namen behielt.

Von der Krafft und Würckung.

Alle dτei Gamander kreütlin, seind warmer druckener art, mógen jn [195] nerlich und Eüsserlich, gleich dem Bethonien kraut, zů der artznei genommen werden, fürtreffenlich aber das erst mit den purpur bτaunen blŭmlin, welches wir der gestalt und tugent halben, klein Bethonien nennen.

Innerlich.

Es wer hie unnot die tugent unnd krafft diser kreütter zůbeschτeiben, dieweil sie zůvoτ dτoben under den Bathonien angezeigt seind, doch wóllen wir ettliche widerholen, und mit wenig woτten beschτeiben.

Die klein Bethonien und die bloen Gamander blŭmlin, mit jren kreütlin, in wein oder wasser gesotten, durch gesigen, unnd mit honig oder zucker abbereit, als andere decoctiones, ist fürtreffenlich nütz fůr den hůsten, für die newe wassersucht, für das hart miltz, für die harnwinde, unnd denen so der harn abzůschlagen sawτ würt. (Hůsten, Wassersucht, miltz, Harnwinde.)

Mit wein diþ kreütlin gesotten, und abbereit, wie voτsteht, und gedτuncken, treibt auþ gifft, der frawen blódigkeit, sonderlich nutz und gůt den kalten weibern, so mit dem weissen fluþ bekümmert seind, andere virtutes diser gewåchs, seind wie der bτaunen Bethonien. (Gifft. Frawen zeit. Weisser fluþ.)

Eüsserlich.

Obgesetzte kreütlin gedóτrt, unnd in wasser gesotten, und fomenta darauþ gemacht, unnd so warm mans leiden kan darüber gesessen, auch såcklin darauþ gemacht, unnd auff die macht gelegt, zertheilt die weisse kranckheit den weibern, heilet (also gebτaucht) die verserte můtter. (Weisser fluþ, Verserte můtter.)

Obgemelte kreütlin mit saltz wasser und eþig gesotten, darnach mit saurteig durch einander gestossen, darauþ ein pflaster gemacht, unnd auff den kalten magen gelegt, stillet das unwillen, bτechen und auff stossen, von kalte uτsach entstanden. (Bτechen. Kotzen, Auffstossen.)

Dise kreütter zů pulver gestossen, und mit so vil Nigella samen vermischt in ein secklin gethon, warm gemacht, und auff das haupt gelegt, resolvieret und zertheilt die flüþ, und wehτet dem schnupffen. (Schupffen. Wunden.)

Jetz gedachte gewåchs seind nützlich unnd heilsame wundkreütter, mit eþig, wein, honig, oder ól gebτaucht, je nach gelegenheit der sachen.

Gamander kreüter mit Feigbonen mål, in eþig unnd halber saltzwasser gesotten, durch gesigen, darmit geweschen und gezwagen, vertreibt die Milben im har, die schŭppen auff dem haupt und augbτawen. (Milben im har. Schŭppen.)

Jn summa, gerŭrte kreütter, unnd das hernach folgt, mógen Jnnerlich und Eüsserlich bereit genommen werden, wie von der edlen Bethonien geschτiben stehet, es sei mit kochen, dτencken, latwergen, ól, pulver, pflasters, dempff und båder, wie es jeden für gůt ansicht.

Bathenig de kleine en gamander. Kapittel 67.

Er zijn zonder twijfel in Germanië niet veel apothekers die dat echte en edele Chamedrys of gamander, zoals ze het noemen en waarvan de ouden geschreven hebben, gezien en hoe willen ze het dan in recepten weten te gebruiken, zodat het dan geen wonder is dat er veel mensen van de apotheken een schuwen [193] gewinnen. Dat echte edele Chamedrys, waarvan de ouden schrijven, groeit op de bergen onder de jeneverbesstruiken in het mos, wat aan de steenachtige rekken, in sterke witte lemen grond, dat wordt niet over zeventien cm hoog, diens wortel laat zich heen en weer in grond kruipen en te fladderen. Deze dunne kleine witte worteltjes stoten tegen mei veel dunne uitlopers met hun kleine blaadjes versiert, elke twee tegen elkaar en gekerfd, het eiken loof zo gelijk zoals geen ei de andere. In juni groeien die kleine bruine bloempjes zoals aan de bruine betonie, vandaar het klein betonie genoemd mocht worden. Deze bloempjes met het kruid ruiken ook zeer lieflijk, aan smaak een weinig bitter.

De andere twee gamanders zijn elkaar met alle gestalte gans gelijk, toch is de grootste, welke niet overal gevonden wordt, een lieflijk gewas en wordt ook aan ruwe steenachtige bergen gevonden. De wortels zijn vezelig, houtachtig en dun. De ronde stengeltjes met hun aarachtige blauwe bloemen worden zeventien cm lang. De blaadjes aan stengel gekerfd zoals aan de [194] zaag, zijn anders de spitse balsem bladeren met de gestalte gelijk. Dat kruid gewint gans blauwe liefelijke bloempjes, niet in bovenste deel van de stengel, maar aan de zijde als was dat echte hart en bovenste topje afgebeten. De bloempjes zijn ook zoals de betonie met hun aren gevormd, deze bloeien in aanvang van mei.

De derde en aller gewoonste welke de apothekers gebruiken vindt man schier overal tegen mei in de gras tuinen, ook met lichtblauwe bloempjes zoals aan de guichelheil. Alle ding de tweede boven aangezegde met wortels, stengels en bloempjes gelijk, doch een weinig kleiner en ook met minder en kleinere bloempjes. Daarom is dit het onderscheidt onder hen beiden, de grootste ligt altijd op de aarde uitgespreid en strekt alleen dat aar bloempje omhoog. Maar de aller gewoonste staat gans omhoog zoals een boompje, vlecht niet zo wijdt in de aarde zoals de andere, worden zelden aan de aarachtige bloempjes meer dan twee blauwe violen in een keer gezien, zo gauw die twee afvallen komen twee andere violen als in een ordening na elkaar tot het einde der aar.

Van de namen.

(Veronica teucrium, Veronica chamaedrys) Dat eerste met de bruine bloempjes wordt niet onbillijk vanwege zijn gestalte klein betonie of Bathengel genoemd en is de echte Trissago of Chamedrys, Quercula minor, Humilis quercus van de ouden waarvan Dioscorides libro 3 kapittel 103 schrijft en diezelfde onder andere namen Linodryn en Teucrion noemt. Mag ook wel zoals M. Vergilius leert Chameropis of Camerops heten omdat deze kruidjes dunne worteltjes in de aarde zich verkruipen. En wordt echter in ettelijke exemplaren χαμάοηςαχ gelezen. Plinius noemt het vanwege de kerven Serratam libro 24 kapittel 15. Theophrastus libro 9 de plantarum Hystoria kapittel 10 tekent dit kruidje recht af welke Manlius Calamandrinam noemt. Dioscorides spreekt men noemt Scordium of palustrem trixaginem ook Chamedryn, kapittel 116 libro 3. Alzo hebben we reeds drie Trissagines, namelijk de Teucrion, de opgenoemde en Scordion. In Apuleius kapittel 24 wordt Trissago simpliciter ook Drys en Drysites genoemd. Barbarus en Arabieren schrijven Camedreos, Camedrios en Damedrios, zie Serapio kapittel 180 en Averrhoe quinto coll. Lav. Phrisus noemt Kamel en Trizaoga.

De twee anderen met de blauwe bloempjes moet ik vanwege de apothekers ook Trixagines of Querculas laten blijven, hoewel ze nu de laatste hebben en kennen, namelijk de aller gewoonste welke Blomenderlin, gamander en vergeet me niet gedoopt wordt en in Westerich noemen de vrouwen het hulp en vrouwen beet daarom dat dit kruidje in het midden van zijn hart beroofd is, bloeit aan beide zijden met blauwe bloempjes zoals guichelheil. Heet nu dit kruid ook Teucrion, dan is het goed dat men het probeert tot de milt zoals Teucer gedaan heeft, doch van Teucrio hierna. Plinius libro 25 kapittel 5 wil dat Hemonion ook Teucrion noemen, hoe billijk weet ik niet, mag zich wel met de werking dezelfde vergelijken, het is billijk dat elk gewas zijn doopnaam behield.

Van de kracht en werking.

Alle drie Gamander kruidjes zijn warme en droge aard, mogen [195] innerlijk en uiterlijk gelijk het betonie kruid tot de artsenij genomen worden, voortreffelijk echter de eerste met de purper bruine bloempjes welke we vanwege de gestalte en deugd kleine betonie noemen.

Innerlijk.

Het is hier niet nodig om de deugd en kracht van deze kruiden te beschrijven omdat ze tevoren boven onder de betonie aangezegd zijn, toch willen we ettelijke herhalen en met weinig woorden beschrijven.

De kleine betonie en de blauwe gamander bloempjes met hun kruidje in wijn of water gekookt, door gezeefd en met honing of suiker afbereidt zoals andere afkooksels is voortreffelijke nuttig voor het hoesten, voor de nieuwe waterzucht, voor de harde milt, voor de plaswind en diegenen zo de plas af te slaan zuur wordt.

Met wijn dit kruidje gekookt en af bereidt, zoals voor staat, en gedronken drijft uit gif, de vrouwen bloederigheid en vooral nuttig en goed de koude vrouwen zo met de witte vloed bekommerd zijn, andere krachten van dit gewas zijn zoals de bruine betonie.

Uiterlijk.

Opgenoemd kruidje gedroogd en in water gekookt en warme omslagen daaruit gemaakt en zo warm men het leiden kan daarboven gezeten, ook zakjes daaruit gemaakt en op het geslacht gelegd verdeelt de witte ziektes van de vrouwen, heelt (alzo gebruikt) de bezeerde baarmoeder.

Opgenoemd kruidje met zout water en azijn gekookt, daarna met zuurdeeg door elkaar gestoten en daaruit een pleister gemaakt en op de koude magen gelegd stilt de onwil, braken en uitstoten, van koude oorzaak ontstaan.

Deze kruiden tot poeder gestoten en met zo veel Nigella zaden vermengt in een zakje gedaan, warm gemaakt en op dat hoofd gelegd lost op en verdeelt de vloed en weert het snuffen.

Net gedacht gewas is nuttig en heilzaam wondkruid met azijn, wijn, honing of olie gebruikt, elk naar gelegenheid van de zaken.

Gamander kruiden met Lupinen meel in azijn en half zout water gekookt, door gezeefd en daarmee gewassen en gedweild verdrijft de mijt in haar, de schilfers op het hoofd en wenkbrauwen.

In summa, aangeroerde kruiden en wat hierna volgt mogen innerlijk en uiterlijk bereidt genomen worden zoals van de edele betonie geschreven staat, hetzij met koken, dranken, likkepotten, olie, poeder, pleisters, damp en baden zoals iedereen het voor goed aanziet.

Von Erenbτeisz. Cap. LXVIII.

Ich solt den Erenbτeiþ umb seiner anhangende kleinen wurtzeln under die Hederas zólen, als nach der Gundelråben und Egelkraut. (Teucrion.) Dieweil aber dem obgemelten gemeinen Gamander, mit seim runden dünnen rütlin, blŭmlin und samen so ånlich ist, hab ichs dem Ga (N iiij) [195] mander gleich nach wóllen setzen. Dann der Erenbτeiþ fladert hin und wider, wie dz pfennig od schlangen kraut, doch seind dise bletlin lenger am Erenbτeiþ ettwas rauher, und mit reinen zarten kerfflin zerschnitten, beinahe wie das laub an den Schlehen hecken anzůsehen. Die blŭmlin seind auch kleiner an den åhern, blo milchfarb, ein wenig mit purpur vermengt. So die blŭet vergeht, findt man den sehτ kleinen samen, im Bτachmonat, wie des gemeinen Gamanders in kleinen teschlin verschlossen, wie des Seckelkrauts, die rŭtlin mit jren geåherten blŭmlin, wachsen auch neben herausser, mehτ dann zům rechten hertzen des stócklins, sein gantze substantz ist bitter. (Tempus.)

Das ander geschlecht ist gleich ein zwickdoτn, ein halb Erenbτeiþ und ein half pfennig kraut, doch so ist es dem Erenbτeiþ am ånlichsten von farben aber grŭner, linder und weicher, des bletlin nit zerkerfft, gefoτmiert beinahe wie die bletlin am Burgel, daher es villeicht auch Sedum Agreste heissen móchte. (Agreste Sedum.) Sonst aber mit dem blŭmlin und såmlin, inn den Teschlin dem Erenbτeiþ so gleich, dz etwan einer im såmlin betrogen würt. Würt under dem Erenbτeiþ in wålden gefunden, gemeinlich under den Eichbeumen und dürτen sandechten oder leimechten rechen und bergen.

Von den Namen.

Erenbτeiþ ist nit unbillich ein Chamedτys, darumb das es mit der gestalt nit gar fålet, so ist sein wonung am liebsten under den Eichbeumen. So weiþ ich auch seine tugent wunderbarlicher und krefftiger zů den bósen lüfften, warhafftiger dann viler kreütter, und in sonderheit das gebτant wasser davon, zůvoτ in gůten wein gebeiþt, ein tag unnd ein nacht, darnach gebτant, mit welchem wasser, ich vil schneller gifftiger Febτes gewant, bede an den alten und jungen. (Bóser lufft. Schnelle und gifftige Febτes.) Will derhalben diþ kraut, für mein Teucrion Dios.lib.iij.cap.cij.halten unnd bτauchen, es hab es gleich der bτůder Aiacis Teucer genant, oder sonst einer funden. Wer nun diþ kraut zů bτauchen weiþ, der würt es zů dem miltz wunderbarlich befinden, wie solche erfarung für zeitten Hieronymus von Bτaunschweig, in seinem Distillier bůch (Miltz.) [197] hat angezeigt und schτeibt es heiþt Veronica von einem Kónig auþ Franckreich etc.solt freilich wol Vetonica heissen. Unsere Doctoτes bτauchen das kraut auch, wiewol sie nichts in der geschτifft davon wissen, lernen tåglich von den Empirischen weibern die der Circes künst kónnen. Doch geben sie dem Erenbτeiþ auch ein sondern namen, und spτechen es heiþ Herba tunici. (Herba Tunici. Vihe hůsten.) Die hirten spτechen im vihe wurtz, ein sonderlich experiment zům hůsten des vihes, mit saltz gepulvert und eingeben. Die alten weiber nennen es Serpentin, darumb das es hin unnd wider kreücht und fladert, ettlich Gτüntheil. (Gτiudtheil. Teucrion.) Ist nůn das Erenbτeiþ Teucrion, darfür ichs halt, und freilich keiner besser deütten würt, so nents Dioscoτ.auch Chamedτyn, Trissagenen und Teucrida. Damit aber sich niemands im wóτtlin Teucrion und Teuthτion jrτe, soll man wissen das Teucrion ist Erenbτeiþ, unnd Teuthτion mit dem Th ist polium Plinij und Rubila Diosc.lib.iij.

Das ander kraut so dem Erenbτeiþ so gleich ist, mit den Burgel blettern, acht ich haben ettlich der alten Agreste Sedum genent, darumb das es dem Sedo so gleich ist, und in den wålden auch funden würt. (Agreste Sedum.) Mit dem namen Tunici ist auch also, jetzund můþ der nam Tunica bei unsern Doctoτn Erenbτeiþ, dann graþblŭmen, oder negelin blůmen heissen, was ist doch bestendigs oder warhafftigs von jenen zůlernen. (Tunica.)

Von der Krafft und Würckung.

Erenbτeiþ ist eben der art unnd tugent, wie groþ und klein Bathonien soll in leib unnd ausserhalb genützt werden, wie von Bathonien gelernet ist.

Innerlich.

Erenbτeiþ mit wein gebeiþt und distilliert, ist ein fürtreffenliche bewerte artznei, für alle gifftige pestilentzische feber, dτei oder vier lot mit ein wenig Tyriack vermischt und gedτuncken, zůgedeckt und still gelegen, darvon můþ das gifft vom hertzen raumen, und mit schwitzen auþfaren. (Pestilentzische feber.)

Ein decoction mit dem kraut gemacht in wein, thůt dergleichen, unnd ist ein recht gůt kraut, zů dem boþhafftigen miltz, welches mit disem kraut gedempfft unnd geringert würt, ettlich tag nach einander davon gedτuncken. (Miltz.)

Erenbτeiþ wasser gedτuncken ettlich tag, jedes mal iij.oder iiij.loth, vertreibt den schwindel, bτingt gůt gedechtnuþ, zertheilt die zåhen feüchtigkeit, reinigt das geblŭt, erwóτmt den magen, eróffnet die Leber, dempfft die Lung und Miltz, reinigt die Nieren, můtter und blasen, treibt auþ den schweiþ, das gifft, die gålsucht, den lenden stein, und allen gifftigen unraht, im gantzen leib. (Schwindel. Reinigung des geblŭts, und aller glider, Schweiþ.)

Erenbτeiþ wasser auff iiij.oder v.loth, darunder vermischt ein quintlin des pulvers vom kraut Erenbτeiþ, unnd so vil der mitteln rinden, von Hynschkraut Amara dulcis, das ettlich tag gedτuncken, zertheilt den zåhen lungen koder, macht auþwerffen, raumpt die bτust, stillet den hůsten, das keichen, unnd heilt die versehτte lung. Solches wissen ettliche hirten die bτauchen Erenbτeiþ pulver zů dem Rind vihe, mit saltz vermengt. (Lungen koder. ) [198]

Eüsserlich.

Erenbτeiþ kraut mit eþig zerknischt, oder darinn gesotten, und ettlich tag auff das hart miltz gelegt, zertheilt die hårtigkeit, und machts kleiner. (Hart miltz.)

Ein loth vitriolum zů pulver gemacht, und in Erenbτeiþ wasser zerlassen, darmit geweschen, heilt unnd seübert alle faule wunden, die Zittermåler, Flechten, unnd andere schebigkeit. Das thůt auch der safft von Erenbτeiþ für sich selbs oder mit Alaun gebτaucht. (Faule wunden. Zittermåler. Gτindt.)

Diþ edel kraut ist nit allein den menschen, sonder anderm vihe zů vilen pτesten Eüsserlich und Jnnerlich sehτ dienstlich.

Van ereprijs. Kapittel 68.

Ik zou de ereprijs om zijn aanhangende kleine wortels onder de Hedera tellen zoals na de hondsdraf en kleine boterbloem. Omdat echter de opgenoemde gewone gamander met zijn ronde dunne roede, bloempjes en zaden zo gelijk is heb ik het na de [195] gamander gelijk na willen zetten. Dan de ereprijs fladdert heen en weer zoals het penning of slangekruid, doch zijn deze blaadjes langer aan ereprijs en wat ruwer en met reine zachte kerfjes gesneden, bijna zoals dat loof aan de slee hagen aan te zien. De bloempjes zijn ook kleiner aan de aren, blauw melkkleurig en een weinig met purper vermengt. Zo die bloei vergaat vindt men de zeer kleine zaden in juni zoals de gewone gamander in kleine tasjes besloten zoals tasjeskruid, de roeden met hun aarachtige bloempjes groeien ook ernaast uit, meer dan tot het rechte hart van de stekjes, zijn ganse substantie is bitter.

Dat andere geslacht is gelijk een tussendoorn, een halve ereprijs en een half penningkruid, doch zo is het de ereprijs het gelijkst van kleur, maar groener, zachter en weker, de blaadjes niet gekerfd, gevormd bijna zoals de blaadjes aan postelein, vandaar het mogelijk ook Sedum Agreste heten mocht. Anders echter met de bloempjes en zaadjes in de tasjes de ereprijs zo gelijk zodat wat iemand in de zaadjes bedrogen wordt. Wordt onder de ereprijs in wouden gevonden, gewoonlijk onder de eikenbomen en droge zandachtige of leemachtige rekken en bergen.

Van de namen.

(Veronica officinalis, Veronica serpyllifolia) Ereprijs is niet onbillijk een Chamedrys, daarom dat het met de gestalte niet erg faalt, zo is zijn woning aan liefste onder de eikenbomen. Zo weet ik ook zijn deugd wonderbaarlijker en krachtiger tot de kwade luchten beter dan vele kruiden en vooral dat gebrande water daarvan, tevoren in goede wijn geweekt een dag en een nacht en daarna gebrand, met welk water ik veel sneller giftige koortsen overwon, beide aan de ouden en jongen. Wil daarom dit kruid voor mijn Teucrion Dioscorides libro 3 kapittel 102 houden en gebruiken, het heeft zo gelijk de broeder van Ajax, Teucer genoemd, of een andere gevonden. Wie nu dit kruid te gebruiken weet die zal het tot de milt wonderbaarlijk bevinden hoe zulke ervaring voor tijden Hieronymus von Braunschweig in zijn distilleer boek [197] heeft aangezegd en schrijft het heet Veronica van een koning uit Frankrijk etc., zal vrijwel zeker wel Vetonica heten. Onze doctors gebruiken dat kruid ook, hoewel ze niets in de schriften daarvan weten, leren dagelijks van de empirische vrouwen die de Circes kunst kennen. Doch geven ze de ereprijs ook een bijzondere naam en spreken het heet Herba tunici. De herders noemen het vee kruid, een bijzonder experiment tot het hoesten van het vee, met zout verpoedert en ingegeven. De oude vrouwen noemen het Serpentin, daarom dat het heen en weer kruipt en fladdert, ettelijke Grüntheil. (Griudtheil. Teucrion.) Is nu de ereprijs Teucrion, waarvoor ik het hou en vrijwel zeker geen betere aangeduid wordt, zo noemt Dioscorides het ook Chamedryn, Trissagenen en Teucrida. Daarmee echter zich niemand in woordje Teucrion en Teuthrion verwart zal men weten dat Teucrion is ereprijs en Teuthrion met de Th is polium Plinius en Rubila Dioscorides libro 3.

Dar andere kruid zo de ereprijs zo gelijk is met de postelein bladeren acht ik hebben ettelijke van de ouden Agreste Sedum genoemd, daarom omdat het de Sedo zo gelijk is en in de wouden ook gevonden wordt. Met de naam Tunici is het ook alzo, nu moet de naam Tunica bij onze doctors ereprijs, dan grasbloemen of anjer bloem heten, wat is het er toch wat bestendigs of waarachtigs van hen te leren.

Van de kracht en werking.

Ereprijs is even de aard en deugd zoals grote en kleine betonie, zal in lijf en aan de buitenkant genuttigd worden zoals van betonie geleerd is.

Innerlijk.

Ereprijs met wijn geweekt en gedistilleerd is een voortreffelijke beweerde artsenij voor alle giftige pestachtige koortsen, drie of vier lot met een weinig teriakel vermengt en gedronken, toegedekt en stilgelegen, daarvan moet dat gif van hart ruimen en met zweten uitvoeren.

Een afkooksel met het kruid gemaakt in wijn doet dergelijke en is een echt goed kruid tot de kwade milt welke met dit kruid gedempt en verminderd wordt, ettelijke dagen na elkaar daarvan gedronken.

Ereprijs water gedronken ettelijke dagen en elke keer 3 of 4 lot verdrijft de duizeligheid, brengt goede gedachtenis, verdeelt de taaie vochtigheid, reinigt dat bloed, verwarmt de maag, opent de lever, dempt de longen en milt, reinigt de nieren, baarmoeder en blaas, drijft uit het zweet, dat gif, de geelziekte, de lenden steen en allen giftige onraad in ganse lijf.

Ereprijs water op 4 of 5 lot en daaronder vermengd een quinten van het poeder van kruid ereprijs en zo veel van de midden bast van bitterzoet, Amara dulcis, dat ettelijke dagen gedronken verdeelt de taaie longen slijm, maakt uitwerpen, ruimt de borst, stilt het hoesten, dat kuchen en heelt de bezeerde long. Zulks weten ettelijke herders en die gebruiken ereprijs poeder tot het rundvee, met zout vermengt. [198]

Uiterlijk.

Ereprijs kruid met azijn gekneusd of daarin gekookt en ettelijke dagen op de harde milt gelegd verdeelt de hardheid en maakt het kleiner.

Een lot vitriool tot poeder gemaakt en in ereprijs water opgelost en daarmee gewassen heelt en zuivert alle vuile wonden, de liktekens, huiduitslag en andere scheefheid. Dat doet ook het sap van ereprijs op zichzelf of met aluin gebruikt.

Dit edele kruid is niet alleen de mensen, maar ander vee tot vele gebreken uiterlijk en innerlijk zeer dienstig.

Von Verbena, Ysenkraut. Cap. LXIX.

Das kraut Verbena ist ein gemein gewåchs, würt allenthalben funden, inn dóτffern, hinden den zeünen, an den mauren, und auff den kirchhófen, sonderlich an ungebawten óτtern, würt etwan einer elen hoch mit vilen neben dünnen reiþlin, einem båumlin gleich. Die wurtzel zaþecht, nit sehτ lang, der stengel dünn unnd vierecket, die bletter zerspalten, mit dτeien under scheiden, auff der einen seitten der bletter weiþfarb, ein jedes blat anzůsehen als ein Hanen kamp. Darumb es ettlich Cristam Gallinaceam nennen. Die stengel tragen sehτ kleine purpur weisse leibfarbe blŭmlin an den gipffeln, werden selten iij.oder iiij.blŭmlin gesehen, so bald die auþfallen, gehn die nechsten knópflin oben an den auþgefallenen herfür. Der samen würt lang, als des roten Wegerichs. Diþ gewåchs so es grŭn ist reücht es zimlich wol, am geschmack bitter.

(2.) Das ander Verbena mit dem gålen blŭmlin, das die Teütschen für das weiblin halten, ist dτoben im xxxij.capitel under den Senffen beschτiben, als es dann auch ein Senff geschlecht ist, mit gestalt unnd geschmack.

(3.) Das Verbenam supinam Diosco.kenne ich nit eigentlich. Es wåchþt [199] aber ein kraut an den feüchten wasserechten stetten, als auff den gråben, unnd an den pfützen, gemeinlich ein jeder stock mit einem bτaunen runden stengel, von der zaþechten wurtzel, etwan ander halb elen lang, würt der selbig eintzig stengel, mit gewerben oder gleychen. (Fotzen ygel.) Des bletter seind dem voτdτigen Verbene mit den kerffen etwas gleich, dann ein jedes bτaun blat ist underscheiden, und in dτei theil zerschnitten, wie am Eisenkraut. (Tempus.) Das gewåchs dτegt im Augstmonat schwartzgåle runde, ungestirnte, und doch gefüllte blůmen, wie das Dürτwurtz. Ein jede blům aber ist in ein grŭn rundes rådlin gesetzt, anzůsehen als ein aug, mit bτaunen augbτawem das auþ ein grŭnen gestirnten rådlin leüchtet. Der samen fleügt dahin, wie an der Creützwurtz, eins ubelen geruchs, und henckt sich an die kleider mit zweien spitzlin.

Von den Namen.

Der namen Verbena ist so gemein, das jnh die weiber wissen, dann sie mit dem kraut auch narτheit treiben, in jhren Verbenis, oder wurtzwüschen. Die uτsach ist vast deren, so solche Teüffeliche aberglauben in der Chτistenheit solten wehτen, so seind sie die ersten. So heisset nun Verbena bei uns Eisenkraut, Eiserich, darumb das man das eisen damit herten thůt. (Verbena.) Darumb nit unbillich Agricola feria in Dioscoτide ferτariam zůlesen vermeint. Sonst heiþt gemeinlich Herba sacra, Sagminalis, Hierobotane, Verbenaca, Peristerion. Dio.lib.iiij.ca.lviij.gibt jm noch vil mehτ namen, unnd spτicht, man nens auch Bunion, Philtrodotem, Junonis lachτymam, Mustele sanguinem, Mercurij sanguinem, Cristam gallinaceam, Trixalim, Exuperam, Feriam, oder Ferτariam, Pempsempte. Plinius nent Blattariam. Hermol. Barbarus nents Columbarem, Luciniam, Lustraginem, Militariam, Petonomom Panchτomon, Verminacam, Jm Pandectario heiþt es Centrum Galli. (Centrum Galli.)

Das and, so auff den wasserechten óτtern wachþt, hab ich nit zů Teütsch hóτen nennen, mócht wol Hanen kamp heissen, umb der zerkerfften bletter willen, dieweil sie wie der Hanen kreiden oder kåmp gestalt sein. Sonst nent mans Fotzen ygel. Jst es nun das Verbenaca supina, so ist es auch sacra herba genant, deþgleichen Peristerion, Erigenion, Chamelycon, Sideritin, Curitin, Persephonion, Jovis colus, Dichτomon, Callesis, Hipparissos, Demetrias, Erysceptrum, herba Cincinalis, Vertipedium, Militaria, Crista gallinacea, Pemphthenphtham. Jn Apul.cap.lxvj. Oτthos, Trigonon, Thiophenges, Perasdacryon, Hema gales, Hema hermu, Zimicum, Matricalis, Herculania, Azirgozol, Jtem cap.iij.Apu.nennets Diosatim pecoτobon collectis, Aristeron, Camelicon, Phersephonion.

Von der Krafft und Würckung.

Das kraut Verbena, würt noch heütigs tags mehτ zů der Zauberei dann zů der artznei gesamlet und auffgehaben, mag aber in leib und ausserhalb genommen werden.

Innerlich.

Die newen kreütter meister geben dem Eisekraut zů, dz es nützlich sei [200] beinahe zů allen jnnerliche pτesten, als zů der verstopfften lebern, miltz und nieren, in wein gesotten und gedτuncken. (Verstopffte leber, Miltz, Nieren.)

Das wasser von Eisenkraut gebτant, soll gleiche Würckung haben, die verschlossene leber unnd lungen róτlin zů eróffnen, die gålsucht auþ zůtreiben, das gifft zůverjagen, und schier alle tugent, wie dτoben vom Gamander gemelt ist. (Gålsucht, Gifft.)

Eüsserlich.

Eisenkraut mit eþig zerstossen, unnd auff das wild fewτ gelegt, stillet und lescht den bτandt. (Wild fewτ).

Eisenkraut mit honig vermengt, und auffgelegt, hefftet die wunden zů samen. Das kraut mit altem schweinem schmaltz zerstossen, und ubergelegt, benimpt den schmertzen, und legt nider die geschwulst den weibern an heimlichen enden. (Wunden hefften, Schmertzen unnd geschwulst an heimlichen orten.)

Verbena wasser soll ein experiment sein für das grauwsam hauptwee, an die stirnen unnd schlåff gestrichen. Ein nützlich wasser für das Essen im mund, deþgleichen zů aller verserung der heimlichen glider, für feigwartzen, und dergleichen, darmit geseübert und geweschen. (Haupt wehe, Mundwehe. Verseerung. Feigwartzen.)

Das ander Eisenkraut mit den gålen Senff blŭmlin, ist und den Senffkreüttern beschτiben.

Das dτitt, das wir Hanen kamp teütschen, hat die Würckung und krafft, schlangen und ander gewürm zůvertreiben, aller massen wie von der Dürwurtz Conyza gemelt ist woτden. Mag auch zů alten schåden (die da ståts umb sich fressen) genützt werden.

Van Verbena, ijzerkruid. Kapittel 69.

Dat kruid Verbena is een gewoon gewas en wordt overal gevonden, in dorpen, achter de tuinen, aan de muren en op de kerkhoven, vooral aan ongebouwde oorden, wordt ongeveer een 70cm hoog met vele dunne zijtwijgjes, een boompje gelijk. De wortel is vezelig, niet zeer lang, de stengel dun en vierkant, de bladeren gespleten en met drie onderscheiden, aan de ene zijde van de bladeren witkleurig elk blad aan te zien als een hanenkam. Daarom het ettelijke Cristam Gallinaceam noemen. De stengels dragen zeer kleine purperwitte vleeskleurige bloempjes aan de top, worden zelden 3 of 4 bloempjes gezien en zo gauw die afvallen gaan de naaste knopjes boven aan de afgevallen voort. De zaden worden lang zoals de rode weegbree. Dit gewas zo het groen is ruikt het matig goed, aan smaak bitter.

De andere Verbena met de gele bloempjes dat de Duitsers voor dat vrouwtje houden is boven in 32^ste kapittel onder de mosterd beschreven zoals het dan ook een mosterd geslacht is met gestalte en smaak.

Dat Verbenam supinam Dioscorides ken ik eigenlijk niet. Er groeit [199] echter een kruid aan de vochtige waterige plaatsen zoals op de grachten en aan de putten, gewoonlijk elke stek met een bruine ronde stengel van de vezelige wortel ongeveer een 35cm lang en wordt diezelfde enkele stengel met wervels of leden. De bladeren zijn de vorige Verbena met de kerven wat gelijk, dan elk bruin blad is onderscheiden en in drie delen gesneden zoals aan ijzerkruid. Dat gewas draagt in augustus zwartgele ronde, ongesterde en toch gevulde bloemen zoals dat dorkruid. Elke bloem echter is in een groen rond radje gezet, aan te zien als een oog met bruine wenkbrauwen wat uit een groen gesterd radje oplicht. De zaden vliegen er vandaan zoals aan kruiskruid, een kwade reuk en hangt zich aan de klederen met twee spitsjes.

Van de namen.

(Verbena officinalis, Bidens tripartia) De naam Verbena is zo algemeen dat de vrouwen het weten, dan ze met het kruid ook gekkigheid bedrijven in hun verbenis of kruidbossen. De oorzaak is vast die zo zulke duivelachtige bijgeloven in de Christenheid zouden weren zo zijn ze de eersten. Zo heet nu Verbena bij ons ijzerkruid, Eiserich, daarom dat men dat ijzer daarmee harden laat. Daarom niet onbillijk Agricola feria in Dioscorides ferrariam te lezen meent. Anders heet het gewoonlijk Herba sacra, Sagminalis, Hierobotane, Verbenaca, Peristerion. Dioscorides libro 4 kapittel 58 geeft het noch veel meer namen en spreekt men noemt het ook Bunion, Philtrodotem, Junonis lachrymam, Mustele sanguinem, Mercurij sanguinem, Cristam gallinaceam, Trixalim, Exuperam, Feriam of Ferrariam en Pempsempte. Plinius noemt Blattariam. Hermolaus Barbarus noemt Columbarem, Luciniam, Lustraginem, Militariam, Petonomom Panchromon en Verminacam. In Pandectario heet het Centrum Galli.

De andere zo op de waterige oorden groeit heb ik niet in Duits horen noemen, mag wel hanenkamp heten vanwege de gekerfde bladeren, omdat het zoals de hanen strijden of in kamp gestalte zijn. Anders noemt men het Fotzen egel. Is het nu de Verbenaca supina dan is het ook sacra herba genoemd, desgelijks Peristerion, Erigenion, Chamelycon, Sideritin, Curitin, Persephonion, Jovis colus, Dichromon, Callesis, Hipparissos, Demetrias, Erysceptrum, herba Cincinalis, Vertipedium, Militaria, Crista gallinacea en Pemphthenphtham. In Apuleius kapittel 66 Orthos, Trigonon, Thiophenges, Perasdacryon, Hema gales, Hema hermu, Zimicum, Matricalis, Herculania en Azirgozol. Item kapittel 3. Apuleius noemt het Diosatim pecorobon collectis, Aristeron, Camelicon en Phersephonion.

Van de kracht en werking.

Dat kruid Verbena wordt noch tegenwoordig meer tot de toverij dan tot de artsenij verzameld en opgeheven, mag echter in lijf en aan de buitenkant genomen worden.

Innerlijk.

De nieuwe kruidmeesters geven het ijzerkruid toe dat het nuttig is [200] bijna tot alle innerlijke gebreken zoals tot de verstopte lever, milt en nieren, in wijn gekookt en gedronken.

Dat water van ijzerkruid gebrand zou gelijke werking hebben, de besloten lever en longenroertjes te openen, de geelziekte uit te drijven, dat gift te verjagen en schier alle deugd zoals boven van gamander gemeld is.

Uiterlijk.

IJzerkruid met azijn gestoten en op het wild vuur gelegd stilt en lest de brandt.

IJzerkruid met honing vermengt en opgelegd hecht de wonden tezamen. Dat kruid met oude zwijnenvet gestoten en opgelegd beneemt de smarten en legt neer die zwellingen van de vrouwen aan heimelijke einden.

Verbena water zou een experiment zijn voor dat gruwzaam hoofdpijn, aan de hersens en slaap gestreken. Een nuttig water voor dat eten in mond, desgelijks tot alle bezeren van de heimelijke leden, voor aambeien en dergelijke, daarmee gezuiverd en gewassen.

Dat andere ijzerkruid met de gele mosterd bloempjes is onder den mosterdkruiden beschreven.

De derde wat we hanenkamp verduitsen heeft de werking en kracht slangen en ander wormen te verdrijven, alle maat zoals van het dorkruid Conyza gemeld is geworden. Mag ook tot oude schaden (die er steeds om zich vreten) genuttigd worden.

Von Stecade. Cap. LXX.

Ich solt dise wolriechende wurtz dem Rosmarein oder dem Lavander nachgezetzt haben, so was sie noch nit genůgsam in meim garten auffgewachsen. Und wiewol ich in seiner plantzung allen fleiþ fürwant, mocht sie doch voτ des Winters frost nit zůr blůmen kommen. Es ist aber (so es grŭn ist) ein fast edel wolriechends gewåchs, mit wurtzel, stengel, bletlin oder kraut nit anderst dann der Lavander anzůsehen, auff der einen seiten gegen der erden werden seine spitze bletlin, groeschenfarb. Die blůmen mit der gestalt vergleichen sich schier den bτaunen Bathonien blůmen, dan also kaufft man sie dürτ zů Franckfurt inn der Meþ, dann grŭn mocht ich sie (auþ angerechter uτsach) nit haben. (Franckfurt.) Die stócklin hab ich aber auþ den gekauften dürτen blůmen auffgezielet, darinn findt man gantz kleine såmlin wie des Melissen krauts, so der selbig gegen dem Meien in grund gewoτffen, thůt er sich auff wie das Basilgen kraut mit zweien blettlin, diþ kraut und blům ist am geschmack ein wenig bitter.

Von der Krafft und Würckung.

Die edle blům mit jrem wolriechenden kraut Stecas genant, ist etwas dτuckener und warmer complexion. Soll den kindtbetterin nach der geburt nützlich sein, nit allein das man decoctions darauþ mach, sonder [201] auch das man sie daτmit bereüche, wie dann der bτauch noch in vil landen ist, das die kindbetterin mit dürτe wolriechenden kreüttern oder wurtzwüschen bereücht werden. Und wer zwar nit so hoch gesündigt so fern die kreüter in jrer würde und acht bliben, das sich niemands vermesse die selbige besser zůmachen, dann sie von Gott beschaffen seind woτden. Man gebe Got die ehτe und laþ seine gůte creatur unbeschworen.

Innerlich und Eüsserlich.

Der stechas mit seinen blůmen, hat eben die krafft den gantzen leib zů stercken, die brust und lungen zů reinigen vom koder, wie von dem Hysop geschriben ist, mag je eins für das ander genommen werden, und ist ein nützliche wolriechende blůmen zů dem blóden schwindelichten hirn daran gerochen, auff gelegt und dτesenie darauþ gemacht, wie es einem jeden am anmŭtigsten sein will. (Virtutes Hyssop habet. Schwindel, blóde hirn.)

Van Stoechas. Kapittel 70.

(Lavandula stoechas) Ik zou dit welriekende kruid de rozemarijn of de lavendel nagezet hebben, zo was ze noch niet voldoende in mijn tuin opgegroeid. En hoewel ik in zijn planting alle vlijt voorwendde mocht ze toch voor de wintervorst niet tot bloei komen. Het is echter (zo het groen is) een erg edel goed ruikend gewas en met wortel, stengel, blaadjes of kruid niet anders dan de lavendel aan te zien, op de ene zijde tegen de aarde worden zijn spitse blaadjes grauw askleurig. De bloemen met de gestalte vergelijken zich schier de bruine betonie bloemen, dan alzo koopt men zie dor te Franckfurt in de markt, dan groen mocht ik ze (vanuit aangehaalde oorzaak) niet hebben. De stekjes heb ik echter uit de gekochte droge bloemen opgeteeld en daarin vindt men gans kleine zaadjes zoals dat melissen kruid, zo diezelfde tegen mei in grond geworpen laat het zich aanzien zoals dat bazielkruid kruid met twee blaadjes, dit kruid en bloemen is aan smaak een weinig bitter.

Van de kracht en werking.

Die edele bloem met het goed ruikende kruid Stecas genoemd is wat droge en warme samengesteldheid. Zou de vrouwen in kraam na de geboorte nuttig zijn, niet alleen dat men afkooksels daaruit maakt, maar [201] ook dat men zie daarmee berookt zoals dan het gebruik noch in veel landen is dat de vrouwen in kraam met droge goed ruikende kruiden of kruidbossen berookt worden. En het is wel niet zo hoog gezondigd zo ver die kruiden in hun waarde en achting blijven zodat zich niemand vermetel diezelfde beter te maken dan ze van God geschapen zijn geworden. Men geeft God de eer en laat zijn goede creaturen onbezworen.

Innerlijk en Uiterlijk.

De stoechas met zijn bloemen heeft even de kracht het ganse lijf te versterken, de borst en longen te reinigen van slijm zoals van hysop geschreven is, mag de ene voor de andere genomen worden en is een nuttige welriekende bloem tot de zwakke duizelige hersens, daaraan geroken, opgelegd en confectie daaruit gemaakt zoals iedereen het beste voor hem is.

Von Seckel oder Teschel kraut. Cap. LXXI.

Fünff oder sechs kreütter mócht man also nennen, (Pera pastoris. 1.) zům ersten das groþ mit den breiten teschen, oder wie der Milten samen, von welchen im Thlaspi gemelt ist, gehórt aber nit hieher. (2. 3.) Darnach zwei andere gewåchs tragen bede kleinen gålen samen inn teschlin, seind am geschmack wie der Kressen und der Senff, die seind under die Kressen gezelt. Wie wol noch eins der geschlecht ist, das würt nit allenthalben funden, aber auff dem gaw umb Woτmbþ findt man sein uberflüssig uff den strassen und rechen, zwischen den Weingarten, mit vilen langen, zarten und dünnen zincken,(O) [202] wie bircken reiþlin, (4.) die seind mit sehτ wenig und mit gantz kleinen bletlin bekleidet, schmåler dann des Weggraþ. Die gestalt des kleinen gålen såmlins, sampt dem geruch und geschmack, zeigt an den gemeinen garten Kressen, etwas hanniger, am samen kleiner, würt von den weibern Besemkraut getaufft, darumb es darzů dienstlich und als Besem gebτaucht würt. (Besemkraut.)

Aber die andern zween gemeine Seckel, so allenthalben wachsen, seind einander gleich. Der gróst und gemeinst, so hin und wider in den gårten, auff den strassen, auff den mauren, an gebawtem erdtrich finden würt, ist gemeinlich nur ein eintziger runder stengel, spannen lang. Des bletter seind erstmals, eh es ubersich steigt, zerkerfft wie Verbena oder Cardo benedicten bletter. Das würtzelin schlecht dünn und weiþ. Der stengel ist wenig mit blettern bekleidet, der selbig theilt sich in der hóhe in vil neben zincken, welche alle sampt an dem gipflen weissen blŭmlin tragen, kleiner dann Verbena, darauþ werden kleine secklin oder teschlin mit kleinen såmlin. Diþ kraut findt man uber jar wie die Creützwurtz, der geschmack ist wie an de gemeinen koch kreüttern, on allen geruch.

(6.) Das ander ist dem jetzgemelten mit Teschlin und weissen blŭmlin gleich, die blettlin aber spτeiten sich erstmals auff die erden, wie ein sternlin, vergleichen sich dem gemeinen Meüþóτlin kraut. Die stengelin seind nacket, ohn bletter, spannen lang, etwan kürtzer, dünn als gezwirnter gemeiner netz, ein jedes sacklin darinn der samen ist vergleicht sich eim Melonen kern. Blüet in Glentzen, gegen dem Meien, fŭrnemlich auff sandechtem dürτem erdtrich, ohn geruch und geschmack.

Von den Namen.

Das Seckel oder Teschelkraut heiþt Bursa und Pera Pastoτis, von etlichen Herba cancri, Crispula unnd Sanguinaria oder Sanguinalis, darumb das es zům blůtgang, den selben zůstillen nutz soll sein. (Bursa. Sagminalis.) Mich will hie beduncken, es solt nit sanguinalis, sonder sagminalis heissen, das wer dann nit fern vom Hieropotane oder Verbena, nemlich das erst inn [203] Dioscoτide. Jch wil aber nichts schliessen, es sei und bleib ein Seckelkraut.

Von der Krafft und Würckung.

Die gτossen Seckelkreüter mit dem gålen samen, seind under den hitzigen Cressen kτeüttern beschτiben. Aber dz aller gemeinst Seckelkraut, můþ etwas kalter und dτuckener substantz sein, dann es zů stillen das blůt gemeinlich jnnerlich und eüsserlich gebτaucht würt.

Innerlich.

Teschelkraut gedóτrt, und in rotem wein, oder geståheltem regen wasser gesotten und gedτuncken, stilt den roten und weissen bauchfluþ, dz blůt harnen, blůt spewen, den ubτigen fluþ der weibeτn, und heilt alle jnnerlich verseτung. Solch thůt auch das gebτant wasser etlich tag an eindand gedτuncken, jedes mal iiij.oder v.lóffel voll. (Blůt fluþ. Blůt spewen. Blůt harnen. Verserung.)

Eüsserlich.

Eyn leinen zåpflin in des krauts safft genetzt, und in die nasen gethon, stillt das blůten. Gemelter safft oder gebτant wasser ist nutz die frische wunden darmit zůweschen.

Etlich meinen so diþ kraut bei jemandts warm werde, můþ das blůten der nasen und anderer wunden auff hóτen, und nit mehr schweissen. (Nasen blůten. Wunden.)

Van zak of tasjeskruid. Kapittel 71.

Vijf of zes kruiden mocht man alzo noemen en als eerste de grove met de brede tasjes of zoals de melde zaden waarvan in Thlaspi gemeld is, gehoord echter niet hier. Daarna twee andere gewassen dragen beide kleine gele zaden in tasjes en zijn aan smaak zoals de kressen en de mosterd en die zijn onder de kressen geteld. Hoewel er nog een van dat geslacht is en dat wordt niet overal gevonden, maar op de gaw om Wormb vindt men het overvloedig op de straten en rekken, tussen de wijntuinen met vele lange, zachte en dunne uitlopers [202] zoals berken twijgen en die zijn met zeer weinig en met gans kleine blaadjes bekleed, smaller dan dat weggras. De gestalte van de kleine gele zaadjes, samen met de reuk en smaak toont aan de gewone tuinkres, wat haniger, aan zaden kleiner en wordt van de vrouwen bezemkruid gedoopt, daarom het daartoe dienstig en als bezem gebruikt wordt.

Maar de andere twee gewone zakjes zo overal groeien zijn elkaar gelijk. De grootste en algemeenste zo hier en daar in de tuinen, op de straten, op de muren en aan gebouwd aardrijk gevonden wordt is gewoonlijk maar een enkele ronde stengel, zeventien cm lang. De bladeren zijn de eerste keer eer het omhoog stijgt gekerfd zoals Verbena of Cnicus benedictus bladeren. Dat worteltje recht, dun en wit. De stengel is weinig met bladeren bekleed, diezelfde verdeelt zich in de hoogte in veel zijtakjes welke alle samen aan de top witte bloempjes dragen, kleiner dan Verbena en daaruit worden kleine zakje of tasjes met kleine zaadjes. Dit kruid vindt men door het jaar zoals kruiskruid, de smaak is zoals aan de algemene kook kruiden en zonder alle reuk.

De andere is de net genoemde met tasjes en witte bloempjes gelijk, de blaadjes echter spreiden zich de eerste keer op de aarde zoals een sterretje, vergelijken zich het gewone muisoor kruid. De stengeltjes zijn naakt, zonder bladeren en zeventien cm lang en soms wat korter, dun als gedraaid gewoon net, elk zakje waarin het zaad is vergelijkt zich een meloenen kern. Bloeit in lente tegen mei voornamelijk op zandachtige dor aardrijk, zonder reuk en smaak.

Van de namen.

(Capsella bursa-pastoris, Teesdalia nudicaulis, Lepidium ruderale als bezemkruid) Dat zakje of tasjeskruid heet Bursa en Pera Pastoris, van ettelijke Herba cancri, Crispula en Sanguinaria of Sanguinalis, daarom dat het tot bloedgang om dezelfde te stillen nuttig zou zijn. Ik wil hier bedenken, het zal niet sanguinalis, maar sagminalis heten en dat is dan niet ver van Hieropotane of Verbena, namelijk de eerste in [203] Dioscorides. Ik wil echter niets uitsluiten, het is en blijft een Seckelkruid.

Van de kracht en werking.

Dat grote zakjeskruid met de gele zaden zijn onder de hete kres kruiden beschreven. Maar dat allergewoonste zakjeskruid moet wat koude en droge substantie zijn, dan het tot stillen van dat bloed gewoonlijk innerlijk en uiterlijk gebruikt wordt.

Innerlijk.

Tasjeskruid gedroogd en in rode wijn of gestaald regenwater gekookt en gedronken stilt de rode en witte buikvloed, dat bloed plassen, bloedspuwen, de overige vloed der vrouwen en heelt alle innerlijke verzering. Zulks doet ook dat gebrande water ettelijke dag achter elkaar gedronken en elke keer 4 of 5 lepels vol.

Uiterlijk.

Een linnen zetpil in het kruid zijn sap genat en in de neus gedaan stilt dat bloeden. Gemeld sap of gebrand water is nuttig de frisse wonden daarmee te wassen.

Ettelijke menen zo dit kruid bij iemand warm wordt moet dat bloeden van de neus en andere wonden ophouden en niet meer zweten.

Von Wullkraut. Cap. LXXII.

Drei gewissen und gemeine Wullkreüter werden hin und wider gefunden, als auff ungebawten sandichten åckern, auff den strassen, an den rechen unnd hinder den zeünen. (Kónings hertz. 1. Forma.) Das aller gróst und bekantest Wullkτaut, gewint lange schlechte holtzechte runde wurtzeln. Die erste bletter so uff der erden sich auþspτeiten, werden sehr breit und lang, weiþ, eschen farb grŭn, wollicht, lind, weicher dann der Alant wurtzel bletter. Jm andern jar bringt es seine stengel, jnwendig mit weissem marck, als der Holder, etlich stengel werden mans hoch von unden an biþ oben auffen, ein blat an dem andern, doch je kleiner und schmåler. Darnach erscheinen die gålen wollichte, wolriechende blůmen, zů rings umb den stengel, biþ zům end, ein jede blům mit fünff bletlin underscheiden, wann die auþ fallen, werden runde harichte bollen oder knópflin darauþ, die seind vol samens, nit anderst dann Magsamen, doch kleiner. Und ist in summa der lange stengel, mit seinen blůmen anzůsehen wie ein schóne kertz.

Die ander Wull ist der erstgesetzten gleich, aber in allen dingen kleiner. (2. Schwartz wull.) An diser werden die bletter schwartzgrŭn, eins ubelen starcken geruchs. Die blůmen an der kertzen oder stengel vergleichen sich den Violen, seind bleichgål, mit fünff bτaunen oder purpur farben düpfflin gemalet, mit so vil harechter zåpflin, durch ein jede Violen kriechen, eins sŭssen geruchs wie die ersten Wullblůmen.

(3.) Das dritt ist den schwartzen jetzgemelten, mit wurtzel, unnd stengel (O ij) [204] gantz gleich. Die bletter seind weiþfarbig, ein wenig wollecht, die Violen gantz weiþ, reücht auch ubel, auþgenommen die weissen Violen, riechen wol, wie der ersten Wull. Der samen ist auch in knópffechten bollen verboτgen. Dise würt gemeinlich in den wålden, als im Waþgaw gefunden. (Waldtwull.)

Hie sicht man die widerwertigkeit an disen kreüttern, als am Coτiander, gleich wie das selbig gantz gewåchs ubel reücht, dargegen der samen fast wol, also in desen zweien Wullkreüttern, die stincken bede, auþgenommen jre blůmen, seind eins süssen lieblichen geruchs.

(4.) Sonst findt man in ettlichen hohen wålden, als im Ydar, ein kraut, hat weiþgrawe linde bletter, kleiner dann alle Wullkreütter, mitten auþ den selben, dτingt ein schóne blofarbe blům, inn aller foτm unnd gestalt wie ein blowe Koτnblům, doch grósser und vollkomlicher, der stiel darauff sie steht ist nit spannen hoch. Des weychen linden krauts halben hab ich sie geargwonet für ein Verbasculum, sonst nenn ich sie Walt koτn blůmen, biþ ich jren namen besser erfar. (Ydar.) [205]

Von den Namen.

Das Wullkraut, oder kónigs hertz, das ettlich Bτenkraut nennen, heiþt in Diosc.lib.iiij.cap.xcix. φλίμος, zů Latin Verbascum, Lucernare, Lychnitis, Pheminalis, Bei ettlichen Lanaria, Candelaria, Tapsus barbatus, Regis candela. (φλίμος, Verbascum.)

So halt ich nun die gróst Wull sei Leucophyllon, Albifolium, und Verbascum arboτescens, wiewol sich die woτt Dioscoτ.anderst ansehen lassen, und ist das månnlin. Dz ander mit den schwartzen blettern nenn ich schwartz wull. Das dτitt mit den weissen blůmen, nenne ich waldt wull, oder weiþ wull, und seind die zwei letsten einerlei art, dann sie haben bede ein stinckende geruch am kraut, τc. Zů solcher erfarung berŭff ich die, so kreütter kennen, und den Plinium lib.xxv.cap.ix. Das klein Verbasculum nent Dioscoτi. Lychnitin, Lucernare, und Tryallida. Ein jeder der dise und andere kreütter kent, der examiniere die schτifft, und kreütter mit einander, auff das nit gefålt werd.

Also haben wir zwei weisser und ein schwartz Verbascum, nach laut der schτifft angezeigt, ein anderer bτing die kleinen auch (wa sie niet dτoffen seind) ans liecht.

Mit disen namen ist wol naher zůkommen, allein das man den underscheid under phlemos und plomos wissen, uτsach phlemon oder phlemos ist Viperina Apul.cap.v.so ist phlomos Verbascum Diosc. (Phlemos. Phlomos.) Also auch Taxus ist der gifftig baum, davon in Aeglogis Vergilij stehet, aber barbatus Taxus ist phlomos. Das aber ettliche Verbascum lanariam herbam nennen, ist nit on uτsach, umb der wollechten bletter willen, die rauch seind, und an sich allen staub ziehen, wie der Salbei bletter, derhalben Wull wol Blattaria heissen mócht, wie Plinius von Verbena meldt lib.xxv.cap.ix. Sonst weiþ jederman, das Lanaria ein sonder gewåchs ist, in Diosco.lib.ij.cap.lij. (Blattaria.) Die Barbari nennen die kertzen Caudam lupinam, Aspatalum, Ponplilogos, Abedonei, Busuri, Flominos, ettliche Teütschens Himmelbτant, Unholden kertz. Manlius schτeibt sie heiþ in seim land Avidon, und Avion. Etlich meinen es sie Busuri Avicenna lib.ij.cap.cij. (Manlius.) Ettlich wóllen Schlüsselblůmen under die Verbascula setzen, auþ was grund, weiþ ich nit. (O iij) [206]

Von der Krafft und Würckung.

Alle Wullkreütter unnd blůmen haben die eigenschafft und krafft, das sie schmertzen stillen, jnwendig und auþwendig dem leib.

Innerlich.

Die wurtzel von den grossen Wullkreüttern in roten wein, oder (wann feber zůgegen) in wasser gesotten und gedτuncken, stillet das tåglich auþlauffen des bauchs, Diarτhoeam. Solchs thůt auch das gebτant wasser von den blůmen, ettliche tag gedτuncken, alle mal iiij.oderr v.lóffel voll. Also genützt, legt es bauch grimmen und schmertzen. (Auþlauffen, Diarrhœa.)

Obgemelte decoction oder gebτant wasser, bekompt wol den gebτochenen menschen, oder den etwas im leib zerτissen oder zerstossen ist. Jtem den Lungensuchtigen, hůstenden, unnd alle jnnerlichen hitzigen schmertzen und geschwåren fast dienstlich zůbτauchen.

Eüsserlich.

Wullkraut, oder des gewåchs blůmen in wasser gesotten, ist ein pτincipal für alle hitzige geschwår der augen, des Affterns, aller heimlichen glider, unnd dem hitzigen Podagra, darüber warm geschlagen, darüber gesessen, unnd auffgelegt. Bemelte tugent haben das gedistilliert wasser, fürnemlich aber das ól so von den blůmen in der heissen Sonnen gemacht würt inn glesen kolben verschlossen. Also (unnd auff die weiþ) mag man Rosmarein ól auþ den blůmen bτingen, und zů grossem nutz behalten. (Hitzige augen. Afftern. Podagra.)

Das gebτant wasser in die trieffende augen gethon, stillet den fluþ. Jtem das rot angesicht, ettliche tag damit geweschen vertreibt die róte on zweiffel, dient wol zůr schóne, zům heiligen fewτ, und zů allerhand bτandschaden. (Augen fluþ, Rot angesicht. Heilig fewτ. Bτandt, Gτindt.)

Doppel leinen dŭchlin darein genetzt unnd ubergeschlagen, heilt auch allen hitzige fliessende beissende grind.

Dioscoτides schτeibt wann man feigen uber jar unversert behalten wólle, sollen die feigen in die grossen Wullkreütter gelegt wurden, je ein stratum auff das ander τc.biþ das der koτb oder gefeþ gefüllet werde. (Feigen behalten.)

Van wolkruid. Kapittel 72.

Drie bekende en gewone wolkruiden worden hier en daar gevonden zoals op ongebouwde zanderige akkers, op de straten, aan de rekken en achter de tuinen. Het allergrootste en bekendste wolkruid gewint lange rechte houtachtige ronde wortel. De eerste bladeren zo op de aarde zich uitspreiden worden zeer breed en lang, wit, askleurig groen, wolachtig, zacht en weker dan de alant wortelbladeren. Het volgende jaar brengt het zijn stengels, inwendig met wit merg zoals de vlier, ettelijke stengels worden manshoog en van onder aan tot boven toe een blad aan de andere, doch steeds kleiner en smaller. Daarna verschijnen de gele wolachtige, welriekende bloemen ringsom de stengel tot het einde en elke bloem met vijf blaadjes onderscheiden en als die afvallen worden ronde harige bollen of knopjes daaruit, die zijn vol zaden, niet anders dan papaverzaden, doch kleiner. En is in summa de lange stengel met zijn bloemen aan te zien zoals een mooie kaars.

Dat andere wol is het eerst gezette gelijk, maar in alle dingen kleiner. Aan deze worden de bladeren zwartgroen, een kwade sterke reuk. De bloemen aan de kaarsen of stengel vergelijken zich de violen, zijn bleekgeel met vijf bruine of purperkleurige druppeltjes getekend en met zo veel harige stokjes die door elke viool kruipen, een zoete reuk zoals de eerste wolbloem.

De derde is de zwarte net genoemde met wortel en stengel [204] gans gelijk. De bladeren zijn witkleurig en een weinig wollig, de violen gans wit, ruikt ook kwaad, uitgezonderd de witte violen die ruiken goed zoals de eerste wol. Het zaad is ook in knoopachtige bollen verborgen. Deze wordt gewoonlijk in de wouden zoals in Wasgaw gevonden.

Hier ziet men de tegenstrijdigheid aan deze kruiden zoals aan koriander, gelijk zoals datzelfde ganse gewas kwaad ruikt daartegen het zaad erg goed en alzo in deze twee wolkruiden, die stinken beide, uitgezonderd hun bloemen zijn een zoete lieflijke reuk.

Anders vindt men in ettelijke hoge wouden zoals in Ydar een kruid dat heeft witgrauwe zachte bladeren, kleiner dan alle wolkruiden, midden uit dezelfde dringt een mooie blauwkleurige bloem, in alle vorm en gestalte zoals een blauwe korenbloem, doch groter en meer volkomen, de steel daarop ze staat is niet zeventien cm hoog. Vanwege het weke zachte kruid heb ik een argwaan voor een Verbasculum, anders noem ik het woud korenbloemen tot ik zijn naam beter ervaar. (Centaurea montana) 205]

Van de namen.

(Verbascum densiflorum, Verbascum nigrum, Verbascum thapsus) Dat wolkruid of konings hart dat ettelijke brandkruid noemen heet in Dioscorides libro 4 kapittel 99 φλίμος, in Latijn Verbascum, Lucernare, Lychnitis, Pheminalis en bij ettelijke Lanaria, Candelaria, Tapsus barbatus, Regis candela.

Zo houd ik nu de grootste wol is Leucophyllon, Albifolium en Verbascum arborescens, hoewel zich het woord Dioscorides anders aanzien laat en is dat mannetje. De andere met de zwarte bladeren noem ik zwarte wol. De derde met de witte bloemen noem ik woud wol of witte wol en zijn de twee laatste een en dezelfde aard, dan ze hebben beide een stinkende reuk aan kruid etc. Tot zulke ervaring beroep ik die zo de kruiden kennen en Plinius libro 30 kapittel 9. De kleine Verbasculum noemt Dioscorides Lychnitin, Lucernare en Tryallida. Iedereen die deze en andere kruiden kent die onderzoekt de schrift en kruiden met elkaar zodat het niet vervalst wordt.

Alzo hebben we twee witte en een zwarte Verbascum, naar zoals het luidt uit de schrift aangezegd, een andere brengt de kleine ook (als ze niet getroffen zijn) aan het licht.

Met deze namen is wel nader te komen, alleen dat men het onderscheidt onder phlemos en plomos weten zal, oorzaak phlemon of phlemos is Viperina Apuleius kapittel 5, zo is phlomos Verbascum Dioscorides. Alzo ook Taxus is de giftige boom waarvan in Aeglogis Virgilius staat, maar barbatus Taxus is phlomos. Dat echter ettelijke Verbascum lanariam herbam noemen is niet zonder oorzaak, vanwege de wollige bladeren die ruig zijn en aan zich alle stof trekken zoals de salie bladeren, daarom wol goed Blattaria heten mocht zoals Plinius van Verbena meldt libro 25 kapittel 9. Anders weet iedereen dat Lanaria een bijzonder gewas is in Dioscorides libro 2 kapittel 52. Barbarus noemt de kaarsen Caudam lupinam, Aspatalum, Ponplilogos, Abedonei, Busuri en Flominos, ettelijke Duitsers hemelbrand, onholden kaars. Manlius schrijft ze heet in zijn land Avidon en Avion. Ettelijke menen het is Busuri Avicenna libro 2 kapittel 102. Ettelijke willen sleutelbloemen onder de Verbascula zetten, uit welke grond weet ik niet. [206]

Van de kracht en werking.

Alle wolkruiden en bloemen hebben de eigenschap en kracht dat ze smarten stillen, inwendig en uitwendig het lijf.

Innerlijk.

De wortel van het grote wolkruid in rode wijn of (wanneer koortsen toekomen) in water gekookt en gedronken stilt de dagelijkse oplopen van de buik en diarree. Zulks doet ook dat gebrande water van de bloemen ettelijke dagen gedronken en elke keer 4 of 5 lepels vol. Alzo genuttigd legt het buik grommen en smarten.

Opgenoemde afkooksel of gebrand water bekomt goed de gebroken mensen of die wat in lijf vertrokken of gestoten zijn. Item, de longzieken, hoestenden en alle innerlijke hete smarten en zweren erg dienstig te gebruiken.

Uiterlijk.

Wolkruid of dat gewas zijn bloemen in water gekookt is een principale voor alle hete zweren van de ogen, de achterste en alle heimelijke leden en de hete podagra, daarboven warm geslagen, daarboven gezeten en opgelegd. Gemelde deugd heeft dat gedistilleerde water, voornamelijk echter de olie zo van de bloemen in de hete zon gemaakt wordt en in glazen kolven besloten. Alzo (en op die wijze) mag man rozemarijn olie uit de bloemen brengen en tot grote nut behouden.

Dat gebrande water in de druppelende ogen gedaan stilt de vloed. Item dat rode aangezicht, ettelijke dagen daarmee gewassen verdrijft de roodheid zonder twijfel, dient goed tot de mooie, tot heilig vuur en tot allerhande brandschaden.

Dubbele linnen doekjes daarin genat en omgeslagen heelt ook allen hete vloeiende bijtende schurft.

Dioscorides schrijft als men vijgen over jaar onbeschadigd behouden wil zullen die vijgen in de grote wolkruiden gelegd worden, elke laag op de andere etc., totdat de korf of vat gevuld is.

Von Heiden Ysop. Cap. LXXIII.

Auff den ungebawten willerichen, in den bergen, wachþt under andern wilden kreütern, ein staud mit holtzechten wurtzelen, gewinnt vil neben zincken, oder gertlin, auþ einer wurtzeln, spannen lang, ligen auff der erden auþgespτeit, die seind mit kleinen schmalen bletlin bekleidet, wie Pfrymmen, oder wie die bletlin am Ysop. (Forma. Tempus.) Gegen dem Bτachmonat unnd Newmonat, dτagen sie gåle blůmen, nit anderst dann der Gτensing, oder als der gemein Hanenfůþ, doch bleicher von farben. Auþ den blůmen werden kleine runde bollen, vol gåles samens, wie Magsamen. Diþ gewåchs ist ohn allen geruch, der safft darvon ist glat, schlüpfferig und zåhe, als der Wallwurtz.[207]

Von den Namen.

Ich hab nie kónnen erfaren, wie diþ gewechs bei den Teütschen hieþ, darumb ich jhm den namen feldt Ysop oder Heyden Ysop geben had, biþ ich bessers erfare, darumb das die bletter und rŭtlin, dem Ysop so åhnlich seind, Andere namen in der schτifft, mógen mit der zeit funden werden.

Von der Krafft und Würckung.

Kein besondere erfarung weiþ ich noch zůr zeit an disem kraut, allein das die weiber solchs in jre sagmina oder wurtzwüsche samlen, und auff heben, halten gåntzlich darfür, es soll nutz und gůt sein für geschwulst und låme, darüber gebadet, und auff den schaden gantz warm gelegt. Diþ kraut mócht villeicht Eüsserlich unnd auch Jnnerlich versucht und gebτaucht werden. (Sagmina.)

Van heide hysop. Kapittel 73.

Op de ongebouwde weelderige, in den bergen, groeit onder andere wilde kruiden een vaste plant met houtachtige wortels en gewint veel uitlopers of twijgjes uit een wortel van zeventien cm lang, liggen op de aarde uitgespreid en die zijn met kleine smalle blaadjes bekleed zoals de brem of zoals de blaadjes aan hysop. Tegen juni en juli dragen ze gele bloemen, niet anders dan zilverschoon of als de gewone hanenvoet, doch bleker van kleur. Uit de bloemen worden kleine ronde bollen vol gele zaden zoals papaverzaden. Dit gewas is zonder alle reuk, het sap daarvan is glad, slijmerig en taai zoals het muurkruid. [207]

Van de namen.

(Helianthemum chamaecistus) Ik heb niet kunnen ervaren hoe dit gewas bij de Duitsers heet, daarom ik het de namen veld hysop of heide hysop gegeven heb tot ik beter ervaar, daarom dat de bladeren en twijgjes de hysop zo gelijk zijn. Andere namen in de schrift mogen met de tijd gevonden worden.

Van de kracht en werking.

Geen bijzondere ervaring weet ik tot nog toe aan dit kruid, alleen dat de vrouwen zulks in hun sagmina of kruidbossen verzamelen en opheffen, houden het gans daarvoor het zal nuttig en goed zijn voor zwellingen en verlammingen, daarboven gebaad en op de schaden gans warm gelegd. Dit kruid mag mogelijk uiterlijk en ook innerlijk onderzocht en gebruikt worden.

Von Spargen. Cap. LXXIIII.

Spargen wachsen gern an steinechten, zåhen unnd leimechten rechen, da die Sonn stehts hin mag, etwan auch in den feüchten gründen, inn ebenen lendern, als im Woτmser gaw, und sonst. (Woτmþer gaw.) Thůt sich im Meyen erstmals von einer grossen wurtzeln, mit vilen zincken herfür, wie ein langer schlechter dolden, fingers dick, rund, feiþt, safftig, on alle bletter, gleich wie die hopffen dolden, die werden gegen dem Bτachmonat zů langen stenglen mit sehτ kleinem zinnelechten Fenchelkraut, oder wie das aller zinnelechst schaffthew, so in feüchten finstern dålern wachþt. Jm Sommer dτagen dise Spargenstengel rote kóτner, als rote coτallen, ein gemeiner Sallat bei den Walen und Hispaniern, ist nun mehτ auch (wie ander lecker biþlin) ins Teütsch landt kommen. (Asparagus caret folijs. Theop.lib.i.cap.16. Tempus. Usus.) Wie man die soll auffzielen, von wurtzel und samen, schreibt Pallad. Mense Martio titulo ix. Jm Rinckgaw zů Weinheim, auff den wisen samlen die wurtzler der Spargen wurtzel, tragen sie uber ruck biþ gohn Antoτff. (O iiij) [208]

Von den Namen.

So bald die hohen Spargen stengel, die roten coτallen zwischen den zerknisten Fenchel blettern gewinnen, nent man sie in gaw Teüffels dτauben. Sonst ist der nam Asparagus, oder wie die Athener schτeiben Aspharagus ein gemeiner name aller kreütter die da erstmals jre junge dolden oder bletter herfür stossen, davon leþ man selbs Paul. Aegine.lib.j.cap.lxxv.de Asparagis holerum. Diosc.lib.ij.cap.xiiij.schτeibt von eim Spargen geschlecht, das nent er Asparagon, Petreon, Myacantham, unnd Oτminion, wiewol das woτt Asparagus, dem Smilaci Hoτtensi zůgelegt würt, Diosc.lib.ij.cap.cxxxv. Also auch mit dem namen Oτminion, ist der Aloe in Diosc.lib.iij.cap.xxij.getaufft. Ferner nent Dios. Asparagum Myacantham, id est, spinam muriam, welcher nam dem Rusco, oder dem sylvestri Myrto zůsteht, Dios.lib.iiij.ca.cxlj. Jn Theopτa.heiþt Spargen Coτruda lib.vj.cap.iij.oder Coτrudago. Jn Serap.cap.iiij. Halion. Jn Plinio lib.xx.cap.x.liþt man Libycum und Hoτminium, bei ettlichen Nalion Assursung. Jn Apul.cap.lxxxv. Aspharagos, Acanthillis, Asparagus rusticus et noster. Averτohis sagt ettlich nennen Coτrutham Alhasce wiewol Alhasce von andern Thymus geteütschet ist.

Von der Krafft und Würckung.

Die jungen Spargen dolden gehóτen dem Koch in die kuchen, der samen und wurtzelen dem Apotecker und artzet, Jnnerlich und Eüsserlich zůgeniessen, Jst einer abtreibenden Würckung, mittelmåþig, nit zů marm noch zů kalt, treibt den harn, sagt Simon Junanensis. (Kóchen. Apotecker.)

Innerlich.

Junge Sparken dolden in wein gesotten, mit buttern und eþig abbereit, als die Hopffen, erweichen den bauch, raumen die bτust, und treiben den harn, ein liebliche speiþ für die leckmeüler, doch ståtigs genossen, (Weichen, bauch, Bτust. Harn. ) [209] schwecht die gebårende natur. (Natur.)

Die wurtzel inn wein gesotten unnd gedτuncken, eróffnet die leber, treibt auþ die gålsucht, reinig die nieren, die blasen, und bekompt wol denen, so mit dem hüfft wee beladen seind.

Das kraut und samen gesotten in wein, oder ein wasser darauþ distillieret hat gleiche würckung. (Leber, Gålsucht, Blasen.)

Zů der gålsucht soll man Spargen wurtzel mit feigen und zysern erweissen sieden und dτincken, das soll die gålsucht auþtrieben. (Gålsucht.)

Spargen wurtzel gedóτrt, unnd in wein gesotten und gedτuncken, stillet die rot růr, und die harn winde. (Rote růr. Harnwinde.)

Eüsserlich.

Spargen wurtzel zerschnitten, zerstossen unnd in wein gesotten, warm auffgelegt, stillet den schmertzen der verτenckten glider. Das kraut also bereit und ubergelegt, vertreibt den schmertzen der nieren. Das safft von Spargen kraut im mund gehalten, benimpt das zan weethumb. (Verτenckte glider, Nieren. Zanwehe.)

Van asperges. Kapittel 74.

Asperges groeien graag aan steenachtige, taaie en leemachtige rekken daar de zon steeds heen mag, wat ook in de vochtige gronden in vlakke landen zoals in Wormser gaw en anders. Doet zich in mei de eerste keer van een grote wortel met vele uitlopers voort zoals een lange rechte spruit, vingers dik, rond, vet en sappig zonder alle bladeren, gelijk zoals de hop spruiten, die worden tegen juni tot lange stengels met zeer klein gedrongen venkelkruid of zoals dat meer gedrongen schaafstro zo in vochtige duistere dalen groeit. In zomer dragen deze aspergestengels rode korrels zoals rode koralen, een gewone salade bij de Walen en Spanjaarden, is nu meer ook (zoals andere lekkere beetjes) in Duitse land gekomen. Hoe men die zal opkweken, van wortel en zaden, schrijft Palladius Mense Martio titulo 9. In Rinckgaw bij Wijnheim op de weiden verzamelen de kruidzoekers de asperge wortel en dragen ze op de rug naar Antorff. [208]

Van de namen.

(Asparagus officinalis) Zo gauw de hoge asperge stengels de rode koralen tussen de gekneusde venkel bladeren gewinnen noemt men ze in gaw duivelsdruiven. Anders is de naam Asparagus of zoals de Atheners schrijven Aspharagus, een gewone naam van alle kruiden die er de eerste keer hun jonge spruiten of bladeren voort stoten, daarvan leest men zelf Paulus Aegineta libro 1 kapittel 75, de Asparagis holerum. Dioscorides libro 2 kapittel 14 schrijft van een asperge geslacht en dat noemt hij Asparagon, Petreon, Myacantham en Orminion, hoewel dat woord Asparagus de Smilaci Hortensi toegelegd wordt, Dioscorides libro 2 kapittel 135. Alzo ook met de naam Orminion is de Aloë in Dioscorides libro 3 kapittel 22 gedoopt. Verder noemt Dioscorides Asparagum Myacantham, dat is, spinam muriam, welke naam de Rusco of de sylvestri Myrto behoort, Dioscorides libro 4 kapittel 141. In Theoprastus heet asperge Corruda libro 6 kapittel 3 of Corrudago. In Serapio kapittel 4 Halion. In Plinius libro 20 kapittel 10 leest men Libycum en Horminium, bij ettelijke Nalion Assursung. In Apuleius kapittel 85 Aspharagos, Acanthillis, Asparagus rusticus en noster. Averhois zegt ettelijke noemen Corrutham Alhasce, hoewel Alhasce van andere Thymus verduitst is.

Van de kracht en werking.

De jonge asperge spruiten behoren de kok in de keuken, de zaden en wortels de apothekers en artsen, innerlijk en uiterlijk te genieten, is een afdrijvende werking, middelmatig, niet te warm noch te koud, drijft de plas zegt Simon Junanensis.

Innerlijk.

Jonge asperge spruiten in wijn gekookt met boter en azijn af bereidt zoals de hoppen weken de buik, ruimen de borst en drijven de plas, een lieflijke spijs voor die lekkerbekken, doch steeds genoten [209] verzwakt de barende natuur.

De wortel in wijn gekookt en gedronken opent de lever, drijft uit de geelziekte, reinigt de nieren, de blaas en bekomt goed diegenen zo met de voetenpijn beladen zijn.

Dat kruid en zaden gekookt in wijn of een water daaruit gedistilleerd heeft gelijke werking.

Tot de geelziekte zal men aspergewortel met vijgen en keker erwten zieden en drinken, dat zal de geelziekte uitdrijven.

Asperge wortel gedroogd en in wijn gekookt en gedronken stilt de rode loop en de plaswind.

Uiterlijk.

Aspergewortel gesneden, gestoten en in wijn gekookt, warm opgelegd, stilt de smarten der verrekte leden. Dat kruid alzo bereidt en opgelegd verdrijft de smarten der nieren. Dat sap van aspergekruid in mond gehouden beneemt de tandpijn.

Von Wegerich. Cap. LXXV.

Kein wunder ist das Chτysippus vom Wegerich ein besonder bůch zů gericht und geschτiben hat, dieweil Wegerich also zů mancher hand pτesten dienstlich ist. (Chrysippus.) Dann es mógen die wundartzet des Wegerichs gar ubel entrahten, zů dem wóllen die Phisici und jre kóch, die Apotecker, Wegerich auch nit emperen, ich geschweig, das beinahe kaum ein mensch ist, der da nit wisse warzů Wegerich gůt sei, das sicht man in tåglicher ŭbung und erfarung. Jst also gemein woτden, das ettliche Wegerich kraut in der kost, wie andere můþ kreütter bereitten lassen, sonderlich aber in bauchflüssen. (Bauchflüþ.) Und seind des Wegerichs dτei geschlecht, die groþ, das mittelst, und dz spitzig Plantago. Das aller gróst hat bletter wie Entian oder Mangolt, auff der erden auþgespτeit, ein jedes blat auþwendig mit siben rippen, die sich alle am ende des blats gegen der wurtzel zůsamen tragen. (1. Gτosser Wegerich.) Diser Wegerich gewint runde glatte stengel, spannen lang, oben mit vollkomlichen åheren, des kleinen samens in zarten hŭtlin verschlossen. Die wurtzel an disem Wegerich ist zaþechter dann keins andern Wegerichs.

Das mittelst würt in der gantzen substantz ein wenig kleiner. (2. Mittel Wegerich.) Bleibt mit seinen blettern die auff dem grundt als ein stern auþgespreit ligen, uber Winter grŭn, doch zů eschenfarb geschickt, rauch unnd harecht, mit siben gefalten rippen, ein jedes blat so es vollkomlich ist, einer zungen gleich. Die glatten nacketen unnd kurtzen helmer wachsen spannen hoch, dτagen zů oberst weisse geåherte blůmen, wie der andern frucht åhern anzůsehen. Der samen zimlich lang, grósser dan des ersten, aller ding dem Basilgen samen ånlich. Die Wegerich wachsen alle gern in feůchten oτten, als wisen und gårten.

(3. Spitzer Wegerich.) Der dτitt Wegerich ist der aller schmålest an den blettern, hat auch seine rippen wie die andern, von farben schwartzgrŭn. Die glatten stengel seind nit rund, sonder ecket, als weren die siben rippen zůsamen kommen, und eins darauþ gewachsen. Dise eckete und glatte helmer des Wegerichs, haben auch jre geåherte blůmen, von farben schwartz, die blŭet weiþfarb, wie des [210] mittelsten Wegerichs, das ist, wie weisse hórlin mit kleinen düpfflin bekleidet. Der samen würt grósser dann der andern, also was diser mit wurtzel, blettern, stielen und blůmen geringer, schmåler, dünner und kürtzer ist, das ist er herwiderumb mit seinem samen grósser, vollkomlicher, unnd gebτeüchlicher. Dise kreütter blŭen alle sampt gegen dem Meien, und Bτachmonat. (Tempus.)

(4. Wasser Wegerich.) Sonst findt man noch ein schón kraut, mit feiþten grŭnen blettern, den Wegerichen nit fast ungleich, inn den Sümpffen, Lachen, oder gråben wachsen, das gewint lange stengel, mit vil neben zincken inn der hóhe, die dτagen kleine weisse blŭmlin, gantz dτauselecht, wie Limonium, oder wasser Mangolt.τc.

Von den Namen.

Dise kreütter weil sie den zungen gleich seind, werden sie mit den namen Αςνόλοοεοε, oder Arnoglossa, Lingua agni, Arnion, (Arnoglossa Plantago.) Herba agni [211] na, πςοβάτειογ, Ovilla herba, und πολΰνενςομ, Multinervis, επτάπλενςομ, Septinervia, umb der ripp willen genant. Deþgleichen Cynoglossa, dieweil hundszung und das Wegerich kraut einander åhnlich seind. Sonst heiþt sie auch Coturnix, Gelapyros, Stelaphuros, Eurechnomonon, Asonth, Thesarica, Atijrcon. Der gemein Latinisch namen ist Plantago, das verstehn die gelehτten allein auff den grossen, den man roten Wegerich nent, uτsach das seine åher mit dem samen gemeinlich ein wenig bτaun würt, oder darumb das man das selb kraut und samen, aller meist für die rote růr (Coturnix, Plantago. Rote růr.) bτaucht. Das ander und spitz Wegerich heiþt Lanceolata oder Plantago minoτ. Das dτitt ist Plantago media vel alba, ist ein wunder das Diosco.lib.ij.cap.cxv, deþgleichen Plinius lib.xxv.cap.viij.nit mehτ dann von zweien schτeiben, so doch jederman dτei Wegerich kreütter kennet, sie mŭssen entweders den dτitten und weissen Wegerich nit gekennet haben, oder haben den roten und den mit den weissen blettern und blůmen für einen gerechnet. Apul.cap.j.schτeibt auch nur von zweien, und spτicht man nenn jn Thyrsion, Uτanichneumonos, Asthat, Thesarica, Simpeax, Arτiercon, [212] und Plantaginem maioτem.τc. Den vierden nent man zů Teütsch wasser Wegerich unnd Fróschlóffel kraut, darumb das die bletter wie lóffel foτmiert werden, so haben auch die frósch allzeit jr wonung in disem gewåchs, es ist aber kein art des Wegerichs. Serap.cap.ccxiij.nent Wegerich, Lisen alhamel. Jn Avicenna cap.ccccxxxic. Lingua arietis. Manlius Bletam sylvestrum, in siru.de psyllo, unnd die klein nent er Quinquenerviam, umb der fünff ripplin willen, wiewol sie ettwan auch siben hat, vide siru.de Planta et Gilbertum. Phτysius nent den grossen Ascher, den kleinen nent er Herlatum Megoboτam, Herbam Martis, Spiþkraut. Also sicht man das die aller gemeinste kreütter allzeit vil namen haben. Weitter sagt Dio. Plantago sei Pτobation, das ist Herba ovilla, so haben wir nun auch zwei Schaff kreütter, das Wegerich unnd das Ocimastrum, davon er lib.iiij.cap.xxix.schτeibt. Der klein Wegerich heiþt Lanceola, oder Lanceolata, was aber sonderlich Lanceolata sei, besihe das ca. Lonchitis, lib.iij.ca.cliij. Was Cynoglossa sei, würt ferner angezeigt.

Von der Krafft und Würckung.

Under vilen kreüttern ist der Wegerich mit seinen geschlechten in der artznei am bτeüchlichsten, in den leib unnd ausserhalb zůbτauchen, einer zimlichen kŭlen, dτuckenen substantz, umb des willen Wegerich zů aller hand wunden dienen, beide vihe und menschen. (Wunden.)

Innerlich.

Grŭn Wegerich kraut gekocht, und in der speiþ genossen, deþgleichen der samen, oder das pulver von jn beden eingenommen, heilt alle verserung des leibs, unnd stopffet alle bauchflüþ, dienet wol denen, so das abnemen besoτgen Phthisis genant. ( Versehrung. Bauchflüþ, Phithisis.)

Das gebτant wasser ist in disem pτesten lieblicher zůbτauchen, dient auch für blůt harnen, für blůt spewen, und für das abnemen. (Abnemen, Blůt spewen.)

Dτei Wegerich wurtzel inn wein gesotten unnd gedτuncken, vom selben wein, soll man dz feber tertianam vertreiben. Vier wurtzeln also bereit und gebτaucht, soll hin nemen febτes quartanas. Jch halt mehτ zům gebτanten wasser, das man des selbigen (wann das feber fürhanden) ein gůten lóffel voll eindτincke. (Tertiana. Quartana.)

Gemelt Wegerich wasser, oder der auþgedτuckt safft darvon, stopfft den weibischen uberfluþ Menses, ettliche tag nach einander gedτuncken. Der safft und wasser heilen allerlei jnnerliche verserung, ettliche tag genützt, und ist erfaren. (Weiber fluþ. Verserung im leib.)

Eüsserlich.

Der Wegerich safft und wasser benemen das grausam hauptwee, leine dŭchlin darinn genetzt und uber geschlagen, ist ein experiment. (Hauptwehe.)

Wegerich safft inn die augen gethon, reiniget sie unnd leschet die hitz, in die oτen gethon, heilet das verseret ist, und bτingt wider das gehóτ. (Oτen schmertz. Essen im mund.)

Den mund mit Wegerich wasser offtermals zům tag geweschen, und den halþ damit gegurgelt, heilt das Essen, die feüle, und alle verserung im halþ, [213]

Wegerich wurtzel mit so vil Bertram gepulvert, und auff den holen zan gelegt, stillet den schmertzen. (Zan schmertzen.)

Die wunden von schlangen unnd rosenden hunden gebissen, mit Wegerich safft geweschen und die bletter darüber gelegt, heilet on schaden. (Hunds biþ.)

Alle fliessende schåden der Malatzei und flechten, deþgleichen andere schåden, als fistel, krebs, carbunckel, wolff und alle ungeschickte verserung, heilet Wegerich safft, kraut und wasser, ståts damit geseübert und ubergelegt. (Fliessende schaden. Wolff. Krebs, τc.)

Wegerich safft oder wasser mit Hauþwurtz temperiert, unnd uber das wild fewτ gelegt, lescht dasselbig, deþgleichen alle hitzige schaden. (Wild fewτ.)

Ettlich hencken Wegerich wurtzel an den halþ, vermeinen die krópff darmit zůvertheilen.

Allerlei hitz zů leschen unnd geschwulst nider zůlegen, würt frósch lóffel kraut oder wasser Wegerich, für andere kreütter gelobt und herfür gezogen. (Geschwulst und hitz.)

Jn summa, alle Wegerich seind wund kreütter zů allen schåden, alt und new, dienstlich. (Wund kreutter.)

Erasmus schτeibt, wann ein krot von einer Spinnen gestochen werde, eil sie zům Wegerich, darmit würt jr geholffen. (Spinnen stich. In Dial. Amicitiæ colloq.Eras.)

Van weegbree. Kapittel 75.

Geen wonder is het dat Chrysippus van weegbree een bijzonder boek ingericht en geschreven heeft omdat weegbree alzo tot vele soorten gebreken dienstig is. Dan de wondartsen mogen de weegbree erg slecht ontraden, boven dat willen de geneesheren en kun koks, de apothekers, weegbree ook niet ontberen, ik zwijg dat bijna nauwelijks een mens is die er niet weet waartoe weegbree goed is, dat ziet men in dagelijkse gebruik en ervaring. Is alzo algemeen geworden dat ettelijke weegbree kruid in de kost, zoals andere moeskruiden, bereiden laten en vooral echter in buikvloeden. En zijn van de weegbree drie geslachten, de grote, de middelste en de spitse Plantago. De allergrootste heeft bladeren zoals gentiaan of biet op de aarde uitgespreid, elke blad uitwendig met zeven ribben die zich alle aan eind van het blad tegen de wortel tezamen voegen. Deze weegbree gewint ronde gladde stengels van zeventien cm lang, boven met volkomen aren, de kleine zaden in zachte hoedjes besloten. De wortel aan deze weegbree is vezeliger dan geen andere weegbree.

De middelste wordt in de ganse substantie een weinig kleiner. Blijft met zijn bladeren die op de grond als een ster uitgespreid liggen over wintergroen, doch tot askleurig geschikt, ruig en behaard en met zeven gevouwen ribben, elk blad zo het volkomen is een tong gelijk. De gladde naakte en korte helmen groeien zeventien cm hoog, dragen in het bovenste witte geaarde bloemen zoals de andere vruchtaren aan te zien. De zaden tamelijk lang, groter dan de eerste en aller ding het bazielkruid zaad gelijk. De weegbree’s groeien alle graag in vochtige oorden zoals weiden en tuinen.

De derde weegbree is de aller smalste aan de bladeren, heeft ook zijn ribben zoals de anderen, van kleur zwartgroen. De gladde stengels zijn niet rond, maar hoekig als waren de zeven ribben tezamen gekomen en een daaruit gegroeid. Deze hoekige en gladde helmen van de weegbree hebben ook hun geaarde bloemen, van kleur zwart, de bloei witkleurig zoals de [210] middelste weegbree, dat is, zoals witte hoorntjes met klein stippeltjes bekleedt. Het zaad wordt groter dan de anderen alzo wat deze met wortel, bladeren, stelen en bloemen geringer, smaller, dunner en korter is dat is het daar tegenover met zijn zaden groter, meer volkomen en gebruikelijker. Deze kruiden bloeien alle samen tegen mei en juni.

Anders vindt men noch een schoon kruid met vette groene bladeren de weegbree niet erg ongelijk in de moerassen, poelen of grachten groeien, dat gewint lange stengels met veel zijuitlopers in de hoogte die dragen kleine witte bloempjes, gans bossig zoals Limonium of water biet etc.

Van de namen.

(Plantago major, Plantago media, Plantago lanceolata, Alisma platago-aquatica) Deze kruiden omdat ze tong gelijk zijn worden ze met de namen Αςνόλοοεοε of Arnoglossa, Lingua agni, Arnion, Herba agnina, [211] πςοβάrειογ, Ovilla herba en πολΰνενςομ, Multinervis, επrάπλενςομ, Septinervia vanwege de ribben genoemd. Desgelijks Cynoglossa omdat hondstong en dat weegbree kruid elkaar gelijk zijn. Anders heet ze ook Coturnix, Gelapyros, Stelaphuros, Eurechnomonon, Asonth, Thesarica en Atijrcon. De gewone Latijnse naam is Plantago, dat verstaan de geleerden alleen op de grote die men rode weegbree noemt, oorzaak dat zijn aar met de zaden gewoonlijk een weinig bruin wordt of daarom dat men datzelfde kruid en zaden allermeest voor de rodeloop gebruikt. De andere en spitse weegbree heet Lanceolata of Plantago minor. De derde is Plantago media vel alba. Het is een wonder dat Dioscorides libro 2 kapittel 115, desgelijks Plinius libro 25 kapittel 8 niet meer dan van twee schrijven zo toch iedereen drie weegbree kruiden kent, ze moeten of de derde en witte weegbree niet gekend hebben of hebben de rode en die met de witte bladeren en bloemen voor een gerekend. Apuleius kapittel 1 schrijft ook maar van twee en spreekt men noemt het Thyrsion, Uranichneumonos, Asthat, Thesarica, Simpeax, Arriercon, [212] en Plantaginem maiorem etc. De vierde noemt men in Duits waterweegbree en kikkerlepel kruid, daarom dat de bladeren zoals lepels gevormd zijn en zo hebben ook de kikkers altijd hun woning in dit gewas, het is echter geen aard van de weegbree. Serapio kapittel 203 noemt weegbree Lisen alhamel. In Avicenna kapittel 439 Lingua arietis. Manlius Bletam sylvestrum, in sirupus de psyllo en de kleine noemt hij Quinquenerviam vanwege de vijf ribben, hoewel ze wat ook zeven heeft, vide sirupus de Planta et Gilbertum. Phrysius noemt de grote Ascher, de kleine noemt hij Herlatum Megoboram, Herbam Martis, spitskruid. Alzo ziet men dat de allergewoonste kruiden altijd veel namen hebben. Verder zegt Dioscorides Plantago is Probation, dat is Herba ovilla, zo hebben we nu ook twee schaapskruiden, de weegbree en dat Ocimastrum waarvan hij libro 4 kapittel 29 schrijft. De kleine weegbree heet Lanceola of Lanceolata, wat echter vooral Lanceolata is bezie dat kapittel Lonchitis, libro 3 kapittel 153. Wat Cynoglossa is wordt verder aangezegd.

Van de kracht en werking.

Onder vele kruiden is de weegbree met zijn geslachten in de artsenij aan gebruikelijkste in het lijf en aan de buitenkant te gebruiken, een matig koele, droge substantie, daarom weegbree tot allerhande wonden dienen, beide, vee en mensen.

Innerlijk.

Groen weegbree kruid gekookt en in de spijs genoten, desgelijks de zaden of dat poeder van hen beiden ingenomen heelt alle verzering van het lijf en stopt alle buikvloed, dient goed diegenen zo dat afnemen bezorgen, Phthisis genoemd.

Dat gebrande water is in deze gebreken lieflijker te gebruiken, dient ook voor bloed plassen, voor bloed spuwen en voor dat afnemen.

Drie weegbree wortels in wijn gekookt en gedronken, van dezelfde wijn zal men de derdedaagse malariakoorts verdrijven. Vier wortels alzo bereidt en gebruikt zal wegnemen de vierdaagse malariakoorts. Ik hou meer van het gebrande water dat men dezelfde (als de koorts voorhanden) een goede lepel vol indrinkt.

Gemelde weegbreewater of het uitgedrukt sap daarvan stopt de vrouwelijke overvloed menstruatie, ettelijke dagen na elkaar gedronken. Het sap en water helen allerlei innerlijke verzering, ettelijke dagen genuttigd en is ervaren.

Uiterlijk.

Het weegbree sap en water benemen dat gruwzaam hoofdpijn, linnen doekjes daarin genat en overgeslagen, is een experiment.

Weegbree sap in de ogen gedaan reinigt ze en lest de hitte, in de oren gedaan heelt dat bezeerd is en brengt weer dat gehoor.

De mond met weegbree water vaak per dag gewassen en de hals daarmee gegorgeld heelt dat eten, de vuilheid en alle verzering in hals. [213]

Weegbree wortel met zo veel bertram verpoedert en op de holle tand gelegd stilt de smarten.

De wonden van slangen en razende honden gebeten met weegbree sap gewassen en de bladeren daarboven gelegd heelt zonder schaden.

Alle vloeiende schaden van de huidplekken en huiduitslag, desgelijks andere schaden zoals lopende gaten, kanker, karbonkel, huidsmet en alle ongeschikte verzering heelt weegbree sap, kruid en water, steeds daarmee gezuiverd en opgelegd.

Weegbreesap of water met huislook getemperd en over het wild vuur gelegd lest datzelfde, desgelijks alle hete schaden.

Ettelijke hangen weegbreewortel aan de hals en menen dat kropgezwel daarmee te verdelen.

Allerlei hitte te lessen en zwellingen neer te legen wordt kikkerlepel kruid of waterweegbree voor andere kruiden geliefd en naar voren getrokken.

In summa, alle weegbree zijn wondkruiden tot alle schaden, oud en nieuw, dienstig.

Erasmus schrijft als een pad van een spin gestoken wordt haast ze zich naar weegbree, daarmee wordt ze geholpen.

Von Hundszungen. Cap. LXXVI.

Dioscoτides d alt kreüter beschτeiber, zeigt an im iiij.bůch, des cxxiiij capitels, wie das Hundszung kein stengel gewinn, darzů stimpt der hochgelehτt interpτes M. Vergilius (M. Vergilius.) unnd andere mehτ, das mich hoch befrembdt, seintemal alle die so unsere Teütsche Hundszungen kennen, eigentlich wissen das die recht Hundszung im andern jar grossen lange stengel bτingt, mit vilen schmalen blettern bekleidet, ettliche stengel auff dτitthalb elen hoch. Die bletter seind gantz lind und weych, tregt seine purper bτaune blŭmlin an den zweiglin, deren vil an dem haupt stengel wachsen. Die blŭmlin seind inn eine oτdenung gesetzt wie die bτaunen blŭmlin an der Buglossa, so vom Hamm kompt. So bald die blŭmlin auþfallen, werden kleine bτeite klettlin darauþ, an zůsehen wie zecken oder wantleüþ, je zwei oder dτei neben einander gesetzt, als ein Kleeblettlin foτmiert. (Forma.) So die Kletten im Bτachmonat zeittig werden, hencken sie sich an die kleider, wie die kletten von dem Odermeng, oder andere kletten. Die wurtzel an diser zungen würt etwann fingers dick, als ein kleines rŭblin, auþwendig schwartz erdenfarb. Diþ gewåchþ mit stengel, kraut und blůmen, stincken und gruntzen, wie die hund stincken, daher es wol des geruchs halben, Hundskraut oder Hunds wurtzel heissen mag. (Hunds zungen Quare?) Würt gemeinlich hinder den mauren und hinder den zeünen funden, da sonst aller unraht unnd mist hin kompt, auff ungebawten und sandechten erdtrich. Jst ein wunderbarlich heilsam kraut, zů alten wunden und in sonder für die Feigwartzen. (Locus. Feigwartzen und wunden.)

Von den Namen.

Haben Dioscoτides und andere dise Hundszungen verstanden, so ist es gewiþ, das dise zung oder Hunds wurtzel von jnnen im ersten jar jrer wachsung gesehen ist woτden, und sonst nit. Dann im ersten jar, fladert diþ kraut, mit seinen langen kraut blettern auff dem boden, nit anderst dann der groþ Wegerich, bleibt im ersten jar uber winter unversehτt, als dann (P) [214] gegen dem Brachmonat stoþt sie jre wol geschmuckte stengel, die werden rauch und horicht, wie der Ochsen zungen stengel. (Tempus.) Wil man diþ gewåchs für Diosc. Hundszungen halten, will ichs auch bleiben lassen, würt Cynoglosson genant, das ist Lingua canina. Disen namen haben etlich dem Wegerich zůgelegt. Freilich daτumb, das Dioscor.schreibt man nenne Wegerich auch χυνογλοσσογ. Weiters nent er Hundszung Phyton, Caballation, Splineion, und Scolymon, doch von disen zweien namen in der Hirtzzungen unnd Steinbrech. Etlich nennen sie Raliber, Cenesten, Alchzaaber Cabcachar, Alcarcachar, vide Manl.supra pill. Reumat, Mesue. (Apuleius.) Apu.cap.xcvij.nent sie Phτygiam, Hemionion, Acolymbos, Pyτgis, Leucrion, Zenis, Sublabium, Linguam Macedonicam, Jm lv.capitel nennt er Narcissum auch Cynoglossam.

Von der Krafft und Würckung.

Das kraut Hundszungen, ist druckener, kŭler qualitet, würt nit onbillich zů hitzigen schåden und Feigblattern genommen, in leib unnd ausserhalb genützt.

Innerlich.

Die wurtzel von disem kraut in wein gesotten und gedruncken, abends und morgens, erweicht und laxiert den harten bauch. (Harten bauch.)

Hundszungen wurtzel mit teyg uberzogen unnd also sittiglichen teyg und wurtzel mit einander in der heissen eschen gebachen und gebraten, darnach den gebachen teig darvon gethon, und die gebτaten wurtzel in den leib gestossen, benimpt die hitz unnd schmertzen der jnnerlichen Feigwartzen, bringt sie bald wider zů der heilung, solchs ist ein secret und bewert stücklin zů den hitzigen jnnerlichen Feigwartzen. (Hitzige Feigwartzen.)

Eüsserlich.

Das gebrant wasser und safft, sampt dem pulver, dienen uberauþ wol [215] zů den Feigblattern, darmit geweschen, darauff besået ubergelegt. (Feigblattern.)

Yetz gemelt wasser heilet auch andere wunden, dŭchlin darinn genetzt, und daruber gelegt, sonderlich an heimlichen enden. (Wunden an heimlichen enden.)

Hundszungen kraut zerstossen, unnd mit schweinem schmaltz in einer pfannen geróstet, dienet wol zů den gebissenen wunden der tobenden Hund.

Also gebτaucht, und ubergelegt, zeücht auþ den bτand, und heilet den selben. (Hunds biþ. Bτandt, Har wachsen.)

Mit diser artznei das kal haupt gesalbet, unnd ubergelegt, macht von newem har wachsen.

Auþ dem safft der Hundszungen mag man ein edel unguentum oder sålblin bereiten, welches vast nutz unnd gůt ist, zů alten schåden der bósen blatern, zů den fistelen, unnd andern beülechten geschwåren, darmit bestchrichen, τc.die salb macht man also. Hundszungen safft mit so vil Rosen honig senfftiglich gesotten, biþ der safft ettlicher massen verzert ist, darnach Terpentin darunder gerŭret, solchs lassen erkalten, und dann (wie ob laut) genützt, ist fast heilsam und gůt. (Bóse blatern, Fisteln.)

Van hondstong. Kapittel 76.

Dioscorides de oude kruidbeschrijver toont aan in het 4^de boek het 124^ste kapittel hoe dat hondstong geen stengel gewint, daartoe stemt de zeergeleerde vertaler M. Virgilius en andere meer dat me hoog bevreemdt omdat alle die zo onze Duitse hondentong kennen eigenlijk weten dat de echte hondentong in het volgende jaar grote lange stengels brengt met vele smalle bladeren bekleedt, ettelijke stengel op 25 cm hoog. De bladeren zijn gans zacht en week, draagt zijn purper bruine bloempjes aan het twijgje waarvan er veel aan de hoofdstengel groeien. De bloempjes zijn in een ordening gezet zoals de bruine bloempjes aan de buglosse zo van Hamm komt. Zo gauw die bloempjes uitvallen worden kleine brede klitjes daaruit, aan te zien zoals teken of wandluis, elke twee of drie naast elkaar gezet zoals een klaverblaadje gevormd. Zo die klissen in juni rijp worden hangen ze zich aan de klederen zoals de klissen van de Agrimonia of andere klissen. De wortel aan deze tong wordt wat vingers dik als een klein raapje, uitwendig zwart aardkleurig. Dit gewas met stengel, kruid en bloemen stinkt en ruikt zoals de honden stinken, vandaar het wel vanwege de reuk honden kruid of honden wortel heten mag. Wordt gewoonlijk achter de muren en achter de tuinen gevonden daar anders alle onraad en mest heen komt, op ongebouwde en zanderig aardrijk. Is een wonderbaarlijk heilzaam kruid tot oude wonden en vooral voor de aambeien.

Van de namen.

(Cynoglossum officinale) Hebben Dioscorides en andere deze hondstong verstaan dat is het gewis dat deze tong of hondswortel van hen in eerste jaar van hun groei gezien is geworden en anders niet. Dan in eerste jaar fladdert dit kruid met zijn lange kruid bladeren op de boden niet anders dan de grote weegbree, blijft in eerste jaar over winter onbezeerd en dan [214] tegen juni stoot ze haar goed gesmukte stengel, die worden ruig en harig zoals de ossentong stengel. Wil men dit gewas voor Dioscorides hondstong houden wil ik het ook blijven laten, wordt Cynoglosson genoemd, dat is Lingua canina. Deze naam hebben ettelijke de weegbree toegelegd. Vrijwel zeker daarom dat Dioscorides schrijft; men noemt weegbree ook χυνογλοσσογ. Verder noemt hij Hundszung Phyton, Caballation, Splineion en Scolymon, doch van deze twee namen in de hertstong en steenbreek. Ettelijke noemen het Raliber, Cenesten, Alchzaaber Cabcachar, Alcarcachar, zie Manlius supra pill. Reumat, Mesue. Apuleius kapittel 97 noemt het Phrygiam, Hemionion, Acolymbos, Pyrgis, Leucrion, Zenis, Sublabium en Linguam Macedonicam. In 60ste kapittel noemt hij Narcissum ook Cynoglossam.

Van de kracht en werking.

Dat kruid hondstong is droge, koele kwaliteit, wordt niet onbillijk tot hete schaden en aambeien genomen, in lijf en aan de buitenkant genuttigd.

Innerlijk.

De wortel van dit kruid in wijn gekookt en gedronken, ’s avonds en ‘s morgens, weekt en laxeert de harde buik.

Hondstong wortel met deeg overtrokken en alzo gebruikelijk deeg en wortel met elkaar in de hete as gebakken en gebraden, daarna het gebakken deeg daarvan gedaan en de gebraden wortel in het lijf gestoten beneemt de hitte en smarten van de innerlijke aambeien, brengt ze gauw weer tot de heling, zulks is een geheim en beweerd stuk tot de hete innerlijke aambeien.

Uiterlijk.

Dat gebrande water en sap, samen met het poeder, dienen zeer goed [215] tot de aambeien, daarmee gewassen, daarop gezaaid en opgelegd.

Net gemeld water heelt ook andere wonden, doekjes daarin genat en daarover gelegd, vooral aan heimelijke einden.

Hondstong kruid gestoten en met zwijnenvet in een pan geroosterd dient goed tot de gebeten wonden van de dolle honden.

Alzo gebruikt en opgelegd trekt uit de brand en heelt dezelfde.

Met deze artsenij dat kale hoofd gezalfd en opgelegd maakt opnieuw haar groeien.

Uit het sap van de hondstong mag men een edele unguentum of zalfje bereiden welke erg nuttig en goed is tot oude schaden van de kwade blaartjes, tot de lopende gaten en andere builachtige zweren, daarmee besteken etc., die zalf maakt men alzo; Hondstong sap met zo veel rozen honing zachtjes gekookt tot het sap ettelijke mate verteerd is en daarna terpentijn daaronder geroerd, zulks laten koelen en dan (zoals boven luidt) genuttigd is erg heilzaam en goed.

Von Ochsenzung zam unnd wild. Cap. LXXVI.

Der Oschen zungen seind vil geschlecht, nemlich zwo zamer und zwo wilder, welche widerumb mógen getheilt werden, also, groþ und klein. (1.) Die groþ zam Ochsenzung wachþt in ettlichen lendern auff den besten åckern, als in Lothτingen, bei Dusa, Sant Niclaus pfoτt, und umb Nancea, in der selben revier und art hab ich sie funden, würt sonst in den gårten gezielet. (Lothτingen. Dusa. S. Niclaus pfoτt, Nancea. Forma. Tempus.) Die wurtzel an disem gewåchs würt etwann arms lang, schlecht und auþwendig groschwartz. Die langen rauhen, schwartzgrŭne harechte und stachelechte bletter thůn sich im Apτillen herfür, ligen zů rings umb auff d erden auþgespτeit, der rippen seind gegen der wurtzel etwan bτaunfarb, beinahe an zůsehen wie die bletter an der hunds zungen. Jm Meien dτingen etwan dτei oder vier langer rauher stengel herfür, mit vilen neben åstlin in der hóhe. Dise stengel seind von unden an biþ oben auffen, je mit kleinern bletlin bekleidet, zům theil nit gleychs lang, welche bletter an den stengeln groþ und klein, seind wie spitzige zungen formiert. Auff den stengeln wachsen vil schóner violen, ein jede mit fünff runder gestirnter bletlin, als ein rådlin anzůsehen, ettlich von farben schneeweiþ, die andern schón purpurfarb, inn der ersten ehe das die Sonn darauff scheinet, darnach werden sie lieblich Himmelblo. (2.) So die blŭmlin auþfallen, find man in den gestirnten harechten heüþlin, iij.oder iiij.grawer kóτner neben einander gesetzt, seind gantz runtzelecht und lang, wie der samen an der Wallwurtz, doch grósser, ein jedes koτn einem schlangen kópflin gleich, der geschmack süþ als der mandeln, davon zielt man andere stóck, und gewinnen die selbige stóck im ersten jar der pflantzung, gar selten blůmen und frucht, sonder im andern jar, wie Hunds zungen und Wullkraut.

(3. Ochsen zung vom Zam.) Die ander zam edel Ochsenzung ist der grossen etwas mit wurtzel, stengel, kraut und blŭmlin gleich, aber vil kürtzer, schmåler, spitziger unnd kleiner. Jre blŭmlin seind auch den Violen gleich, ettliche schón Himmelblo, die andern bleiben gantz purpur bτaun, bede anzůsehen wie kleine sternlin, der (4.) (P ij) [216] samen diser ist auch kleiner unnd schwertzer, dann der grossen.

(5. Schaffzung.) Die wild Ochsenzung findt man allenthalben auff den åckern, an den rechen, sonderlich bei den strassen, mit sehτ langen stengeln, und voller purpurfarben blůmen, ein wenig mit blo vermengt, von unden an biþ oben aussen bekleidet. Ettlich stóck dτagen auch gantze schneeweisse blůmen, dise blůmen bede, werden mit der gestalt den zamen nit gleich, sonderlich wie der grossen Binsaugen blůmen anzůsehen. Sonst ist die wurtzel, kraut, stengel, farb, der zamen Ochsenzung aller ånlich, doch rauher und mit den blettern spitziger.

Von den Namen.

An disem oτt werden vil wider mich sein, inn dem das ich mit den aller gelehτsten in disem gewåchs nit zůhalt, als Nicol. Leonicenus, M. Vergilius, Fuchsius und andere, welche alle vermeinen, Ochsenzungen sie dz Cirsion oder Criþion, Dioscoτidis lib.iiij.cap.cxiiij. So bitt ich nun sie alle, das sie mein verstandt zům besten wóllen auþleggen, dann ich solchs niemands zů nachtheil oder kleinerung seiner ehτ darthů, und ist diþ unser verstandt von obgeschτibenen Ochsenzungen. Nemlich bede Ochsenzungen, zam und wild, mit jren geschlechten, gehóτen eigentlich under das Capitel Echion, Dios.lib.iiij.ca.xxviij. (Echion Nicandri.) Darzů will ich den alten Nicandτum in Theriacis, zům zeügen, mit Dios, erfoτdern, welche bede zůsamen stimmen, unnd das kraut gar fein auþstreichen mit wurtzel, samen, kraut, blůmen, und farben. Wer nun angeregte Ochsenzung kent, der halte sie gegen disen scribenten, conferier also schτifft und gewåchs mit einander, uτtheil als dann unsere [217] meinung. Das ist von mir zů wolfart der medicin entdeckt woτden.

So nent nun der Nicander das Echion auch Alcibion, und andere Alcibiacum. Alcubiacum. (Alcibion.) Also ist Echion nichts anderst, dann ein schlangenkraut, uτsach das es für gifftige schlangen biþ nutz ist, zů dem ist der samen den schlangen kópflin gantz änlich. Das es aber auch Alcibion genent würt, ist die uτsach, Als der Alcibius vom schlangen an seinem knew gestochen ward, nam er den safft von disem kraut, treib darmit das gifft herausser, und heilet also sein verwundt knew darmit, von disem kraut schτeibt auch Plinius lib.xxv.das nent Dios.under andern namen auch Aridam, und Aegineta nents Doτiada lib.vij. (Alcibius.)

Nun seind ettliche die theilen Echion in zwei geschlecht, dz erst darvon dτoben gesagt, das ander soll sein Ocimastrum, oder Ocimoides, oder Echion alterum Diosc.im gemeltem bůch des xxix.cap.das lassen wir den Leser iudicieren. Was wir vom Ocimastro halten, ist dτoben in der Bτaunwurtz angezeigte capite lx. Es mag aber gedachte Bτaunwurtz für gifft (P iij) [218] dienstlich sein, so seind seine blŭmlin oder kópflin den schlangen kópflin nit ungleich, geben hiemit alle ding zů bedencken. Das aber die deütschen diþ kτaut Ochsenzung od Buglossam nennen, ist nit so gar unrecht, dann die bletter seind einer Rinds zungen fast gleich, sonderlich mit den rauhen stacheln. (Ochsenzungen quare dicta.)

Die wild Ochsenzung nent man bei uns Schaffzung, ist zwar kein sonderlicher underscheid, zwischen der zamen grossen und der wilden, auþgenommen die blůmen, wie dτoben gesagt ist.

Die klein zam Ochsenzung ist uns zů Tübingen im Würtemberger land für gestanden, als ein frembd besonder gewåchs, wie es dann auch ist, und nennen sie die einwoner diþ klein spitzig Buglossam, ein Ochsenzung vom Ham, daher es erstmals jnen zůkommen ist, und ist das edel klein Echion Nicandτi. (Tübingen. Echion.)

Mich wil beduncken es hab d Apul.cap.v. Echion nit wol erkant, dann er macht nit vil wort, schτeibt nur von einem, das soll uff dem wasser wachsen τc, das verstehe ich alles von der Bτaunwurtz und nents Viperinam Elenion, Echidnion, Theoriorizon, Hinnulam, Serpentariam und Radicem Macedonicam. (Apuleius.)

Eins wil ich sagen zům beschluþ, móchten nit etlich diser Ochsenzungen Anchuse sein, welche Diosc.alle sampt auch Alcibiadia nennet. Hie conferier man das capitel Lycopsis mit der wilden Ochsenzungen cap.xxvij.libro.iiij.und das ander Alcibium so der Jåger hat funden, mit dem Ocimastro oder Bτaunwurtz. (Nican. In Ther.22 medic. Lycopsis.)

Von der Krafft und Würckung.

Dise kτeüter unnd jre blůmen seind warmer feüchter Complexion, haben den růff uber kommen, das sie zů aller krafft artznei dz hertz zů stercken, genommen werden sollen. Dann auþ Ochsenzungen distilliert man wasser, auþ den blŭmlin macht man edele conservas mit zucker, zů stercken das hertz, mógen bede, das wasser und die blŭmlin mit zucker bereit, in allen gifftigen pestilentzischen febern, den krancken menschen geτeicht werden. (Pestilentzische feber.)

Innerlich.

Das kraut, wurtzel, und samen, jedes für sich selber, oder mit einander in wein gesotten und gedτuncken, lasset das gifft nit zům hertzen steigen. (Gifft.)

Man gibt dem gebranten wasser, und dem zucker von den bloen blŭmlin gemacht aller ding zů, das sie stercken und das hertz krefftigen, die schwacheit und onmacht wenden, die verzagten traurige Melancholichse menschen zů fróligkeit erwecken, das geblŭt reinigen. Jn summa zů allen schwacheyten d hitzigen febern mag Ochsenzungen zucker, und das gebτant wasser on alle schew erwelet werden. Der gestossen samen mit wein gedτuncken bringt den weibern die versigene milch wider. (Onmacht. Melancoley, Blůt reinigung. Versigen milch.)

Eüsserlich.

So jemands von eim schlangen oder andern gifftigen wurm gebissen oder gestochen were, der drincke Ochsenzungen wasser, und wesch die (Schlangen stich) [219] wunden oder stich damit, und leg die bletter darüber, er geneüþt on schaden.

Leinen dŭchlin in Ochsenzungen wasser, von den blŭmlin gebτant, genetzt und auff die roten hitzigen augen gelegt, stillet den schmertzen, und leschet die grosse hitz. (Hitzige augen.)

Das kraut, wurtzel unnd samen mit einander, oder welches man haben kan, gestossen und in wein gesotten, und warm auffgelegt, benimpt dz lenden wee. (Lenden wee.)

Die wild schaff zung von ons Lycopsis genant, hat Würckung frische wunden zůheilen, gebissen oder geschlagen. (Wunden heilen.)

Die wurtzel mit ól gekocht, unnd ubergelegt, zůvoτ mit Gerstenmål zerstossen, als ein pflaster, leschet den kalten bτand und wild fewτ. (Kalten bτandt. Wild fewτ.)

Van ossentong, tam en wild. Kapittel 77.

Van de ossentong zijn veel geslachten, namelijk twee tamme en twee wilde welke wederom verdeeld mogen worden, alzo, groot en klein. De grote tamme ossentong groeit in ettelijke landen op de besten akkers zoals in Lotharingen, bij Dusa, Sant Niclaus poort en om Nancy, in dezelfde rivier en aard heb ik het gevonden, wordt anders in de tuinen geteeld. De wortel aan dit gewas wordt ongeveer arm lang, recht en uitwendig grauwzwart. De lange ruwe, zwartgroene harige en stekelige bladeren doen zich in april voor, liggen ringsom op de aarde uitgespreid, de ribben zijn tegen de wortel wat bruinkleurig bijna aan te zien zoals de bladeren aan de hondstong. In mei dringen wat drie of vier lange ruwe stengels voort met vele zijtakjes in de hoogte. Deze stengels zijn van onderaan tot boven aan toe met kleine blaadjes bekleed, voor een deel niet gelijk lang, welke bladeren aan de stengels, groot en klein, zijn en zoals een spitse tong gevormd. Op de stengels groeien veel mooie violen, elke met vijf ronde gesterde blaadjes zoals een radje aan te zien, ettelijke van kleur sneeuwwit, de anderen schoon purperkleurig en in het begin eer dat de zon daarop schijnt, daarna worden ze lieflijk hemelsblauw. Zo de bloempjes uitvallen vindt men in de gesterde harige huisjes 3 of 4 grauwe korrels naast elkaar gezet, zijn gans rondachtig en lang zoals het zaad aan het waalkruid, doch groter, elke korrel een slangen kopje gelijk, de smaak zoet zoals de amandelen, daarvan teelt men andere stekken en gewinnen diezelfde stekken in eerste jaar van de planting erg zelden bloemen en vrucht, maar in het andere jaar zoals de hondstong en wolkruid.

De andere tamme edele ossentong is de grote wat met wortel, stengel, kruid en bloempjes gelijk, maar veel korter, smaller, spitser en kleiner. Zijn bloempjes zijn ook de violen gelijk, ettelijke schoon hemelsblauw, de anderen blijven gans purper bruin, beide aan te zien zoals kleine sterretjes, het [216] zaad van deze is ook kleiner en zwarter dan de grote.

De wilde ossentong vindt men overal op de akkers, aan de rekken en vooral bij de straten met zeer lange stengels en vol purperkleurige bloemen, een weinig met blauw vermengt, van onder aan tot boven toe bekleedt. Ettelijke stek dragen ook ganse sneeuwwitte bloemen, deze bloemen beide worden met de gestalte de tamme niet gelijk, vooral zoals de grote dovenetel bloemen aan te zien. Ander is de wortel, kruid, stengels verf de tamme ossentong geheel gelijk, doch ruwer en met de bladeren spitser.

Van de namen.

(Echium vulgare) Aan deze plaats zullen veel tegen met zijn in dat ik het met de aller geleerdste in dit gewas niet toe hou zoals Nicol. Leonicenus, M. Vergilius, Fuchsius en andere welke alle menen ossentong is dat Cirsion of Criþion Dioscorides libro 4 kapittel 114. Zo bid ik nu ze allen dat ze mijn verstand ten beste willen uitleggen, dan ik zulks niemand tot nadeel of kleinering van zijn eer dat doe en is dit ons verstand van opgeschreven ossentong. Namelijk beide ossentong, tam en wild met hun geslachten, behoren eigenlijk onder dat kapittel Echion, Dioscorides libro 4 kapittel 28. Daartoe wil ik de oude Nicander in Theriaca tot getuige met Dioscorides bevorderen welke beide tezamen stemmen en dat kruid erg fijn uitstrijken met wortel, zaden, kruid, bloemen en kleur. Wie nu aangehaalde ossentong kent die houdt ze tegen deze scribenten en vergelijkt alzo schrift en gewas met elkaar, oordeel als dan onze [217] mening. Dat is van mij tot welvaart van de medicijnen ontdekt geworden.

Zo noemt nu de Nicander dat Echion ook Alcibion en andere Alcibiacum, Alcubiacum. Alzo is Echion niets anders dan een slangekruid, oorzaak dat het voor giftige slangen beet nuttig is, boven dat is het zaad de slangenkopjes gans gelijk. Dat het echter ook Alcibion genoemd wordt is die oorzaak; Toen Alcibius van slangen aan zijn knie gestoken werd nam hij het sap van dit kruid en dreef daarmee dat gif eruit en heelde alzo zijn verwonde knie daarmee, van dit kruid schrijft ook Plinius libro 25, dat noemt Dioscorides onder andere namen ook Aridam en Aegineta noemt het Doriada libro 7.

Nu zijn er ettelijke die delen Echion in twee geslachten, de eerste daarvan boven gezegd en de andere zal zijn Ocimastrum of Ocimoides of Echion alterum Dioscorides in gemelde boek van het 29^ste kapittel, dat laten we de lezer beoordelen. Wat we van Ocimastro houden is boven in het bruinkruid aangezegd, kapittel 60. Het mag echter gedacht bruinkruid voor gif [218] dienstig zijn, zo zijn zijn bloempjes of kopjes de slangen kopjes niet ongelijk, geven hiermee alle ding te bedenken. Dat echter de Duitsers dit kruid ossentong of Buglossam noemen is niet zo erg onterecht, dan de bladeren zijn een runderen tong erg gelijk, vooral met de ruwe stekels.

(Anchusa officinalis, Anchusa arvensis) De wilde ossentong noemt men bij ons schaapstong, is wel geen bijzonder onderscheidt tussen de tamme grote en de wilde, uitgezonderd de bloemen zoals boven gezegd is.

De kleine tamme ossentong is ons te Tubingen in Wurtemberger land voorgestaan als een vreemd bijzonder gewas zoals het dan ook is en noemen de inwoner dit kleine spitse Buglossam een ossentong van Ham, vandaar het de eerste keer hen toegekomen is en is dat edele kleine Echion Nicandri.

Ik bedenk me Apuleius kapittel 5 heeft het de Echion niet goed herkent, dan hij maakt niet veel woorden en schrijft maar van een, dat zal op het water groeien etc., dat versta ik alles van het bruinkruid en noemt het Viperinam Elenion, Echidnion, Theoriorizon, Hinnulam, Serpentariam en Radicem Macedonicam.

Een wil ik zeggen tot besluit, mochten niet ettelijke van deze ossentongen Anchusa zijn welke Dioscorides alle samen ook Alcibiadia noemt. Hier overlegt men dat kapittel Lycopsis met de wilde ossentong kapittel 27 libro 4 en de andere Alcibium zo de jager heeft gevonden met de Ocimastro of bruinkruid.

Van de kracht en werking.

Deze kruiden en hun bloemen zijn warme vochtige samengesteldheid, hebben de roep overkomen dat ze tot alle kracht artsenij dat hart te versterken genomen worden zullen. Dan uit ossentong distilleert men water, uit de bloempjes maakt man edele conservas met suiker om te sterken dat hart, mogen beide, dat water en de bloempjes met suiker bereidt, in allen giftige pestachtige koortsen de zieke mensen gereikt worden.

Innerlijk.

Dat kruid, wortel en zaden, elk op zichzelf of met elkaar in wijn gekookt en gedronken, laat dat gif niet tot hart stijgen.

Men geeft het gebrande water en het suiker van de blauwe bloempjes gemaakt alle ding toe dat ze versterken en dat hart krachtige, de zwakheid en onmacht wenden, de verzaagde treurige melancholische mensen tot vrolijkheid opwekken en dat bloed reinigen. In summa, tot alle zwakheden van de hete koortsen mag ossentong suiker en dat gebrande water zonder alle schuw aanbevolen worden. De gestoten zaden met wijn gedronken brengt de vrouwen de opgehouden melk weer.

Uiterlijk.

Zo iemand van een slang of ander giftige worm gebeten of gestoken is die drinkt ossentong water en wast de [219] wonden of steek daarmee en legt de bladeren daarboven, hij geneest zonder schaden.

Linnen doekjes in ossentong water, van de bloempjes gebrand, genat en op de rode hete ogen gelegd stilt de smarten en lest de grote hitte.

Dat kruid, wortel en zaden met elkaar of welke men hebben kan gestoten en in wijn gekookt en warm opgelegd beneemt de lendenpijn.

De wilde schapentong, van ons Lycopsis genoemd, heeft werking frisse wonden te helen, gebeten of geslagen.

De wortel met olie gekookt en overgelegd, tevoren met gerstemeel gestoten, als een pleister lest de koude brand en wild vuur.

Von Burτes. Cap. LXXVIII.

So rauch der Burτes an stengeln unnd blettern, zo zart und glat ist er auch an seinen sŭssen runden růben wurtzeln, deþgleichen seind auch seine gestirnte blůmen oder violen, welche wann sie in wein gelegt werden, sehτ bald jhre farb, (sonderlich die Himmelblo seind) zů roter purpurfarb verendern. (Qualitas.) Gleich als ein zart glid, das kein scherpffe des weins, Eþigs, oder saltz leidt, sonder darvon auff laufft und geschwillet, also geschicht auch den zarten blŭmlin des Burres, der Ochsenzungen, den Violen blŭmlin, unnd den bloen Wegwarten, unnd beinahe allen bloen blůmen. (Tempus. Forma.) So ist nun der Burres (wie rauch unnd harecht er ist) ein recht weich zart Summer kraut, das des Winters kelte nit wol dulden mag, er sei dann wol verwart oder bedeckt, zů dem allen mŭssen es gantze junge stócklin sein, die nie kein blůmen haben getragen, sonst die da stengel haben, mógen (P iiij) [220] zů mal nicht harτen, τc. (Forma.) Diþ gewåchs gewint gantz rauhe, stachelechte, bτeite, runtzelechte, gefalten bletter, ein wenig rund, kleiner dann Wullkraut, etwan mit einem holen stachelechten stengel, etwan zwen, dann dτei, oben aussen in vil zweig oder åstlin zertheilet. Gegen dem Bτachmonat tragen die zweiglin oben aussen die liebliche gestirnte violen, etlich gantz Himmelblo, die andern schneeweiþ, die dτitten leibfarb und bleich.(1.2.3.) So die selben auþfallen, wachsen schwartze kóτnlin darnach, etwan ij.der iij.neben einander, wie in obgemelten Ochsenzungen kreüttern, doch vil kleiner und schwertzer. Fallen auþ, pflantzen sich stets selber, dermassen, wa Burτes ein mal hin kompt, ist er nit bald zůverjagen, unnd mag der samen uber winter wol im grund unverseert bleiben, er werden dann der meüsen zů theil, die jnen gern versŭchen, umb seins sŭssen geschmacks willen.

Das wild geschlecht Burτes ist ein unkraut, findt man in den krautgårten, ist dem zamen mit stengeln, rauhen stacheln, unnd blettern gleich, es seind aber die bloen blŭmlin vil kleiner, dann des zamen, hab solch gewåchs etwan zů notturfft für Burτes gebτaucht.

Von den Namen.

Niemands zweifelt an Burτes, den man Boτaginem, oder Poτraginem oder (wie Leonicenus) Coτaginem nent, es sei die recht Buglossa, Lingua Bubula, oder die Ochsenzung, davon die alten schτeiben, bei dem Dio.lib.iiij.cap.cxxiij.heiþt sie Genitura felis, Zanuchi, Antucoτinbesoτ, Ansanaphi, Libanion, Lingua bovis unnd Bubula. Jn Plinio lib.xxv.cap.viij. Euphτosynon. (Buglossa.)

Es wer auch uτsach gnůg das Burτes der alten Buglossa heiþt, in dem das Burτes also sein sich under das capitel Buglossam reimet, wie dann die fürnemlich leüt solchs darfür halten, nemlich der hoch berŭmpt Manardus lib.v. Epist.der Marcellus Vergilius, Otho Bτunfelsius, unnd der Leonar. Fuchsius erτoτe vj.das einhelliglich beweisen. (Manradus. M. Vergilius. Ot. Brunfelsius. L. Fuchsius. Catho. Avicenna.) Zů welcher meynung stimmen die alten, der M. Catho de re rustica cap.xl.des gleichen der Arabs Avicenna, lib.ij.cap.ccccxxxviij.

Von der Krafft und Würckung.

Burτetsch blŭmlin unnd kraut haben jetzundt aller ding mit der Ochsenzungen gemeinschafft, würt je eins für das ander angenommen, und ist auch warmer feüchter complexion, wie Serapio bezeügt cap.lxxxiij.mag in der speiþ und dτanck frólich genützt werden. (Serapio.)

Innerlich.

Burτich kraut mit Binetsch bereit, ist ein treffenlich gesunde speiþ den blóden und swachen menschen, die soll man mit gedachten mŭþlin speisen, unnd jn uber die holdseligen blůmen zůdτincken befelhen, auff das die schwachen traurigen menschen jres leyds vergessen mógen. (Kochkraut. Melancoley.)

Der Burτetsch staud so dτei stengel oder zweiglin bτingt, soll gůt sein zů dem dτittagigen feber, mit seiner gantzen substantz in wein gesotten, und (Febres.) [221] gedτuncken, welcher stock vier zweiglin hat, soll zům feber quartan dienen, in voτiger maþ bereit und genützt. Mir aber gefelt das gebτant wasser und der zucker von den blŭmlin baþ, habs auch nützlicher befunden, inn aller schwachheit der feber.

Eüsserlich.

Das Burτetschkraut zů eschen gebτant, unnd mit honig wasser temperiert gibt ein heilsam mund wasser, für das essen, für die bτeün, und alle andere verserung des halþ, der zungen und zanfleisch, stets darmit geweschen. (Mundwasser. Lavament. Zanfleysch.)

Andere tugent des Buτetsch seind wie dτoben von der Ochsenzung geschτiben ist.

Van bernagie. Kapittel 78.

Zo ruig de bernagie aan stengels en bladeren, zo zacht en glad is het ook aan zijn zoete ronde raapachtige wortels, desgelijks zijn ook zijn gesterde bloemen of violen welke als ze in wijn gelegd worden zeer gauw hun verf, (vooral die hemelblauw zijn) tot rood purperkleurig veranderen. Gelijk als een zacht gelid dat geen scherpte van de wijn, azijn of zout lijdt, maar daarvan oploopt en zwelt alzo geschiedt ook de zachte bloempjes van bernagie, de ossentong, de violen bloempjes en de blauwe cichorei en bijna alle blauwe bloemen. Zo is nu de bernagie (hoe ruig en behaard het is) een echt week zacht zomerkruid dat de winterse koude niet goed dulden mag, het is dan goed bewaard en toegedekt en bovendien moeten het ganse jonge stekjes zijn die nog geen bloemen hebben gedragen, anders die er stengels hebben mogen [220] het deze maal niet harden etc. Dit gewas gewint gans ruwe, stekelige, brede, rondachtige gevouwen bladeren, een weinig rond en kleiner dan wolkruid, wat met een holle stekelige stengel en ongeveer twee, dan drie die van bovenuit in veel twijgen of takjes verdeeld zijn. Tegen juni dragen die twijgjes van bovenuit die lieflijke gesternde violen, ettelijke gans hemelblauw en de anderen sneeuwwit, de derde vleeskleurig en bleek. Zo dezelfde uitvallen groeien zwarte korreltjes daarna, wat 2 of 3 naast elkaar zoals in opgenoemde ossentong kruiden, doch veel kleiner en zwarter. Vallen uit en planten zich steeds zelf en dermate waar bernagie eenmaal heen komt is het niet gauw te verjagen en mag het zaad over winter goed in grond onbezeerd blijven en wordt dan de muizen tot deel die het graag verzoeken vanwege zijn zoete smaak.

Dat wilde geslacht van bernagie is een onkruid en vindt men in de kruidentuinen en is de tamme met stengels, ruwe stekels en bladeren gelijk, er zijn echter de blauwe bloempjes veel kleiner dan de tamme, heb zulk gewas wat tot nooddruft voor bernagie gebruikt.

Van de namen.

(Borago officinalis) Niemand twijfelt aan bernagie die men Boraginem of Porraginem of (zoals Leonicenus) Coraginem noemt, het is de echte Buglossa, Lingua Bubula of de ossentong daarvan de ouden schrijven, bij Dioscorides libro 4 kapittel 123 heet ze Genitura felis, Zanuchi, Antucorinbesor, Ansanaphi, Libanion, Lingua bovis en Bubula. In Plinius libro 25 kapittel 8 Euphrosynon.

Het is ook oorzaak genoeg dat bernagie van de ouden Buglossa heet, in dat bernagie alzo sinds het zich onder dat kapittel Buglossam rijmt, zoals dan de voorname mensen zulks daarvoor houden, namelijk de zeer beroemde Manardus libro 5 Epistel, Marcellus Vergilius, Otho Brunfelsius en Leonardus Fuchsius errore 6 dat eenstemmig bewijzen. (Manradus. Tot welke mening stemmen de ouden, M. Catho de re rustica kapittel 40, desgelijks de Arabier Avicenna libro 2 kapittel 338.

Van de kracht en werking.

Bernagie bloempjes en kruid hebben nu aller ding met de ossentong gemeenschap, wordt de ene voor de andere aangenomen en is ook warme vochtige samengesteldheid zoals Serapio betuigt kapittel 83, mag in de spijs en drank vrolijk genuttigd worden.

Innerlijk.

Bernagie kruid met spinazie bereidt is een voortreffelijke gezonde spijs de magere en zwakke mensen die zal men met gedachten moes spijzen en hen over die liefelijke bloemen te drinken bevelen zodat de zwakke treurige mensen hun leed vergeten mogen.

De bernagie plant zo drie stengels of twijgje brengt zal goed zijn tot de derdedaagse malariakoorts, met zijn ganse substantie in wijn gekookt en [221] gedronken, welke stek vier twijgjes heeft zal tot de vierdaagse malariakoorts dienen, in vorige maat bereidt en genuttigd. Mij echter bevalt dat gebrande water en de suiker van de bloempjes beter, heb het ook nuttiger bevonden in alle zwakheid van de koorts.

Uiterlijk.

Dat bernagie kruid tot as gebrand en met honingwater getemperd geeft een heilzaam mondwater voor dat eten, voor de mondblaartjes en alle andere bezering van de hals, de tong en tandvlees, steeds daarmee gewassen.

Andere deugd van de bernagie zijn zoals boven van de ossentong geschreven is.

Walwurtz. Cap. LXXIX.

Die gemeine Walwurtzel findet man ettwan zweier elen lang im grund stecken, ist jnwendig gantz weiþ, glat, leimecht oder schlüpfferig, auþwendig kolschwartz. Gewint bτeite und lange rauhe bletter, beinahe wie Alantwurtzel. Jm andern jar dτegt sie jhre stengel und frucht, die stengel werden elen hoch, vast harecht unnd rauch, jnnwendig hol, mit vilen neben fettichen oder zweiglin, die selbigen fůgen oder gewerblin seind mit gebogenen bletlin geschmuckt, unnd bekleidet, wie die Ochsenzungen. Die blŭmlin werden rund, hole schellen, wie der Schlüsselblůmen, zům theil bleich weiþgålfarbig, die andern bτaun liechtblo. (1.2.) Nach welchen blůmen findet man den samen in grŭnen heüþlin, wie am Burτes kraut, blŭet im Bτachmonat, unnd Newmonat. Sein gewonliche statt ist [222] auff den feüchten awen, unnd graþgårten, an wasser gestaden, und almůten. Wa dise wurtzel ein mal hin kompt, ist sie nit wol zůvertilgen, dann wa nur ein klein stücklin im grund bleibt, thůt es sich auff unnd bekleibt widerumb.

(3.) Das walt geschlecht ist den gemelten gleich, aber mit der gantzen substantz kleiner, zåher, und schlüpfferiger, die wurtzel gegen dem stengel würt bτaunfarb, und nit spannen lang, eins sŭssen geschmacks, würt gemeinlich in den wålden funden.

Von den Namen.

Grosþ Wallwurtz nent man Beinwellen, Schmerzwurtz und Schantzwurtz, Latine Unctuosa, darumb das sie glat ist wie ein schmaltz. (Unctuosa. Consolida.) Die newen nennen sie Consolidam maioτem, umb der heilung willen, dann also behelt sie die wunden (auffgelegt in pflasters weiþ) zůsamen, τc.und so man dise wurtzel stoþt, unnd uber nacht im wasser ligen laþt, gesteht dz wasser davon, gleich wie Theoph.von der Ybisch wurtzel bezeügt, heiþt nit unbillich in Diosc.lib.iiij.cap.xj. Soldago oder Solidago, auff Gτiechisch Symphyton alterum, unnd pectos, vom wóτtlin πήγουξαι, das heiþt gestehen, oder gefrieren, wie Gallrei oder das eiþ, τc. Sonst haben die Medici noch mehτ consolidas, als Sanickel, das soll klein Consolida, unnd die Ritterspoτen, Consolida regalis heissen, die Bτaunnellen und Maþlieben nennen ettliche auch Solidagines. (Symphyton. Sanickel. Ritterspoτen. Bτaunellen, Maþlieben.) Apul.cap.lix.nent Symphyton Consolidam maioτem, Jnulam rusticam, Xilophyton, Alum, Gallicum, Anazetis, Hemmostasis, und meint das erst geschlecht Diosc.das in den felsen soll wachsen.

Das klein Symphyton, so inn den wålden wachþt, nent man klein Wallwurtz, ob aber solchs das erst Symphyton petreum sei, darvon Dioscoτides schτeibt, kan ich nit wissen, dann die beschτeibung und unser klein Beinwellen dτagen sich nit wol zůsamen, der wurtzel und geruchs halben, uτsach unser klein Wallwurtz hat kein sonderlichen geruch, so ist die wurtzel nit uber fingers lang, welche ding sich mit Diosco. Symphyto nit zů tragen, aber was Symphyton petreum sei, haben wir im clxxiij.capitel diþ bůchs angezeigt. (Petreum Symphyton.)

Von der Krafft und Würckung.

Die schwartz glat würtzel würt mehτ gebτaucht dann das kraut, unnd ist warmer feüchter natur, ein gesunde heilsame wurtzel zů allen wunden, bτüchen und rissen, Jnnerlich und Eüsserlich zůbτauchen. (Wunden. Riþ, Bτüch.)

Innerlich.

Die wurtzel geseübert, in wein gesotten und gedτuncken, heilet die verserte lung, raumpt die bτust, fŭrt auþ den koder, bekompt wol denen so blůt spewen, dienstlich zů allen Jnnerliche bτüchen. Derhalben soll solche Wallwurtz zů allen jnnern bτüchen und wunden, für andere kreütter erwólt werden. Ettliche bτennen wasser von diser wurtzel, bτauchens zů obgemelte pτesten. {223]

Eüsserlich.

Dieweil gedachte wurtzel also heilsam ist, macht man pflaster darauþ, uber die frischen wunden gelegt, die hefft sie zůsamen. Daher ettlich sagen und behalten, wann sie bei fleisch gesotten werde, sollen die stuck zůsamen wachsen. (Wunden hefften. Fleisch hefften.)

Diser wurtzel mit Creützwurtz zerstossen, unnd pflasters weiþ auffgelegt, leschet nit allein die hitz, sonder heilt auch alle zerknitschte glider. (Hitz und zerknitschte glider.)

Alle die so wunden heilen kónnen, und mit der wund artznei umbgehn, sollen die Walwurtz in gårten zůr notturfft pflantzen und in ehτen halten, dieweil gedachte wurtzel zů allerlei wunden und bein bτüchen nutz und gůt ist, wie solchs die erfarung tåglich beweiþt. (Bein bτüch.)

Waalkruid. Kapittel 79.

De gewone waalwortel vindt men ongeveer 140cm lang in grond steken, is inwendig gans wit, glad, leemachtig of slijmerig, uitwendig koolzwart. Gewint brede en lange ruwe bladeren, bijna zoals alantwortel. In het volgende jaar draagt het zijn stengel en vrucht, de stengels worden 70cm hoog, erg behaard en ruig, inwendig hol en met vele vorken of twijgje, diezelfden voegen of wervels zijn met gebogen blaadjes gesmukt en bekleed zoals de ossentong. De bloempjes worden runde holle schellen zoals de sleutelbloemen, voor een deel bleek witgeel gekleurd, de anderen bruin lichtblauw. Na welke bloemen vindt men de zaden in groene huisje zoals aan bernagie kruid, bloeit in juni en juli. Zijn gewone plaats is [222] op de vochtige bergweiden en grastuinen, aan waterranden en bergweiden. Waar deze wortel eenmaal heen komt is ze niet goed te verdelgen, dan waar maar een klein stukje in grond blijft doet het zich op en groeit wederom.

Dat woud geslacht is de gemelde gelijk, echter met de ganse substantie kleiner, taaier en slijmeriger, de wortel tegen de stengel wordt bruinkleurig en geen zeventien cm lang, een zoete smaak en wordt gewoonlijk in de wouden gevonden.

Van de namen.

(Symphytum officinale) Groot waalkruid noemt men beenwel, smeerkruid en Schantzwurtz, Latijn Unctuosa, daarom dat ze glad is zoals een vet. De nieuwen noemen het Consolidam maiorem vanwege de heling, dan alzo houdt ze de wonden (opgelegd pleistervormig) tezamen etc., en zo men deze wortel stoot en over nacht in water liggen laat stijft dat water daarvan gelijk zoals Theophrastus van de heemst wortel betuigt, heet niet onbillijk in Dioscorides libro 4 kapittel 11 Soldago of Solidago, op Grieks Symphyton alterum en pectos, van woordje πήγουξαι, dat heet stijven of bevriezen zoals gelei of dat ijs etc. Anders hebben de medici noch meer consolidas zoals sanikel, wat de kleine Consolida is, en de riddersporen, Consolida regalis, de Prunella en madelieven noemen ettelijke ook Solidagines. Apuleius kapittel 60 noemt Symphyton Consolidam maiorem, Inulam rusticam, Xilophyton, Alum, Gallicum, Anazetis en Hemmostasis en bedoeld dat eerste geslacht Dioscorides dat in de rotsen zou groeien.

De kleine Symphyton zo in de wouden groeit noemt men klein waalkruid en of echter zulks de eerste Symphyton petreum is waarvan Dioscorides schrijft kan ik niet weten, dan de beschrijving en onze kleine beenwel dragen zich niet goed tezamen vanwege de wortel en reuk, oorzaak onze kleine waalkruid heeft geen bijzondere reuk en zo is de wortel niet over vingers lang welke dingen zich met Dioscorides Symphyto niet toedragen, maar wat Symphyton petreum is hebben we in 173^ste kapittel van dit boek aangezegd.

Van de kracht en werking.

De zwarte gladde wortel wordt meer gebruikt dan dat kruid en is warme vochtige natuur, een gezonde heilzame wortel tot alle wonden, breuken en scheuren, innerlijk en uiterlijk te gebruiken.

Innerlijk.

De wortel gezuiverd, in wijn gekookt en gedronken heelt de bezeerde long, ruimt de borst, voert uit de taaie slijm, bekomt goed diegenen zo bloedspuwen, dienstig tot alle innerlijke breuken. Daarom zal zulk waalkruid tot alle innerlijke breuken en wonden voor andere kruiden aanbevolen worden. Ettelijke branden water van deze wortel en gebruiken het tot opgenoemde gebreken. {223]

Uiterlijk.

Omdat gedachte wortel alzo heilzaam is maakt men pleisters daaruit, over de frisse wonden gelegd die hecht ze tezamen. Vandaar ettelijke zeggen en houden wanneer ze bij vlees gekookt wordt zullen de stukken tezamen groeien.

Deze wortel met kruiskruid gestoten en pleistervormig opgelegd lest niet alleen de hitte, maar heelt ook alle gekneusde leden.

Alle die zo wonden helen kunnen en met de wond artsenij omgaan zullen dat waalkruid in tuinen voor nooddruft planten en in eren houden omdat gedachte wortel tot allerlei wonden en beenbreuken nuttig en goed is zoals zulks de ervaring dagelijks bewijst.

Von Pestemen kraut. Cap. LXXX.

Alle Pestemen kreütter seind rauch, wie Ochsenzung oder Burτes, von farben grŭnschwartz, ettlichs eschenfarb. Das erts unnd fürnembest wachþt gemeinlich in allen früchten, die inn weissem grund wachsen. Sein wurtzel ist weiþ, lang und schlecht, wie des Fenchels. Die ersten bletter so daran gesehen werden, seind wie spitzige zungen ohn kerffen, aber die nach folgende kommen mit grossen kerffen, wie Baldτian, den wir Marien Magdalen wurtz genent haben. Die foτdersten spitzen an dem blettern seind wie die spieþ eisen gefoτmiert. Die stengel komen im Bτachmonat, werden rund, als das Rocken stro, zweier elen hoch, am obersten der selben seind die bτeiten scheibelechten blůmen gesetzt, wie ein bτeits hŭtlin, ein jedes anzůsehen, under denen seind ettliche blo pur (Tempus.) [224] purfarb, etliche gantz presilgen bτaun. Es ist aber ein jede blům an disem gewåchs mit vil kleinen blómlin zůsamen gepackt, gleich wie die Bienen jre heüþlin machen.

(2.) Das zweit geschlecht ist der gemelten mit wurtzel und stengel nit ungleich, das kraut aber ist kleiner und mit manigfaltigen kerffen zerschnitten, von art krauser, rauher, harechter unnd schertzer, die bτaunen blůmen seind zůvoτ gantz runde kópflin ehe das sie aussgehn, wie die kleinen Würten oder wie das gemeine koτnblůmen, doch grósser, wann die blŭet vergeht, so fleügt der zeittig samen darvon.

(3.) Ein gantz eschenfarb gro geschlecht von diser pestemen findt man inn den wisen under andern graþ wachsen, dτegt auch seine bτaune kópffechte blůmen, deren eschenfarb kraut ist schmal, wenig zerspalten, gemeinlich mit einem dünnen spinnenweblin uberzogen, nit anderst dann Roþhůb, auff der understen seitten gegen der erden. Der samen fert davon, wie von der andern, vergleicht sich der bloen koτnblůmen samen.

(4.) Das letst so auff dürτen heiden funden würt, sicht man im Bτachmonat blůmen dτagen, auff runden Bintzen helmern, gleich wie die erst von uns gesetzt. Die bletter seind sehτ zerschnitten, schier wie der Coτiander, ligen auff der erden auþgespτeit, von farben schwartzgrŭn, lind und weich. Die blůmen werden zům theil purpurblo, die andern gantz weiþ, aller ding mit dem ersten geschlecht befreünder.

Von den Namen.

Die zwei ersten geschlecht seind hefftig im bτauch, unnd hoch von würden. Unsere gelehτten nennen sie auþ den alten kreütterbŭchern Scabiosas, haben ettliche verþ darvon, sollen von sant Uτban geschτiben sein woτden. (Scabiosa.) Aber in summa, weren noch so vil geschickter leüt, will doch niemands an dise nützliche arbeit, der doch hilff thet, auff das die kreütter jhre alte angeboτne namen uberkemen, ich will das mein thůn, ein anderer thů auch sein bestes. Scabiosa ist zů teütsch nichts anderst dann Gτindtkraut, wie es dan eigentlich für grind und malatzei gebτaucht würt. Jst nun diþ kraut Psoτa so bleibs Psoτa. (Psora.)

Die andern zwei als nemlich das groþ und klein mit den bτaunen blůmen, in den rauhen schwartzen kópflin, welcher bede blůmen zů letst hinfliegen, als der Pfaffen róτlin blůmen, hab ich under das Cirsio Diosc.lib.iiij.cap.cxiiij.geschτiben. darumb das sich dise kreütter recht und wol dahin schicken, (Cirsion.) So lauten die namen auch nit ubel darzů, dann Dioscoτides nents Buglossum grandem und Mollem spinam. Das gemein Pestemen kraut mit den hŭtlin, will ich den hůt noch ein weil auffen lassen.

Von der Krafft und Würckung.

Alle geschlechten der pestemen kreütter seind warmer dτuckener complexion, werden bei den alten nit weitter dan Eüsserlich zů den geschwollnen und gerumpfften adern gebτaucht, die wurtzel zerstossen unnd pflasters weiþ auffgelegt. (Gerumpffte adern.) Unsere meister aber rhŭmen und pτeisem dise kreütter hoch, habens auþ den alten Herbarijs gelernet, und ist zwar nit unrecht, [225] dann wer kan oder vermag alle tugent eins eintzige krauts, war zů das selbig in leib und ausserhalb zů bτauchen genůgsam erzelen und beschreiben.

Innerlich.

Scabiosen kraut jn wein gesotten und gedτuncken, ist gůt für das stechen in den seiten. Zů sollchem pτesten brennen die weiber im Meien auþ disen kreütern Pestemen wasser, dz geben sie den krancken zů trincken, jedes mal iiij.oder v.lóffel vol, für dz brust geschwer, Apostemen, seiten stechen, für den hůsten, und allerhand leib schmertzen. (Seiten stechen. Bτust geschwer. Apostem, Hüsten.)

Andere so geschickt sein wóllen, wissen dz kraut in vil wegen zů brauchen, nemlich zů der Apostemen, darzů nemen sie ein handvol Scabiosenkraut gedóτrt, zerschnitten sŭþholtz zwei loth, zwólff feigen, zwei loth fenchel samen, zwei loth åniþ, samen, viol wurtz zů latin Jris ein halb loth, dise stück alle sampt uber nacht jnn einer maaþ wassers geweicht, darnach am andern tag uber das drittheil eingesotten, mit zucker oder rosen honig sŭþ gemacht und allen morgen und abents jedes mal ein zimlichen dτunck warm gethon, sol die Apostem zeittigen, erweichen und auþ fŭren durch den hůsten. (Pestemen dτanck.)

Ein jeder hat alhie sein eigen composition zů dem Apostemen, was einen jeden für gůt und gewiþ ansicht, mag er folgen, wil handlen allein von den einfachen artzneien, wiþten auch wol vil stuck zůsamen zůbringen, wer nun mit d warheit einfaltig handelt und wandelt, d würt nit leichtlich jτren.

Eüsserlich.

Scabiosen safft ist nutz und gůt für allerhand grind båder darauþ gemacht thůt der gleichen, tódtet auch die milben im haar, darmit gezwagen. Ein jeder würt auþ obgesetzten stücken selbers mógen colligieren und abnemen, war zů dise kreütter weiters reichen. (Grind. Milben im har.)

Van gezwellen kruid. Kapittel 80.

Alle gezwellen kruiden zijn ruig zoals ossentong of bernagie, van kleur groenzwart, ettelijke askleurig. De eerste en voornaamste groeit gewoonlijk in alle vruchten die in witte grond groeien. Zijn wortel is wit, lang en recht zoals de venkel. De eerste bladeren zo daaraan gezien worden zijn zoals spitse tongen zonder kerven, echter die na volgende komen met grote kerven zoals de valeriaan die we Maria Magdalena kruid genoemd hebben. De voorste spitsen aan de bladeren zijn zoals de spies ijzers gevormd. De stengels komen in juni en worden rond zoals dat roggestro en 140cm hoog, aan bovenste er van zijn de brede scheefachtige bloemen gezet zoals een breed hoedje elke aan te zien, onder die zijn ettelijke blauw purperkleurig, [224] ettelijke gans Brazilië bruin. En is echter elke bloem aan dit gewas met veel kleine bloempjes tezamen gepakt zoals de bijen hun huisjes maken.

Dat tweede geslacht is de gemelde met wortels en stengel niet ongelijk, dat kruid echter is kleiner en met menigvuldige kerven gesneden, van aard gekroesd, ruwer, hariger en zwarter, de bruine bloemen zijn tevoren gans ronde kopjes eer dat ze opengaan zoals de kleine kruiden (?) of zoals de gewone korenbloemen, doch groter en wanneer de bloei vergaat zo vliegt het rijpe zaad daarvan.

Een gans askleurig grauw geslacht van deze gezwel vindt men in de weiden onder anderen grassen groeien, draagt ook zijn bruine kopachtige bloemen dat askleurige kruid is smal, weinig gespleten, gewoonlijk met een dun spinnenweb overtrokken, niet anders dan hoefblad, op de onderste zijde tegen de aarde. Het zaad vaart daarvan zoals van de andere en vergelijkt zich de blauwe korenbloemen zaden.

De laatste zo op droge heiden gevonden wordt ziet men in juni bloemen dragen op ronde biezen helmen gelijk zoals de eerst van ons gezet. De bladeren zijn zeer gesneden schier zoals de koriander en liggen op de aarde uitgespreid, van kleur zwartgroen, zacht en week. De bloemen worden voor een deel purperblauw, de anderen gans wit, aller ding met het eerste geslacht bevriend.

Van de namen.

(Knautia arvensis, Globularia punctata, de derde Jasione montana) De twee eerste geslachten zijn heftig in gebruik en hoog van waarde. Onze geleerden geleerde noemen ze uit de oude kruidenboeken Scabiosa, hebben ettelijke vers daarvan en zou van Sint Urbanus geschreven zijn geworden. Maar in summa, waren er noch zo veel geschikte mensen wil toch niemand aan deze nuttige arbeid dat toch hulp doet, zodat de kruiden hun oude aangeboren namen krijgen, ik wil de mijne doen en een andere doet ook zijn best. Scabiosa is in Duits niets anders dan schurftkruid zoals het dan eigenlijk voor schurft en huiduitslag gebruikt wordt. Is nu dit kruid Psora zo blijft het Psora.

De andere twee zoals namelijk de grote en kleine met de bruine bloemen in de ruwe zwarte kopjes welke beide bloemen tenslotte heen vliegen zoals paardebloem heb ik onder de Cirsio Dioscorides libro 4 kapittel 114 geschreven, daarom dat zich deze kruiden recht en goed daarheen schikken. Zo luiden de namen ook niet kwaad daartoe, dan Dioscorides noemt Buglossum grandem en Mollem spinam. Dat gewone gezwellen kruid met de hoedjes wil ik de hoed noch een tijd openlaten.

Van de kracht en werking.

Alle geslachten van de gezwellen kruiden zijn warme droge samengesteldheid, worden bij de ouden niet verder dan uiterlijk tot de gezwollen en vertrokken aderen gebruikt, de wortel gestoten en pleistervormig opgelegd. Onze meesters echter roemen en prijzen deze kruiden hoog, hebben uit de oude Herbarijs geleerd en is wel niet onterecht, [225] dan wie kan of vermag alle deugd van een enkel kruid waartoe datzelfde in lijf en aan de buitenkant te gebruiken voldoende verhalen en beschrijven.

Innerlijk.

Scabiosa kruid in wijn gekookt en gedronken is goed voor de steken in de zijden. Tot zulke gebreken branden de vrouwen in mei uit deze kruiden gezwellen water en dat geven ze de zieke te drinken, elke keer 4 of 5 lepels vol voor de borstzweren, etterende gezwellen, zijde steken, voor het hoesten en allerhande lijf smarten.

Andere zo geschikt zijn willen weten dat kruid in veel wegen te gebruiken, namelijk tot de etterende gezwellen en daartoe nemen ze een handvol Scabiosa kruid gedord, gesneden zoethout twee lot, twaalf vijgen, twee lot venkel zaden, twee lot anijs zaden, viool kruid, in Latijn Iris, een half lot, deze stukken alle samen over nacht in een maat waters geweekt, daarna de volgende dag over dat derde deel ingekookt en met suiker of rozen honing zoet gemaakt en elke morgens en avond elke keer een matige dronk warm gedaan zal de etterende gezwellen rijpen, weken en uitvoeren door het hoesten.

Iedereen heeft alhier zijn eigen compositie tot de etterende gezwellen en wat iedereen voor goed en zeker aanziet mag hij volgen, wil handelen alleen van de enkelvoudige artsenijen, weet ook wel veel stukken tezamen te brengen, wie nu met de waarheid eenvoudig handelt en wandelt die zal niet gemakkelijk verdwalen.

Uiterlijk.

Scabiosa sap is nuttig en goed voor allerhande schurft, baden daaruit gemaakt doet dergelijks, doodt ook de mijt in haar, daarmee gedweild. Iedereen zal uit opgezette op gezette stukken zelf mogen verzamelen en afnemen waartoe deze kruiden verder rijken.

Von Abbisz. Cap. LXXXI.

Teüffels Abbiþ vergleicht sich aller ding dem ersten Pestemen kraut. Die bletter seind aber nit zerschnitten, sonder gantz formiert wie Wegerich kraut, doch lenger, einer zungen nit ungleich. Seind auch wenig rauch, schwertz grŭn. Jm Newmonat gewint das kraut seine runde nackete stengel, darauff bτaun purpur blůmen, ein jede blům als ein hŭtlin anzůsehen, (Forma. Tempus.) Dann die blŭmlin seind hart zůsamen, als ein rundes redlin od hŭtlin gesetzt, nit anderst dann wie die Bienen jre rosen zůsamen hencken, also stehn die kleine blŭmlin hart neben einander in einer ordnung rundiert, auff einen kópflin. So die kleine blŭmlin auþ fallen im Augstmonat, fleügt d samen darvon, wie von den pestemen kreüttern. Under disen geschlecht findt man die tragen gantz schneeweise blůmen od kópflin, seltzam zů finden, hab erstmals im Ydar bei Birckenfeldt also weiþ funden. Die wurtzel an jn bede ist zasicht wie des Wegerichs, od des Baldrians, und ist dz hertz von einer jeglichen wurtzel in grund, entweders von natur alle jar abgefault, od von würmen abgebissen, welches dem Baldτian und andeτn wuτtzeln mehr geschicht.

Dz kleine Abbiþ ist ein milch geschlecht, gehóτt nit hieher, gewint harechte zerkerffte und zersegte schmale bletter wie das Pfaffen blat. Bringt im (M) [226] Newmonat gåle dotter blůmen, gefüllet, auff zarten glatten bintzen stengeln. Nach der blŭet fleügt der harechtgro samen hinweg, dise wurtzel ist im grund auch abgebissen. (Locus.)

Das erst obgescτiben kraut, findt man in den hecken unnd büschen, auff dürτen wisen, auff den awen und almůten. Die mit der geelen blůmen hat jre wonung auff alten mauren, wegstrassen unnd sandechtem erdtrich.

Von den Namen.

Wann Abbiþ mit den bloen und weissen hŭtlin nit Pestemen geschlecht seind, weiþ ich nit eigentlich wa sie hin gehóτen, werden Morsus diaboli genant, umb der abgebissenen wurtzel willen. Hieronymus Bτaunschweig nent sie Jaceam nigram. (Morsus diaboli.)

Die andern mit dem milch safft unn gålen gefüllten blůmen, hab ich von den Zygeunern Abbiþ hóren deütten, und ist ein art Hieracei, davon weiters an seinem oτt, gehóτt nit hieher, ist umb seins namens willen hieher kommen. (Hieraceum.)

Von der Krafft und Würckung.

Blo und weiþ Abbiþ kreütter werden under die Pestemen gewåchs gezólet, darumb das sie auch der selben art unnd eigenschafft seind, dann Pestemen kτaut mag für Abbiþ und herwiderumb Abbis mag für Pestemen in leib od auuserhalb je eins für das ander erwólet werden. Dz dτitt mit den gålen blůmen würt under den milch kreüttern beschτiben.

Innerlich.

Blo Abbiþ kreütter mit blůmen und wurtzeln in wein gesotten, oder auþ dem kraut wasser distilliert, würt angenommen und genützt zů allen dingen, wie das pestemen kraut, sonderlich aber für gerunnen blůt im leib und für die pestilentz. (Gerunnen blůt. Pestilentz.)

Eüsserlich.

Das gebτant wasser unnd safft diser kreütter, mit vitriol vermischt, [227] dóτret und heilet alle zitter måler, und allen bósen fliessende gτind am leib darmit gesalbt. Andere würckung mógen auþ ernenten colligiert werden.

Van afbeet. Kapittel 81.

Duivelsbeet vergelijkt zich aller ding het eerste gezwellen kruid. De bladeren zijn echter niet gesneden, maar gans gevormd zoals het weegbree kruid, doch langer, een tong niet ongelijk. Zijn ook weinig ruig, zwartgroen. In juli gewint dat kruid zijn ronde naakte stengels waarop bruin purperen bloemen, elke bloem als een hoedje aan te zien. Dan de bloempjes zijn hard tezamen zoals een rond radje of hoedje gezet, niet anders dan zoals de bijen hun raten tezamen hangen, alzo staan die kleine bloempjes hard naast elkaar in een ordening rondgevormd op een kopje. Zo die kleine bloempjes uitvallen in augustus vliegt het zaad daarvan zoals van het gezwel kruid. Onder dit geslacht vindt men die dragen gans sneeuwwitte bloemen of kopjes, zeldzaam te vinden, heb de eerste keer in Ydar bij Birckenfeldt alzo witte gevonden. De wortel aan hen beide is vezelig zoals de weegbree of de valeriaan en is dat hart van elke wortel in grond of van natuur alle jaar afgevallen of van wormen afgebeten welke de valeriaan en andere wortels meer geschiedt.

De kleine afbeet is een melk geslacht, gehoord niet hier, gewint harige gekerfde en gezaagd smalle bladeren zoals dat paardebloem blad. Brengt in [226] juli gele dooier bloemen, gevuld op zachte gladde biezen stengels. Na de bloei vliegt het behaard grauwe zaad weg, deze wortel is in grond ook afgebeten.

Dat eerst opgeschreven kruid vindt men in de hagen en bosjes, op droge weiden, op de bergweiden en berghoogtes. Die met de gele bloemen heeft zijn woning op oude muren, wegstraten en zandachtig aardrijk.

Van de namen.

(Succisa pratensis) Als afbijt met de blauwe en witte hoedjes geen gezwellen geslacht is weet ik eigenlijk niet waar ze heen behoren, worden Morsus diaboli genoemd vanwege de afgebeten wortel. Hieronymus Braunschweig noemt het Jaceam nigram.

(Crepis praemorsa) De andere met het melksap en gele gevulde bloemen heb ik van de Zigeuners afbijt horen aanduiden en is een aard Hieracei, daarvan verder aan zijn oord, gehoord niet hier en is vanwege zijn naam hier gekomen.

Van de kracht en werking.

Blauwe en witte afbijt kruiden worden onder dat gezwellen gewas geteld, daarom dat ze ook dezelfde aard en eigenschap zijn, dan gezwellen kruid mag voor afbijt en daar tegenover afbijt mag voor gezwellen kruid in lijf of aan de buitenkant de ene voor de andere aanbevolen worden. De derde met de gele bloemen wordt onder de melkkruiden beschreven.

Innerlijk.

Blauwe afbijt kruiden met bloemen en wortels in wijn gekookt of uit het kruid water gedistilleerd wordt aangenomen en genuttigd tot alle dingen zoals dat gezwel kruid, vooral echter voor gestold bloed in lijf en voor de pestilent.

Uiterlijk.

Dat gebrande water en sappen van deze kruiden met vitriool vermengt, [227] gedroogd heelt alle liktekens en allen kwade vloeiende schurft aan lijf, daarmee gezalfd. Andere werking mogen uit genoemde verzameld worden.

Von Wolffswurtz und Ysenhŭtlin. Cap. LXXXII.

Wolffswurtz und Ysenhŭtlin seind auch jn jren blattern zerschnitten, ein jedes blat mit fünff underscheiden, als der Sanickel, oder wie der gefüllet Hanenfůþ von farben schwartzgrŭn. Die wurtzel ist schwartz mit vilen zincken, als Spargen, oder als Christwurtz, eins zimlichen feinen geruchs. Die stengel, deren etwan vier oder fünff von einer alten wurtzel kommen, wachsen zweier elen hoch, die selbigen dragen im Meien bleich gåle spitzige hŭtlin, wie die blůmen an Lynkraut, darauþ würt schwartzer ecketer samen, dem schwartzen Nigella oder dem zwibel samen gleich, in under schiedlichen schotten verschlossen, die schotten vergleichen sich der Agleien scheffen, doch kleiner. So jemands den samen kewet, der würt zů auþspewen bewegt, dann er erfordert die speichel mit gewalt, ist sunst hitzig als bertram. (Gustus.) Dise wurtzel würt in wilden tieffen dålern, in wålden gefunden, (Q ij) [228] nemlich im Schwartzwald, Spessart, Waþgaw, und Ydar.

(2. Straþburg, Leon) Das ander groþ geschlecht zielen die zů Straþburg inn der gårten, für ein lustkraut, soll erstmals von leon auþ Franckreich kommen sein, ist mit der gestalt und geschmack dem voτdersten gleich, doch hóher, und aller ding grósser. Die blůmen stehn auch nach einander an dem stengel offen, von farben blo, und ist ein jede hole blůmen anzůsehen nit anderst dan ein Eisenhŭt. Zů Nŭrenberg hat man noch ein kleiner geschlecht, dz gewint auch blo hŭtlin, und abermals ein geschlecht des selbigen, blŭet gantz leibfarb. (3. Nŭrenberg.)

Von den Namen.

Es seind die Gτiechen mit einsetzung der namen die klŭgsten und geschicksten, dann einem jeden ding geben sie seinen artlichen namen, dz sicht man auch hie, und spτechen diþ gewåchs nent man Cynococtonon, Lycocotonon, Cyamon, Leucon, Aconiton, zů Latin Luparia, dz ist, Wolffwurtz, von den andern hernach. (Luparia.)

Von der Krafft und Würckung.

Wolffwurtz und der blo Ysenhůt, seind bede einer bτennenden qualitet und eigenschafft, seind Eüsserlich, und gar nit in dem leib zůbτauchen, das hat man wol zů Antoτff befunden, an denen, so dise wurtzel für ein Sallat haben gessen, und dτüber gestoτben. (Antdoτff.)

Eüsserlich.

Das kraut, samen, oder wurtzel, grŭn zerstossen oder gedóτrt, gepülvert, und mit ól temperiert zů einer salben, vertreibt unnd tódtet die Leüse und Nissen allenthalben. Die wurtzel inn wasser oder laugen gesotten, damit geweschen, hat gleiche Würckung. Dise artznei wer nutz gewesen dem stoltzen Sylla zü Rom, der die burger vertribe, ward von leůsen fressen. Plin.lib.xxij.cap.vj. (Leüþ und Niþ. Sylla.)

Van wolfskruid en ijzerhoedje. Kapittel 82.

Wolfskruid en akoniet zijn ook in hun bladeren gesneden en elk blad met vijf onderscheiden zoals de sanikel of zoals de gevulde hanenvoet, van kleur zwartgroen. De wortel is zwart met vele uitlopers zoals asperge of als kerstkruid, een matig fijne reuk. De stengel, waarvan er ongeveer vier of vijf van een oude wortel komen, groeien 140cm hoog, diezelfde dragen in mei bleekgele spitse hoedjes zoals de bloemen aan lijnkruid, daaruit worden zwarte hoekige zaden, de zwarte Nigella of de uien zaden gelijk, in aparte schotten besloten, die schotten vergelijken zich de akelei scheepjes, doch kleiner. Zo iemand de zaden kauwt die wordt tot uitspuwen bewogen, dan het bevordert het speeksel met geweld, is verder zo heet zoals bertram. Deze wortel wordt in wilde diepe dalen en in wouden gevonden, [228] namelijk in Zwarte woud, Spessart, Wasgaw en Ydar.

Dat andere grote geslacht telen die te Straatsburg in de tuinen voor een lustkruid, zou de eerste keer van Lyon uit Frankrijk gekomen zijn en is met de gestalte en smaak het voorste gelijk, doch hoger en aller ding groter. De bloemen staan ook na elkaar aan de stengel open, van kleur blauw en is elke holle bloem aan te zien niet anders dan een ijzeren hoed. Te Nurenberg heeft men noch een kleiner geslacht en dat gewint ook blauwe hoedjes en later een geslacht ervan, bloei gans vleeskleurig.

Van de namen.

(Aconitum lycoctonum, Aconitum napellus) Het zijn de Grieken met inzetten van de namen die beste en geschiktst, dan elk ding geven ze zijn kunstige naam en dat ziet men ook hier en spreken dit gewas noemt men Cynococtonon, Lycocotonon, Cyamon, Leucon en Aconiton, in Latijn Luparia, dat is wolfkruid, van de anderen hierna.

Van de kracht en werking.

Wolfkruid en de blauwe akoniet zijn beide een brandende kwaliteit en eigenschap, zijn uiterlijk en geheel niet in het lijf te gebruiken, dat heeft men wel te Antorff bevonden aan diegenen zo deze wortel voor een salade hebben gegeten en daarvan gestorven.

Uiterlijk.

Dat kruid, zaden of wortel, groen gestoten of gedroogd, verpoedert en met olie getemperd tot een zalf verdrijft en doodt de luizen en neten overal. De wortel in water of loog gekookt en daarmee gewassen heeft gelijke werking. Deze artsenij was nuttig geweest de trotse Sylla te Rome die de burgers verdreef en werd van luizen opgevreten. Plinius libro 22 kapittel 6.

Von Leüszkraut oder Rodel. Cap. LXXXIII.

Nach dem Eisenhůt felt mit das wysen Leüþkraut in sinn, welches im anfang des Meiens in den feüchten nassen wysen gefunden würt, gewint bτaunrote blůmen auþ heüþlin, wie der Bynsaug. (1. Tempus.) So die auþfallen, ist der bτaun rund samen inn bτeiten teschen verwaret. Das kraut ist gantz zinnelecht zerspalten, kleiner dann der zerkerfft stoτcken schnabel. Der schlecht eintzig stengel mit seim kraut würt spannen lang, etwann lenger, mit einem dünnen kurtzen würtzelin, darumb es desto leichter auþ den wisen gejeten mag werden, sonst wa es stehn bleibt, und under das fůtter kompt, wachsen dem Rind vihe, so von solche kraut essen, die Leüþ, welche mit schaden des vihes etwan kaum vertriben werden. (Leüþ wachsen.)

Das ander gewint gåle blůmen, auch auþbreitten secken oder teschen, wie das erst, des bletter werden nit so sehτ zerspalten, wachþt auch in den wysen, dem vihe unschådlich. [229]

Das dτitt Leüþkraut findet man in den steinechten rauhen rechen und bergen, gemeingklich neben den strassen, ist mit seiner gantzen substantz der Chτistwurtz so gleich das etlich solch kraut darfür ansehen, stinckt ubel, die weiber bτauchen solch kraut für die Leüþ zům vihe, gewinnet ein kurtze wurtzel.

Von den Namen.

Das erst mit den bτaunen blůmen, nent man Rodelkraut, und im Westrich Leüþkraut. Das ander mit den gålen blůmen, unnd runden teschen nennen ettliche Matten oder Wisen teschen. Das dτitt stinckend Leüþkraut, halten ettliche für ein wilde Chτistwurtzel, umb der gestalt willen. Herτ Conrad Geþner aber will es sei Consiligo Plin.lib.xxv.cap.viij.bewert das auþ Ruellio lib.ij.capite cxxxiiij.welcher diþ kraut gantz artlich beschτeibet, und nent Pomeleam, Pulmonariam, Leonis patam, Marsilicam herban und Diapycon. (Conradus Gesner.) Ob obgemelt Ruellij Consiligo auch Plinij Consiligo sei, bin ich nit gewiþ, uτsach, der Pli.meldt nit wie Consiligo wachþ oder wie sein gestalt sei. (Plinius. Gifft.) Andere nennen es Schlangen wurtzel, soll für alle vergifft sein, dann ich hab vom einem Münch gehóτt, der sagt mir, wann jemands dise wurtzel hab angehangen, und gifft esse oder eingenommen hette, dem mócht dz selb gifft nit schaden, Wa aber jemands, es sei vihe oder leüt, dise wurtzel eineme, oder zů essen geben würt, der můþ sterben, und das hab er an einem hund versůcht, also, er hab dem hund die wurtzel angehenckt, und dem hund gifft geben, das sei dem hund unschådlich gewesen, dieweil er die wurtzel hab angehangen gehabt, folgens hab er der Münch die wurtzel pulverifiert, und dem hund auch geben, als bald sei der hund gestoτben, darauþ har er judiciert, und mit gemelter wurtzel den wólffen und füchsen (Wólff und Füchþ fangen) (Q iij) [230] ein aaþ gemacht, deren er ettlich also zům todt bτacht. Da ich diser geschicht nach gedacht, fiel mir ein, was Columella von Consiligine schτeibt, lib.vj.cap.v.und spτicht, es ist ein wurtzel die heiþt bei dem hirten Consiligo, die ist allem vihe heilsam, man gråbt sie auþ vor der Sonnen auffgang mit der lincken handt, dann soll sie krefftiger sein, die bτaucht man also. Man nimpt ein ehτine feül, unnd reiþt ein kreiþ darmit auff das ohτ, da es am bτeittesten ist, also daþ das blůt herauþ gehe, und so man das inwendig und auþwendig des oτen gethon hat, so sticht man mit d selben feül ein loch mitten durch den kreiþ, unnd steckt der genanten wurtzeln ein darein, und so die frisch wund die selb wurtzel ergreifft, so helt sie es also, das sie nit wider herauþ falt, (Vihe artznei.) So zeügt dann alles gifft der kranckheit inn das oτ, biþ das theil dz mit der feülen umbgerissen ist, herauþ felt wie ein todt stuck fleisch, also hilfft man (sagt Columella) dem gantzen haupt mit schaden eins kleinen glids, Dise bede geschicht bτingen mich dahin, das ich glaub das kraut sei Consiligo.

Von der Krafft und Würckung.

Braun und gål Rodel oder Leüþkreütter wachsen auff den feüchten, faulen wysen gründen, schådliche gewåchs dem rind vihe, dann wa dise kreütter under das fůter kommen, und das vihe gemelte kreütter mit andern fŭtter niessen můþ, werden sie voller leüþ, daher (bei uns) disen kreüttern der namen Leüþkraut enstanden, Doch mógen sie auch zůr artznei Eüsserlich genützt werden, sonderlich was dürτe dτuckne hitzige schaden seind. Gerŭrte kreütter seind warmer feüchter qualitet, daher tåglich erfarung und versuchung geschehen mógen.

Das dτitt Leüþkraut der Chτistwurtzel ånlich, soll allein zů den wólffen und füchsen, als ein bóþ gifftig gewåchs gebτaucht werden, unnd sonst nit in leib, wie dann solchs dτoben under den namen angezeigt ist. ( Wolffs. Fuchsen.)

Van luiskruid of rodel. Kapittel 83.

Na dat akoniet valt me dat weiden luiskruid in de zin welke in aanvang van de mei in de vochtige natte weiden gevonden wordt, gewint bruinrode bloemen uit huisjes zoals de dovenetel. Zo die uitvallen, is het bruine ronde zaad in brede tasjes bewaard. Dat kruid is gans gedrongen gespleten, kleiner dan de gekerfde ooievaars snavel. De rechte enkele stengel met zijn kruid wordt zeventien cm lang, wat langer en met een dun kort worteltje, daarom het des te lichter uit de weiden getrokken mag worden, anders waar het staan blijft en onder dat voer komt groeit bij het rundvee, zo van zulk kruid eten, de luizen welke met schaden van het vee wat nauwelijks verdreven worden.

De andere gewint gele bloemen, ook uit brede zakken of tasjes zoals de eerste, de bladeren worden niet zo zeer gespleten, groeit ook in de weiden en het vee onschadelijk. [229]

Dat derde luiskruid vindt men in de steenachtige ruwe rekken en bergen, gewoonlijk naast de straten en is met zijn ganse substantie het kerstkruid zo gelijk dat ettelijke zulk kruid daarvoor aanzien, stinkt kwaad, de vrouwen gebruiken zulk kruid voor de luizen tot vee, gewint een korte wortel.

Van de namen.

(Pedicularis palustris, Rhinanthus alectorolophus, Helleborus foetidus ) De eerste met de bruine bloemen noemt men Rodelkruid en in Westrich luiskruid. De andere met de gele bloemen en ronde tasjes noemen ettelijke weiden of weiden tasjes. De derde stinkende kuiskruid houden ettelijke voor een wilde kerstwortel vanwege de gestalte. Heer Conrad Gessner echter wil het is Consiligo Plinius libro 25 kapittel 8 en beweert dat uit Ruellius libro 2 kapittel 134 welke dit kruid gans kunstig beschrijft en noemt Pomeleam, Pulmonariam, Leonis patam, Marsilicam herban en Diapycon. Of opgenoemde Ruellius Consiligo ook Plinius Consiligo is ben ik niet gewis, oorzaak, Plinius meldt niet hoe Consiligo groeit of hoe zijn gestalte is. Andere noemen het slangewortel, zal voor alle vergif zijn, dan ik heb van een monnik gehoord en die zei me als iemand deze wortel heeft aangehangen en gift eet of ingenomen heeft die mag datzelfde gif niet schaden. Wanner echter iemand, hetzij vee of mensen, deze wortel inneemt of te eten gegeven wordt die moet sterven en dat heeft hij aan een hond verzocht, alzo, hij heeft de hond de wortel aangehangen en de hond gif gegeven, dat is de hond onschadelijk geweest omdat hij de wortel heeft aangehangen gehad, vervolgens heeft de monnik die wortel verpoedert en de hond ook gegeven en gauw is de hond gestorven, daaruit heeft hij geoordeeld en met gemelde wortel de wolven en vossen [230] een aas gemaakt waarvan hij ettelijke alzo ter dood bracht. Daar ik deze geschiedenis nadacht viel me in wat Columnella van Consiligine schrijft, libro 6 kapittel 6, en spreekt het is een wortel die heet bij de herders Consiligo en die is alle vee heilzaam, men graaft het uit voor de zonsopgang met de linkerhand, dan zou ze krachtiger zijn, die gebruikt men alzo; Men neemt een ezels veulen en wrijft een kruis daarmee op zijn oor, daar het aan breedste is alzo dat het bloed eruit gaat, en zo men dat inwendig en uitwendig van het oor gedaan heeft zo steekt men hetzelfde veulen een gat midden door het kruis en steekt de genoemde wortel daarin en zo de frisse wond diezelfde wortel grijpt zo houdt het zich alzo dat het er niet weer eruit valt. Zo trekt dan alle gift van de ziekte in dat oor totdat deel dat met het veulen omgeven is eruit valt zoals een dood stuk vlees, alzo helpt men (zegt Columnella) het ganse hoofd met schade van een klein lid. Deze beide geschiedenissen brengen me daarheen dat ik geloof dat kruid is Consiligo.

Van de kracht en werking.

Bruine en gele rodel of luiskruid groeien op de vochtige, vuile weidegronden, schadelijke gewas het rundvee, dan waar deze kruiden onder dat voer komen en dat vee gemelde kruiden met ander voer genieten moet worden ze vol luizen, vandaar (bij ons) deze kruiden de namen luiskruid ontstaan. Doch mogen ze ook tot artsenij uiterlijk genuttigd worden, vooral wat droge hete schaden zijn. Aangeroerde kruiden zijn warme vochtige kwaliteit, vandaar dagelijks ervaring en onderzoeking geschieden mogen.

Dat derde luiskruid de kerstwortel gelijk zal alleen tot de wolven en vossen als een boos giftig gewas gebruikt worden en anders niet in lijf, hoe dan zulks boven onder den namen aangezegd is.

Von Modelgeer. Cap. LXXXIIII.

Modelgeer das man auff ungebawten åckern, rechen, neben den stras [231] sen, unnd auff den almůten findet, nennen ettlich auch Creützwurtz, Cruciata, darumb das die wurtzel in der mitten creützweiþ durch stochen ist, wirt lang, rund unnd weiþ gewint etwan zween oder dτei zincken, wie Peterlin wurtzel. (Heil allen schaden. Chiliodynamis.) Stoþt in Bτachmonat etwan iij.od iiij.stengel, nit uber spannen lang, die seind mit schmalen, dicken blettern bekleidet, welche bletter sich der kleinen Margen dτehen vergleichen, doch kleiner und dicker, all zeit ein weinig rumgebogen gegen der erden. Am giffel der stengel wachsen etwan vj.oder vij.bloer blůmen, wie lange hole schellen, auþ grŭnen hülsen herausser gekrochen, so die im Augstmonat auþfallen, findt man golt farben kleinen samen inn der langen secklin, nit anderst dann der gål Wullsamen, den man auch Wurmkraut nent.

Von den Namen.

Die alten weiber sagen Modelgeer sei aller wurtzel ein Eer, und ist ein recht Stergethτon, dann sie würt zů seltzamen künsten gebτaucht, inn fascinationibus Amorum. (Stergethτon.) Sie ist wie ein weiblich glid, zerspalten in der mitten, darumb die Circeischen weiber jren handel mit treiben, sagen darbei, es sei ein wunderbarlich kraut zů offenen wunden, nennens derhalben Heil allen schaden. Anderen nennen es unbillich Saponariam, Jsatin Agrian, das ist Seiffen kraut und wild Weidkraut. Am Rhein nent mans S. Peters kraut. Andere nennen die wurtzel umb der wunden willen Speren stich. Hierony. Bτaunschweig meint es sei herba Boτith. (Speren stich.) Jch binn der meinung gewesen, dise wurtzel sei Radicula od Lanaria herba, dz Dio.li.ij.ca.clij. Struthion das ist Spargen wurtzel, und Cedτen, und Catharsin, und Struthocammelon, und Chamerτiton, und humi sparsam nent, welches andere Challirτiton, Aeno, und Sirin nennen, will aber hiemit niemands zů unser meinung dτingen. Sonst hett sich dz Phyteuma nit ubel darzů geschickt, li.iiij.ca.cxxv.dz mich besser dahin dunckt reimen, gebs zůbedencken. Herτ Conrad Geþner vermeint gentzlich es sei ein Entian geschlecht, es móg auch nit andst gedeüt werden. (Phyteuma. Conradus Gesner.)

Die hirten im Westerich treiben jhre superstition mit dem kraut unnd wurtzel, dann so bald ein Saw sterbent einher felt, nemen sie das kraut und wurtzel zerhackt, mit andm pulver darzů bereit, gebens den schweinen ein in (Q iiij_ [232] dem aaþ, mit ettlichen gebettlin, soll die schwein behŭten, das der Schelm nit under sie kum. Es můþ aber in allen oτten zauberei sein, niemands ist der solchs mit ernst widerfechtet.

Von der Krafft und Würckung.

Wa diþ lieblich schón kraut Dios. Phyteuma ist, darfür ichs noch halte, findt man nit vil besondere tugent von jm beschτiben, villeicht nit unbillich, dieweil ettliche das gedacht kraut zůr bůlschafft bτauchen. Die unsere nützen das kraut und sein gebτant wasser Jnnerlich und Eüsserlich.

Innerlich.

Wasser von dem kraut und wurtzel gebτant unnd gedτuncken, raumet die bτust, zertheilt alles gifft, derhalben bτaucht man diþ wasser nit unbillich für die Pestilentz. (Bτust. Pestilentz. Gifft.)

Das gedóτt pulver von dem gewåchs eingenommen, soll gleiche Würckung haben.

Die hirten gebens also dem schweinen, halten darfür es sollen die schwein in einem gemeinen Sew sterben dardurch sicher und behŭt bleiben, welche darvon essen. (Sew artznei.)

Eüsserlich.

Die weiber so etwan jre tag vil seltzamer künst gelernt und erfaren haben, halten diþ gewåchs für ein treffenlich wundkraut zů den pferden, dann darmit heilen sie alle bτüch und schåden der pferd, das kraut und wurtzel in wein gesotten, darmit geweschen, und das rein gesotten pulver in die wunden gespτeitet, nennen auch gerŭrt gewåchs umb seiner krafft willen, Heil allen schaden. (Wundkraut zů den rossen.)

Van madelgeer. Kapittel 84.

Madelgeer dat men op ongebouwde akker