Antirrhinum

HET XXIV. CAPITEL.

Van Orant oft Antirrhinum.

Gheslachten.

Orant oft Antirrhinum is tweederley, Groot ende Kleyn: van het Groot sullen wy in dit Capitel spreken; van het Kleyn in ’t naevolghende.

Ghedaente.

Groot Orant heeft ronde kaele ende gheladde, broose ende lichtelijck brekelijcke steelen, in ander sijd-steelkens verdeylt; daer aen wassen vele bladeren, gemeynlijck langhworpigh, smal ende spits, die van de Linaria oft wilt Vlas ghelijck, maer grooter dan die: somwijlen korter ende breeder, ende soo nae by die van den Guychelheyl oft Anagallis komende: aen ’t opperste langhs de steelen komen de bloemen voordt, d’ eene boven d’ ander schicktelijck ghevoeght, van maecksel langhworpigh, aen de voorste sijde breeder dan achter, die oock ter wijlen dat sy noch toe blijven, ghelijck sy eerst voordt-komen, den mondt oft muyl van eenen Vorsche eenighsins schijnen te ghelijcken: dan als sy open gaen, ghelijcken sy den mondt van eenen gapende Leeuw: van verwen zijn sy heel roos-root, oft wit, oft uyt den witten wat bleeck purpurachtigh: somtijdts zijn sy oock wat geelachtigh, te weten aen de soorten van dit ghewas die breeder ende korter bladeren heeft. Nae dese bloemen volght een langhachtigh hoofdeken oft huysken, van voren smaller ende ghegaetet oft door-boort, by nae de neusgaten van een Calf oft eenen Hondts-kop ghelijckende; ende daer inne light kleyn, bruyn oft wat swartachtigh saet. De wortelen en zijn niet seer groot, ende hebben sommige afhangende veselinghen.

Plaetse.

Groot Orant wast hier te lande, ende in Italien, Hooghduydtschlandt ende elders in de hoven daer ‘t ghesaeyt wordt.

Tijdt.

Dit cruydt begint van Mey af te bloeyen, ende bloeyt daer nae den gheheelen Somer door, wel verstaende als het de koude des winters door-komen is, teghen dewelcke dat seer qualijck magh: want hier te lande sietmen dat selden de Winter volherden, ten zy dat die seer sacht ende weeck gheweest is, oftdatmen’t in de wijnkelders bewaert ende teghen de koude beschut heeft. Als ’t in de Lente ghesaeyt is, pleegh het wat laeter te bloeyen, te weten in ‘t laetste van den Somer.

Naem.

Men pleegh dit cruydt in ’t Griecks Antirrhinon te noemen, ende Antirrhizon (ten zydat de boecken van Theophrastus bedorven zijn) ende oock Anarrhinon: de Latijnen behouden oock den selven naem Antirrhinum. Nae het segghen van Galenus wordt het oock in ’t Griecks Bucranion ende Lychnis agria, dat is op ’t Latijnsch Lychnis silvestris, oft Wilde Christus-ooghen gheheeten. Apuleius verhaelt oock datmen ’t Amethyston, Pithecion, Cynocephalion in ’t Griecks pleegh te noemen, in ’t Latijn Canis cerebrum, Herba Siminina, Venusta minor, ende Opalis grata. Sommighe gelooven, dat het is de Leo herba, die van Columna in ‘t 10.boeck onder de bloemen gherekent schijnt te wesen; al waer hy schrijft, dat dese bloeme vreeselijcken gaept ghelijck eenen Leeuw, ende te kennen gheeft, datse daer van den naem Leo oft Leeuw magh voeren. Gesnerus heeft nochtans desen Leo daer Columna af schrijft voor de Akeleye ghenomen, die hy daerom oock Leontostomium heeft willen noemen; maer nae ons duncken, schijnt dien naem meer met dit cruydt, ’t welck wy nu beschrijven, over een te komen, dan met de Akeleye: want de gapende bloeme van dit cruydt, schijnt eer den Leeuwen-muyl te ghelijcken dan de Akeley-bloeme doet. Voordt soo isser noch een ander ghewas, ’t welck van sommighe Osproleon ende Leguminum Leo ghenoemt wordt, beter met den naem Orobanche bekent, waer van wy in de beschrijvinghe van ’t Koren sullen spreken. Daer is oock noch een ander Amethystos herba van het Orant verscheyden, die van Plutarchus vermaent wordt, te weten de Crambe oft Roode Koole, van ons onder de Moes-cruyden beschreven.

Hier te lande is dit cruydt daer wy nu af-handelen Orant gheheeten: wy hebben ’t Groot Orant willen noemen, om dat van het andere Kleynder Orant te verscheyden, daer wy in ’t naevolghende Capitel af sullen spreken: de Italiaenen noemen ’t Antirrino; de Spaegniaerts Cabeza de ternera.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Galenus seght, dat het saet van Groot Orant in de Medicijne nerghens toe nut is ghevonden, dan dat het cruydt selve oft de bladeren daer van, by nae sulcken kracht hebben als het Sterre-cruydt oft Bubonium, maer nochtans veel onstercker in ’t wercken zijn dan het Sterre-cruydt.

Van dit Groot Orant wordt vertelt, seght Dioscorides, dat de ghene die ’t over hem draeght, van geen vergift oft van gheene quade drancken ende tooverije beschadight oft behindert en kan worden: sy segghen daer noch meer van, dat soo wanneer iemandt sijn lichaem overstreke ende vet maeckte met het sap van dit cruydt, met olie van Lelien oft Cyprinum vermenght zijnde, dat hy allesins ende in alle gheselschap willekom ende aenghenaem ende seer lief-getal sal wesen, ende bevalligh in alle ’t ghene hy doen oft beghinnen sal.

Apuleius schrijft, dat het water daer de wortel van Groot Orant in ghesoden heeft, op de ooghen ghestreken zijnde, alle de puysten ende smertelijcke zeerigheden ende [276] traeninghen daer van ghenesen ende versoeten kan, ende dat op seer korten tijdt.

BIJVOEGHSEL.

Dese soorte van Groot Orant wordt van sommighe oock in tweeen ghedeylt; te weten, in die met smalle bladeren, en in de andere met breeder ronde bladeren, altijdt twee teghen een wassende ghelijck aen den Guychelheyl: waerom dat het oock van sommighe Anagallis silvestris ghenoemt is, al ofmen Wilde Guychelheyl seyde: maer dat onderscheyt is van Dodoneus ghenoeghsaem in sijne beschrijvinghe te kennen ghegheven.

Dan aengaende de plaetse daer dit cruydt in ’t wilt pleegh te wassen, soo is ’t te weten, dat dit met roos-roode bloemen veel wast in Vranckrijck by Nimes ende Montpelliers, ende in Italien by Salernen: waer dat het oock voordtkomt met lijf-verwige, ende met geele ende witte bloemen. Tusschen Savona ende Genua wasse ’t oock van selfs in ’t wilt, hebbende een groote geele bloeme. De doncker-groene bladeren blijven somtijts des winters over, als sommighe versekeren, midtsgaders de wortel, die daer nae in ’t volghende vooriaer wederom bloeyt; maer meest is het eeniaerigh cruydt, dat ghesaeyt wordt. Lobel schrijft oock, dat dit cruydt in Italien ende Vranckrijck, sonderlinghen in Provencen ende Languedoc, ghenoegh te vinden is onder de Olijf-boomen, draghende purpur bloemen, oft uyt den rooden violet, oft roosachtigh, oft witachtigh, half ghesloten, niet wijt openstaende, waer in dat de biekens als sy daer binnen cruypen om honigh te suyghen, wederomme als met deurkens besloten worden. Hy ghelijckt de bladers ende steelen ende oock de wortelen daer van met die van de Steen-Violieren.

Naemen.

Dit cruydt wordt van Lobel Knaptandekens-cruydt gheheeten oft Kalfs-snuyte: men noemt het oock Gaperkens, oft Kalfs-beck, oft Kalfs-muyl, oft Kalfs-neuse; in ’t Latijn Caput Canis, ende Caput Vituli; in Vranckrijck Muron violet, L’ oeil du gat, oft Oeil du chat, oft oock Moron violet: in Artois Teste de veau, ende Gueule de veau, in Spaensch Veserra Yerva; in ’t Enghelsch Calfes snoute oft Snap dragon.

De ander soorte met geele bloemkens, ende met breeder ende korter bladers, wordt van sommighe Anagallis silvestris gheheeten: al ofmen Wilde Guychelheyl seyde: nochtans sy en wordt buyten in de velden soo veel niet ghevonden: maer wordt in de hoven onderhouden als een uytlandtsch ghewas.

Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt en wordt in gheen inwendighe ghebrecken des lichaems ingenomen oft van binnen gebruyckt; dan het dient alleen van buyten opgheleyt zijnde, oft by ons ghedraghen: het heeft sulcken kracht teghen de Scorpioenen, dat soo wanneer de Scorpioenen dat selve te sien komen, gantsch krachteloos ende sonder ghevoelen oft half doodt blijven.

De bladeren, bloemen, ende het saet van Groot Orant worden seer nuttelijck met olie van Roosen plaesters-ghewijse gebruyckt tegen de opstijghinge van de moeder, ende om de maendtstonden te verwecken.

Dit selve cruydt op het voor-hoofdt ghebonden, verdrijft de schemelinghen der ooghen, ende verklaert het ghesicht.

Sommighe hovelinghen strijcken hun met de olie van Lelien oft van Ligustrum daer dit saet in te weyck ghestaen heeft oft ghesoden is, hopende by hunne Heeren ende Princen aenghenaemer te worden, ende by de ionckvrouwen schoonder ende behaeghlijcker te schijnen, ende meynen daer mede alle tooverijen te beletten ende haer kracht te benemen, als wy te voren uyt Dioscorides oock vermaent hebben.

HET XXIV. CAPITEL.

Van Orant of Antirrhinum. (Antirrhinum majus)

Geslachten.

Orant of Antirrhinum is tweevormig, groot en klein, van het groot zullen we in dit kapittel spreken en van het klein in het volgende.

Gedaante.

Groot Orant heeft ronde kale en gladde, broze en gemakkelijk breekbare stelen die in andere zijsteeltjes verdeeld zijn en daaraan groeien vele bladeren die gewoonlijk langwerpig, smal en spits zijn en die van de Linaria of wild vlas gelijk, maar groter dan die en soms korter en breder en komen zo dichtbij die van de guichelheil of Anagallis, aan het opperste langs de stelen komen de bloemen voort waar de een regelmatig boven de ander gevoegd is en van vorm langwerpig en aan de voorste zijde breder dan achter die ook terwijl dat ze noch dicht blijven zoals ze eerst voortkomen enigszins op de mond of muil van een kikker schijnen te lijken en als ze opengaan lijken ze op de mond van een gapende leeuw en van kleur zijn ze heel rozerood of wit of uit het witte wat bleek purperachtig en soms zijn ze ook wat geelachtig, te weten aan de soorten van dit gewas die bredere en kortere bladeren heeft. Na deze bloemen volgt een langachtig hoofdje of huisje die van voren smaller en met gaten of doorboord is en bijna op de neusgaten van een kalf of een hondenkop lijken en daarin ligt klein, bruin of wat zwartachtig zaad. De wortels zijn niet zeer groot en hebben sommige afhangende vezels.

Plaats.

Groot Orant groeit hier te lande en in Italië, Hoogduitsland en elders in de hoven daar het gezaaid wordt.

Tijd.

Dit kruid begint van mei af te bloeien en bloeit daarna de gehele zomer door, wel verstaande als het de koude van de winters doorgekomen is waartegen dat zeer slecht kan, want hier te lande ziet men dat zelden de winter doorbrengen, tenzij dat die zeer zacht en week geweest is of dat men het in de wijnkelders bewaard en tegen de koude beschut heeft. Als het in de lente gezaaid is plag het wat later te bloeien, te weten in het laatste van de zomer.

Naam.

Men plag dit kruid in het Grieks Antirrhinon te noemen en Antirrhizon (tenzij dat de boeken van Theophrastus bedorven zijn) en ook Anarrhinon, de Latijnen behouden ook dezelfde naam Antirrhinum. Naar het zeggen van Galenus wordt het ook in het Grieks Bucranion en Lychnis agria, dat is op het Latijns Lychnis silvestris of wilde Christusogen genoemd. Apuleius verhaalt ook dat men het Amethyston, Pithecion, Cynocephalion in het Grieks plag te noemen, in het Latijn Canis cerebrum, Herba Siminina, Venusta minor en Opalis grata. Sommige geloven dat het is de Leo herba is die van Columna in het 10^de boek onder de bloemen gerekend schijnt te wezen waar hij schrijft dat deze bloem vreselijk gaapt gelijk een leeuw en te kennen geeft dat ze daarvan de naam Leo of leeuw mag voeren. Gesnerus heeft nochtans deze Leo daar Columna van schrijft voor de akelei genomen die hij daarom ook Leontostomium heeft willen noemen, maar naar onze mening schijnt die naam meer met dit kruid wat we nu beschrijven overeen te komen dan met de akelei want de gapende bloem van dit kruid schijnt eerder op een leeuwenmuil te lijken dan de akeleibloem doet. Voort zo is er noch een ander gewas wat van sommige Osproleon en Leguminum Leo genoemd wordt en beter met de naam Orobanche bekend is waarvan we in de beschrijving van het koren zullen spreken. Daar is ook noch een ander Amethystos herba dat van Orant verschilt en die van Plutarchus vermaand wordt, te weten Crambe of rode kool die van ons onder de moeskruiden beschreven is.

Hier te lande is dit kruid daar we nu van handelen Orant genoemd en we hebben het groot Orant willen noemen om het van het andere kleinere Orant te verschillen daar we in het volgende kapittel van zullen spreken, de Italianen noemen het antirrino, de Spanjaarden cabeza de ternera.

Aard, kracht en werking.

Galenus zegt dat het zaad van groot Orant in de medicijn nergens toe nuttig is gevonden en dan dat het kruid zelf of de bladeren er van bijna zulke kracht hebben als het sterrenkruid of Bubonium, maar nochtans veel zwakker in het werken zijn dan het sterrenkruid.

Van dit groot Orant wordt vertelt, zegt Dioscorides, dat diegene die het bij zich draagt van geen vergif of van geen kwade dranken en toverij beschadigd of verhinderd kan worden en ze zeggen er noch meer van dat zo wanneer iemand zijn lichaam bestrijkt en vet maakt met het sap van dit kruid en met olie van lelie of Cyprinum vermengt dat hij alleszins en in alle gezelschap welkom en aangenaam en zeer lieftallig zal wezen en bevallig in al hetgeen hij doen of beginnen zal.

Apuleius schrijft dat het water daar de wortel van groot Orant in gekookt is en op de ogen gestreken alle puisten en smartelijke zeren en [276] tranen daarvan genezen en verzoeten kan en dat op zeer korte tijd.

BIJVOEGING.

Deze soort van groot Orant wordt van sommige ook in tweeën gedeeld, te weten in die met smalle bladeren en in de andere met bredere ronde bladeren die altijd twee tegen een groeien zoals bij de guichelheil waarom dat het ook van sommige Anagallis silvestris genoemd is al of men wilde guichelheil zei, maar dat verschil is van Dodonaeus voldoende in zijn beschrijving te kennen gegeven.

Dan aangaande de plaats daar dit kruid in het wild plag te groeien zo is het te weten dat dit met rozerode bloemen veel in Frankrijk bij Nimes en Montpelliers groeit en in Italië bij Salerno waar het ook voortkomt met vleeskleurige en met gele en witte bloemen. Tussen Savona en Genua groeit het ook vanzelf in het wild en heeft een grote gele bloem. De donkergroene bladeren blijven soms ‘s winters over zoals sommige verzekeren met de wortel die daarna in het volgende voorjaar wederom bloeit, maar meest is het eenjarig kruid dat gezaaid wordt. Lobel schrijft ook dat dit kruid in Italie en Frankrijk en vooral in Provence en Languedock voldoende te vinden is onder de olijfbomen en purperen bloemen draagt of uit het rode violet of rozeachtig of witachtig en half gesloten die niet wijdt open staan waarin de bijen als ze daar binnen kruipen om honig te zuigen wederom als met deurtjes besloten worden. Het lijkt op de bladeren en stelen en ook de wortel er van met die van de steenviolieren.

Namen.

Dit kruid wordt van Lobel knaptandekenscruydt of kalfssnuyte genoemd, men noemt het ook gaperkens of kalfsbeck of kalfsmuyl of kalfsneuse, in het Latijn Caput Canis en Caput Vituli, in Frankrijk muron violet, l’ oeil du gat of oeil du chat of ook moron violet, in Artois teste de veau en gueule de veau, in Spaans veserra yerva en in het Engels calfes snoute of snap dragon.

De andere soort met gele bloempjes en met bredere en kortere bladeren wordt van sommige Anagallis silvestris genoemd als of men wilde guichelheil zei, nochtans wordt ze buiten in de velden niet zoveel gevonden, maar wordt in de hoven onderhouden als een buitenlands gewas.

Kracht en werking.

Dit kruid wordt in geen inwendige gebreken des lichaam ingenomen of van binnen gebruikt, dan het dient alleen van buiten opgelegd te worden of bij ons gedragen, het heeft zo’n kracht tegen de schorpioenen dat wanneer de schorpioenen dat te zien komen gans krachteloos en zonder gevoel of half dood blijven.

De bladeren, bloemen en het zaad van groot Orant worden zeer nuttig pleistervormig met olie van rozen gebruikt tegen de opstijging van de baarmoeder en om de maandstonden te verwekken.

Dit kruid op het voorhoofd gebonden verdrijft de schemering van de ogen en verheldert het gezicht.

Sommige hovelingen bestrijken zich met de olie van lelie of van Ligustrum daar dit zaad in te week gestaan heeft of gekookt is en hopen bij hun heren en prinsen aangenamer te worden en bij de jonkvrouwen mooier en behaaglijker te schijnen en menen daarmee alle toverij te beletten en hun kracht te benemen, zoals we tevoren uit Dioscorides ook vermaand hebben.