Zingiber

Gengebeer ende Mekijn. 41.

Gengber is de wortel van een Indisch-cruydt met recht opstaende donckergroene bladers, die van Water-Lisch oft Wantluys-cruydt heel ghelijck, oft, als andere segghen, die van Groot Hirs, alle iaer dry oft viermael vergaende, ende wederom voortkomende; sommighe heel smal; want de ghene die op ’t sop van den steel staen, en zijn niet breeder dan de bladeren van Gras; ende dien steel is soo dick als dien van de Affodillen, dry oft vier palmen hoogh, van veele omwindselen der bladeren ghemaeckt, soo dat het een kleyn Riet schijnt te wesen. Andere verghelijcken dit ghewas met dat van [1468] de Curcuma. De bloemen en zijn noch niet beschreven: maer ’t saedt is welrieckende, tsamentreckende van smaeck, wit, bijnae soo groot als Cardamomum, maer langher, ende niet soo heet, ghesloten in een drijhoeckighe schelp, die gherimpelt ende hardtachtigh is, met hayrigheydt ende kronckelinghen overtrocken, de schelpe van Kleyn Lisch niet onghelijck, als Lobel betuyght. De wortels zijn knoopachtigh, groot ende menighvuldigh, onder d’aerde kruypende als de wortelen van Gras, somtijdts kleyn, somtijdts groot, maer meest eenen vingher dick, sacht ende niet hardt, buyten ende binnen wit, goedt van reuck, smaeckende als Peper: (daerom meynden sommighe dat Gengber anders niet en was dan de wortel van den Peper-boom: ) dan sy en hebben gheenen brandende oft heeten smaeck alsse noch versch ende vocht zijn: zijn oock meest grooter dan die van den Cyperus, iae somtijdts een heel pondt swaer; maer en sincken niet meer dan dry palmen diep in d’aerde: oock en zijn sy den Cyperus niet ghelijck van ghedaente, ende en hanghen niet verscheyden als Cyperus-wortels, maer houden aen een, ghelijck die van Ireos. Soo dat Dioscorides de Gengebeer niet wel ghekent en schijnt te hebben.

Dit ghewas groeyt heel Oost-Indien door, van saedt oft wortelen voortkomende, ende oock wel van selfs; maer dan is het slecht. In Nieuw Spaegnien, ende elders in West-Indien ghebroght, aerdt het seer wel: (iae men seydt dat het in Bresil, ende in ’t eylandt van S. Laurens in ’t wildt wast;) ende het soude seer lichtelijck de weerde ende achtinghe van het Peper verminderen, waer ’t saecke datmen ’t daer oeffenden. Maer hier te lande en soudet niet soo vermenighvuldighen: want als ’t hier ghesaeyt oft gheplant is, dan vergaet het door de vochtigheydt der eerden, ten zy datmen de wortelen uytneemt, ende haer overvloedighe wortelen aftreckt: want soo gheoeffent zijn is hier in de hoven voortghekomen, met bladeren, witte bloemen, ende wortels als die van Breebladighe Lisch.

Het beste Gember is dat van Malabar: het naestbeste wast in Bengala: daer nae volght ’t ghene dat in Dabuk ende daer omtrent wast. Het grootste wast by Calcut. Men vindt het oock in de eylanden niet verre van Ethiopien, ende in Ethiopien self, ende oock by de Troglodyten, ende, als Dioscorides seydt, in Arabien. ‘Tghene dat in Basaim wast, is het bequaemste om by ’t salaet te doen, midts dat het min scherpigheyts heeft, om sijn vochtigheydt. De Gengbeer-wortelen worden ghemeynlijck in December oft Januarius uyt der aerden ghehaelt, ende in de schaduwe ghedrooght, met slijck bedeckt, om langher goedt teblijven: buyten tijdts vergadert, vermeluwet haest. Dan men laet altijdts een kleyn stucksken wortels in d’ aerde, ende men vult dien kuyl met mest ende versche goede aerde: ende men vindt het naekomende iaer soo veel alsmen uytghetrocken heeft.

Dese wortel is hier te lande bekent met den naem Gengebeer, Gengber, Gember ende Gimber; in Hooghduytschlandt Ingber ende Ingwer; in Enghelandt Genger; in Vranckrijck Gingentre, oft Gingembre; in Italien Gengeno; in Spaegnien Gengivre. In ’t Latijn oft in de Apoteken heetse Zinziber, oft Gingiber; in ’t Griecks oock Singiber, oft Singiberis; in ’t Arabisch Zingilel (qualijck Lengibel;) in ’t Turcksch ende Persiaensch Gengibil; in ’t Indiaensch Imgi ende Aliaa; groen zijnde Adrac, droogh zijnde Sucte.

De bladeren van Gengber, als blijckt uyt Dioscorides, wierden hier voortijdts ghebruyckt, ghelijck wy de Savie oft Ruyte ghebruycken: maer nu en bezight men anders niet dan de wortelen alleen: de welcke, noch vocht ende versch, luttel scherpigheydt hebbende, kleyn ghesneden, met andere cruyden in Salaet geten worden, met Edick, Olie ende Sout; ende oock met vleesch ende met visch ghesoden, om de selve eenen goeden smaeck ende reuck te gheven. Dan hier te lande wordt de drooghe Gengber alleen ghebroght, oft oock de gheconfijte. Ende dese drooghe wordt voor best ghehouden, alsse inwendigh seer wit is, niet ghegaet, oft vermeluwet, goet van reuck, scherp bijtende op de tonghe als Peper: maer de ghene die haer haest tot poeder laet brenghen, en is niet goedt. De versche en is maer vocht ende heet in den tweeden graed, niet, als andere segghen, heet in den derden, ende vocht in den eersten: maer de drooghe is heet ende verdrooghende in den derden graed, ende doet al dat Peper vermagh, doch wat traghelijcker, mits datse grover van stof is dan Peper, ende altijdt eenighe onverwinnelijcke vochtigheydt behoudt; door de welcke sy soo lichtelijck vermeluwet ende van de wormen ghesteken wordt: dan de warmte blijft haer vastelijck by; maer de grove oft rauwe vochtigheydt is ghelijck de ghene diemen in ’t Langh Peper vindt. In voeghen dat de warmte, die van Genber komt, langhsaemighlijcker beghinnende, oock langher duert; daerom is Gengber bequaem om de koude lidtmaten te verwarmen, ende niet om het lichaem haest ende heel warm te maecken, ghelijck Wit ende Swart Peper pleghen te doen. Door dese snijdende, teerende ende traghelijck verwarmende kracht dient sy om de verstopte lever te openen; is goedt voor de koude maeghe, snijdende ende dunmaeckende alle grove slijmerigheden die daer in zijn; ende betert de vochtigheyt ende vervuylinghe, die van de veel oofts ende andere rauwe waterighe ende windighe spijse t’eten ghekomen is, ende scheydt midts dien de verladinghe van de darmen, lever ende longher, de maeghe verwarmende ende sterckende, doende haar de spijse verteeren, ende etens lust krijghen, ende eenen sachten stoelegangh behouden: ende daer door isse oock seer goedt om den onmatighen buyckloop te stelpen, midts datse de vochtigheden, die de vloeden veroorsaecken, rijp maeckt, ende magh by alle spijsen ghedaen worden. Sy versterckt de memorie oft ’t ghedencken, weghnemende de overvloedighe vochtigheydt die de herssenen becommert: ende verscherpt midts dien het ghesicht. Genber wordt oock nuttelijck ghedaen by alle dinghen die het verghift ende de pest wederstaen: ende sy betert oft neemt wegh de hindernisse van Coloquint, Hermodactylen, ende dierghelijcke krachtighe dinghen diemen by sommighe drancken doet, met de selve inghegheven: ende doet den Turbith ende Agaricus beter wercken. By de spijse ghedaen, maeckt die veel smaeckelijcker: ende dan isse oock goedt voor de ghene die dickwijls in onmacht vallen. Een half loot inghenomen alsmen slapen wil gaen met Edick, ontlast het inghewant van alle quade vochtigheden door sweetinghe. In ’t kort, Gengebeer is alle menschen goedt ghenut die oudt oft van binnen koudt oft verkilt zijn, oft al te vochtigh: wordt voor goedt ghehouden om den bijslapens lust ende macht te vermeerderen. De ghene die krimpsel oft pijne in de darmen oft buyck hebben, van winden komende, sullen drincken Wijn daer Gingebeer met wat Comijn in ghesoden is. Gengebeer met Syroopen oft Suyckeren ghemenght, diemen tot den hoest ende verkoudtheydt ghebruyckt, suyvert de borst, ende doet de taeye fluymen wel rijpen ende rijsen. Is oock seer goedt in de collyrien ghedaen die ’t ghesicht verstercken. Dan hoemen Gengbeer ghebruyckt, te weten de drooghe, sy is goedt in koude tijden alle menschen die slijmerigh, vocht, swaerlijfvigh, ende met winden ghequelt zijn: maer te veel ghebruyckt, ontsteeckt het inghewant, ende schaedt de heete menschen, ende die met galle verladen zijn, in heete tijden ende landen. Daerom pleghen de Indiaenen de versche Gengber (als min hittes hebbende) in Suycker oft Honigh te bewaren, dat is daer Conserve van te maecken, met seer groote menighte ende die soo in alle landen te verseynden: dan die uyt Batecala komt, en is niet soo goedt; daerom salmen nemen de ghene die uyt Basaim, Calecut, Dabul ende Chaul ghesonden wordt: de welcke ’s morghens vroegh ghenomen seer goedt is om de inwendighe hitte des lichaems te vermeerderen, ende oock om de verwe des aensichts te verbeteren, in de ghene die door koude onghesteltheydt bleeck oft qualijck ghedaen van huyt zijn. Dan om den buyck met Genber weeck te maecken, moetmen de teere ende groene doch volkomen rijpe wortelkens eten, eer dat de gladde oft slibberighe vochtigheydt daer uyt ghedrooght is, ghelijckmen in den Ireos siet: want de sapachtighe groene confijte Genber heeft meest alle die krachten van den buyck weeck te maecken verloren: daerom salmen de drooghe wortelen, in Looghe gheweyckt zijnde, confijten, wiltmen de voorseyde weeckmaeckende kracht hebben: maer met Honigh gheconfijt, verwarmen sy meest, ende zijn meer afvaghende: [1469] met Suycker gheconfijt, zijn de maghe aenghenaemer, ende bequaemer de ghene die van eenighe sieckte bekomen. In Italien wordt dese drooghe gheconfijte Gengber seer veel gheacht om het melck ende saedt te vermeerderen, ende niet om de slijmerighe maegh te stelpen: maer sy segghen datse goedt is de ghene die gheen stade en hebben om des morghens t’ontbijten: want een stucksken oft twee van dese geconfijte Gengber, midts datse wat hardt om verteeren is, gheeft de maghe den gantschen dagh ghenoegh te doen, soo datse tot den avondt toe sonder spijse vertoeven magh. Dan de drooghe Gengber, die in Indien selve gheconfijt wordt, en is soo hardt niet om verdouwen, maer veel beter, alsse eerst in d’aerde by Riet ende Biesen ghegraven oft dickwijls met warm water ghewasschen is, ende gheweyckt tot datse morw is. Andere confijtense hier te lande, eerst veele daghen gheweyckt zijnde, niet in Loogh, maer alleen in water: ende soo isse aenghenaem om eten: maer oudt oft vermeluwet zijnde gheconfijt, laet eenighe draeyen oft veselachtighe slijmerigheden in den mondt.

Mekijn, oft Mechin, in ’t Latijn Zingiber fuscum officinarum, dat is Bruyne Gengber van de Apoteken, anders Mekin, in ’t Latijn Mechinum, oft Meggina, soose in Italien oock heet, wordt oock gheconfijt ende ongheconfijt verkocht; ende is de ghemeyne Genber seer ghelijck, seydt Lobel, ende verschilt daer seer luttel van, in rijpheydt ende in deughden (al is ’t dat andere anders segghen;) maer het verschilt daer van eenighsins in ghedaente ende vastigheydt, ende in claerheyt, bruynigheyt ende heeten smaeck; ende heeft gheen veselinghen oft hayrkens, ende en pleeght van de wormen niet geten te worden.

Veranderinghe van Mechin oft Mekijn selden ghevonden. Dese, seydt Lobel, is ghelijck de voorseyde Gengber Mechin, maer aerdigher van ghedaente, met de verwe van Mekin, ende de schorsse van Witte Gengber, maer met schubbekens, gheknoopt ende bijkants met ledekens als Doronicum, doorluchtigh in ’t ghesicht: veel heeter ende droogher van smaeck dan Gengber, ende niet ghewormsteeckt.

Gember en Mekijn. 41.

(Zingiber officinale) Gember is de wortel van een Indisch kruid met recht opstaande donkergroene bladeren die veel op die van waterlis of wandluiskruid lijken of, als andere zeggen, die van groot hirs en ze vergaan elk jaar drie of viermaal en komen wederom voort, sommige zijn heel smal want diegene die op de top van de steel staan zijn niet breder dan de bladeren van gras en die steel is zo dik als die van de affodillen en dertig of veertig cm hoog en van vele omwindsels van bladeren gemaakt zodat het een klein riet schijnt te wezen. Andere vergelijken dit gewas met dat van [1468] Curcuma. De bloemen zijn noch niet beschreven, maar het zaad is welriekend, tezamen trekkend van smaak, wit en bijna zo groot als Cardamomum, maar langer en niet zo heet en gesloten in een driehoekige schil die gerimpeld en hardachtig is en met harigheid en kronkels overtrokken en veel op de schaal van klein lis lijkt, als Lobel betuigt. De wortels zijn knoopachtig, groot en menigvuldig die onder de aarde kruipen als de wortels van gras, soms klein en soms groot, maar meest een vinger dik, zacht en niet hard, buiten en binnen wit en goed van reuk en smaakt als peper (daarom meenden sommige dat gember niets anders was dan de wortel van de peperboom) dan ze hebben geen brandende of hete smaak als ze noch vers en vochtig zijn en dan zijn ook meest groter dan die van Cyperus, ja soms een heel pond zwaar, maar zinken niet meer dan dertig cm diep in de aarde en ook lijken ze niet op Cyperus van gedaante en hangen niet verschillend zoals Cyperuswortels, maar zitten aaneen net zoals die van Iris. Zodat Dioscorides de gember niet goed gekend schijnt te hebben.

Dit gewas groeit heel Oost-Indië door en van zaad of wortelen voort en ook wel vanzelf, maar dan is het slecht. In Nieuw Spanje en elders is het in West-Indië gebracht en daar aard het zeer goed (ja men zegt dat het in Brazilië en in het eiland van St. Laurus in het wild groeit) en het zou zeer gemakkelijk de waarde en achting van peper verminderen als het zo zou zijn dat ze het daar teelden. Maar hier te lande zou het zich niet zo vermenigvuldigen want als het hier gezaaid of geplant is dan vergaat het door de vochtigheid van de aarde, tenzij dat men de wortels er uitneemt en die overvloedige wortels eraf trekt want zo geteeld is het hier in de hoven voortgekomen met bladeren, witte bloemen en wortels zoals die van breedbladige lis.

Het beste gember is dat van Malabar en het daarop volgt groeit in Bengala, daarna volgt hetgeen dat in Dabuk en daar omtrent groeit. Het grootste groeit bij Calcutta. Men vindt het ook in de eilanden niet ver van Ethiopië en in Ethiopië zelf en ook bij de Troglodyten en, als Dioscorides zegt, in Arabië. Hetgeen dat in Basaim groeit is het beste om bij salade te doen omdat het minder scherpte heeft vanwege zijn vochtigheid. De gemberwortels worden gewoonlijk in december of januari uit de aarde gehaald en in de schaduw gedroogd en met slijk bedekt om langer goed te blijven en als het buiten die tijd verzameld wordt vermolmt het gauw. Dan men laat altijd een klein stukje wortel in de aarde en men vult die kuil met mest en verse goede aarde en men vindt er het volgende jaar zoveel als men er uitgetrokken heeft.

Deze wortel is hier te lande bekend met de naam gengebeer, gengber, gember en gimber, in Hoogduitsland Ingber en Ingwer, in Engeland genger, in Frankrijk gingentre of gingembre, in Italië gengeno, in Spanje gengivre. In het Latijn of in de apotheken heet het Zinziber of Gingiber, in het Grieks ook Singiber of Singiberis, in het Arabisch zingilel (kwalijk lengibel) in het Turks en Perzisch gengibil, in het Indiaans imgi en aliaa en groen adrac en droog sucte.

De bladeren van gember, zoals blijkt uit Dioscorides, werden hier vroeger gebruikt net zoals wij nu salie of ruit gebruiken, maar nu gebruikt men niets anders dan de wortels alleen en als die noch vochtig en vers zijn weinig scherpte hebben en klein gesneden, met andere kruiden in salade gegeten worden met azijn, olie en zout en ook met vlees en met vis gekookt om die een goede smaak en reuk te geven. Dan hier te lande wordt de droge gember alleen gebracht of ook de gekonfijte. En deze droge wordt voor het beste gehouden als ze inwendig zeer wit is en zonder gaten of vermolmt en goed van reuk, scherp op de tong bijt als peper, maar diegene die zich gauw tot poeder laat brengen is niet goed. De verse is maar vochtig en heet in de tweede graad en niet zoals andere zeggen heet in de derde en vochtig in de eerste, maar de droge is heet en verdrogend in de derde graad en doet alles dat peper kan, doch wat trager omdat ze grover van stof is dan peper en altijd enige onoverwinnelijke vochtigheid behoudt waardoor ze zo gemakkelijk vermolmt en van de wormen gestoken wordt, dan de warmte blijft vast er bij, maar de grove of rauwe vochtigheid is gelijk met diegene die men in lange peper vindt. Op die manier dat de warmte die van gember komt langzamer begint en ook langer duurt en daarom is gember geschikt om de koude ledematen te verwarmen en niet om het lichaam gauw en heel warm te maken net zoals wit en zwart peper plegen te doen. Door deze snijdende, verterende en traag verwarmende kracht dient ze om de verstopte lever te openen en is goed voor de koude maag en snijdt en maakt alle grove slijmerigheden dun die daarin zijn en verbetert de vochtigheid en vervuiling die van veel ooft en andere rauwe waterige en winderige spijs te eten gekomen is en scheidt daardoor de verlading van de darmen, lever en longen, verwarmt de maag en versterkt die en laat haar de rauwe spijs verteren en eetlust krijgen en behoudt een zachte stoelgang en daardoor is ze ook zeer goed om de onmatige buikloop te stelpen omdat ze de vochtigheden die de vloeden veroorzaken rijp maakt en mag bij alle spijzen gedaan worden. Ze versterkt de memorie of herinnering en neemt de overvloedige vochtigheid weg die de hersens bekommert en verscherpt daardoor het gezicht. Gember wordt ook nuttig gedaan bij alle dingen die het vergif en de pest weerstaan en ze verbetert of neemt weg de hindernis van kolokwint, Hermodactylus en diergelijke krachtige dingen die men bij sommige dranken doet, met die ingegeven en laat de Turbith en Agaricus beter werken. Bij de spijs gedaan maakt het die veel smakelijker en dan is ze ook goed voor diegene die dikwijls in onmacht vallen. Een half lood ingenomen als men slapen wil gaan met azijn ontlast het ingewand van alle kwade vochtigheden door zweten. In het kort, gember is voor alle mensen goed gebruikt die oud of van binnen koud of verkild zijn of al te vochtig en wordt voor goed gehouden om de bijslapen lust en macht te vermeerderen. Diegene die kramp of pijn in de darmen of buik hebben die van winden komen zullen wijn drinken daar gember met wat komijn in gekookt is. Gember met siropen of suiker gemengd die men tot hoest en verkoudheid gebruikt zuivert de borst en laat de taaie fluimen goed rijpen en rijzen. Is ook zeer goed in de oogzalven gedaan die het gezicht versterken. Dan hoe men gember gebruikt, te weten de droge, ze is goed in koude tijden voor alle mensen die slijmerig, vochtig, zwaarlijvig en met winden gekweld zijn, maar teveel gebruikt ontsteekt ze het ingewand en schaadt de hete mensen en die met gal verladen zijn in hete tijden en landen. Daarom plegen de Indianen de verse gember (omdat ze minder hitte heeft) in suiker of honig te bewaren, dat is er een konserf van te maken, met zeer grote menigte en die zo in alle landen te verzenden, dan die uit Batecala komt is niet zo goed en daarom zal men nemen diegene die uit Basaim, Calcutta, Dabul en Chaul gezonden wordt en als die ‘s morgens vroeg genomen wordt is het zeer goed om de inwendige hitte van het lichaam te vermeerderen en ook om de kleur van het aanzicht te verbeteren in diegene die door koude ongesteldheid bleek of slecht gesteld van huid zijn. Dan om de buik met gember week te maken moet men de tere en groene doch volkomen rijpe worteltjes eten eer dat de gladde of slibberige vochtigheid daaruit gedroogd is net zoals men in Iris ziet want de sapachtige groene gekonfijte gember heeft meestal die krachten om de buik week te maken verloren en daarom zal men de droge wortels die in loog geweekt zijn konfijten wil men de voor vermelde week makende kracht hebben, maar met honig gekonfijt verwarmen ze het meest en zijn meer afvegend en [1469] met suiker gekonfijt zijn ze voor de maag aangenamer en beter diegene die van enige ziekte bekomen. In Italië wordt deze droge gekonfijte gember zeer veel geacht om het melk en zaad te vermeerderen en niet om de slijmerige maag te stelpen, maar ze zeggen dat ze goed is voor diegene die geen tijd hebben om ‘s morgens te ontbijten want een stukje of twee van deze gekonfijte gember, omdat ze wat hard om te verteren is, geeft de maag de ganse dag genoeg te doen zodat ze tot de avond toe zonder spijs vertoeven mag. Dan de droge gember die in Indien zelf gekonfijt wordt is niet zo hard om te verteren, maar veel beter als ze eerst in de aarde bij riet en biezen begraven of dikwijls met warm water gewassen is en geweekt totdat ze murw is. Andere konfijten het hier te lande, eerst vele dagen weken, en niet in loog, maar alleen in water en zo is ze aangenaam om te eten, maar oud of vermolmt gekonfijt laat enige draden of vezelachtige slijmerigheden in de mond.

(Zingiber latifolium)

Mekijn of Mechin, in het Latijn Zingiber fuscum officinarum, dat is bruine gember van de apotheken, anders Mekin, in het Latijn Mechinum of Meggina net zoals ze in Italië ook heet wordt ook gekonfijt en niet gekonfijt verkocht en lijkt veel op de gewone gember, zegt Lobel, en verschilt er zeer weinig van dan in rijpheid en in deugden (al is het dat andere anders zeggen) maar het verschilt daarvan enigszins in gedaante en vastheid, in helderheid, bruinheid en hete smaak en heeft geen vezels of haartjes en plag niet van de wormen gegeten te worden.

Verandering van Mechin of Mekijn wordt zelden gevonden. Deze, zegt Lobel, is net zoals de voorgaande gember Mechin, maar aardiger van gedaante met de kleur van Mekin en de schors van witte gember, maar met schubjes, geknoopt en bijna met leden als Doronicum, doorluchtig in het gezicht en veel heter en droger van smaak dan gember en zonder wormgaten.