Vitex

HET XII. CAPITEL.

Van Agnus castus.

Ghedaente.

Den Agnus castus is geen groote heester, maer wast nochtans ghelijck een kleyn boomken; ende heeft dunne houtachtige Struycken, bewassen met veele langhworpighe tackskens oft rijskens, die taey zijn, ende haer laeten buyghen, sonder lichtelijck te breken. De bladeren wassen ghemeynlijck vijf oft seven aen een steelken versamelt: ende elck bysonder bladerkens is langh ende smal, spitsch, ende eenen Wilghen-blade niet seer onghelijck, maer veel kleyner ende sachter: van de welcke het middelste grooter ende langher is dan de ander. De bloemen wassen aen ’t opperste van de steelkens in de ronde als een worvel veel by een rondom de steelkens ghevoeght: ende zijn van verwe sommighe heel peersch, sommighe peersch met wit vermenght. De vruchten oft saden zijn rondt, ghelijck de Peper korenen.

Plaetse.

Den Agnus castus wast aen de rouwe ende steyle kanten vande rivieren ende loopende wateren, in de dalen van de gheberghten, omtrent de beken, te weten op rouwe onghebouwde moerachtighe oft poelachtighe plaetsen, in Italien ende andere warmer landen; hier te lande, selfs in Hooghduytschlandt, en wordt hy niet ghevonden, dan alleen in sommige neerstige Cruydt-liefhebbers hoven.

Tijdt.

Hier te landen is dit ghewas seer laet in ’t iaer, ende niet voor de Ooghstmaendt met bloemen gesien geweest.

Naem.

In de Apoteken ende van den gemeynen man is dit ghewas hedensdaeghs hier te lande Agnus castus geheeten; in ’t Hooghduytsch Schaffmulle ende Keuschbaum; in ’t Italiaensch Vitice ende Agno casto; in ’t Spaensch Gastilo casto; in ’t Enghelsch Chaste tree. In ’t Griecks heet het Agnos ende Lygos; welcke naemen soo veel beteeckenen als ofmen Reynen Boom oft Kuyschen boom nae den Hooghduytschen in onse tael woude segghen: ende dat, als Plinius in ‘t 9.cap.van sijn 24.boeck betuyght, om dieswille dat de vrouwen van Athenen in de feestdaghen, die sy Thesmophoria noemden, haer bedden ende bedtsteden met dese bladeren bestroyden, om haer selven ende haer mans in reynigheydt te behouden. In ’t Latijn heet het Vitex. Dan het heeft by sommighe noch ettelijcke andere naemen, die men onder de oneyghene oft bastaerdt naemen vindt; te weten in ’t Griecks Agynos, Amictomiaenos, ende Tridactylos; in ’t Latijn Salix marina oft Salix Amerina, ende Piper agreste.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren ende vruchten van Agnus castus zijn warm ende droogh tot inden derden graed ende daertoe soo zijn sy oock seer dun van deelen ende fijn van stoffe: daerom zijn sy binnen ‘slichaems genomen seer bequaem om alle winden te scheyden ende de opblasingen te verdrijven soo wel van de maghe als van de darmen, buyck ende moeder: met eenen woorde, van alle plaetsen daer de winden vergadert zijn.

Het saedt van Agnus castus wordt in sommighe landen ghegeten ende voor spijse ghebruyckt, als Galenus betuyght, ’t zy alleen ende onbereydt, t zy ghebacken oft gheroost: maer als het rouw ende niet geroost is, soo maeckt het pijne in ’t hooft; dan als ’t gebraden oft geroost is, en is het den hoofde soo lastigh niet. Doch het voedtsel, dat het by brenght, is seer weynigh: dan het is drooghmaeckende van aerdt, ende ontdoet alle winden seer sterckelijck, ende verdrijftse soo seer, datmen dit saedt daerom veel acht, ende voor een sonderlinghe baete houdt voor de ghene die in reynigheydt willen leven: want het wederstaet alle onkuysche lusten ende begeerten, ende verdrooght de nature, in aller manieren ghebruyckt, ’t zy ghepoedert ende inghenomen, ’t zy in water gesoden ende gedroncken, oft oock op ’t bedde gheleyt daer men op slaept.

De bloemen ende bladeren van desen Agnus castus hebben oock de voorseyde kracht: ende daerom als der de koetsen oft bedtsteden geleyt oft ghestroyt worden, oft ergens mede in den lijve ghenomen worden, soo bedwingen sy oock alle onkuysche lusten, gelijck boven eensdeels uyt Plinius verhaelt is, dat de vrouwen van Athenen dat cruydt daer toe pleghen te ghebruycken.

‘Tselve saedt opent ende geneest de verstopte ende verharde Lever ende Milte: ende het is seer goedt tegen ’t beginsel van het waterladen: ende is oock nut alle de gene die de watersucht hebben, ende oock voor de miltsuchtighe, met water oft Wijn gedroncken: het doet oock het melck voortkomen, een vierendeel loot tseffens met Wijn inghenomen: het geneest oock alle beten ende steken van de slanghen ende ander fenijnigh ghedierte, daer op geleyt.

‘Tselve saedt ende cruydt van Agnus castus gheneest de verhartheydt, verstoptheydt, sweeringen ende andere ghebreken van de moeder ende omtrent de moeder; als de vrouwen in ’t water sitten daer dat in ghesoden is.

Het selve saedt verweckt oock de maendtstonden, alleen oft met Poleye ingenomen, oft van onder met eenen pessus geset, oft den roock van de selve van onder ontfanghen; ’t selve paps-gewijs oft plaesters-gewijs op ’t hooft gheleyt, doet de pijne vergaen. Sommighe menghen dit saedt met Olie ende Azijn, ende stoven oft strijcken daer mede alle de gene die met de slapende sieckte oft met eenighe rasernije bevanghen zijn. Dit selve saedt heylt oock de kloven van den eersdarm, ende van het fondament, met water vermenght, ende daer op ghestreken.

De bladeren van Agnus castus zijn oock sonderlingen goedt tegen alle vergift ende fenijn; want sy veriagen ende verdrijven alle slangen ende andere quaede ghedierten, van daer sy gheleyt, gestroyt oft gebrandt worden: ende genesen de beten van de selve, daer op gheleyt zijnde.

Dese bladeren met Wijngaert bladeren ende met Boter vermenght, vermorwen oft doen scheyden ende vergaen de swillinghen van de mannelijcke leden, daer op gheleyt.

De selve bladeren, mitsgaders het saedt, op de verstuyckte leden ende oock op de quetsuren gheleyt, ghenesen die.

Men seydt oock van Agnus castus, dat de reysende lieden, die daer af een tacksken over hun dragen, niet moede en worden, noch geen versmertheydt oft vervellinghe tusschen hun beenen oft elders en sullen ghevoelen; ghelijck Dioscorides daer van gheschreven heeft.

BIIVOEGHSEL.

In onse tael is dit ghewas van sommighe Abrahams-boom gheheeten, oft Zee-Wilge oft Cuyslam, ende nae den Hooghduytschen Schaeps-muyl, maer meest Cuyschboom; in ’t Fransch Aignel chaste by sommighe; in ’t Griecks hedensdaeghs Lija; in ’t Hooghduytsch niet alleen Keuszbaum, maer oock Gentz lamp; in ’t Latijn Castus oft Agnus castus officinarum, Arbor Abrahae, ende Eleagnon Theophrasti. Sommighe met Lobel maecken daer dry soorten van.

1. Een die boomachtigh is, ende heet in Italien Agno casto bianco, nae den witachtighe oft bleeck peersche bloemen.

2. Een leeghe, die aldaer Agno casto nero heet, nae haer bruynpeersche bloemen, niet teghenstaende dat de bladeren witter ende ruygher zijn.

3. Ende een soorte met breeder ende om de kanten gheschaerde bladeren, sulcks als in Italien in ’t rijck van Napels aen de waterkanten veel wast, ende de leeghe in alles gelijcker is, hoe wel dat de bladeren groener ende selden wit, ruygh, oft grijs zijn: ende dese noemt Lobel Vitex latiore serrato folio. Sulcks schijnt te wesen de soorte die in Italien Olimagno heet, in vochtighe gronden wassende; die sommighe voor de Elaeagnos Theophrasti houden. Andere willen het Pseudoligustrum voor een medesoorte van dit teghenwoordigh ghewas rekenen: maer die zijn daer in seer bedroghen, als blijcken sal in het volghende 15. Capitel van de Vogel-Kersse, daerom Pseudoagnos gheheeten.

Voorts soo en kan desen Agnos castus hier te lande niet aerden, dan in warme plaetsen gheset, ende dickwijls bespraeyt ende begoten: maer in heete landen blijft hy ’s winters ende somers groen; ende, als Pausanias ende andere betuyghen, daer en is nauws een ghewas dat langer leeft dan dit, soo dat eenen struyck van dit gheboomte menighe hondert iaeren overblijft.

Noch van de krachten.

Avicenna seydt, dat dit ghewas maer warm en is inden eersten graed, ende droogh inden tweeden. Andere raden de bladeren alleen te ghebruycken, ende niet de bloemen, saden oft wortelen: dan de selve bladeren zijn beter groen dan droogh ghebruyckt; ende hebben inden Mey haer meeste kracht. Eenighe seggen dat dit ghewas de Wilge van krachten ghelijckt; dan al is ‘t, dat het de selve van verwe ende gedaente gelijckt, nochtans van reuck ende eyghentheydt isset stercker. Andere seggen, dat het in alles de Ruyte gelijckt: dan het en is soo krachtigh niet, noch en is oock soo bitter niet, maer niet meer dan een weynigh tsamentreckende. Hoe wel dat de derde soorte van Lobel vermaent, de Ruyte van scherpigheydt nerghens in en schijnt te wijcken, als uyt haeren smaeck blijcken kan, immers in heete landen. Dan het saedt dient beter voor de verharde ende verstopte milte dan Ruyte saedt. Eenighe ghebruycken dat om te doen slapen; ende met de bladers ghenesen sy de ghewonde ende verwronghen leden.

Om de groote kracht die desen boom heeft van de onkuysche lusten te bedwinghen, is hy in sommighe Cloosters veel te vinden; want de gheestelijcke menschen pleghen dese bladeren oft bloemen onder hun bedde te legghen: oft sy vullen kleyne sackskens met de voorseyde bladers, bloemen oft saedt, ende legghen dat onder hun lendenen in ’t bedde: ende des worden sy te min ghequelt in hunnen slaep van de quade oncuysche droomen. De Monicken van Italien gorden hun met dese taeye rijskens. Het saedt ende bloemen in water ghesoden, ende ’t ghemacht oft de schamelheydt daer mede ghewasschen, beneemt de stijfheydt des ghemachts oft der manlijcker leden: ende als de nature iemanden teghen sijnen wille oft weten ontgaedt, dan salmen dese bladeren ende bloemen in Water sieden, ende dat met wat Edicks in gheven, ende de schamelijcke leden met ’t selve water wel wasschen ende reynighen. Selfs den roock van ’t selve saedt inde vrouwelijckheydt ontfanghen bluscht de onversadelijcke vierigheydt ende begeerte van bijslapen. Lobel seydt nochtans dat dit saedt sommighe den bijslapens lust vermeerdert; ghelijck ’t saedt van Ruyte sommighe den selven lust benomen heeft: dan dat selve komt by, door eenighe eyghen aerdt van de menschen, die somtijdts veel van de andere menschen verschillen.

Dit saedt is oock goedt vermenght inde salven ende olien die verwarmen, versoeten, ende de stramme verstijfde ende vermoede leden ghenesen.

Water, daer de bladers in ghesoden zijn, is seer goedt teghen de droppelpisse, soo wel inghenomen, als daer mede ghestooft; ende oock teghen de verstoptheydt vande lever ende milte.

HET XII. KAPITTEL.

Van Agnus castus. (Vitex agnus-castus)

Gedaante.

Agnus castus is geen grote heester, maar groeit als een klein boompje en heeft dunne houtachtige stammen die begroeid zijn met vele langwerpige takjes of twijgjes die taai zijn en zich laten buigen zonder gemakkelijk te breken. De bladeren groeien vijf of zeven aan een steeltje verzamelt en elk apart blaadje is lang en smal, spits en lijkt veel op een wilgenblad, maar veel kleiner en zachter waarvan het middelste groter en langer is dan de andere. De bloemen groeien aan het opperste van de steeltjes die in de ronde als een wervel veel bijeen rondom de steeltjes gevoegd zijn en zijn van kleur soms heel paars en soms paars met wit vermengt. De vruchten of zaden zijn rond als peperkorrels.

Plaats.

Agnus castus groeit aan de ruwe en steile kanten van de rivieren en lopende wateren, in de dalen van de bergen, omtrent de beken, te weten op ruwe ongebouwde moerasachtige of poelachtige plaatsen in Italië en andere warmere landen en hier te lande en zelfs in Hoogduitsland wordt het niet gevonden dan alleen in sommige vlijtige kruidliefhebbers hoven.

Tijd.

Hier te landen is dit gewas zeer laat in het jaar en niet voor augustus met bloemen gezien geweest.

Naam.

In de apotheken en van de gewone man is dit gewas tegenwoordig hier te lande Agnus castus genoemd, in het Hoogduits Schaffmulle en Keuschbaum, in het Italiaans vitice en agno casto, in het Spaans gastilo casto, in het Engels chaste tree. In het Grieks heet het Agnos en Lygos, welke namen zoveel betekenen als of men reine boom of kuise boom naar het Hoogduitse in onze taal wou zeggen en dat zoals Plinius in het 9^de kapittel van zijn 24^ste boek betuigt omdat de vrouwen van Athene in de feestdagen die ze Thesmophoria noemden hun bedden en bedsteden met deze bladeren bestrooiden om zichzelf en hun mannen in reinheid te behouden. In het Latijn heet het Vitex. Dan het heeft bij sommige noch ettelijk andere namen die men onder de oneigen of bastaard namen vindt, te weten in het Grieks Agynos, Amictomiaenos en Tridactylos, in het Latijn Salix marina of Salix Amerina en Piper agreste.

Aard, kracht en werking.

De bladeren en vruchten van Agnus castus zijn warm en droog tot in de derde graad en daartoe zijn ze ook zeer dun van delen en fijn van stof en daarom zijn ze als ze binnen het lichaam genomen zeer geschikt om alle winden te scheiden en de opblazing te verdrijven en zowel van de maag als van de darmen, buik en baarmoeder, met een woord, van alle plaatsen daar de winden verzameld zijn.

Het zaad van Agnus castus wordt in sommige landen gegeten en voor spijs gebruikt, als Galenus betuigt, hetzij alleen en onbereid, hetzij gebakken of geroosterd, maar als het rouw en niet geroosterd is dan maakt het pijn in het hoofd, dan als het gebraden of geroosterd is ze voor het hoofd niet zo lastig. Doch het voedsel dat het bij brengt is zeer weinig, dan het is droog makende van aard en ontdoet zeer sterk alle winden en verdrijft ze zo zeer dat men dit zaad daarom veel acht en voor een bijzondere baat houdt voor diegene die in reinheid willen leven want het weerstaat alle onkuise lusten en begeerten en verdroogt de natuur en op alle manieren gebruikt, hetzij gepoederd en ingenomen, hetzij in water gekookt en gedronken of ook op het bed gelegd daar men op slaapt.

De bloemen en bladeren van deze Agnus castus hebben ook de voor vermelde kracht en daarom als daarmee de koetsen of bedsteden gelegd of gestrooid worden of ergens mee in het lijf genomen worden bedwingen ze ook alle onkuise lusten, zoals boven eensdeels uit Plinius verhaald is dat de vrouwen van Athene dat kruid daartoe plegen te gebruiken.

Hetzelfde zaad opent en geneest de verstopte en verharde lever en milt en het is zeer goed tegen het begin van het water laden en is ook nuttig al diegene die de waterzucht hebben en ook voor de miltzuchtige, met water of wijn gedronken, het laat ook het melk voortkomen, een vierendeel lood tegelijk met wijn ingenomen en geneest ook alle beten en steken van de slangen en ander venijnig gedierte, daarop gelegd.

Hetzelfde zaad en kruid van Agnus castus geneest de verharding, verstopping, zweren en andere gebreken van de baarmoeder en omtrent de baarmoeder als de vrouwen in het water zitten daar dat in gekookt is.

Hetzelfde zaad verwekt ook de maandstonden, alleen of met polei ingenomen of van onder met een pessarium gezet of de rook er van onder ontvangen, hetzelfde papvormig of pleistervormig op het hoofd gelegd laat de pijn vergaan. Sommige mengen dit zaad met olie en azijn en stoven of strijken daarmee al diegene die met de slapende ziekte of met enige razernij bevangen zijn. Dit zaad heelt ook de kloven van de aarsdarm en van het fondament, met water vermengt en daarop gestreken.

De bladeren van Agnus castus zijn ook bijzonder goed tegen alle vergif en venijn, want ze verjagen en verdrijven alle slangen en andere kwade dieren waar ze gelegd, gestrooid of gebrand worden en genezen de beten er van, daarop gelegd.

Deze bladeren met wijngaardbladeren en met boter vermengt vermurwen of laten scheiden en vergaan de zwellingen van de mannelijke leden, daarop gelegd.

Die bladeren met het zaad op de verstuikte leden en ook op de kwetsingen gelegd genezen die.

Men zegt ook van Agnus castus dat de reizende lieden die daarvan een takje bij zich dragen niet moe worden, noch smart of vervelling tussen hun benen of elders zullen voelen, zoals Dioscorides daarvan geschreven heeft.

BIJVOEGING.

In onze taal is dit gewas van sommige Abrahams-boom genoemd of zeewilg of cuyslam en naar het Hoogduitse schaeps-muyl, maar meest cuyschboom, in het Frans aignel chaste bij sommige, in het Grieks tegenwoordig lija, in het Hoogduits niet alleen Keuszbaum, maar ook Gentz lamp, in het Latijn Castus of Agnus castus officinarum, Arbor Abrahae en Eleagnon Theophrasti. Sommige met Lobel maken er drie soorten van.

1. Een die boomachtig is en in Italië agno casto bianco heet naar de witachtige of bleek paarse bloemen.

2. Een lage die daar agno casto nero heet naar haar bruinpaarse bloemen, niet tegenstaande dat de bladeren witter en ruiger zijn.

(var. latifolia) 3. En een soort met bredere en om de kanten geschaarde bladeren zulks als in Italië veel in het rijk van Napels aan de waterkanten groeit en op de lage in alles lijkt, hoewel dat de bladeren groener en zelden wit, ruig, of grijs zijn en deze noemt Lobel Vitex latiore serrato folio. Zulks schijnt te wezen de soort die in Italië olimagno heet en in vochtige gronden groeit die sommige voor de Elaeagnos Theophrasti houden. Andere willen het Pseudoligustrum voor een medesoort van dit tegenwoordig gewas rekenen, maar die zijn daarin zeer bedrogen zoals blijken zal in het volgende 15^de kaptitel van de vogelkers die daarom Pseudoagnos heet.

Voorts zo kan deze Agnos castus hier te lande niet aarden, dan in warme plaatsen gezet en dikwijls besproeid en begoten, maar in hete landen blijft het ’s winters en zomers groen en, als Pausanias en andere betuigen, er is nauwelijks een gewas dat langer leeft dan dit zodat een struik van dit geboomte menige honderd jaren overblijft.

Noch van de krachten.

Avicenna zegt dat dit gewas maar warm is in de eerste graad en droog in de tweede. Andere raden aan de bladeren alleen te gebruiken en niet de bloemen, zaden of wortels, dan die bladeren zijn beter groen dan droog gebruikt en hebben in mei hun meeste kracht. Enige zeggen dat dit gewas op de wilg van krachten lijkt, dan al is zo dat het die van kleur en vorm lijkt, nochtans van reuk en eigenschap is het sterker. Andere zeggen dat het in alles op ruit lijkt, dan het is niet zo krachtig en is ook niet zo bitter, maar niet meer dan wat tezamen trekkend. Hoewel dat de derde soort van Lobel vermaant de ruit van scherpte nergens in schijnt te wijken zoals uit haar smaak blijken kan, immers in hete landen. Dan het zaad dient beter voor de verharde en verstopte milt dan ruitzaad. Enige gebruiken dat om te laten slapen en met de bladeren genezen ze de gewonde en verwrongen leden.

Om de grote kracht die deze boom heeft om de onkuise lusten te bedwingen is hij in sommige kloosters veel te vinden want de geestelijke mensen plegen deze bladeren of bloemen onder hun bed te leggen of ze vullen kleine zakjes met de voor vermelde bladeren, bloemen of zaad en leggen dat onder hun lendenen in het bed en zo worden ze minder gekweld in hun slaap van de kwade onkuise dromen. De monniken van Italië omgorden zich met deze taaie twijgen. Het zaad en bloemen in water gekookt en het geslacht of de schaamstreek daarmee gewassen beneemt de stijfheid van het geslacht of de mannelijke leden en als de natuur iemand tegen zijn wil of weten ontgaat dan zal men deze bladeren en bloemen in water koken en dat met wat azijn ingeven en de schaamdelen met het water goed wassen en reinigen. Zelfs de rook van het zaad in de vrouwelijkheid ontvangen blust de onverzadigbare vurigheid en begeerte van bijslapen. Lobel zegt nochtans dat dit zaad bij sommige de bijslapen lust vermeerdert net zoals het zaad van ruit die lust benomen heeft, dan dat komt door enige eigen aard van de mensen die soms veel van andere mensen verschillen.

Dit zaad is ook goed vermengd in de zalven en oliën die verwarmen, verzoeten en de stramme verstijfde en vermoeide leden genezen.

Water daar de bladeren in gekookt zijn is zeer goed tegen de druppelplas, zo wel ingenomen als daarmee gestoofd en ook tegen de verstopping van de lever en milt.