Ipomoea

HET VII. CAPITEL.

Van Blauwe Klockskens-VVinde, van Granum Nil ende van de Indiaensche Kersse.

Gheslachten.

Men sal by ’t ghetal van de Sachte Winden oock bequaemelijck ende met goede reden stellen die soorten van Klockskens-Winde, diemen Blauwe Klockskens-Winde noemt, met sommighe dierghelijcke cruyden: als zijn de soorten van Nil, ende van de Indiaensche Kersse; die alle dese Winde erghens in ghelijcken.

Ghedaente.

1. Dese Blauwe Klockskens-Winde brenght voort langhe teere ranckachtighe steelkens: met de welcke sy alle ’t ghene daer sy by wast beklimt ende omhelst, haer selven daer aen met veele omwindselen ende draeyinghen vast maeckende: de bladeren zijn breedt ende kantigh, niet heel kael oft effen, maer een weynighskens hayrigh: de bloemen zijn als die van de Sachte oft Klockskens-Winde, kleyne bellekens oft klockskens van ghedaente ghelijck; maer zijn rondom ghekant oft hoeckachtigh, van verwe uyt den blauwen peersch: ’t saedt is swartachtigh: de wortelen zijn dun ende gheveselt.

2. Met dese Winde komen niet qualijck over een die soorten van Nil; de saden van de welcke over ettelijcke iaeren aen ons ghesonden zijn gheweest: want de cruyden die daer van voortquaemen, hadden seer langhe steelen, haer selven oock als die van de andere Winden om de naest-bijstaende stecken oft staken vlechtende: ende een van die hadde den steel met veele korte dornkens beset: den steel van het ander en hadde geen doornen met allen: de bladeren waren sacht, gladt, breedt, niet kantigh: maer aen de soorte sonder doornen, waren sy aen de een oft onderste sijde witachtigh: de bloemen van beyde hadden een schoone peersche verwe: daer nae volghen swarte blinckende gladde saden.

3. Het schijnt datmen onder dit gheslacht oock wel soude moghen brenghen een ander vremde uytlandtsche soorte van Winde, die van sommighe Indiaensche Kersse gheheeten wordt: sy heeft eenen ronden teeren langhworpighen, in meer sijd-tackskens verdeylden steel, ende moet by eenighe staken oft andere steunselen gesaeyt worden, om daer teghen te rusten, ende haer selven daer aen vast te maecken. De tackskens zijn bewassen met ronde dunne bladeren, die onder aen haer midden oft navel een steelken oft voetken hebben, daer sy opstaen, alsmen in de bladeren van Cotyledon oft Navel-cruydt siet: met de welcke sy seer groote gelijckenisse hebben, uytghesondert alleen dat sy veel dunner, teerer ende bleecker groen zijn. De bloeme is van ghedaente die van de Riddersporen ghenoeghsaem ghelijck, maer is grooter, oock een langh achterwaerts over hanghende oft uytstekende horenken oft spoorken hebbende; ende is van verwe schoon geel, ende boven dien oock soet van reuck.[650]

De bladeren van dit cruydt hebben den smaeck van Kersse.

Plaetse.

1. De Blauwe Winde is een uytlandtsch ghewas ende van elders hier ghebroght.

2. De soorten van Nil zijn my uyt Padouwa ghesonden geweest van den edelen wijtvermaerden heere Jacobus Antonius Cortusus, diese uyt verre landen ontfangen hadde.

3. De Indiaensche Kersse is uyt Indien gebroght; ende ick bense eerst te sien ghekomen te Ceulen in den hof van Mevrouw Christine Bertolf, weduwe van den wijt vermaerden Heere Joachim Hopper: de welcke dat van saedt, dat haer uyt Spaegnien ghesonden was, ghesaeyt, ende in haeren hof neerstelijck onderhouden heeft.

Tijdt.

Dese Winden bloeyen in Nederlandt in ’t laetste van den Somer, te weten als die heet ende gheensins vocht oft onghestadigh is.

Naem.

1. De eerste van dese soorten van Winde heet by de nieuwe Cruydt-beschrijvers Campana Lazura ende Campana caerulea oft Convolvulum caeruleum in ’t Latijn: dat is in onse tael Lazure Klockskens, Blauwe Klockskens, ende Blauw Klockskens-winde. Men houtse voor het Ligustrum nigrum oft Swart Ligustrum, daer Columella af spreeckt in sijn 10.boeck. ende voorwaer indien de Groote Sachte Winde het Ligustrum album oft Wit Ligustrum is, nae haer witte bloemen, soo magh dese onse Blauwe Winde oock alsoo eyghentlijck Swart Ligustrum, in ’t Latijn Ligustrum nigrum ghenoemt worden. Want in de boecken van de oude Latijnsche schrijvers, in sonderheyt van de Poëten oft dichters, sietmen dickwijls dat de bloemen, die uyt den blauwen peersch zijn, Swart van verwe gheheeten worden: ’t welck in de Blauwe Violetten blijckelijck ghenoegh is, die sy Viola nigra, dat is Swarte Violette, noemen. Sommighe houden voor seker, dat dese Blauwe Klockskens-Winde het Granum Nil van Avicenna is, te weten ’t gene daer hy af handelt in sijn 306.capitel: ’t welck verschilt van dat Nil daer hy in ‘t 512.capitel af vermaent, ende anders niet en is dan de Isatis oft Weede van de Griecken: daer-en-tegen is dit ander Nil een vremdt ende Indiaensch ghewas, als niet alleen Avicenna, maer oock Serapio betuyght. De woorden van Avicenna luyden aldus: Wat is Granum Nil? Het is Carthamum van Indien. Ende Serapio schrijt alsoo: Habal Nil is het Granum van Indien, te weten in sijn 283.capitel: alwaer hy ’t selve oock met de naevolghende woorden beschrijft: Het cruydt van dit Nil ghelijckt het ghewas van de Leblab, dat is Convolvulum oft Winde, aen de boomen met twee oft dry armen (dat is rancken oft oock klauwieren) vast houdende, ende daer aen hanghende: de tacken ende de bladeren, die het heeft, zijn groen: ende uyt den oorspronck oft schoot van elck blat spruyt een purpurverwighe bloeme, van ghedaente kleyne Klockskens ghelijckende: ende als die bloeme afvalt, vindtmen ’t saedt in hoofdekens oft bollekens besloten (in ’t Latijn staet vaginis, dat is scheekens: waer voor ick capitulis oft hoofdekens ghestelt hebbe;) te weten elck hoofdeken inhout dry keernkens oft sadekens, gladt ende effen, kleyner dan de keernen van Staphisagria oft Luys-cruydt. Met welcke beschrijvinghe dese Blauwe Klockskens Winde seer wel over een komt.

2. De andere twee gheslachten, ons van saedt, als voorseydt is, voortgekomen, moghen oock onder de geslachten van Winde gherekent worden, ende den naem Convolvulus, dat is Winde, oft van Nil Avicennae voeren: want sy moghen alsoo wel soorten van het Nil wesen als onse Blauwe Klockskens-Winde; ghelijckmen dickwijls siet ghebeuren dat eenerhande geslacht van ghewas veele mede-soorten heeft.

3. Het derde seer vremde ende seldsaeme soorte is in ’t Latijn Nasturtium Indicum, dat is Indiaensche Kersse, gheheeten, omdat de bladeren nae de Kersse schijnen te smaecken: sy is nochtans een soorte van Indiaensche Winde.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den aerd van dese Blauwe Winde, ende van haer mede-soorten, schijnt met dien van het Nil van Avicenna wel over een te komen. “Twelck Nil, als Avicenna betuyght, warm is ende droogh in den eersten graed: maer van Serapio wordt het wel in den derden graed van warmte ende drooghte gestelt.

Het Nil suyvert den buyck, ende iaeght af door kamerganck de rauwe dicke slijmerachtighe ende swaere, dat is, pituiteuse ende melancolijcke overvloedigheden. Het drijft insghelijcks oock de langhe ende ronde wormen uyt de darmen.

Maer dit Nil beroert den buyck ende het gantsch inghewant seer, ende maeckt walginghen, als Avicenna bekent. Serapio schrijft oock, dat het langhsaem ende traeghelijck werckt; ende hy verhaelt noch meer krachten van ’t selve ghewas, diemen in sijn boecken sal moghen lesen.

De Indiaensche Kersse, nae het uytwijsen van den smaeck, schijnt oock van aerd ende krachten droogh ende warm te wesen.

BIIVOEGHSEL.

Dese vremde soorten van Klockskens-Winde heeft van naeme ende van bloeme eensdeels (doch niet van haer voordere ghedaente) eenighe ghemeynschap met de Blauwe Klockskens, die wy onder de bloemen beschreven hebben. Dan sy is seer bequaem om de prieelen ende hoven te vercieren met haer lustighe purpure bloemen (die op steelkens groeyen die van den Jasmin oft Maeghdepalm ghelijck;) waer af d’uyterste kanten vijfhoeckigh zijn, ghelijck sterrekens staende. De bladers zijn drijhoeckigh, als die van Veyl oft Verckens-broot. Sommighe segghen dat sijder ghehadt hebben met ronde bladeren, aen ’t eynde wat puntigh. Dese is de schoonste soorte van Winde diemen vindt, seydt Lobel, ende minst ghevonden, soo wel in de hoven van Italien als van Vranckrijck ende Nederlandt: hy noemtse Blauwe uytlandtsche Winde; in ’t Latijn Convolvulus azureus sive caeruleus Hederaceus vel Smilaceus exoticus, oft oock Campanula Lazurea Herbariorum. Sy heeft oock de naevolghende naemen by den selven Lobel ende by andere: te weten, Pleutonaria, oft liever in ’t Italiaensche Fiore di notte (om dat sy des nachts bloeyt, ende met dat de sonne opstaet, haer bloemen toesluyt) Campanula Lazura, Vilucchio ceruleo, Convolvulo ceruleo; in ’t Fransch Vitreole oft Vitriole (gelijck de kleyne Klockskens Winde somtijdts Vitriole heet;) in ’t Latijn by sommighe Casia; by de Persiaenen Acasia; Habal nil van Serapio; ende op ’t Latijnsch Granum Indicum. Omtrent Aleppo heet sy Hasmisen; ende wast daer overvloedighlijck.

Dan aengaende het Nil oft Anil (oft oock Nir) daer het Indicum oft Indie-blauw in Arabien, Indien ende oock elders, van ghemaeckt wordt (’t welck meest ghevonden wordt in Cambaya ende Surrate) dat is by sommighe beschreven met bladeren van Glaux, oft van die van Donderbaert wat ghelijckende, doch breeder. Maer van het Nil heeft Clusius breeder gesproken in de Aenteeckeninghen op het capitel van Anil in het boeck van Garcias ab Orta: ’t welck van ons hier voren op sijn rechte stede verhaelt is, ende van ’t selve sullen wy by de Indische cruyden noch wat vermaenen.

Voorts soo zijnder veele andere cruyden die den naem Campana, Campanula oft Klockskens voeren, alle haer eyghen naemen hebbende, ende elders verhaelt, te weten de Blauwe Klockskens, de Witte, oft Vrouwen-spieghel, de Blauwe Leliekens, alle soorten van Mariettes, Raponcen ende Hals-cruydt, ende meer andere, te langh om te verhaelen.

Convolvulus Indicus aut peregrinus is een vremde Winde, die in Spaegnien Buenas noches heet, gelijck de teghenwoordighe in Italien Fiore di notte ghenoemt wordt: dan die is onder de Indische cruyden hier nae gherekent; al schijntse een mede-soorte van desen Nil te wesen, die doornen heeft: dan de bloemen zijn wit: die oock eenige andere mede-soorten heeft, in ghedaente der bladeren ende bloemen verschillende.

Breeder beschrijvinge van Indiaensche Kersse. In Italien aerdet dit ghewas wat beter dan in dese koude landen; ende wordt daer in de hoven veel onderhouden, ende Mastuorzo gheheeten, nae den Spaenschen, oft Delfinso forestiero: sommighe noemen ’t Flos crucatus, andere Flos sanguineus. “Tsaedt ghelijckt Beeten-saedt, oft den Cuculus Indi, groeyende in een aerdigh hauwken, langh ende rond, eenen duym oft twee vinghers-breedde langh, leerachtigh, ghestript ende gherimpelt, geelachtigh, onder ende boven buyghachtigh, ende een weynigh krom, seydt Lobel. Monardes beschrijft dit ghewas aldus: Flos sanguineus, dat is Bloedighe bloeme, wast in Peru, ende wordt om haer fraeyigheydt meer gheacht, dan om eenighe nuttigheydt die sy anders in ’t ghenesen souden moghen hebben. ‘Tcruydt selve staet twee palmen hoogh op, in rechte steelen verdeylt: daer om wassen ronde dunne seer groene bladeren: op ’t sop van de steelen wassen bloemen goudtgeel blinckende van verwe, van vijf bladerkens ghemaeckt, elck met een bloedigh oft gloeyende placke geteeckent: aen ’t uyterste een langhworpigh uytstekende kapken hebbende. Dese bloeme komt van saedt ende scheutkens seer ghewilligh voort. Sy is van reuck ende smaeck de Kersse ghelijck, seer heet van aerd, hier mede (schrijft Clusius in de Aenteeckeningen op die woorden van Monardes) schijnt Monardes te willen verstaen een soorte van Winde: wiens vrucht uyt Spaegnien met naeme Mastuerco de las Indias ghesonden wordt. Dese is hier te lande van saedt voortghekomen met veele rancken die op de staken ende prieelen klimmen, bladeren hebbende als die van Hasel-wortel, somtijdts kleyner, somtijdts grooter, nae den aerd van ’t landt waer sy wast. De bloeme is seer fraey goudtverwigh, die van Cruydeken en roert my niet wat ghelijckende, maer grooter, van vijf bladeren ghemaeckt: van de welcke de dry onderste, daer sy het middelste naest zijn, seer smal ende dun zijn, maer allenghskens breeder worden, met veele grijse baerdekens verciert: elck bladt is onder aen met een roodachtighe oft bloedighe placke gheteeckent, ende verciert met een spoorken oft horenken [651] dat vijf steelkens in de lenghde uytghestreckt heeft; hoe wel sy nochtans hier te landen selden volkomen worden. De spruyten in d’aerde ghesteken wassen seer weeldigh, ende zijn lustigh groen tot het laetste van den Herfst toe: dan sy vergaen meest des winters. De vrucht is hier te lande anders niet dan een vergaderinge van dry saden by een: die uyt Indien ghebroght zijnde, heeft een vremder ghedaente, als Lobel beschreven heeft: oft, als Clusius die verghelijckt, het maecksel van een Wijwouterken schijnende te hebben. De bloemen zijn in de hoven van Italien somtijdts licht geel, somtijdts doncker orange van verwe. Sommighe heeten dit cruydt Capousinch, misschien nae de ghedaente der bloemen, die roots-ghewijs oft kaps-ghewijs eynden: maer die hebben sy met veele andere cruyden ghemeyn. De bladeren, die rond zijn, in ’t midden als eenen navel hebbende, ende oock in haer midden aen het voetken oft eyghen steelken vast, gheven sommighe oorsaecke dat sy dit ghewas Indische Navel-cruydt noemen; in ’t Latijn Cotyledon Indica.

Het saedt van de Indiaensche Kersse heeft wat ghelijckenisses met dat van Beete; ende ghelijckerwijs als uyt het saedt van Beete met roode eetbaere wortel dickwijls twee oft dry verscheyden wortelen voortkomen, door een ghevlochten ende verwerret, alsoo ghebeurt het oock dat van een saedt van dese Kersse twee verscheyden planten voortkomen.

Andere Indiaensche Kersse is by de Indische ende niet soo wel bekende cruyden beschreven: want sy verschilt van de hier-beschrevene seer veel.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. De Blauwe Klockskens-Winde wordt in Italien ghehouden voor droogh ende warm in den eersten graed; ende sy segghen datse den buyck suyvert, ende ’t gantsche lichaem van rouwe, grofve ende slijmerighe vochtigheden, ende oock van swaer swart bloet ontlast; ende datse de wormen uyt den lijfve iaeght: maer datse een groote beroerte in den buyck veroorsaeckt, ende een walginghe in de maghe maeckt; daerom segghen sy datse bequaemer is om de hoven ende prieelen daer mede te vercieren, dan om binnen den lichaeme te ghebruycken.

2. Het Nil met sijn mede-soorten wordt van sommighe voor alsoo krachtigh ghehouden als eenighe soorte van Winde soude moghen wesen: selfs, sommighe segghen datse van krachten het Scammonium wat ghelijcken. Dan dat en soude ick niet wel derren versekeren.

3. De Indiaensche Kersse, om dat sy den smaeck van Kersse heeft, daerom wordt sy oock ghelooft de selve van krachten wat ghelijck te wesen. Andere dervense teghen het Scheurbuyck ghebruycken, versekerende, dat de gene die op Zee sieck gheworden zijnde van de voorseyde sieckte, dit cruydt op ’t landt konnende bekomen, ’t selve stampen ende het sap met citroen-sap indrinckende, daer groote bate in vinden sullen, alsoo wel al oft sy Lepel-bladeren oft Water-Kersse ende dierghelijcke cruyden ghebruyckt hadden.

HET VII. KAPITTEL.

Van blauwe klokjeswinde, van Granum Nil en van de Indiaanse kers. (Ipomoea purpurea, Ipomoea hederacea, Tropaeolum minus)

Geslachten.

Men zal bij het getal van de zachte winden ook geschikt en met goede reden die soorten van klokjeswinde stellen die men blauwe klokjeswinde noemt met sommige diergelijke kruiden als zijn de soorten van Nil en van de Indiaanse kers die alle ergens in op deze winde lijken.

Gedaante.

1. Deze blauwe klokjeswinde brengt lange tere rankachtige steeltjes voort waarmee ze al hetgeen daar ze bij groeit beklimt en omhelst en zichzelf daaraan met vele windingen en draaiingen vast maakt, de bladeren zijn breed ene kantig en niet heel kaal of effen, maar wat harig, de bloemen zijn als die van de zachte of klokjeswinde die op kleine belletjes of klokjes van gedaante lijken, maar zijn rondom gekant of hoekachtig en van kleur uit het blauwe paars, het zaad is zwartachtig en de wortels zijn dun en gevezeld.

(Ipomoea nil)

2. Met deze winde komen niet slecht die soorten van Nil overeen waarvan de zaden ettelijke jaren geleden aan ons gezonden zijn geweest want de kruiden die daarvan voortkwamen hadden zeer lange stelen die zichzelf ook als die van de andere winden om de dichtbij staande stekken of staken vlechten en een van die had de steel met vele korte doorntjes bezet, de steel van het ander had geheel geen doornen, de bladeren waren zacht, glad, breed en niet kantig, maar aan de soort zonder doornen waren ze aan de ene of onderste zijde witachtig, de bloemen van beide hadden een mooie paarse kleur en daarna volgen zwarte blinkende gladde zaden.

(Tropaeolum minus) 3. Het schijnt dat men onder dit geslacht ook wel een andere vreemde buitenlandse soort van winde zou mogen brengen die van sommige Indiaanse kers genoemd wordt, ze heeft een ronde tere langwerpige en in meer zijtakjes verdeelde steel en moet bij enige staken of andere steunen gezaaid worden om ertegen te rusten en zichzelf eraan vast te maken. De takjes zijn begroeid met ronde dunne bladeren die onder aan hun midden of navel een steeltje of voetje hebben daar ze op staan zoals men in de bladeren van Cotyledon of navelkruid ziet waarmee ze zeer grote gelijkenis hebben, uitgezonderd alleen dat ze veel dunner, teerder en bleker groen zijn. De bloem is van gedaante die van de riddersporen voldoende gelijk, maar is groter en hebben ook een lang achterwaarts overhangend of uitstekend horentje of spoortje en is van kleur mooi geel en bovendien ook zoet van reuk.[650]

De bladeren van dit kruid hebben de smaak van kers.

Plaats.

1. De blauwe winde is een buitenlands gewas en van elders hier gebracht.

2. De soorten van Nil zijn me uit Padua gezonden geweest van de edele wijdvermaarde heer Jacobus Antonius Cortusus die ze uit verre landen ontvangen heeft.

3. De Indiaanse kers is uit Indië gebracht en ik heb ze voor het eerst gezien te Keulen in de hof van mevrouw Christine Bertolf, weduwe van de wijdvermaarde heer Joachim Hopper die dat van zaad dat ze uit Spanje gekregen had gezaaid was en in haar hof naarstig heeft onderhouden.

Tijd.

Deze winden bloeien in Nederland op het eind van de zomer, te weten als die heet en geenszins vochtig of ongestadig is.

Naam.

1. De eerste van deze soorten van winde heet bij de nieuwe kruidbeschrijvers Campana Lazura en Campana caerulea of Convolvulum caeruleum in het Latijn, dat is in onze taal lazuren klokjes, blauwe klokjes en blauw klokjeswinde. Men houdt ze voor het Ligustrum nigrum of zwart Ligustrum daar Columella van spreekt in zijn 10^de boek en voorwaar indien de grote zachte winde het Ligustrum album of wit Ligustrum is naar haar witte bloemen zo mag deze onze blauwe winde ook alzo eigenlijk zwart Ligustrum en in het Latijn Ligustrum nigrum genoemd worden. Want in de boeken van de oude Latijnse schrijvers en vooral van de poëten of dichters ziet men dikwijls dat de bloemen die uit het blauwe paars zijn zwart van kleur genoemd worden wat in de blauwe violen duidelijk genoeg is die ze Viola nigra noemen, dat is zwarte viool. Sommige houden voor zeker dat deze blauwe klokjeswinde het Granum Nil van Avicenna is, te weten hetgeen daar hij van handelt in zijn 306ste kapittel wat verschilt van dat Nil daar hij in het 512^de kapittel van vermaant en niets anders is dan de Isatis of wede van de Grieken en daartegen is dit andere Nil een vreemd en Indiaans gewas zoals niet alleen Avicenna, maar ook Serapio betuigt. De woorden van Avicenna luiden aldus: ‘wat is Granum Nil? Het is Carthamus van Indien’. En Serapio schrijft alzo: ‘Habal Nil is het Granum van Indien’, te weten in zijn 283^ste kapittel waar hij het ook met de volgende woorden beschrijft: ‘het kruid van dit Nil lijkt op het gewas van Leblab, dat is Convolvulum of winde, dat aan de bomen met twee of drie armen (dat is ranken of ook klauwieren) vast houden en daaraan hangen, de takken en de bladeren die het heeft zijn groen en uit de oorsprong of schoot van elk blad spruit een purperkleurige bloem die van gedaante op kleine klokjes lijkt en als die bloem afvalt vindt men het zaad in hoofdjes of bolletjes besloten (in ’t Latijn staat vaginis, dat is schede, waarvoor ik capitulis of hoofdje gesteld heb) te weten elk hoofdje bevat drie kernen of zaadjes die glad en effen zijn en kleiner dan de kernen van Staphisagria of luiskruid’. Met welke beschrijving deze blauwe klokjes zeer goed overeenkomt.

2. De andere twee geslachten die ons van zaad, als gezegd is, voortgekomen zijn mogen ook onder de geslachten van winde gerekend worden en de naam Convolvulus, dat is winde, of van Nil Avicennae voeren, want ze mogen alzo goed soorten van het Nil wezen als onze blauwe klokjeswinde net zoals men vaak ziet gebeuren dat een geslacht van gewas vele medesoorten heeft.

3. Het derde zeer vreemde en zeldzame soort is in het Latijn Nasturtium Indicum, dat is Indiaanse kers, genoemd omdat de bladeren naar de kers schijnen te smaken, ze is nochtans een soort van Indiaanse winde.

Aard, kracht en werking.

De aard van deze blauwe winde en van haar medesoorten schijnt met die van het Nil van Avicenna wel overeen te komen. Welk Nil, als Avicenna betuigt, warm is en droog in de eerste graad, maar van Serapio wordt het wel in de derde graad van warmte en droogte gesteld.

Nil zuivert de buik en jaagt door kamergang de rauwe dikke slijmachtige en zware, dat zijn pituiteuze en melancholieke overvloedigheden af. Het drijft insgelijks ook de lange en ronde wormen uit de darmen.

Maar dit Nil beroert zeer de buik en het gans ingewand en maakt walgingen, als Avicenna bekent. Serapio schrijft ook dat het langzaam en traag werkt en hij verhaalt noch meer krachten van hetzelfde gewas die men in zijn boeken zal mogen lezen.

De Indische kers schijnt naar het uitwijzen van de smaak ook van aard en krachten droog en warm te wezen.

BIJVOEGING.

(Ipomoea purpurea) Deze vreemde soorten van klokjeswinde heeft van naam en van bloem eensdeels (doch niet van haar verdere gedaante) enige gemeenschap met de blauwe klokjes die we onder de bloemen beschreven hebben. Dan ze is zeer geschikt om de priëlen en hoven te versieren met haar lustige purperen bloemen (die op steeltjes groeien die van de jasmin of maagdenpalm gelijk) waarvan de uiterste kanten vijfhoekig zijn en als sterretjes staan. De bladeren zijn driehoekig als die van klimop of varkensbrood. Sommige zeggen dat ze er gehad hebben met ronde bladeren die aan het eind wat puntig waren. Dit is de mooiste soort van winde die men vindt, zegt Lobel, en minst gevonden zowel in de hoven van Italië als van Frankrijk en Nederland, hij noemt de blauwe buitenlandse winde, in het Latijn Convolvulus azureus sive caeruleus Hederaceus vel Smilaceus exoticus of ook Campanula Lazurea Herbariorum. Ze heeft ook de volgende namen bij dezelfde Lobel en bij andere, te weten Pleutonaria of liever in het Italiaans fiore di notte (omdat ze ‘s nachts bloeit en als de zon opstaat haar bloemen toesluit) Campanula Lazura, Vilucchio ceruleo, Convolvulo ceruleo, in het Frans vitreole of vitriole (gelijk de kleine klokjes winde soms vitriole heet) in het Latijn bij sommige Casia, bij de Perzen Acasia, Habal nil van Serapio en op het Latijn Granum Indicum. Omtrent Aleppo heet ze Hasmisen en groeit daar overvloedig.

Dan aangaande het Nil of Anil (of ook Nir) daar het Indicum of Indië blauw in Arabië, Indië en ook elders van gemaakt wordt (wat meest gevonden wordt in Cambodja en Surrate) dat is bij sommige beschreven met bladeren van Glaux of van die van donderbaard wat gelijkende, doch breder. Maar van het Nil heeft Clusius uitvoeriger gesproken in de aantekeningen op het kapittel van Anil in het boek van Garcias ab Orta wat van ons hier tevoren op zijn rechte plaats verhaald is en van hetzelfde zullen we bij de Indische kruiden noch wat vermanen.

Voorts zo zijn er vele andere kruiden die de naam Campana, Campanula of klokjes voeren die alle hun eigen namen hebben en elders verhaald zijn, te weten de blauwe klokjes, de witte of vrouwenspiegel, de blauwe lelietjes en alle soorten van mariettes, rapunzels en halskruid en meer andere, te lang om te verhalen.

(Ipomoea bona-nox) Convolvulus Indicus aut peregrinus is een vreemde winde die in Spanje buenas noches heet gelijk de tegenwoordige in Italië fiore di notte genoemd wordt, dan die is onder de Indische kruiden hierna gerekend al schijnt ze een medesoort van deze Nil te wezen die doornen heeft, dan de bloemen zijn wit en die heeft ook enige andere medesoorten die in gedaante van de bladeren en bloemen verschillen.

(Tropaeolum) Uitvoeriger beschrijving van Indiaanse kers. In Italië aardt dit gewas wat beter dan in deze koude landen en wordt daar in de hoven veel onderhouden en mastuorzo genoemd naar het Spaans of delfinso forestiero, sommige noemen het Flos crucatus, andere Flos sanguineus. Het zaad lijkt op bietenzaad of Cuculus Indi en groeit in een aardig hauwtje dat lang en rond is en een duim of twee vingers breed lang, leerachtig, gestreept en gerimpeld, geelachtig, onder en boven buigbaar en wat krom, zegt Lobel. Monardes beschrijft dit gewas aldus: ‘Flos sanguineus, dat is bloedige bloem, (een rode, dan Tropaeolum majus) groeit in Peru en wordt om haar fraaiheid meer geacht dan om enige nuttigheid die ze anders in het genezen zou mogen hebben. Het kruid zelf staat vier en dertig cm hoog op en is in rechte stelen verdeeld en daarom groeien ronde dunne zeer groene bladeren en op de top van de stelen groeien bloemen die goudgeel blinken van kleur en zijn van vijf bladertjes gemaakt die elk met een bloedig of gloeiende plek getekend zijn en aan het uiterste een langwerpig uitstekend kapje hebben. Deze bloem komt van zaad en scheutjes zeer gewillig voort. Ze is van reuk en smaak de kers gelijk en zeer heet van aard’, hiermee (schrijft Clusius in de aantekeningen op die woorden van Monardes) schijnt Monardes een soort van winde te willen verstaan wiens vrucht uit Spanje met naam mastuerco de las Indias gezonden wordt. Deze is hier te lande van zaad voortgekomen met vele ranken die op de staken en priëlen klimmen en bladeren hebben als die van hazelwortel, soms kleiner en soms groter, naar de aard van het land waar ze groeit. De bloem is zeer fraai goudkleurig en lijkt wat op die van kruidje roer me niet, maar groter en van vijf bladeren gemaakt waarvan de drie onderste daar ze dichtbij het midden zijn zeer smal en dun maar geleidelijk aan breder worden en met vele grijze baardjes versiert en elk blad is onderaan met een roodachtige of bloedige plek getekend en versierd met een spoortje of horentje [651] dat vijf steeltjes in de lengte uitgestrekt heeft, hoewel ze nochtans hier te lande zelden volkomen worden. De spruiten in de aarde gestoken groeien zeer weelderig en zijn lustig groen tot het laatste van de herfst toe, dan ze vergaan meest ‘s winters. De vrucht is hier te lande niets anders dan een verzameling van drie zaden bijeen en die uit Indië gebracht zijn heeft een vreemdere gedaante, als Lobel beschreven heeft of als Clusius die vergelijkt, en de vorm van een vlinder schijnen te hebben. De bloemen zijn in de hoven van Italië soms licht geel en soms donkeroranje van kleur. Sommige noemen dit kruid capousinch, misschien naar de gedaante van de bloemen die rootsgewijs of kapvormig eindigen, maar die hebben ze met vele andere kruiden gemeen. De bladeren die rond zijn en in het midden als een navel hebben en ook in hun midden aan het voetje of eigen steeltje vast zijn geven sommige oorzaak dat ze dit gewas Indische navelkruid noemen en in het Latijn Cotyledon Indica.

Het zaad van de Indiaanse kers heeft wat gelijkenis met dat van biet en net zoals uit het zaad van biet met rode eetbare wortel dikwijls twee of drie verschillende wortels voortkomen die dooreen gevlochten en verward zijn alzo gebeurt het ook dat van een zaad van deze kers twee verschillende planten voortkomen.

Andere Indiaanse kers is bij de Indische en niet zo goed bekende kruiden beschreven, want ze verschilt van de hier beschrevene zeer veel.

Aard, kracht en werking.

1. De blauwe klokjeswinde wordt in Italië voor droog en warm in de eerste graad gehouden en ze zeggen dat ze de buik zuivert en het ganse lichaam van ruwe, grove en slijmerige vochtigheden en ook van zwaar zwart bloed ontlast en dat ze de wormen uit het lijf jaagt, maar dat ze een grote beroerte in de buik veroorzaakt en een walging in de maag maakt en daarom zeggen ze dat ze beter is om de hoven en priëlen daarmee te versieren dan om binnen het lichaam te gebruiken.

2. Het Nil met zijn medesoorten wordt van sommige voor alzo krachtig gehouden als enige soort van winde zou mogen wezen en zelfs zeggen sommige dat ze van krachten wat op het Scammonium lijkt. Dan dat zou ik niet goed durven verzekeren.

3. De Indiaanse kers omdat ze de smaak van kers heeft wordt daarom ook geloofd die van krachten wat gelijk te wezen. Andere durven het tegen het scheurbuik te gebruiken en verzekeren dat diegene die op zeeziek geworden zijn van de voor vermelde ziekte en dit kruid op het land kunnen bekomen het stampen en het sap met citroensap drinken en er grote baat in vinden zullen alzo goed al of ze lepelbladeren of waterkers en diergelijke kruiden gebruikt hadden.

HET VIII. CAPITEL.

Van Mechoacan.

Gheslacht.

By het gheslacht van de vremde oft uytlandtsche Winde-Cruyden hoort oock dat ghewas, ’t welck nu ter tijdt Mechoacan gheheeten wordt.

Ghedaente.

Mechoacan brenght dunne rijsen oft ranckskens voort, veel in ’t ghetal, ende langh; met de welcke dat sich selven aen de naeste staken, latten, heesteren ende andere dinghen daer het by wast, pleegh te winden ende met menighvuldighe vlechtinghen te verwerrende ende vast te maecken. De bladeren zijn groot, uyt den groenen swartachtigh oft bruyn-groen, breedt, voor spits, die van de Sachte Klockskens-Winde wat ghelijckende, doch grooter ende een weynighskens rouw ende ruygh oft hayrigh. Het saedt is swart blinckende. De wortel is langhworpigh, dick, binnen wit, gheenen merckelijcken smaeck van haer ghevende, oft op de tonghe latende.

De bloeme van dit ghewas, soo Nicolaus Monardis betuyght, is als die van den Aranie-appel oft Malus aurea, van vijf grooter bladeren gemaeckt: uyt het midden van de welcke een hoofdeken spruyt als een hauwe, soo groot als een Haselnote wordende: ’t welck met een dun velleken afgheschut ende in twee deelen ghescheyden ende ghedeylt wordt, ende elck deel gapende oft open gaende verthoont twee saden, soo groot als Kleyne Cicers oft Erwten, swart van verwe.

Plaetse.

In ’t landtschap Mechoacan, ’t welck een deel van Nieuw Spaegnien is, heeftmen dit ghewas eerst ghevonden. Het wast oock in het vaste landt van America oft West-Indien, te weten in de landen Nicaragua ende Quito.

Naem.

Dit cruydt heeft den naem Mechoacan ghekreghen, nae het landtschap Mechoacan, waer dat meest ghevonden wordt; ende met dien naem is het hedensdaeghs bijnae in alle landen bekent. Sommighe gelooven dat het een soorte van Bryonia is; maer ghemerckt de wortel daer van niet bitter van smaeck en is, maer veel eer smets oft sonder eenighe merckelijcke smaeckelijckheyt van haer te gheven, soo schijnt het dat dit ghewas met de Bryonie niet wel over een en komt: want de wortel van Bryonie is seer bitter van smaeck. Voorts oock soo zijn beyde dese cruyden van ghedaente ende maecksel der bladeren, bloemen ende vruchten van den anderen verre verscheyden. Sommighe andere gheven ’t den naem van Rha album, dat is Witten Rha: het en ghelijckt nochtans den Rha oft den Rhabarber niet. Dan, nae mijn goedtduncken, soo komt het met Scammonium veel beter over een, ende schijnt een soorte van Americaensch oft West-Indisch Scammonium te wesen. Want, als wy voorseydt hebben, Scammonium kruypt als de Winde-cruyden; ende heeft een witte ende dicke wortel; ende het sap daer van heeft luttel smaecks: soodanigh als ons Mechoacan gantschelijck schijnt te wesen.

Aerd.

De wortel van Mechoacan is ghestelt in ’t midden van de hitte ende kouwe; maer is nochtans heel droogh van aerd.

Kracht ende Werckinghe.

Dese wortel van Mechoacan maeckt den buyck weeck, ende suyvert het lichaem, iaeghende door den kamerganck meest ende eerst de slijmerigheyt oft pituita af, ende daer nae de dunne weyachtighe overvloedigheden.

Mechoacan wordt ghebruyckt de swaerte van een vierendeel loots oft een draghme t’seffens, tot de twee draghmen toe; te weten met wijn, oft met eenigh ghedistilleert water, nae den eysch van de sieckte, oft oock in vleeschsop.

Voorts soo gelooftmen, dat dese wortel seer nuttelijck inghegheven magh worden in alle sieckten die uyt slijmerighe dicke oft koude oorsaecken ghekomen zijn.

Sy is seer goedt teghen langhdurighen weedom des hoofts, teghen den verouderden hoest, teghen de enghborstigheyt oft ongemackelijck herhaelen des adems; ende insghelijcks oock teghen de inwendighe smerten, naementlijck van de darmen, nieren ende moeder; selfs oock in de smerte van de uytwendighe leden, ende allerhande gicht. [652]

Verkiesinghe.

Het beste Mechoacan wordt uyt West-Indien oft America ghebroght, te weten dat in de landen Nicaragua ende Quito ghewassen is.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t saecke dat dit cruydt sijnen naem Mechoacan, in Italiaensch Mecciocean, ghekreeghen heeft nae het landtschap Mechoacan, nochtans is het in ’t selve Nieuw Spaegnien op sommighe andere plaetsen oock wel te vinden; ende wordt nu meestendeel onderhouden omtrent de stadt Colima veertigh mijlen voorby ’t voorseyde landtschap Mechoacan; ende van daer worden de drooghe ende ghesuyverde wortelen in Spaegnien ende elders versonden. Nochtans willen sommighe dat Rhabarbarum Indicum noemen; andere, maer beyde t’onrecht, Witte Bryonie, oft Bryonia Peruviana. Lobel geeftse den naem Peruviana Mechoaca, Mechoacae provinciae planta, Bryoniae facie. Want de wortel daer van is de wortel van de Bryonie seer ghelijck, soo wel van wittigheydt, broosigheydt, schorsse ende rimpels, als van grovigheydt ende dickte. Maer is ’t dat ghy beyde de wortels smaeckt oft knauwt, ghy sult lichtelijck bevinden (als Dodoneus oock betoont heeft) waer in dat sy van malkanderen verschillen. Want de wortel van Mechoacan is noch suer, noch soet, iae sonder smaeck, ’t en waer ghelijck van meel, gheensins scherp, bitter oft heet, doch niet heel merckelijck welrieckende. Sy is oock seer dick ende swaer, met een aschverwighe schorsse bedeckt. De schijfkens oft ronde stuckskens van dese, overmidden ghesneden, om te laeten droogen, hebben veele randen oft ringhs-ghewijse omganghen van de midden af beghinnende tot de uyterste schorsse toe, even verre van een ghescheyden: dan sy en heeft binnen in gheen mergh met allen. Men trecktse ghemeynlijck uyt der aerden in de maendt van October. Wt dese wortel spruyten in de Lente kleyne tackskens ende scheutkens, als die van de Winde, Bryonie oft Scammonie, die langhs der aerden loopen oft blijven ligghende, ten zy datse eenighen bijstaende staeck oft riet vinden daer sy teghen rusten, ende hun selven daer rondom winden ende vlechten moghen. Dese rancken oft tacken zijn van verscheyden verwen onder een ghemenght, als valuwe, groenachtigh, roodachtigh ende aschverwigh. De bladers zijn die van de Stekende Winde ghelijck, oft oock rond, bijnae als eenen penninck, doch voor spits afgaende, nimmermeer afvallende, met luttel vochtigheydts, binnen vol kleyne zenuwen, doncker groen van verwe. De vruchten zijn als die van de Bryonie, oft de Wijndruyven eenighsins ghelijckende, soo groot als Coriander-saedt: de welcke in September rijp worden.

Veranderinghe. Het saedt is tweederhande, soo dat uyt Spaegnien ghesonden wordt, seydt Clusius: het een steeckt in een kort hauwken, ende is swart, als dat van de Scammonie oft Groote Winde: het ander steeckt in een langher hauwken, ende is rosachtigh, veel teerer ende langher dan het voorgaende. Dan de hauwkens van beyde zijn binnen in ruygh. Ende daerom wordt het Mechoacan in onse hoven somtijdts met verscheyden bladeren ghesien.

Wildt Mechoacan wast omtrent Nicaragua by Sinte Helena; ende is een schadelijck ghewas, dat veel quaedts in ’t lichaem doet, ende veroorsaeckt onmatighe braeckinghe, krimpselen in den buyck, ende quade buyckloopen; daerom is het van sommighe Scammonie gheheeten: ende om de selve oorsaecke wachten sy hun wel van dat te ghebruycken. Anders is het den Ghemeynen Mechoacan van bladeren ende rancken ghelijck, ende oock van wortel; maer is in alles kleyner: ende bovendien soo heeft de wortel eenighe scherpigheyt in haer, als Nicolaus Monardes betuyght, die de Tamme Mechoacan wortel in ’t langhe beschrijft, alsmen in sijne boecken sal moghen lesen, midtsgaders ’t ghene dat Clusius daer onlanghs aen gheteeckent heeft.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De ghene die de Mechoacan alle de krachten van de Bryonie toeschrijven, hebben groot onrecht: want al is sy de wortel van Bryonie eenighsins gelijck, ende oock gomachtigh als de selve; ende al heeft sy een eygentschap om al ’t selve te doen, aengaende het purgeren, dat den Turbith, Agaricus ende Bryonie doet, nochtans doet sy dat sonder ghewelt, ende moeyte. Daerom sullen de ionghe kinders, oude lieden, ende alle andere, die voor de drancken grouwen, dese wortel sonder achterdencken oft sorghe moghen innemen. Sommighe gheven daer van wel dry draghmen tseffens in: dan ghemeynlijck en neemtmen maer een draghme tseffens: ende somtijdts een half draghme van ’t poeder is de kinderen ende teere lieden ghenoegh.

Aengaende deughden ende krachten van dese Mechoacan wortel, die zijn tweederhande. De eerste komen uyt haer openbaere eyghentheden oft qualiteyten, midts dat sy warm is bijkants in den tweeden, ende droogh bijkants tot in den derden graed, eensdeels ghemaeckt van luchtighe ende fijne deelen, ende eensdeels van aerdachtighe stoffe, die haer eenighe t’samentreckinghe gheeft; ende daer door komt dat sy den buyck gheledight hebbende het inghewant wederom versterckt ende kracht gheeft: bovendien soo opent sy de verstoptheden van de inwendighe leden, in sonderheyt als ’t water, daer sy in gheweyckt is, ghebruyckt wordt. Haer andere krachten komen uyt een verborghen eyghentschap; door de welcke sy by ghelijckenisse ende ghemeynschap van stoffe purgeert, in sonderheyt de waterachtighe weyachtighe ende slijmighe vochtigheden: daer nae de galachtighe; maer ten laetsten de verbrande ende oock de swaere oft swarte overvloedigheden.

Sy treckt niet alleen uyt de maghe de voorseyde overvloedigheden; maer oock uyt de lever, milte, ende ander inghewant, selfs oock van den hoofde, borst ende uyterlijcke leden.

Daerom is Mechoacan goedt teghen oude kortsen ende langhe sieckten, maer sonderlinghe de watersucht, flercijn, klieren, kropsweeren, koude gheswillen, colijcke, buyckpijn, koude pisse, hardigheyt van buyck, kortsen uyt verscheyden oorsaecken, te weten uyt slijmerighe ende galachtighe overvloedigheden te samen ghemenght.

‘Tbeste dat dese wortel heeft, is dat sap dat sy op alle tijden inghenomen magh worden: oock en is sy niet quaedt van smaeck, noch van reuck, noch onlieflijck van verwe, ghelijck veele andere dinghen zijn diemen om den buyck te ledighen pleegh in te gheven. Sy en maeckt gheen walginghe in de maghe, noch en verweckt gheen krimpinghe des buycks, noch en doet gheensins braecken: selfs sy suyvert het lichaem soo lieffelijcken, datse gheen slappigheyt noch flauwigheyt in de maghe by en brenght. Sy en ontdoet oft en vermindert de krachten des lichaems niet, noch en valt het lichaem niet lastigh, maer veel eer maeckt sy ’t selve vroom ende sterck, als oft het gheenen dranck inghenomen en hadde.

Dan boven allen is sy seer goet om de Pocken te ghenesen, uytleydende de overvloedigheden, de selve sieckte onderhoudende, de welcke ghemeynlijck koudt zijn, in sonderheyt als de sieckte veroudert is. Maer sy moet dan dickwijls ghebruyckt ende ingenomen worden, overmidts dat in sulcke oude qualen een reyse niet genoegh en kan zijn om de wortelen van het quaet uyt te rucken. Daerom moetmen ’t lichaem eerst suyveren ende ledigh maecken met syroopen, klysterien, oft met aderlaten, ende met diete, oft matelijckheyt van spijse, nae de konst van de Medicijnen: daer nae setmen ’t poeder van dese wortel niet seer kleyn ghestooten in witten wijn te weycken, oft in water van Anijs, Venckel-water, oft Caneel-water, indien den krancken gheenen wijn verdraghen en kan ’s morghens vroegh.

Oock is dese wortel wonderlijcken goet om de ghebreken, die door veranderinghen des lochts ghekomen zijn, te ghenesen. Daerom de ghene die van langhe reysen soo wel over Zee als de lande ghedaen wederkomen, ende veel onghemacks op weghe gheleden hebben, sullen de selve wortel moghen ghebruycken. Sommighe ghebruyckense oock teghen ’t Scheurbuyck.

Maer om den voorseyde oorsaecken en is dese wortel niet dienstelijck in de heete oft galachtighe kortsen, noch andere sieckten, die met groote hitte ende ontstekinghe komen.

Sy wordt veel bequaemelijcker met wijn inghenomen dan met eenigh ander nat: want dan sal den krancken min braecken. Dan als sy den wijn niet verdraghen en konnen, maghmense ingheven met Bernagie oft Endivie-water, oft eenigh ander diergelijck nat.

Wt dese wortel maghmen een conserve maecken, ende oock een Geleye met suycker ende ’t sap van de selve. Want door dien dat dese wortel smets ende sonder smaeck is, daerom laet sy haer seer wel met suycker vermenghen.

Men magh het poeder van dese wortel oock ingheven met suycker van Violen, oft Syroop van Violen. Noch zijnder diese nuttelijck ingheven met twee oncen syroop van Roosen solutijf in de voorseyde ghebreken, van grofve slijmerighe ende waterighe, iae oock galachtighe vochtigheden hunnen oorspronck nemende. Andere maecken daer pillekens van, die seer goedt zijn om den buyck te ledighen, soo groot als drooghe Coriander saden, ghemenght met Electuarium van Roosen van Mesue. Oock neemtmen dit poeder met koeckskens oft Manus Christi, oft met Auwelkens, oft in Marsepayn.

Dan op den dagh dat dese wortel inghenomen wordt, moetmen ons warm ende uyt den wint houden, ende luttel eten oft drincken, ende gheen ander exces oft onmatigheydt pleghen: maer soo haest alsmense inghenomen heeft, salmen den tijdt van een uur langh slapen, in sonderheyt alsmen tot lichtelijck braecken gheneghen is. Dan als sy beghint te wercken, moetmen wackende blijven. Het en is oock niet van noode datmen eenigh suppen inneme, twee oft dry uren nae datse inghenomen is: want het is soo edelen dingh, dat sy de darmen gheensins hinder en doet. Als den buyck ledigh is, gheeftmen eenigh sop; ende daer nae spijstmen den krancken. Des anderen daeghs, is ’t dat den buyck hard is, moetmen met klysterien oft andersins den buyck wat weeck maecken: ende indien de purgatie door dese wortel niet groot ghenoegh en is gheweest, soo salmense weder innemen, tot datmen daer eenighe bate by ghevoelt.

Een van de meeste deughden, die dese wortel heeft, is dat het inde macht van den krancken gheleghen is de werckinghe van de selve op te houden als hem ghelieven sal: want als hy maer een teughsken wijn daer op drinckt, dan sal den dranck sijn werck ophouden: ’t selve kan men met vleeschsop oock doen, soomen seydt.

Als iemandt vreest nae het innemen van dese wortel te braecken, die neme een doyer van eenen ey, oft het wit, wel gheroost, ende breke die met de vingher, ende doet die in eenen lijnen doeck, ende binde dien aen ’t putteken van het hert, dat is aen de keele, soo langhe tot dat den dranck beghint te wercken; ende dan en sal hy gheen noot van overgheven hebben, als sommighe versekeren.

Verkiesinghe.

De beste wortel van Mechoacan is de ghene die witachtigh is, buyten wat geelachtigh: de heel witte ende oock de swarte ende vermeluwde oft ghegaette en is niet goedt. Oock moet sy in haer selven wel vast ende ghesloten zijn, redelijck swaer. Sy is oock best als sy heel versch is: ’t welck aen haer wittigheydt te kennen is: want sy wordt metter tijdt grauwachtigh oft swartachtigh. Daerom midts dien sy qualijck dry iaeren langh goedt blijft, salmen die om langher te bewaeren in Hirs begraven, oft in een Wasschen kleedt winden, of tin ghepeckte oft gheharste [653] doecken. Om de selve oorsaecke doen sy wel diese met heele stucken verkoopen: want hoe grooter stuck, hoe het langher goedt blijft. Nochtans wordt sy ghemeynlijck verkocht in ronde schijven ghedeylt zijnde, oft in kleyne stucken ghebroken. Maer de ghene diese tot poeder ghebroght zijnde bewaeren oft verkoopen, doen seer qualijck: want dan vergaet alle haer kracht. Dan alsmense ghebruycken wil, moetmen de schorsse eerst af schrabben, ende dan de wortel tot poeder brenghen, ende de selve ghebruycken.

HET VIII. KAPITTEL.

Van Mechoacan. (Ipomoeae jalapa)

Geslacht.

Bij het geslacht van de vreemde of buitenlandse windekruiden hoort ook dat gewas wat tegenwoordig Mechoacan genoemd wordt.

Gedaante.

Mechoacan brengt dunne twijgen of rankjes voort en veel in het getal en lang waarmee dat zichzelf aan de naaste staken, latten, heesters en andere dingen daar het bij groeit plag te winden en met menigvuldige vlechtingen te verwarren en vast te maken. De bladeren zijn groot en uit het groene zwartachtig of bruingroen, breed en voor spits en die wat op die van de zachte klokjeswinde lijken, doch groter en wat ruw en ruig of harig. Het zaad is zwart blinkend. De wortel is langwerpig en dik, binnen wit die geen merkelijke smaak van zich geven of op de tong laten.

De bloem van dit gewas, zo Nicolaus Monardus betuigt, is als die van de oranjeappel of Malus aurea en van vijf grotere bladeren gemaakt waaruit het midden een hoofdje spruit als een hauw die zo groot als een hazelnoot wordt wat met een dun velletje afgeschut en in twee delen gescheiden en gedeeld wordt en elk deel dat gaapt of open gaat vertoont twee zaden zo groot als kleine cicers of erwten en zwart van kleur.

Plaats.

In het landschap Mechoacan wat een deel van Nieuw Spanje is heeft men dit gewas eerst gevonden. Het groeit ook in het vaste land van Amerika of West-Indië, te weten in de landen Nicaragua en Quito.

Naam.

Dit kruid heeft de naam Mechoacan gekregen naar het landschap Mechoacan waar dat meest gevonden wordt en met die naam is het tegenwoordig bijna in alle landen bekend. Sommige geloven dat het een soort van Bryonia is, maar gemerkt de wortel er van niet bitter van smaak is, maar veel eerder smets of zonder enige merkelijke smakelijkheid van zich te geven en zo schijnt het dat dit gewas niet goed met Bryonia overeen komt want de wortel van Bryonia is zeer bitter van smaak. Voorts verschillen ook beide deze kruiden veel van gedaante en vorm van de bladeren, bloemen en vruchten van elkaar. Sommige anderen geven het de naam van Rha album, dat is witte Rha, het lijkt nochtans niet op de Rha of rabarber. Dan naar mijn mening komt het met Scammonium veel beter overeen en schijnt een soort van Amerikaanse of West-Indisch Scammonium te wezen. Want zoals we gezegd hebben Scammonium kruipt als de windekruiden en heeft een witte en dikke wortel en het sap er van heeft weinig smaak, zodanig als ons Mechoacan gans schijnt te wezen.

Aard.

De wortel van Mechoacan is in het midden van de hitte en koude gesteld, maar is nochtans heel droog van aard.

Kracht en werking.

Deze wortel van Mechoacan maakt de buik week en zuivert het lichaam, jaagt door de kamergang meest en eerst de slijmerigheid of pituita af en daarna de dunne weiachtige overvloedigheden.

Mechoacan wordt de zwaarte van een vierendeel lood of een drachme tegelijk tot de twee drachmen toe gebruikt, te weten met wijn of met enig gedistilleerd water naar de eis van de ziekte of ook in vleessap.

Voorts zo gelooft men dat deze wortel zeer nuttig ingegeven mag worden in alle ziekten die uit slijmerige dikke of koude oorzaken gekomen zijn.

Ze is zeer goed tegen langdurige weedom van het hoofd, tegen de verouderde hoest, tegen de benauwdheid of ongemakkelijk herhalen van de adem en insgelijks ook tegen de inwendige smarten, namelijk van de darmen, nieren en baarmoeder en zelfs ook in de smarten van de uitwendige leden en allerhande jicht. [652]

Verkiezing.

Het beste Mechoacan wordt uit West-Indië of Amerika gebracht, te weten dat in de landen Nicaragua en Quito gegroeid is.

BIJVOEGING.

Al is het zaak dat dit kruid zijn naam Mechoacan en in Italiaans mecciocean gekregen heeft naar het landschap Mechoacan, nochtans is het in Nieuw Spanje op sommige andere plaatsen ook wel te vinden en wordt nu meestal onderhouden omtrent de stad Colima veertig mijlen voorbij het voor vermelde landschap Mechoacan en vandaar worden de droge en gezuiverde wortels in Spanje en elders verzonden. Nochtans willen sommige dat Rhabarbarum Indicum noemen en andere, maar beide te onrecht, witte Bryonia of Bryonia Peruviana. Lobel geeft het de naam Peruviana Mechoaca, Mechoacae provinciae planta, Bryoniae facie. Want de wortel ervan is de wortel van de Bryonia zeer gelijk zowel van witheid, broosheid, schors en rimpels als van grofheid en dikte. Maar is het dat ge beide de wortels smaakt of kauwt ge zal gemakkelijk bevinden (als Dodonaeus ook betoond heeft) waarin dat ze van elkaar verschillen. Want de wortel van Mechoacan is noch zuur, noch zoet, ja zonder smaak en is als van meel en geenszins scherp, bitter of heet, doch niet heel merkelijk welriekend. Ze is ook zeer dik en zwaar en met een askleurige schors bedekt. De schijfjes of ronde stukjes van deze doormidden gesneden om te laten drogen hebben vele randen of ringvormige omgangen van het midden af beginnende tot de uiterste schors toe en even ver vaneen gescheiden, dan ze heeft binnenin geheel geen merg. Men trekt het gewoonlijk uit de aarde in de maand van oktober. Uit deze wortel spruiten in de lente kleine takjes en scheutjes als die van de winde, Bryonia of Scammonia die langs de aarde lopen of blijven liggen, tenzij dat ze enige bijstaande staak of riet vinden daar ze tegen rusten en zichzelf daar rondom winden en vlechten mogen. Deze ranken of takken zijn van verschillende kleuren ondereen gemengd als vaal, groenachtig, roodachtig en askleurig. De bladeren zijn die van de stekende winde gelijk of ook rond en bijna als een penning, doch gaan voor spits af en nimmermeer vallen ze af, met weinig vochtigheid en binnen vol kleine zenuwen, donker groen van kleur. De vruchten zijn enigszins als die van de Bryonia of de wijndruiven gelijk en zo groot als korianderzaad wat in september rijp wordt.

(Ipomoea pandurata)

Verandering. Het zaad is tweevormig zo dat uit Spanje gezonden wordt, zegt Clusius, het een steekt in een kort hauwtje en is zwart als dat van de Scammonia of grote winde en het ander steekt in een langer hauwtje en is rosachtig, veel teerder en langer dan het voorgaande. Dan de hauwtjes van beide zijn binnenin ruig. En daarom wordt Mechoacan in onze hoven soms met verschillende bladeren gezien.

(Ipomoea jalapa) Wild Mechoacan groeit omtrent Nicaragua bij Sinte Helena en is een schadelijk gewas dat veel kwaad in het lichaam doet en veroorzaakt onmatig braken, krampen in de buik en kwade buiklopen en daarom is het van sommige Scammonia genoemd en om dezelfde oorzaak wachten ze zich wel van dat te gebruiken. Anders is het de gewone Mechoacan van bladeren en ranken gelijk en ook van wortel, maar is in alles kleiner en bovendien zo heeft de wortel enige scherpte in zich zoals Nicolaus Monardes betuigt die de tamme Mechoacan wortel in het lang beschrijft zoals men in zijn boeken zal mogen lezen met hetgeen dat Clusius er onlangs aangetekend heeft.

Aard, kracht en werking.

Diegene die de Mechoacan alle krachten van Bryonia toeschrijven hebben groot onrecht, want al is ze de wortel van Bryonia enigszins gelijk en ook gomachtig als die en al heeft ze een eigenschap om al hetzelfde te doen aangaande het purgeren dat de Turbith, Agaricus en Bryonia doet, nochtans doet ze dat zonder geweld en moeite. Daarom zullen de jonge kinderen, oude lieden en alle andere die voor de dranken gruwen deze wortel zonder achterdocht of zorg mogen innemen. Sommige geven daarvan wel drie drachmen tegelijk in, dan gewoonlijk neemt men maar een drachme tegelijk en soms een half drachme van het poeder is de kinderen en tere lieden genoeg.

Aangaande deugden en krachten van deze Mechoacan wortel, die zijn tweevormig. De eerste komen uit hun openbare eigenschappen of kwaliteiten omdat ze warm is bijna in de tweede en droog bijna tot in de derde graad en eensdeels van luchtige en fijne delen en eensdeels van aardachtige stof gemaakt die haar enige tezamen trekking geeft en daardoor komt het dat als ze de buik geleegd hebben en het ingewand wederom versterkt en kracht geeft en bovendien opent ze de verstoppingen van de inwendige leden en vooral als het water daar ze in geweekt is gebruikt wordt. Haar andere krachten komen uit een verborgen eigenschap waardoor ze bij gelijkenis en gemeenschap van stof purgeert en vooral de waterachtige weiachtige en slijmerige vochtigheden en daarna de galachtige, maar tenslotte de verbrande en ook de zware of zwarte overvloedigheden.

Ze trekt niet alleen uit de maag de voor vermelde overvloedigheden, maar ook uit de lever, milt en ander ingewand en zelfs ook van het hoofd, borst en uiterlijke leden.

Daarom is Mechoacan goed tegen oude koortsen en lange ziekten, maar vooral de waterzucht, jicht, klieren, kropzweren, koude gezwellen, maagpijn, buikpijn, koude plas, hardheid van buik, koortsen uit verschillende oorzaken, te weten uit slijmerige en galachtige overvloedigheden tezamen gemengd.

Het beste dat deze wortel heeft is dat het sap op alle tijden ingenomen mag worden en ook is ze niet kwaad van smaak, noch van reuk, noch onlieflijk van kleur zoals vele andere dingen zijn die men om de buik te legen plag in te geven. Ze maakt geen walging in de maag, noch verwekt geen krampen van de buik, noch laat geenszins braken en zelfs zuivert ze het lichaam zo lieflijk dat ze geen slapte noch flauwheid in de maag bij brengt. Ze ontdoet of vermindert de krachten van het lichaam niet, noch valt het lichaam niet lastig, maar veel eerder maakt ze die vroom en sterk als of het geen drank ingenomen had.

Dan boven alles is ze zeer goed om de pokken te genezen en leidt de overvloedigheden uit die deze ziekte onderhouden die gewoonlijk koud zijn en vooral als de ziekte verouderd is. Maar ze moet dan dikwijls gebruikt en ingenomen worden omdat in zulke oude kwalen een keer niet genoeg kan zijn om de wortels van het kwaad uit te rukken. Daarom moet men het lichaam eerst zuiveren en leeg maken met siropen, klysma’s of met aderlaten en met dieet of matigheid van spijs naar de kunst van de dokters en daarna zet men het poeder van deze wortel niet zeer klein gestoten in witte wijn te weken of in water van anijs, venkelwater of kaneelwater indien de zieke geen wijn verdragen kan ’s morgens vroeg.

Ook is deze wortel wonderlijk goed om de gebreken die door verandering van lucht gekomen zijn te genezen. Daarom diegene die van lange reizen zowel over zee als te land gedaan weerkomen en veel ongemak op weg geleden hebben zullen die wortel mogen gebruiken. Sommige gebruiken het ook tegen scheurbuik.

Maar om de voor vermelde oorzaken is deze wortel niet dienstig in de hete of galachtige koortsen, noch andere ziekten die met grote hitte en ontsteking komen.

Ze wordt veel beter met wijn ingenomen dan met enig ander nat want dan zal de zieke minder braken. Dan als ze de wijn niet verdragen kunnen mag men het ingeven met bernagie of andijviewater of enig ander diergelijk nat.

Uit deze wortel mag men een konserf maken en ook een gelei met suiker en het sap er van. Want doordat deze wortel smets en zonder smaak is daarom laat ze zich zeer goed met suiker vermengen.

Men mag het poeder van deze wortel ook met suiker van violen of siroop van violen ingeven. Noch zijn er die ze nuttig ingeven met twee ons siroop van rozen solutijf in de voor vermelde gebreken die van grove slijmerige en waterige, ja ook galachtige vochtigheden hun oorsprong nemen. Andere maken er pilletjes van die zeer goed zijn om de buik te legen zo groot als droge korianderzaden gemengd met Electuarium van rozen van Mesue. Ook neemt men dit poeder met koekjes of Manus Christi of met ouweltjes of in marsepein.

Dan op de dag dat deze wortel ingenomen wordt moet men ons warm en uit de wind houden en weinig eten of drinken en geen ander exces of onmatigheid plegen, maar zo gauw als men ze ingenomen heeft zal men de tijd van een uur lang slapen en vooral als men tot gemakkelijk braken genegen is. Dan als ze begint te werken moet men wakend blijven. Het is ook niet nodig dat men enig soepje inneemt twee of drie uren nadat ze ingenomen is want het is zo’n edel ding dat ze de darmen geenszins hinder doet. Als de buik leeg is geeft men enig sap en daarna spijst men de zieke. De volgende dag als de buik hard is moet men met klysma’s of anderszins de buik wat week maken en indien de purgatief door deze wortel niet groot genoeg is geweest zal men ze weer innemen totdat men er enige baat bij voelt.

Een van de meeste deugden die deze wortel heeft is dat het in de macht van de zieke gelegen is de werking er van op te houden als hem gelieven zal, want als hij er maar een teugje wijn op drinkt dan zal de drank zijn werk ophouden en hetzelfde kan men met vleessap ook doen, zo men zegt.

Als iemand vreest na het innemen van deze wortel te braken die neemt een dooier van een ei of het wit, goed geroosterd en breekt die met de vinger en doet die in een linnen doek en bindt die aan het putje van het hart, dat is aan de keel, zolang totdat de drank begint te werken en dan zal hij geen nood van overgeven hebben, zoals sommige verzekeren.

Verkiezing.

De beste wortel van Mechoacan is diegene die witachtig is en buiten wat geelachtig, de heel witte en ook de zwarte en vermolmde of met gaten is niet goed. Ook moet ze in zichzelf wel vast en gesloten zijn en redelijk zwaar. Ze is ook best als ze heel vers is wat aan haar witheid te kennen is, want ze wordt mettertijd grauwachtig of zwartachtig. Daarom omdat ze kwalijk drie jaren lang goed blijft zal men die om langer te bewaren in hirs begraven of in een wassen kleed winden of tin gepekte of geharste [653] doeken. Om die oorzaak doen ze goed die ze in hele stukken verkopen want hoe groter stuk hoe het langer goed blijft. Nochtans wordt ze gewoonlijk verkocht in ronde schijven gedeeld of in kleine stukken gebroken. Maar diegene die ze tot poeder gebracht hebben en bewaren of verkopen doen zeer slecht, want dan vergaat al haar kracht. Dan als men ze gebruiken wil moet men de schors eerst afschrabben en dan de wortel tot poeder brengen en die gebruiken.