Althaea

HET XXIX. CAPITEL.

Van Witte Maluwe oft Althaea.

Gheslachten.

De Witte Maluwe oft Witten Huemst is oock een Wilde medesoorte van de voorbeschreven Maluwe. Van dese sullen wy hier twee verscheyden soorten beschrijven: de eene is de ghemeynste; de ander is min ghemeyn, ende uyt vremde landen ghebroght.

Ghedaente.

1. Witte Maluwe, oft Witten Huemst, is de andere Maluwen seer ghelijck: want sy heeft oock breede, rondachtighe, voor wat spitsachtighe bladeren, om de kanten oock wat gheschaerdt; dan die zijn van verwe grijs oft wit, sacht ende wolachtigh. De steelen zijn rondt, ende wassen recht op, somtijdts drie voeten oft meer hoogh. De bloemen zijn die van de Groote Wilde Maluwe van maecksel ghelijckende, doch niet roodachtigh, maer wit, oft uyt den witten heel bleeck oft licht peersch van verwe; nae de welcke de saden oock voortkomen, in keeskens oft platte koeckskens vergadert, ghelijck aen de andere Maluwen. De wortel is groot ende dick, taey, van binnen wit, ende met lijmachtigh taey sap vervult.

2. De ander vremde oft uytlantsche soorte van dit gewas is uyt den witten groenachtigh van verwe, ende niet soo grijs als de voorgaende. Haer steelen zijn dick ende rondt. De bladeren zijn sacht, aen d’onderste sijde witter dan aen de bovenste. De bloeme is vijfbladigh, grooter dan die van den Gemeynen Witten Huemst, bleeck peersch uyt den rooden, oft uyt den witten wat peersachtigh van verwe, in ’t midden met draeykens verciert, als de andere soorten van Maluwe. De vrucht oft het saedt-bolleken en is niet plat, maer knobbelachtigh uytpuylende, iae bijnae rondt ende bals-ghewijs, doch vijfhoeckigh in ’t aenschouwen. De wortel is als die van de voorgaende soorte.

Plaetse.

1. Witte Maluwe wast geern in vochte ende traegh-loopende wateren, aen de kanten van de weyen.

2. De ander soorte is hier te lande vremdt, ende nerghens dan in de hoven te vinden.

Tijdt.

De Witte Maluwe is op haer schoonste in de Hoymaendt ende Oogstmaendt; ende bloeyt met de andere Maluwen. De wortel blijft langh duren, ende spruyt iaerlijcks in de Lente op een nieuw uyt: ende dan maghmen die, oft oock in de maendt van November, uyt der aerden trecken, om tot onsen ghebruyck te bewaeren.

Naemen.

1. Het eerste ende ’t ghemeynste van dese twee cruyden heet hier te lande Witte Maluwe, ende Witten Huemst; in Hooghduytschlandt Ibisch; in Vranckrijck Guimaulve; in Enghelandt Marshe Mallowe; in Italien ende Spaegnien Malvavisco; de Griecken noemen ’t Althaea ende Ebiscos, oft Ibiscos; sommighe Arisalthaea; de Latijnen heeten ‘t oock Althaea ende Ibiscus; de Apotekers Bismalva ende Malvaiscus, als ofmen seyde Malva Ibiscus.

2. De Ander soorte heeten wy in ’t Latijn Althaea hortensis sive peregrina, dat is Witte Hof-Maluwe, Tamme [1022] Althaea, oft Vremden Witten Huemst. Dan sommihe hebbense voor de Sida aenghesien: maer de Sida is een water-ghewas, met grooter hooft oft saedt-knop dan den Heulbol, als Theophrastus betuyght; sulcks als dese Althaea niet en heeft.

Sida. Voorts om te weten wat Sida voor een ghewas magh geweest zijn, soo luyden de woorden van den voorschreven Theophrastus aldus in sijn vierde boeck, aengaende dit cruydt, aldus: Sida, seydt hy, is van ghedaente oft maecksel den Heul ghelijck: want sy draeght eenen saedt-bol als den Granaet-boom, oft als den Heul, doch grooter, ende niet kleyner dan eenen Appel, niet kael oft bloot, maer met witte vellekens rondom besett; boven de welcke bladeren staen, die buyten grasverwigh zijn, vier in ’t ghetal, de eyndekens van de Roosen, die noch in haer knoppen schuylen, ghelijckende: dit saedthooft open gedaen zijnde vertoont roode keernen, van ghedaente niet de Granaetkeernen ghelijckende, maer rondt, kleyn ende niet veel grooter dan Hirs saedt: ende daer uyt vloeyt een wat waterachtigh sap, als dat van de Terwe. Het wordt rijp in den Somer, ende is aen den stam met een kleyn steelken vast. De bloeme is als een knop van een Roose, maer grooter, ende bijnae tweemael soo groot. Dit saedt-hooft, midtsgaders het bladt, steeckt boven ’t water uyt; ende korts nae dat de bloeme vergaen is, ende de vrucht haer volkomen schepsel ghekreghen heeft, duycktse wat dieper onder ’t water, ende raeckt den grondt oft de aerde.

Atheneus seydt, dat den selven Theophrastus de voorseyde Sida in het meer Orchomenios gheheeten schrijft te groeyen; ende dat de Schaepen van ’t landtschap daer omtrent de bladeren van de selve weyen: ende dat haer eerste uytspruytsels van de Verckens ghegheten worden. Maer in de boecken van den selven Theophrastus staet geschreven, dat in ’t voorseyde Meer drijderhande vruchtdraghende ghewas te vinden is; te weten de Sida, het Boutomon ende den Phleos.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Witte Maluwe is middelmatigh warm, ghelijck de andere Maluwen, maer droogher: ende de wortelen ende ’t saedt van de selve zijn de drooghste van alle haer deelen, ende oock dunner van stoffe, als Galenus betuyght.

De bladeren van desen Witten Huemst hebben kracht om te ontdoen, te doen scheyden, te verteeren, te vermorwen, ende de smerten te versachten ende te verdrijven; ende daerom worden sy by de pappen, stovingen ende andere dierghelijcke dinghen ghedaen diemen tegen het pleuris ende pijne in de sijde bereydt, ende teghen de smerten van ’t graveel, steen ende krimpingen van den buyck, ende weedom ende last van de blase. Alsmense in water siedt, ende daer in sit oft baeyt, dan doen sy alle smerten des lichaems vergaen: ’t selve doet oock ’t water daer sy in ghesoden zijn, ghedroncken: ’t welck niet alleen de smerten van den steen ende graveel komende versoet, maer is oock nut ende bequaem om den ghebroken steen ende ‘t graveel te ghemackelijker te doen rijsen ende afkomen.

De wortelen ende ’t saedt van dit cruydt vermoghen oock al ’t selve dat de bladeren doen. Maer men ghebruyckt het water, daer de wortel in gesoden is, seer nuttelijck om te helpen ende genesen de gene die het roodtmelizoen hebben; het welck dat niet en doet door eenighe t’samentreckinghe, dan alleen door dien dat sy kracht heeft om de pijne ende weedom te versoeten ende te versachten: want dit cruydt en heeft gheen t’samentreckinghe met allen in haer; al is ’t saecke dat Galenus van een ander ghevoelen schijnt te wesen, daerom alsmen daer eenighe andere t’samentreckende dinghen by doet, als zijn de wortelen van Herts-tonghe, ende van Tormentille, oft van andere dierghelijcke cruyden, dan kan desen Witten Huemst het roodtmelizoen volkomentlijck genesen.

De slijmerigheydt ende taey sap van de wortelen van desen Witten Huemst wordt seer nuttelijck vermenght by alle Olien, Salfven ende Plaesters, diemen bereydt om te vermorwen, ontdoen ende alle smerten te versoeten,

BIIVOEGHSEL.

De Althaea oft Witte Maluwe heet hier te lande oock Spaensche Maluwe, Hooghe Maluwe, Witten Hemst, oft Witten Hoemst; in Italien Malmavischio; in Spaegnien Cassamera, Marmaie; maer meest Malamiscio; in Hongarijen Mazola oft Mazoa, ende Feyer Malva. Sommighe noemense in ’t Latijn Malva Hispanica, Malva alba, Malva palustris, maer eyghentlijcker Malva agrestis en ende Malvaviscum; in ’t Griecks heetse Althiocon, Hebiscos ende Anadendron. De bladers en zijn de bladers van den Poplier-boom niet onghelijck. Sommighe Apotekers seggen, alsmen de wortels van dit cruydt van den Zeekant haelt (daer het veel wast) ende in de hoven verre van de Zee verplant, dat het dan in de gemeyne Maluwe verandert: daerom hebben sommige dit cruydt Zee-Maluwe gheheeten. Sy en is gheen Anadendromalache van Galenus: want dat en is gheen soorte van dese Witte Maluwe; maer is misschien onse Tamme Maluwe oft Winter-Roose, als Lobel vermoeyt.

Eerste Witte Maluwe van Oostenrijck, in ’t Latijn Althaea Pannonica prima, van Clusius beschreven, is de ghemeyne Witte Maluwe in alles ghelijck: maer de bloemen zijn seer groot, iae grooter dan die van Alcea oft Sigmaerts-cruydt, van verwe als d’ander, oft bijnae heel wit.

Tweede Witte Maluwe van Oostenrijck, in ’t Latijn Althaea Pannonica secunda, heeft kleyner bloemen dan de voorgaende, doch grooter dan de ghemeyne.

Derde Wilde Maluwe van Oostenrijck, in ’t Latijn Althaea Pannonica tertia, heeft oock grijse sachte bladeren; maer nochtans elck in dry diepe snippelinghen ghedeylt: de bloemen zijn soo groot als die van de hierlandtsche, maer heel lijfverwigh, oft incarnaet, binnen in met veele bruyne oft swartachtighe draeykens verciert. Sy bloeyen alle in Hoymaendt; ende wassen op vochte plaetsen.

Een medesoorte van de Vremde Tamme Althaea oft Witte Hof-Maluwe van Dodoneus, is van Lobel in ’t Latijn Althae palustris Cytini flore, Aristolochiae utriculis gheheeten, ende gehouden voor de Sida van Theophrastus, wassende in de marasschen omtrent Ferrara. De wortel is als die van de Hof-Maluwe oft Winter-Roose: den steel dry voeten hoogh; de bladers van de Witte Maluwe, maer langhworpigher, ende met kleyner ghekerfde kanten. De bloeme is roodt, ghelijck de schoon roode enckel Pioen-bloeme, oft van de Winter-Roosen, oft van den Granaetboom. Aen ’t opperste van de steelen sietmen in den wijn-tijdt ronde langachtighe bollekens, die bruyn van verwe zijn, ende die van de Oosterlucie ghelijck; de welcke vol saedts zijn, van verwe ende grootte die van den Hirs oft Smyrnium.

Gheslachten van Boomachtighe oft Heesterachtighe Witte Maluwe, van Clusius ende Lobel beschreven.

1. Witte Maluwe, van Hyeres in Provensen, in ’t Latijn Althaea arborea Olbiae in Gallo-Provincia, dient om daer rijsen ende schutsels van te maecken, seydt Lobel: want sy heeft eenen vasteren ende harderen stam dan de Boom-Maluwe, seer ghelijck de Wilghe, ende bijkants in de ghedaente van eenen boom verandert. De bloemen [1023] ende ’t saedt is als die van de ghemeyne Maluwe oft Witte Maluwe: de bladers en zijn niet soo grijs oft rouw, noch oock soo schoon. De wortel blijft sommighe Winters over, selfs hier te lande; ten zy datse veel kouder ende straffer zijn dan se pleghen. In de Lente komender meer andere uyt de selve wortel voort. Sy bloeyt in Oogstmaendt, het saedt is in September rijp;’t welck afvallende nieuwe spruyten gheeft. Dit en is de Althaea fruticans van Clusius niet, als Clusius self betoont.

2 Eerste Heesterachtighe Witte Maluwe, van Clusius Althaea frutex prima gheheeten, wast in Spaegnien, ende recht haer selven op als een boomken oft heesterken, met eenen dickachtighen houtighe stam, in veele ende groote tacken verdeyldt, die haer selven wederom in andere kleyner sijd-steelkens verspreyden, die oock hardt ende houtachtigh, ende niet buyghsaem oft taey en zijn, met een aschverwighe taeye schorsse bedeckt. De bladeren zijn de Witte Maluwe-bladeren ghelijck, doch kleyner, ronder, seer sacht, heel grijs, niet eer vergaende voor datter wederom nieuwe uytghesproten zijn, als veele altijdts groen blijvende soorten van ghewas pleghen te doen. De bloemen zijn bleeck peersch, vijfbladigh, die van de Ghemeyne Maluwe ghelijck, grooter dan die van de Witte Maluwe: maer het saedt is plat, als dat van de Witte Maluwe.

3. Tweede heesterachtighe Witte Maluwe, in ’t Latijn Althaea frutex secunda, is een vremde soorte; wiens schilderije aen Clusius ghesonden is gheweest van J. Plateau. Het is een heesterachtigh ghewas met houtighe stammen, in sijd-tackskens verdeylt, allegader met bruyne schorssen bedeckt: de bladeren zijn kantigh, in luttel snippelinghen verdeylt, rondom gheschaerdt, boven seer groen, onder bleeckachtigh: op de tsoppen komen bloemen groot als Roosen, schoon, vijf bladigh, wit, met peersche aderkens doortoghen, omtrent den grondt peerscher; in ’t midden veele geele draeykens, ende eenen menighvuldighe middelpriem hebbende. Dese bloemen komen eerst in September voort. De bladeren rijsen in November, ende spruyten wederom in April. Sy verdraeght de kouwe tamelijcken wel. Ende men kanse van tackskens vermenighvuldighen: ende sy brenght hier te lande alle iaer veele nieuwe bloemen voort, doch die selden volkomentlijck tot saedt komen, midts datse al te spade bloeyt, ende van de koude oft reghenen overvallen wordt.

Veranderinghe. Somtijdts worden dese struycken hoogh, ende hebben schoone witte bloemen, wiens middelpriem dick is ende wit, met wervels-ghewijse witte nopkens omringelt, seer wonderlijck om sien. Somtijdts blijven sy kleyn, ende draghen groote peersche bloemen, haer selven toehoudende tot dat de Sonne daer wel op schijnt, wiens middelpriemken wit is als een trosken druyven, seer cierlijck ghemaeckt.

Derde Heesterachtighe Witte Maluwe, in ’t Latijn Althaea fruticans tertia, is misschien een medesoorte van de voorgaende van Candiotsch saedt voortghekomen, hebbende tacken van dry voeten, bedeckt met een groene schorsse, met veele grijse wolle. De bladeren zijn oock grijs, kantigh, gheschaerdt, grooter dan de eerste voorgaende. De bloemen, niet grooter dan die van ghemeyne Witte Maluwe, zijn vijfbladigh, als de andere Maluwe bloemen, heel bleeck-roodt, bijnae lijfverwigh, met veele draeykens in ’t midden: daer nae volghen Keeskens met saedt als die van Ghemeyne Maluwe.

Heesterachtige Witte Maluwe met Bryonie bladeren is een medesoorte van de voorbeschreven, in ’t Latijn Althaea fruticans foliis Bryoniae.

Melochia van Egypten is van krachten de Maluwe wel wat gelijck; maer wordt van sommighe by de soorten van Nardus saedt gherekent: daerom hebben wy die liever by de Vremde oft min bekende cruyden te stellen, ende hier nae te beschrijven. Melochia beteeckent nochtans by de Araben een moes van de gesoden Maluwe bladeren ghemaeckt.

Noch van de krachten van Witte Maluwe.

Nae de leeringhe van Galenus ende andere oude meesters, doet de Witte Maluwe scheyden, verdrijft ende morwt: maer de wortel ende ’t saedt wercken krachtighlijcker dan de bladeren oft bloemen, ende hebben daer toe eenighe afvaghende kracht. Sommighe versekeren, dat sy daerom Bismalva gheheeten is, als ofmen Dobbel Maluwe seyde, om dat sy noch eens soo krachtigh ende nut is in alle de ghebreken daer de Maluwen in ghebruyckt worden, als de Ghemeyne Maluwe.

Sy dient oock om den buyck weeck te maecken, ghelijck de andere Maluwen, sonderlinghe de kleyne malsche scheuten ende doet midts dien de pijne der lendenen vergaen.

De wortel is meest ghebruyckelijck in salven, pappen ende plaesteren, om de buylen, knobbelen, geswollen ende blauw gheslaghen leden te ghenesen, in sonderheydt haer slijmerigh sap, Muccago oft Muccilago Althaea ghenoemt.

De Medicijns ende gheschickste Apotekers van Italien sieden de wortel allen in water, ende douwen dat sterckelijck door eenen doeck oft stramijn; ende ’t ghene dat doorghedaen is vermenghen sy konstelijck met suycker, altijdt roerende, ende maecken daer beetkens oft koeckskens van, die sy Polychteston noemen, nut tot veelderley ghebreken; maer meest tot de sinckinghen ende dunne catarrhen die op de longher vallen.

De wortelen van Witte Maluwe, in Wijn oft Honigh-water ghesoden ende kleyn ghestooten, ghenesen ende heelen de versche wonden, doen scheyden ende verdeylen allerhande harde koude ende oock andere gheswillen, als ontstekinghen, apostumatien oft swillinghen ende sweeringhen achter de ooren ende van de borsten; vermorwen de klieren, doen rijpen ende uyttrecken alle verouderde gheswillen ende aposteunien, ghenesen de kloven van het fondament, ende verdrijven dat beven ende schudden van de zenuwen ende zenuwachtighe leden. De selve in versch soet Melck ghesoden, ghenesen den hoest, als Plinius seydt: maer in Wijn ghesoden ende ghedroncken, zijn goedt de ghene die qualijck hun water konnen maecken, ende teghen de pijne van ’t graveel, flercijn ende oock de ghene die van binnen gheborsten ende ghescheurt zijn. De selve wortelen alsoo ghesoden ende kleyn gestooten, ende met Verckens-liese oft Gansen-smout, oft met Termentijn vermenght, versoeten de apostumatien ende sweeringhen van de moeder, ende openen de verstoptheden van de selve, met eenen pessus van onder ghesett. Sy ghenesen oock de ghene die de kramp hebben.

De selve wortelen ghesoden ende geleydt daer hem een mensche verbrandt heeft, trecken daer uyt de groote hitte: sy verdrijven oock alle placken in ’t aensicht.

Tot den tandtsweer zijn oock dese wortelen goedt, ende versoeten de pijne, alsmense in Azijn siedt, ende in den mondt houdt.

Men bevindt dat het water, daer de gestooten wortel van Witte Maluwe in gheleghen heeft, staende onder den blauwen hemel, dick wordt: ende dit water van buyten opgheleydt, beneemt de scherpheydt van alle heete catarrhen oft sinckende vochtigheden; ende is goedt om allerhande bloedtgangh ende buyckloop te ghenesen.

Ghedistilleert water van dese wortel is goedt tegen de sproeten: met Wijn ghedroncken gheneest de enghborstigheydt: alleen ghedroncken gheneest den drooghen hoest.

Tot alle de voorgheschreven sieckten ende ghebreken zijn oock de bladeren van dese Witte Maluwe goedt, in der selver manieren gebruyckt; maer niet soo goedt oft krachtigh als de wortelen. Met Olie vermenght ghenesen sy de verbrandtheydt van vier oft van heet water: ende heelen de beten van de Honden ende menschen, ende de steken van de Wespen ende Bien: ’t selve doet het sap, ’t welck oock helpet de vrouwen die den aerbeydt hebben: ende het water daer Witten Huemst in ghesoden heeft, iaeght af de onsuyverheydt van de moeder, ende de naeweeen.

De bloemen met Meede gesoden, benemen de pijne van de speenen oft aenbeyen.

‘Tsaedt droogh oft groen ghestooten ende ghedroncken, geneest het rootmelizoen, ende stopt alle bloetgangh ende loop des buycks, ende breeckt den steen: met Azijn vermenght, verdrijft de witte ende swarte placken oft vlecken des aensichts, alsmen ’t daer op in de Sonne oft in de stove strijckt.

Dit selve saedt met water ende Azijn oft Wijn ghesoden, is nut ende bequaem ghedroncken de ghene die van Horsels, Wespen ende Bien gesteken zijn. Selfs, als iemandt het saedt van Witten Huemst stoot, ende met Olie ende Azijn vermenght, ende daer mede sijn huyt strijckt, soo en sullen hem gheen Horsels, Wespen, Bien, Spinnekoppen oft Scorpioenen steken. Ende de ghene, die binnen in ’t lijf oft in eenigh lidt verstuyckt, ghescheurt oft ghequetst zijn, sullen van buyten daer op legghen de saden van Witte Maluwe, soo ghenesen sy.

HET XXIX. KAPITTEL.

Van witte maluwe of Althaea. (Althaea officinalis)

Geslachten.

Witte maluwe of witte heemst is ook een wilde medesoort van de voorbeschreven maluwe. Van deze zullen we hier twee verschillende soorten beschrijven, de ene is algemeenste en de andere is minder algemeen en uit vreemde landen gebracht.

Gedaante.

1. Witte maluwe of witte heemst lijkt zeer op de andere maluwen want ze heeft ook brede, rondachtige en voor wat spitsachtige bladeren die om de kanten ook wat geschaard zijn, dan die zijn van kleur grijs of wit, zacht en wolachtig. De stelen zijn rond en groeien rechtop soms negentig cm of meer hoog. De bloemen zijn die van de grote wilde maluwe van vorm gelijk, doch niet roodachtig, maar wit of uit het witte heel bleek of licht paars van kleur waarna de zaden ook voortkomen die in kaasjes of platte koekjes verzameld zijn als aan de andere maluwen. De wortel is groot en dik, taai en van binnen wit en met lijmachtig taai sap gevuld.

2. De andere vreemde of buitenlandse soort van dit gewas is uit het witte groenachtig van kleur en niet zo grijs als de voorgaande. Haar stelen zijn dik en rond. De bladeren zijn zacht en aan de onderste zijde witter dan aan de bovenste. De bloem is vijfbladig en groter dan die van de gewone witte heemst en bleek paars uit het rode of uit het witte wat paarsachtig van kleur en in het midden met draadjes versierd zoals de andere soorten van maluwe. De vrucht of het zaadbolletje is niet plat, maar puilt knobbelachtig uit, ja bijna rond en balvormig, doch vijfhoekig in het aanschouwen. De wortel is als die van de voorgaande soort.

Plaats.

1. Witte maluwe groeit graag in vochtige en traag lopende wateren en aan de kanten van de weien.

2. De ander soort is hier te lande vreemd en nergens dan in de hoven te vinden.

Tijd.

Witte maluwe is op haar mooiste in juli en augustus en bloeit met de andere maluwen. De wortel blijft lang over en spruit jaarlijks in de lente opnieuw uit en dan mag men die of ook in de maand november uit de aarde trekken om tot ons gebruik te bewaren.

Namen.

1. Het eerste en het gewoonste van deze twee kruiden heet hier te lande witte maluwe en witten huemst, in Hoogduitsland Ibisch, in Frankrijk guimaulve, in Engeland marshe mallowe, in Italië en Spanje malvavisco, de Grieken noemen het Althaea en Ebiscos of Ibiscos, sommige Arisalthaea en de Latijnen noemen het ook Althaea en Ibiscus, de apothekers Bismalva en Malvaiscus als of men Malva Ibiscus zei.

(Sidalcea campestris?) 2. De andere soort noemen we in het Latijn Althaea hortensis sive peregrina, dat is witte hof maluwe, tamme [1022] Althaea of vreemde witte heemst. Dan sommige hebben het voor Sida aangezien, maar Sida is een watergewas met groter hoofd of zaadknop dan de heulbol, als Theophrastus betuigt, zulks als deze Althaea niet heeft.

Sida. Voort om te weten wat Sida voor een gewas mag geweest zijn zo luiden de woorden van de voorschreven Theophrastus aldus in zijn vierde boek aangaande dit kruid aldus: ‘Sida, zegt hij, is van gedaante of vorm de heul gelijk want ze draagt een zaadbol als de granaatboom of als heul, doch groter en niet kleiner dan een appel en niet kaal of bloot, maar rondom met witte velletjes bezet waarboven bladeren staan die buiten graskleurig zijn en vier in het getal en lijken op de eindjes van de rozen die noch in hun knoppen schuilen en als dit zaadhoofd open gedaan is vertoont het rode kernen die van gedaante niet op granaatkernen lijken, maar zijn rond, klein en niet veel groter dan hirs zaad en daaruit vloeit een wat waterachtig sap als dat van tarwe. Het wordt rijp in de zomer en is aan de stam met een klein steeltje vast. De bloem is als een knop van een roos, maar groter en bijna tweemaal zo groot. Dit zaadhoofd met het blad steekt boven het water uit en kort nadat de bloem vergaan is en de vrucht haar volkomen vorm gekregen heeft duikt ze wat dieper onder het water en raakt de grond of de aarde’.

Atheneus zegt dat dezelfde Theophrastus de voor vermelde Sida in het meer Orchomenios genoemd schrijft te groeien en dat de schapen van het landschap daar omtrent de bladeren er van weiden en dat haar eerste uitspruitsels van de varkens gegeten worden. Maar in de boeken van dezelfde Theophrastus staat geschreven dat in het voor vermelde meer drie soorten vrucht dragend gewas te vinden is, te weten de Sida, het Boutomon en de Phleos.

Aard, kracht en werking.

Witte maluwe is middelmatig warm net zoals de andere maluwen, maar droger en de wortels en het zaad er van zijn de droogste van alle in haar delen en ook dunner van stof, als Galenus betuigt.

De bladeren van deze witte heemst hebben kracht om op te lossen, te laten scheiden, te verteren, te vermurwen en de smarten te verzachten en te verdrijven en daarom worden ze bij de pappen, stovingen en andere diergelijke dingen gedaan die men tegen het pleuris of pijn in de zijde bereidt en tegen de smarten van het niergruis, steen en krampen van de buik en weedom en last van de blaas. Als men ze in water kookt en daarin zit of baadt dan laten ze alle smarten van het lichaam vergaan en hetzelfde doet ook het water daar ze in gekookt zijn gedronken wat niet alleen de smarten dat van steen en niergruis komt verzoet, maar is ook nuttig en geschikt om de gebroken steen en niergruis gemakkelijker te laten rijzen en afkomen

De wortels en het zaad van dit kruid vermogen ook al hetzelfde dat de bladeren doen. Maar men gebruikt het water daar de wortel in gekookt is zeer nuttig om diegene te helpen en genezen die de rode loop hebben wat dat niet doet door enige tezamen trekking dan alleen doordat ze kracht heeft om de pijn en weedom te verzoeten en te verzachten, want dit kruid heeft totaal geen tezamen trekking in zich al is het zo dat Galenus van een andere mening schijnt te wezen en daarom als men er enige andere tezamen trekkende dingen bij doet zoals de wortels van hertstong en van tormentil of van andere diergelijke kruiden dan kan deze witte heemst de rode loop volkomen genezen.

De slijmerigheid en taai sap van de wortels van deze witte heemst wordt zeer nuttig vermengd bij alle oliën, zalven en pleisters die men bereidt om te vermurwen, op te lossen en alle smarten te verzoeten,

BIJVOEGING.

Althaea of witte maluwe heet hier te lande ook Spaanse maluwe, hoge maluwe, witte hemst of witten hoemst; in Italië malmavischio, in Spanje cassamera en marmaie, maar meest malamiscio, in Hongarije mazola of mazoa en feyer malva. Sommige noemen het in het Latijn Malva Hispanica, Malva alba, Malva palustris, maar eigenlijk Malva agrestis en Malvaviscum, in het Grieks heet ze Althiocon, Hebiscos en Anadendron. De bladeren lijken veel op de bladeren van de populierboom. Sommige apothekers zeggen dat als men de wortels van dit kruid van de zeekant haalt (daar het veel groeit) en in de hoven ver van de zee verplant dat het dan in de gewone maluwe verandert en daarom hebben sommige dit kruid zee maluwe genoemd. Ze is geen Anadendromalache van Galenus want dat is geen soort van deze witte maluwe, maar is misschien onze tamme maluwe of winterroos, als Lobel vermoedt.

Eerste witte maluwe van Oostenrijk, in het Latijn Althaea Pannonica prima, van Clusius beschreven is de gewone witte maluwe in alles gelijk, maar de bloemen zijn zeer groot, ja groter dan die van Alcea of Sigmaartskruid en van kleur als de ander of bijna heel wit.

Tweede witte maluwe van Oostenrijk, in het Latijn Althaea Pannonica secunda, heeft kleiner bloemen dan de voorgaande, doch groter dan de gewone.

Derde wilde maluwe van Oostenrijk, in het Latijn Althaea Pannonica tertia, heeft ook grijze zachte bladeren, masr nochtans elk is in drie diepe snippers gedeeld, de bloemen zijn zo groot als die van de binnenlandse, maar geheel vleeskleurig of inkarnaat en binnenin met vele bruine of zwartachtige draadjes versiert. Ze bloeien alle in juli en groeien op vochtige plaatsen.

(Abutilon indicum?) Een medesoort van de vreemde tamme Althaea of witte hof maluwe van Dodonaeus is van Lobel in het Latijn Althae palustris Cytini flore, Aristolochiae utriculis genoemd en voor de Sida van Theophrastus gehouden die in de moerassen omtrent Ferrara groeit. De wortel is als die van de hof maluwe of winterroos, de steel negentig cm hoog en de bladeren van witte maluwe, maar langwerpiger en met kleiner gekerfde kanten. De bloem is rood als de mooie rode enkele pioenbloem of van de winterrozen of van de granaatboom. Aan het opperste van de stelen ziet men in de wijntijd ronde langachtige bolletjes die bruin van kleur zijn en die van de oosterlucie gelijk die vol zaad zijn en van kleur en grootte die van hirs of Smyrnium.

Geslachten van boomachtige of heesterachtige witte maluwe, van Clusius en Lobel beschreven.

(Lavatera olbia) 1. Witte maluwe van Hyeres in Provence, in het Latijn Althaea arborea Olbiae in Gallo-Provincia, dient om er twijgen en afscheidingen van te maken, zegt Lobel, want ze heeft een vastere en hardere stam dan de boom maluwe die veel lijkt op de wilg en bijna in de gedaante van een boom verandert. De bloemen [1023] en het zaad is als die van de gewone maluwe of witte maluwe, de bladeren zijn niet zo grijs of ruw, noch ook niet zo mooi. De wortel blijft sommige winters over en zelfs hier te lande, tenzij dat ze veel kouder en strenger zijn dan ze plegen. In de lente komen er meer andere uit dezelfde wortel voort. Ze bloeit in augustus en het zaad is in september rijp wat afvalt en nieuwe spruiten geeft. Dit is niet de Althaea fruticans van Clusius, als Clusius zelf betoont.

2 Eerste heesterachtige witte maluwe is van Clusius Althaea frutex prima genoemd en groeit in Spanje en richt zichzelf op als een boompje of heestertje met een dikachtige houtige stam die in vele en grote takken verdeeld is die zichzelf wederom in andere kleiner zijsteeltjes verspreiden die ook hard en houtachtig en niet buigbaar of taai en met een askleurige taaie schors bedekt zijn. De bladeren zijn de witte maluwebladeren gelijk, doch kleiner, ronder en zeer zacht, heel grijs en vergaan niet voordat er wederom nieuwe uitgesproten zijn zoals vele altijd groen blijvende soorten van gewas plegen te doen. De bloemen zijn bleek paars, vijfbladig en die van de gewone maluwe gelijk en groter dan die van de witte maluwe, maar het zaad is plat als dat van de witte maluwe.

3. Tweede heesterachtige witte maluwe, in het Latijn Althaea frutex secunda, is een vreemde soort wiens schilderij aan Clusius gezonden is geweest van J. Plateau. Het is een heesterachtig gewas met houtige stammen die in zijtakjes verdeeld is en allen met bruine schors bedekt, de bladeren zijn kantig en in weinig snippers verdeeld en rondom geschaard, boven zeer groen en onder bleekachtig, op de toppen komen bloemen zo groot als rozen, mooi en vijfbladig, wit en met paarse adertjes doortogen die omtrent de grond paarser zijn en in het midden vele gele draadjes en een menigvuldige middelpriem hebben. Deze bloemen komen eerst in september voort. De bladeren vallen in november en spruiten wederom in april. Ze verdraagt de koude tamelijk goed. En men kan ze van takjes vermenigvuldigen en ze brengt hier te lande elk jaar nieuwe bloemen voort, doch die zelden volkomen tot zaad komen omdat ze al te laat bloeit en van de koude of regen overvallen wordt.

Verandering. Soms worden deze struiken hoog en hebben mooie witte bloemen wiens middelpriem dik is en wit, met wervelvormige witte nopjes omringelt, zeer wonderlijk om te zien. Soms blijven ze klein en dragen grote paarse bloemen die zichzelf dicht houden totdat de zon er goed op schijnt wiens middelpriempje wit is als een trosje druiven, zeer sierlijk gemaakt.

Derde heesterachtige witte maluwe, in het Latijn Althaea fruticans tertia, is misschien een medesoort van de voorgaande en is van Kretisch zaad voortgekomen, heeft takken van negentig cm die bedekt zijn met een groene schors met veel grijze wol. De bladeren zijn ook grijs, kantig, geschaard en groter dan de eerste voorgaande. De bloemen die niet groter zijn dan die van gewone witte maluwe zijn vijfbladig als de andere maluwe bloemen, heel bleekrood en bijna vleeskleurig met vele draadjes in het midden en daarna volgen kaasjes met zaad als die van gewone maluwe.

Heesterachtige witte maluwe met Bryonia bladeren is een medesoort van de voorbeschreven, in het Latijn Althaea fruticans foliis Bryoniae.

(Corchorus olitorius) Melochia van Egypte is van krachten de maluwe wel wat gelijk, maar wordt van sommige bij de soorten van Nardus zaad gerekend en daarom hebben we die liever bij de vreemde of minder bekende kruiden te stellen en hiernaar te beschrijven. Melochia betekent nochtans bij de Arabieren een moes van gekookte maluwe bladeren gemaakt.

Noch van de krachten van witte maluwe.

Naar de lering van Galenus en andere oude meesters laat de witte maluwe scheiden, verdrijft en vermurwt, maar de wortel en het zaad werken krachtiger dan de bladeren of bloemen en hebben daartoe enige afvegende kracht. Sommige verzekeren dat ze daarom Bismalva genoemd is alsof men dubbele maluwe zei om dat ze noch eens zo krachtig en nuttig is in alle gebreken daar de maluwen in gebruikt worden zoals de gewone maluwe.

Ze dient ook om de buik week te maken net zoals andere maluwen en vooral de kleine malse scheuten en laat daardoor de pijn van de lendenen vergaan.

De wortel is meest gebruikelijk in zalven, pappen en pleisters om de builen, knobbels, gezwollen en blauw geslagen leden te genezen en vooral haar slijmerig sap dat Muccago of Muccilago Althaea genoemd wordt.

De dokters en beste apothekers van Italië koken allen de wortel in water en duwen dat sterk door een doek of zeef en hetgeen dat doorgedaan is vermengen ze kunstig met suiker, altijd roeren, en maken daar hapjes of koekjes van die ze Polychteston noemen en nuttig is tot vele gebreken, maar die meest tot de zinkingen en dunne katarren die op de longen vallen.

De wortels van witte maluwe in wijn of honigwater gekookt en klein gestoten genezen en helen de verse wonden, laten scheiden en verdelen allerhande harde koude en ook andere gezwellen als ontstekingen, blaren of zwellingen en zweren achter de oren en van de borsten, vermurwen de klieren, laten rijpen en uittrekken alle verouderde gezwellen en blaren, genezen de kloven van het fondament en verdrijven dat beven en schudden van de zenuwen en zenuwachtige leden. Die in vers zoet melk gekookt genezen de hoest, als Plinius zegt, maar in wijn gekookt en gedronken zijn goed diegene die slecht hun water kunnen maken en tegen pijn van niergruis, jicht, en ook diegene die van binnen geborsten en gescheurd zijn. Die wortels alzo gekookt en klein gestoten en met varkensvet of ganzenvet of met terpentijn vermengt verzoeten de blaren en zweren van de baarmoeder en openen de verstoppingen er van, met een pessarium van onder gezet. Ze genezen ook diegene die de kramp hebben.

Die wortels gekookt en gelegd daar een mens zich verbrand heeft trekken er de grote hitte uit en verdrijven ook alle plekken in het aanzicht.

Tot de tandpijn zijn ook deze wortels goed en verzoeten de pijn als men ze in azijn kookt en in de mond houdt.

Men bevindt dat het water daar de gestoten wortel van witte maluwe in gelegen heeft dat onder de blauwe hemel staat dik wordt en dit water van buiten opgelegd beneemt de scherpte van alle hete katarren of zinkende vochtigheden en is goed om allerhande bloedgang en buikloop te genezen.

Gedistilleerd water van deze wortel is goed tegen de sproeten en met wijn gedronken geneest de benauwdheid, alleen gedronken geneest de droge hoest.

Tot alle de voor geschreven ziekten en gebreken zijn ook de bladeren van deze witte maluwe goed op dezelfde manier gebruikt, maar niet zo goed of krachtig als de wortels. Met olie vermengt genezen ze de verbranding van vuur of van heet water en helen de beten van de honden en mensen en de steken van de wespen en bijen en hetzelfde doet het sap wat ook de vrouwen helpt die de arbeid hebben en het water daar witte heemst in gekookt heeft jaagt de onzuiverheid van de baarmoeder en de naweeën af.

De bloemen met mede gekookt benemen de pijn van de spenen of aambeien.

Het zaad droog of groen gestoten en gedronken geneest de rode loop en stopt alle bloedgang en loop van de buik en breekt de steen en met azijn vermengt verdrijft de witte en zwarte plekken of vlekken van het aanzicht als men het daarop in de zon of in de badstoof bestrijkt.

Dit zaad met water en azijn of wijn gekookt is nuttig en geschikt gedronken diegene die van horzels, wespen en bijen gestoken zijn. Zelfs als iemand het zaad van witte heemst stoot en met olie en azijn vermengt en daarmee zijn huid bestrijkt zullen hem geen horzels, wespen, bijeen, spinnen of schorpioenen steken. En diegene die binnen in het lijf of in enig lid verstuikt, gescheurd of gekwetst zijn zullen van buiten daarop de zaden van witte maluwe leggen en dan genezen ze.