Hyacinthus

HET XVII. CAPITEL.

Van de Hyacinthen, in ’t Latijn Hyacinthus non scriptus gheheeten.

Gheslachten.

De Hyacinthen zijn by de ouders tweederhande gheweest. Den eenen is van den Poët Theocritus met den toenaem graptos (dat is in ’t Latijn scriptus, in ’t Nederduytsch beschreven oft geteeckenden Hyacint) van den anderen verscheyden; die oock grooter is dan den anderen, ende is de Lelie van ghedaente gelijck: want dien hebben wy boven vermaent, in de beschrijvinghe van de Roode Lelien oft Martagons, in het tweede Capitel van desen Boeck. Den anderen Hyacinthus gaen wy nu beschrijven, ende is Hyacinthus non scriptus gheheeten, dat is Ongeteeckende oft Onbeschreven Hyacinth, die kleyner is dan den voorseyden, ende met den naem van Hyacinthus oft Hyacinth over al seer wel bekent. Van desen sullen wy in dit Capitel dry verscheyden soorten verhaelen; de eene is de ghemeynste, ende wast hier in Nederlandt: de andere twee komen uyt de landen aen den Oosten ghelegen, ende zijn daerom Orientaelsche Hyacinthen geheeten. Voorts soo zijnder noch vele andere soorten van Hyacinthen by de nieuwe Cruydt-beschrijvers bekent, die wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven sullen.

1. Den Hyacinth die hier te lande ghemeyn is heeft langhworpighe, smalle, effene, kaele ende blinckende bladeren, smaller ende kleyner dan de Porey-bladeren. Den steel is rond, heel kael ende effen, ende met gheene bladeren bewassen; wiens ’t sop met vele bloemen gheladen is, [335] die door haer swaerte ende gewicht dat selve neder wegen ende doen buyghen oft krom maken, wanneer de bloemen eerst open beghinnen te gaen. Dese bloemen zijn langhworpigh, rond, hol oft ydel van binnen, van voren wijder wordende ende haer selven breeder ontluyckende, aen de kanten omghebooght, van verwe ghemeynlijck blaeuw, somtijdts witachtigh oft wit, iae sneeuwit: somtijdts oock de bleeck-purpure verwe van de swarte Violette naekomende. Het saet komt daer nae voort in drijkantighe haeuwkens, ’t welck kleyn is ende rondt. De wortel is Aiuynachtigh, oft bolachtigh, ende wit, vele iaeren overblijvende, vol van taey ende slijmerachtigh sap, daer de bladeren ende dit heel ghewas oock vol van is.

Desen brenght somtijdts seer vele bloemen voort, iae meer dan den Grooten Orientaelsche Hyacinth.

2. Den Grooten Hyacinth, die in Italien Iacinthe Orientale ghenoemt wordt, heeft vetter ende breeder bladeren, dicker ende grofver steelen, groter ende wijder opengaende bloemen, die oock vroegher voortkomen dan die van den Ghemeynen, ende seer veel by een wassen.

3. Den Kleynen Orientaelschen Hyacinth is den voorgaenden in alles van ghedaente ende breedde der bladeren ghelijck, uytghesondert alleen dat hy kleyner is, ende niet soo vele bloemen voort en brenght als den Grooten; doch hy is grooter dan den Ghemeynen Hyacinth.

Plaetse.

1. Den Ghemeynen Hyacinth wast in vele verscheyden landen: dan in Hoogh-Duytschlandt groeyt hy, soo Valerius Cordus schrijft, op sommighe openlochtighe heuvelkens ende berghskens die wel te sonnen staen: dan hier te lande vindtmen hem oock wel in de bouwlanden, ende neffens de kanten van de ackers ende velden die met heesteren oft boomen beplant ende bewassen zijn, dat is in de boomgaerden, sonderlinghen omtrent de stadt Mechelen, waer hy met groote menighte groeyet.

2.3. De Orientaelsche Hyacinthen komen, als voorseydt is, uyt de landtschappen aen den Oosten gheleghen; ende zijn van daer in Italien ende hier te lande ghebroght.

Tijdt.

1. Den Ghemeynen Hyacinth bloeyt in den [336] April ende in den Mey.

2.3. Dan de andere twee oft Orientaelsche soorten van Hyacinthen bloeyen wel in den Meert, somtijdts oock veel vroegher.

Naem.

Dese bloemen zijn in ’t Griecks Hyacinthos gheheeten; in ’t Latijn insghelijcks oock Hyancinthus: sy zijn in ’t Latijn somtijdts, nae het schrijven van Dioscorides, Vaccinium ghenoemt. Dan den naem Vaccinium wordt van sommighe de Swarte oft Blaeuwe Violetten oock toegheschreven, als voren vermaent is. Wy hebbense den toenaem non scriptus ghegheven, ende Hyacinthus non scriptus gheheeten, dat is Hyacinth die niet geteeckent oft beschreven is: ende dat alleen om die van de andere soorte van Hyacinthen te onderscheyden, die wy voor de Martagons houden ende beschrijven, wiens bloemen gheteeckent zijn, ende met placken wat ghespickelt, als wy voorseydt hebben. Dan Dioscorides heet dese bloeme eyghentlijck Hyacinthus, sonder die eenighen toenaem te gheven: want het schijnt dat hy den anderen Hyacinth met den naem van Roode oft Purpure Lelie verstaen heeft. Voorts soo vermaent Columnella van desen onsen Hyacinth in sijn 10.boeck, begrijpende in een kort ghedicht de verscheyden verwen van dese bloeme, segghende dat den Hyacinth oft sneeuwitte oft blaeuwe bloemen heeft. Wy Nederlanders hebben den Grieckschen naem eenighsins ghevolght, noemende dese bloemen Hyacinthen. Ruellius betuyght datmense in Vranckrijck Vacier pleegh te noemen.

1. De Eerste soorte van dese bloemen hebben wy Hyacinthus Belgicus oft Germanicus, dat is Hyacinth van Nederlandt oft Duytschlandt gheheeten.

2. De Tweede soorte heet Hyacinthus Orientalis maior, dat is Orientaelsche Groote Hyacinthen; in ’t Italiaensch Iacinto Orientale maggiore.

3. De Derde soorte is in ’t Latijn Hyacinthus Orientalis minor, oft Kleyne Orientaelsche Hyacinthen, in ’t Italiaensch Iacinthe Orientale minore ghenoemt.

Aerd.

De wortel van de Hyacinthen is verdroogende in den eersten graed, ende verkoelende, heel in ’t laetste van den tweeden graed, iae tot het beghinsel van den derden, het saedt is tamelijck afvaeghende ende tesamentreckende, bijnae tot den derden graed verdrooghende; maer anders middelmatighlijcken ghestelt in het verhitten ende het verkoelen, soo Galenus betuyght.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van den Hyacinth, seydt Dioscorides, met witten wijn vermenght, op ’t ghemacht van de ionghe kinderen gheleydt, belett dat sy niet ruygh en worden oft hayr en krijghen aen haer lichaem: de selve wortel doet den kamergangh ophouden, ende maeckt den buyck hard: met dranck inghenomen, doet pissen, ende helpt de ghene die van de Phalangium oft vergiftighe Spinnen ghesteken oft ghebeten zijn.

Het saedt is seer goedt om te ghenesen den ghenen die van de slanghen ghequetst zijn: met wijn ghedroncken, gheneest ende suyvert de geelsuchtighe menschen.

BIIVOEGHSEL.

Verscheydentheydt van de Ghemeyne Hyacinthen van Dodoneus. Dese Hyacinthen wassen seer veel in Picardien ende omtrent Londen in Engelandt, aldaer somtijdts (als Clusius betuyght) eenen steel van anderhalven voet hoogh krijghende, met dertigh bloemen bewassen, hoogh purpur oft bleeck purpur, oft sneeuwit, oft eensdeels wit eensdeels purpur. Men vindtse oock met seer schoone lijfverwighe bloemen: welcke soorte haer selven haest vermenighvuldight. Dese soorte wordt hier te lande Enghelschen oft Nederlandtschen Hyacinth geheeten, in ’t Latijn Hyacinthus Anglicus & Belgicus: sommighe Nederlanders noemense Blaeuwe Mey-bloemkens. Nae de soorten moghen de naevolghende Hyacinthen met goede reden beschreven worden.

Spaenschen Hyacinth sonder reuck van Clusius beschreven, ende in ’t Latijn Hyacinthus Hispanicus inodorus gheheeten, ghelijckt den Ghemeynen Hyacinth seer wel: dan de bladeren staen recht op, ende en blincken niet, oft seer weynigh: den steele is korter: de bloemen zijn bleecker purpur ende nae den blaeuwen treckende, gheenen oft seer kleynen reuck hebbende.

Kleynen Spaenschen Hyacinth met blaeuwe ende witte bloemen, in ’t Latijn Hyacinthus minor Hispanicus gheheeten, om dat hy in Spaegnien groeyt. Wt een kleyn wortelken, ’t welck soo groot is als een kleyne Olijfve, bolachtigh, met een graeuwe schorsse bekleedt, krijght hy vijf oft ses langhe smalle, ghevoorde, aen d’ een sijde gootachtighe, groene, meest ter aerden ghespreyt liggende bladeren, aen de sijde van der aerden wat purpurachtigh, de bladeren van Druyfkens Hyacinthen niet seer onghelijck: het steelken is dun, een spanne langh, wat peersachtigh, kael, op sijn ’t sop ses oft seven bolle bloemkens voordtbrenghende, die aen de kanten in ses kleyne snippelkens ghedeylt zijn, veel kleyner dan die van den Orientaelschen Hyacinth, sonder reuck, eerst blaeuwachtigh, daer nae heel blaeuw oft sneeuwit, met ses geelachtighe draeykens ende een kleyn priemken uyt den navel voortkomende verciert. Alsse ouder worden, dan brenghense wel twintigh bloemen voort. Den selven Clusius heeft dese kleyne Spade Spaensche witte Hyacinth ghesaeyt, ende daer van in ’t derde oft vierde iaer bloemen ghehadt, die niet wit, maer blaeuw waeren, sommighe bleeck-blaeuw, sommighe hoogh-blaeuw, oft aschverwigh, oft witachtigh. Soo dat van het saeyen gheen sekerheydt te verhopen is. Hy heetse Hyacinthus minor Hispanicus Orientalis facie, albo flore, caeruleo interdum mixto. De soorte met sneeuwitte bloemen heeft wat smaller bladeren, ende wat bleecker groene steelen. Sy bloeyen in Mey. Het saedt is rond, swart ende blinckende, in Hoymaendt rijp wordende, in drijhoeckighe spitsche saedthuyskens besloten.

Veranderinghe. Men vindt dese Hyacinth in Spaegnien met roode ende bleeck-roode bloemen: dan de bleeck-roode bloemkens zijn met sommighe doncker-roode aderkens in de lenghde van de dry uyterste bladerkens loopende verciert. Sommighe zijn oock schoon lijfverwigh.

Spaeden Hyacinth van Spaegnien met aschverwighe oft bleecke, ende eensdeels peersche ende eensdeels groenachtighe bloemen, heeft sijnen naem nae de bloemen die uyt den witten aschverwigh, ende uyt den groenachtighen wit zijn, oft als sommighe segghen, half aschverwigh half aerdverwigh; in ’t Latijn Hyacinthus obsoletus Hispanicus. De bladeren zijn langh, goot-ghewijs uytgehoolt, volsappigh, uyt den aschverwighen groenachtigh, bijnae als die van den Tipcadi, doch smaller die, buyghsaem, van voren bijnae rond, binnenwaerts met een witte streepe in de lenghde doorreghen, onlieffelijck van smaeck. Den steel is eenen voet langh oft langer, dun, maer sterck, bloot, voortbrenghende thien oft twaelf, somtijdts oock wel twintigh bloemen, die van den Ghemeynen oft Enghelsche Hyacinth niet seer onghelijck, van ses bladerkens gemaeckt; van de welcke de dry uyterste seer omghebooght zijn, de binnenste niet soo seer, een purpure geelachtighe oft bleeckachtighe met den groenen ghemenghde verwe hebbende, sonder eenighen reuck. Het saedt is swart, kafachtigh, heel plat rond, bijnae het saedt van de Zee-Aiuyn ghelijck, in drijhoeckighe huyskens besloten. De wortel is bolachtigh rond, met vele witte vellekens ghedeckt, onder gheveselt. Dit gheslacht spruyt spaeder uyt der aerden, ende behoudt sijn bladeren tot in den Herfst toe. Het bloeyt oock wel spaeder dan de andere Hyacinthen, te weten in de Braeckmaendt, met de Lelien.

Veranderinghe. Men bevindt, dat de saden die uyt een saedt-huysken van dit ghewas op een selve plaetse ghesaeyt worden, nochtans verscheyden bloemen voortbrenghen, te weten sommighe peersachtigh, sommighe bijnae groenachtighe.

Alderkleynste Spaede Hyacinth van Spaegnien met blaeuwe bloemen, van Clusius Hyacinthus serotinus minimus caeruleus in ’t Latijn ghenoemt, is van bladeren den voorgaenden ghelijck, maer nochtans veel kleyner.

Hyacinth van Mauritanien met bruyne bloemen, is uyt Afrijcken ghebroght, aldaer in het landtschap van Feza ende Maroco wassende, in ’t Latijn daerom Hyacinthus Mauritanus gheheeten. Het ghelijckt den Spaenschen Hyacinth ghenoegh, maer is wat grooter. Den steel is sterck, bijster groen, twintigh oft meer bloemen voortbrenghende, van ses bladerkens ghemaeckt; van de welcke de dry uyterste bladerkens wat open gaen, de dry binnenste komen bijnae vast by een, wat bruynachtigh oft besmeurt van verwe. De wortel is wit, als die van de Spaensche soorte, maer wat grooter. De volghende twee komen met de voorgaende wat over een; hoe wel datse van seer verscheyden plaetsen gebroght zijn.

Hyacinthen van Moorlandt met graeuwe oft verstorven geel-groene bloemen, in ’t Latijn Hyacinthus obsoletus Aethiopicus, komt van Capo de Bona Esperanza, aen Clusius van David Mostaert ghesonden. Den steel is krom, daer nae recht, tamelijck dick, stijf, groen, met thien oft meer bloemen ongeschicktelijck bewassen: elck op haer eyghen voetken van een duym-breede langh rustende: oock elck van ses bladeren ghemaeckt: van de welcke de dry buytenste oock wat omgheslaghen zijn, de dry binnenste hebben witte wat ghetande randen: anders soo is de heele bloem geelachtigh, binnen groen. De bladeren zijn heel groen, als die van den Spaenschen Hyacinthus obsoletus, maer wat stijver.

Een ander wortel van de selve schippers uyt Moorenlandt ghebroght, was als die van de Ghemeyne Hyacinthen, wit: de bladeren vier duym-breeden langh, vol wolachtigheydt alsmense van een trock.,

Anderen Hyacinth van Capo de Bona Esperanza is oock eenen witten bol met veel lange spitse bladeren, rood blosende, noch niet heel wel bekent oft ten vollen beschreven.

Veranderinghe van de Orientaelsche Hyacinthen

Dese Hyacinthen sijn somtijdts van verwe seer verscheyden, te weten bijnae blaeuwachtigh, oft bijnae aschverwigh, oft bleeck peersch, ende blijverwigh (eenighe segghen dan bijnae hemels-blaeuw) oft heel purpur-rood, oft doncker peersch, bijnae als de Blaeuwe Violetten. Dese en verschillen van bladeren niet. Dan sommighe zijn veel grooter, sommige kleyner; sommige hebben weynige, sommige vele bloemen. Sommige bloeyen vroegh, sommige spaeder. Want Clusius heeft daer een soorte van ghesien met wat grooter wortel, ende wat stijfver bladeren, wat grooter ende dicker steel, met twintigh oft meer bloemen bewassen, uyt den aschverwighen bijnae purpurachtigh, allegader aen een sijde voortkomende, welrieckende. Het saedt is kleyner, in drijkantighe huyskens besloten. Van dit saedt komen somtijdts andere planten voort met purpurachtighe bloemen, omtrent seventhien aen eenen middel-steel, ende [337] noch tien aen twee sijd-steelkens wassende; ’t welck nochtans alle iaer niet en ghebeurt.

Grooten Orientaelschen Hyacinth met seer vele blauwe bloemen heeft seer groote bladeren, ende eenen dicken grooten vasten steel, van de middel tot boven toe met vele blauwe bloemen bewassen. De bollen zijn die van den Narciss ghelijck, seght Lobel.

Grooten Orientaelschen Hyacinth met de bloemen aen beyde sijden van den steel heeft seer breede doncker-groene bladeren, eenen dicken stercken steel, niet meer dan tien bloemen voortbrenghende, die niet aen d’ een sijde van den selven, maer aen beyde sijden staen. Somtijdts zijn dese bloemen wit met wat blauws ghemenght, somtijdts sneeuwit.

Grieckschen Orientaelschen Hyacinth, seght Lobel, en is den Gemeynen Hyacinth niet seer onghelijck: de bloeme is violet, blauw oft wit, ghestelt als den Enghelschen Hyacinth, maer niet dick op een, ’t middel van den steel tot boven toe besettende,

Orientaelschen Hyacinth met witte bloemen komt, als sommige ghelooven, van het saedt van dien met purpure oft blauwe bloemen somtijdts voort, dan de bladeren zijn bleecker-groen: den steel is met ses, seven oft meer bloemen bewasssen, die dickachtigh zijn, binnen heel sneeuwit, van buyten oock; maer de uyterste dry bladerkens schijnen wat bleeck witachtigh oft wat nae den geelen treckende te wesen. Het saedt is swart, in drijhoeckighe huyskens. De wortel is dick ghenoegh, wit, seer gheveselt.

Vroeghen Orientaelschen Witten Hyacint, aen Clusius ghesonden uyt Florentzen van Mattheus Caccini, bloeyt aldaer in ’t beghinsel van November, maer hier te lande in ’t laetste van Sprockel: hy noemt hem Hyacinthus praecox flore albo Caccini. De bladeren zijn smaller ende bleecker groen dan d’ ander.

Orientaelschen Hyacinth van Constantinopelen met sneeuwitte bloemen, uyt Turckijen ghesonden met naeme Zumbul Indi, oft oock Zemblecuder, is een veel teerer ghewas dan het voorgaende, met heel sneeuwitte bloemen, kleyner dan d’ ander.

Verschil. Den Orientaelschen Hyacinth van Constantinopelen, seght Lobel, komt seer dick ende grof uyt, ende laet terstont sijn botten sien, ende heeft den steel ghepleckt, ghelijck de serpenten oft slanghen, ende ghedraeyde bladers. Sijne wortel en sett nimmermeer gheen klisters af. Desen Hyacinth is drijderhande; te weten, met smalle bladers, breede bladers, ende de derde oft kleynste soorte met vele bloemen. Sommighe zijn vroegher, ende hebben bleecker bloemen, ende setten seer af van van klisters; de andere zijn spaeder bloeyende, maer hoogher van verwe, blijer blauw ende lustigh; sommighe hebben bruyne bollen, sommighe rood, ende sommighe wit, die schoone bloemen taneyt oft purpur uyt den blauwen voortbrenghen. Hier by rekenen sommighe den Grootsten Hyacint met purpur blauwe bloemen, van sommighe Indiaensch Simbel ghenoemt.

Orientaelschen Hyacinth met witachtighe oft lijfverwighe bloemen, in ‘t Latijn van Clusius Hyacinthus orientalis exalbidus gheheeten, wast seer ghewilligh, ende krijght bloeme, die eer dat sy open gaen wit van verwe zijn; maer open zijnde, hebben sy meer witte kanten, ende voorts soo is de heele bloeme bijnae lijfverwigh; dan als sy beginnen oudt te worden, zijn sy heel sneeuwit. Met desen heeft den naevolghenden eenighe ghelijckenisse.

Winterschen witten Orientaelschen Hyacinth, van Lobel in ’t Latijn gheheeten Hyacinthus brumalis Orientalis albus, komt van bladeren ende bloemen ghenoegh over een met de andere; nochtans heeft sy dit eyghens, dat hy terstondt met den Winter uyt der aerden spruyt, den steel oock somtijdts voortsbrenghende in ’t midden van den sneeuw. De seer lieflijcke bloeme bloeyt van ’t eynde van December tot bijkants in ’t midden van den Meert. Hy verdraeght de kouwe wel, maer de vochtigheydt seer qualijck. De bladeren zijn sapachtigh, dick, ende bijkants altijdt overeynd staende. De bloeme is wit, maer heeft licht blauwachtighs; ende als dat allengskens vergaet, wordt sy omtrent Februarius wit als melck, met haer soeten reuck, blijvende voorts dese ghedaente meer dan een maendt langh. De wortel is bulbeus oft bolachtigh, wit van binnen, ros van buyten, ende omtrent het uytspruytsel krijght sy sommighe placken.

Orientaelschen Hyacinth met den gheblaedden steel, uyt Constantinopelen ghebroght, ende van Caccini aen Clusius ghesonden, heeft in den hof van Christiaen Porret ghebloeyt, doch wat laeter dan d’ ander. De wortel is als die van den Ghemeynen Hyacinth, onder wat gheveselt. Daer uyt spruyten vijf oft ses groene gootsghewijse bladeren, als die van de andere Orientaelschen Hyacinthen. Den steel is een span hoogh, gheknoopt: uyt elck lidt ghemeynlijck een bladt voortbrenghende, ende daer tusschen uyt den selven oorspronck komen de bloemen, ses bladigh, bleeck blauw, welrieckende, de Orientaelsche ghelijck. Het saedt is swart, in drijhoeckighe saedt-huyskens.

Orientaelschen Hyacinth met dobbele uyt den witten groene bloemen, in ’t Latijn Hyacinthus orientalis ex albo virescente flore duplo, oock van Constantinopelen te Florentzen, ende van daer hier ghesonden, heeft oock in den hof van Christiaen Porret ghebloeyt. Van wortel, ende bladeren ende steelen is hy de andere Orientaelsche Hyacinthen ghelijck: den steel draeght ettelijcke bloemen, die eerst groen zijn, eer sy open gaen, dan allenghskens wordt de verwe wat bevallijcker: want buytenwaerts worden sy omtrent haer steelken uyt den blauwen wat witachtigh, elck van ses bladerkens ghemaeckt: de uyterste randen zijn wat witachtigh, doch eenighe groenigheydt behoudende. Uyt den navel van de bloem spruyt daer nae een ander bloemken, van dry bladeren ghemaeckt, binnen ruygh, buyten met een groene adere oft zenuwe verciert. In ’t midden van de bloem staen weynighe draeykens, met swarte nopkens. De saedt-hoofdekens zijn drijhoeckigh, langhworpigh, inhoudende swart saedt, als dat van de andere Orientaelschen Hyacinthen. Den reuck is grasachtigh. Hy is eerst met den naem van Hyacinthus viridis oft Groenen Hyacinth overghesonden gheweest.

Kleynsten Indiaenschen Hyacinth, in ’t Latijn Hyacinthus Indicus minimus, dictus Sweertius, is niet ten volle beschreven, dan heeft smalle spitse bladeren, uyt eenen bol als de Ghemeyne Hyacinth-bollen.

Indiaensche Orientaelschen Hyacinth heeft een heel dicke bulb, ter sijden met faselinghen besett, met twee soort groote holle bladeren; voorder niet beschreven, in ’t Latijn nochtans oock Hyacinthus Indicus Orientalis, dictus Sweertius gheheeten.

Hyacinthus Iacobaeus is oock een Orientaelsche soorte van Hyacinthen, oock seer hoogh opschietende, met vele seer groote bloemen, als de ghemeyne Orientaelsche.

Kleynen Indiaenschen Hyacinth met knobbelachtighe wortel, in ’t Latijn Hyacinthus Indicus tuberosa radice minor gheheeten van de ghene die de volghende soorte den toenaem maior gheven, heeft witte bloemen, van stant de Witte Narcisse bloemen alsoo wel, iae beter dan de Hyacinthen ghelijckende.

Indiaenschen Hyacinth met knobbelachtighe wortel, van Clusius Hyacinthus Indicus tuberosa radice, van andere Hyacinthus Orientalis Indicus gheheeten, schijnt een soorte van Eriophorus te wesen: de wortel is knobbelachtigh ende niet loockachtigh als die van de andere Hyacinthen: daer uyt spruyten langhe taeye bladeren, in ’t midden eenen steel hebbende omtrent twee voeten langh oft langher, stijf ende sterck, niet hol, sonder knoopen, nochtans nu hier nu daer met ettelijcke bladers knoops-ghewijse omringhelt, korter dan die uyt de wortel spruyten: dese bladeren zijn allegader goots-ghewijse uytghehaelt, bleeck-groen, hardt ghenoegh, ende alsmense breeckt oft van een treckt, sommighe veselinghen als draeykens vertoonende: op ’t sop van den steel komen voort twaelf oft meer bloemen; van de welcke een alleen eerst open staet, de andere blijven toe, dicht by een ghevoeght bijnae aders-ghewijs, boven aen in ses wat omghebooghde snippelkens ghedeylt, dicker ende ghelijfvigher dan die van de andere Hyacinthen, van verwe heel wit, met ses draeykens in ’t midden verciert, van de welcke de noppen bleeck zijn, met een kort priemken.

Naemen.

De ghemeyne Hyacinthen heeten in ’t Latijn niet alleen Hyacinthus non scriptus, maer oock Hyacinthus historicus oft vulgaris, tot onderschil van de Martagon, die Hyacinthus poëticus ende ferrugineus en scriptus ghenoemt wordt. Den naem Hyacinthos wordt oock onder de bastaerdt-naemen van Delphinium ghevonden: Hyacinthus Palladij, segghen sommighe, is ons Ghemeyn Lisch: dan Dodoneus twijffelt, dat Palladius dese onse Ghemeyne Hyacinthen oock Iris oft Gladiolus ghenoemt heeft. Het is te voren vermaent, dat het Klisterachtigh Lisch met breede bladeren van Lobel ende andere Hyacinthus poëtarum latifolius gheheeten is, ende Hyacinthus Anglicus, ende Hyacinthus Hispanicus, al is ’t datse van dese teghenwoordighe Hyacinthen veel verschillen.

Kracht ende Werckinghe.

’T saedt van den Ghemeynen Hyacinth is van ghelijcke krachten met de wortel; maer stopt sterckelijcker, ende gheneest het roodmelisoen ende alderhande buyckloop; ende is seer goedt in den Theriakel ghedaen, alsmen die ghebruycken wil om te stoppen.

De wortel van Gemeynen Hyacinth met witten wijn ghemenght ende opgheleyt, belett den baert voort te komen.

Den Orientaelschen Hyacinth, door dien hy welrieckende is, wort van sommighe eer voor warm dan voor koud ghehouden, ende ghebruyckt om het hert ende de herssenen te verquicken.

HET XVII. KAPITTEL.

Van de Hyacinthen, in het Latijn Hyacinthus non scriptus genoemd. (Hyacinthoides non-scripta, Hyacinthus orientalis, Hyacinthus romanus of nu Bellevalia romana)

Geslachten.

De hyacinthen zijn bij de ouders tweevormig geweest. De ene is van de poëet Theocritus met de toenaam graptos (dat is in het Latijn scriptus en in het Nederduits beschreven of getekende hyacint) van de ander onderscheiden die ook groter is dan de andere en is de lelie van gedaante gelijk, want die hebben we boven vermaand in de beschrijving van de rode lelie of Martagons in het tweede kapittel van dit boek. De andere Hyacinthus gaan we nu beschrijven en is Hyacinthus non scriptus genoemd, dat is niet getekende of onbeschreven hyacint die kleiner is dan de voor vermelde en met de naam van Hyacinthus of hyacint overal zeer goed bekend is. Van deze zullen we in dit kapittel drie verschillende soorten verhalen, de ene is de gewoonste en groeit hier in Nederland, de andere twee komen uit de landen die aan het Oosten gelegen zijn en zijn daarom Oriëntaalse hyacinthen genoemd. Voorts zo zijn er noch vele andere soorten van hyacinthen bij de nieuwe kruidbeschrijvers bekend die we in het volgende kapittel beschrijven zullen.

1. De hyacint die hier te lande algemeen is heeft langwerpige, smalle, effen, kale en blinkende bladeren die smaller en kleiner zijn dan preibladeren. De steel is rond, heel kaal en effen en niet met bladeren begroeid wiens top met vele bloemen geladen is [335] die door hun zwaarte en gewicht dat laten neder dalen en buigen of krom maken wanneer de bloemen net open beginnen te gaan. Deze bloemen zijn langwerpig, rond en hol of leeg van binnen die van voren wijder worden en zichzelf breder openen en aan de kanten omgebogen en van kleur gewoonlijk blauw, soms witachtig of wit, ja sneeuwwit en soms ook op de bleekpurperen kleur van de zwarte viool lijken. Het zaad komt daarna in driekantige hauwtjes voort wat klein is en rond. De wortel is uiachtig of bolachtig en wit die vele jaren overblijft en vol van taai en slijmachtig sap is daar de bladeren en dit heel gewas ook vol van is.

Deze brengt soms zeer vele bloemen voort, ja meer dan de grote Oriëntaalse hyacint.

2. De grote hyacint die in Italië jacinthe Oriëntale genoemd wordt heeft vettere en bredere bladeren, dikkere en grovere stelen, groter en wijder opengaande bloemen die ook vroeger voortkomen dan die van de gewone en zeer veel bijeen groeien.

3. De kleine Oriëntaalse hyacint is de voorgaande in alles van gedaante en breedte der bladeren gelijk, uitgezonderd alleen dat het kleiner is en niet zoveel bloemen voortbrengt als de grote, doch is groter dan de gewone hyacint.

Plaats.

1. De gewone hyacint groeit in vele verschillende landen, dan in Hoogduitsland groeit het, zo Valerius Cordus schrijft, op sommige open luchtige heuveltjes en bergjes die goed in de zon staan, dan hier te lande vindt men het ook wel in de bouwlanden en naast de kanten van de akkers en velden die met heesters of bomen beplant en begroeid zijn, dat is in de boomgaarden en vooral omtrent de stad Mechelen waar het met grote menigte groeit.

2.3. De Oriëntaalse hyacinthen komen, als gezegd is, uit de landschappen aan het Oosten gelegen en zijn vandaar in Italië en hier te lande gebracht.

Tijd.

1. De gewone hyacint bloeit in [336] april en in mei.

2.3. Dan de andere twee of Oriëntaalse soorten van hyacinthen bloeien wel in maart en soms ook veel vroeger.

Naam.

Deze bloemen zijn in het Grieks Hyacinthos genoemd en in het Latijn insgelijks ook Hyancinthus, ze zijn in het Latijn soms, naar het schrijven van Dioscorides, Vaccinium genoemd. Dan de naam Vaccinium wordt van sommige aan de zwarte of blauwe violen ook toegeschreven, als voren vermaand is. Wij hebben het de toenaam non scriptus gegeven en Hyacinthus non scriptus genoemd, dat is hyacint die niet getekend of beschreven is en dat alleen om die van de andere soort van hyacinthen te onderscheiden die we voor de Martagons houden en beschrijven en wiens bloemen getekend en met plekken wat gespikkeld zijn zoals we gezegd hebben. Dan Dioscorides noemt deze bloem eigenlijk Hyacinthus zonder die enige toenaam te geven, want het schijnt dat hij de andere hyacint met de naam van rode of purperen lelie bedoeld heeft. Voorts zo vermaant Columella van deze onze hyacint in zijn 10^de boek en omvat in een kort gedicht de verschillende kleuren van deze bloem en zegt dat de hyacint of sneeuwwitte of blauwe bloemen heeft. Wij Nederlanders hebben de Griekse naam enigszins gevolgd en noemen deze bloemen hyacinthen. Ruellius betuigt dat men ze in Frankrijk vacier plag te noemen.

1. De eerste soort van deze bloemen hebben we Hyacinthus Belgicus of Germanicus, dat is hyacint van Nederland of Duitsland genoemd.

2. De tweede soort heet Hyacinthus Orientalis major, dat is Oriëntaalse grote hyacinthen, in het Italiaans jacinto Orientale maggiore.

3. De derde soort is in het Latijn Hyacinthus Orientalis minor of kleine Oriëntaalse hyacinthen, in het Italiaans jacinthe Orientale minore genoemd.

Aard.

De wortel van de hyacinten is verdrogend in de eerste graad en verkoelend heel in het laatste van de tweede graad, ja tot het begin van de derde en het zaad is tamelijk afvegend en tezamen trekkend en verdroogt bijna tot de derden graad, maar anders middelmatig in het verhitten en het verkoelen gesteld, zo Galenus betuigt.

Kracht en werking.

De wortel van de hyacint, zegt Dioscorides, met witte wijn vermengt en op het geslacht van de jonge kinderen gelegd belet dat ze niet ruig worden of haar krijgen aan hun lichaam, dezelfde wortel laat de kamergang ophouden en maakt de buik hard, met drank ingenomen laat plassen en helpt diegene die van de Phalangium of vergiftige spinnen gestoken of gebeten zijn.

Het zaad is zeer goed om diegenen te genezen die van de slangen gekwetst zijn en met wijn gedronken geneest en zuivert het de geelzuchtige mensen.

BIJVOEGING.

Verschillen van de gewone hyacinthen van Dodonaeus. Deze hyacinthen groeien zeer veel in Picardië en omtrent Londen in Engeland en daar soms (zoals Clusius betuigt) krijgen ze een steel van vijf en veertig cm hoog en met dertig bloemen begroeid die diep purper of bleekpurper of sneeuwwit of eensdeels wit en eensdeels purper zijn. Men vindt ze ook met zeer mooie vleeskleurige bloemen en die soort vermenigvuldigt zich zeer gauw. Deze soort wordt hier te lande Engelse of Nederlandse hyacint genoemd en in het Latijn Hyacinthus Anglicus & Belgicus, sommige Nederlanders noemen het blaeuwe mey-bloemkens. Naar de soorten mogen de volgende hyacinthen met goede reden beschreven worden.

(Hyanthoides hispanica) Spaanse hyacint zonder reuk is van Clusius beschreven en in het Latijn Hyacinthus Hispanicus inodorus genoemd en lijkt zeer goed op de gewone hyacint, dan de bladeren staan rechtop en blinken niet of zeer weinig, de steel is korter, de bloemen zijn bleker purper en trekken naar het blauwe met geen of zeer kleine reuk.

Kleine Spaanse hyacint met blauwe en witte bloemen is in het Latijn Hyacinthus minor Hispanicus genoemd omdat het in Spanje groeit. Uit een klein worteltje wat zo groot is als een kleine olijf, bolachtig en met een grauwe schors bekleedt krijgt het vijf of zes lange smalle, gevoorde en aan de ene zijde gootachtige, groene en meest ter aarden gespreid liggende bladeren die aan de zijde van de aarde wat purperachtig zijn en veel op de bladeren van druifjeshyacint lijken, het steeltje is dun en een zeventien cm lang en wat paarsachtig, kaal die op zijn top zes of zeven bolle bloempjes voortbrengt die aan de kanten in zes kleine snippers gedeeld zijn, veel kleiner dan die van de Oriëntaalse hyacint en zonder reuk, eerst blauwachtig en daarna heel blauw of sneeuwwit en met zes geelachtige draadjes en een klein priempje dat uit de navel voortkomt versierd is. Als ze ouder worden dan brengen ze wel twintig bloemen voort. Dezelfde Clusius heeft deze kleine late Spaanse witte hyacint gezaaid en daarvan in het derde of vierde jaar bloemen gehad die niet wit, maar blauw waren, sommige bleekblauw, sommige diepblauw of askleurig of witachtig. Zodat van het zaaien geen zekerheid te verwachten is. Hij noemt zee Hyacinthus minor Hispanicus Orientalis facie, albo flore, caeruleo interdum mixto. De soort met sneeuwwitte bloemen heeft wat smallere bladeren en wat bleker groene stelen. Ze bloeien in mei. Het zaad is rond, zwart en blinkt en wordt in juli rijp en is in driehoekige spitse zaadhuisjes besloten.

Verandering. Men vindt deze hyacint in Spanje met rode en bleekrode bloemen, dan de bleekrode bloempjes zijn met sommige donkerrode adertjes die in de lengte van de drie uiterste blaadjes lopen versierd. Sommige zijn ook mooi vleeskleurig.

(Dipcadi serotinum)

Late hyacint van Spanje met askleurige of bleke en eensdeels paarse en eensdeels groenachtige bloemen heeft zijn naam naar de bloemen die uit het witte askleurig en uit het groenachtig wit zijn of zoals sommige zeggen, half askleurig en half aardkleurig, in het Latijn Hyacinthus obsoletus Hispanicus. De bladeren zijn lang en gootvormig uitgehold, volsappig en uit het askleurige groenachtig en bijna als die van de Tipcadi, doch smaller die, buigbaar en van voren bijna rond, binnenwaarts met een witte streep in de lengte doorregen en onlieflijk van smaak. De steel is een dertig cm lang of langer, dun, maar sterk, bloot en brengt tien of twaalf en soms ook wel twintig bloemen voort die veel op die van de gewone of Engelse hyacint lijken en zijn van zes blaadjes gemaakt waarvan de drie uiterste zeer omgebogen zijn en de binnenste niet zo zeer en hebben een purperen geelachtige of bleekachtige met groen gemengde kleur zonder enige reuk. Het zaad is zwart, kafachtig en heel plat rond, bijna gelijk het zaad van de zeeui dat in driehoekige huisjes besloten is. De wortel is bolachtig rond en met vele witte velletjes bedekt en onder vezelachtig. Dit geslacht spruit later uit de aarde en behoudt zijn bladeren tot de herfst toe. Het bloeit ook wel later dan de andere hyacinthen, te weten in juni met de lelies.

Verandering. Men bevindt dat de zaden die uit een zaadhuisje van dit gewas op eenzelfde plaats gezaaid worden nochtans verschillende bloemen voortbrengen, te weten sommige paarsachtig en sommige bijna groenachtig.

Allerkleinste late hyacint van Spanje met blauwe bloemen is van Clusius Hyacinthus serotinus minimus caeruleus in het Latijn genoemd en is van bladeren de voorgaande gelijk, maar nochtans veel kleiner.

Hyacint van Mauritanië met bruine bloemen is uit Afrika gebracht die aldaar in het landschap van Fezza en Marokko groeien en in het Latijn daarom Hyacinthus Mauritanus heten. Het lijkt genoeg op de Spaanse hyacint, maar is wat groter. De steel is sterk en bijster groen die twintig of meer bloemen voortbrengt die van zes blaadjes gemaakt zijn waarvan de drie uiterste blaadjes wat open gaan en de drie binnenste komen bijna vast bijeen en zijn wat bruinachtig of besmeurt van kleur. De wortel is wit als die van de Spaanse soort, maar wat groter. De volgende twee komen met de voorgaande wat overeen, hoewel dat ze van zeer verschillende plaatsen gebracht zijn.

(Galtonia candicans) Hyacinthen van Moorland met grauwe of verstorven geelgroene bloemen, in het Latijn Hyacinthus obsoletus Aethiopicus, komt van Kaap de Hoop en is aan Clusius van David Mostaert gezonden. De steel is krom en daarna recht, tamelijk dik, stijf en groen en met tien of meer bloemen onregelmatig begroeid die elk op hun eigen voetje van een duimbreed lang rusten en ook elk van zes bladeren gemaakt waarvan de drie buitenste ook wat omgeslagen zijn en de drie binnenste hebben witte wat getande randen, anders is de hele bloem geelachtig en van binnen groen. De bladeren zijn heel groen als die van de Spaanse Hyacinthus obsoletus, maar wat stijver.

Een andere wortel van dezelfde schippers uit Moorland gebracht was als die van de gewone hyacinthen wit, de bladeren vier duimbreed lang en vol wolligheid als men ze vaneen trekt.

(Clivia) Andere hyacint van Kaap de Hoop is ook een witte bol met veel lange spitse bladeren, rood blozend en is noch niet heel goed bekend of ten volle beschreven.

(Hyacinthus orientalis)

Verandering van de Oriëntaalse hyacinthen

Deze hyacinthen zijn soms zeer verschillend van kleur, te weten bijna blauwachtig of bijna askleurig of bleek paars en blij gekleurd (enige zeggen dan bijna hemelsblauw) of heel purperrood of donker paars, bijna als de blauwe violen. Deze verschillen niet van bladeren. Dan sommige zijn veel groter, sommige kleiner, sommige hebben weinig en sommige vele bloemen. Sommige bloeien vroeg en sommige later. Want Clusius heeft er een soort van gezien met wat grotere wortel en wat stijvere bladeren, wat grotere en dikkere steel met twintig of meer bloemen begroeid die uit het askleurige bijna purperachtig was die allen aan een kant voortkomen en welriekend. Het zaad is kleiner en in driekantige huisjes besloten. Van dit zaad komen soms andere planten voort met purperachtige bloemen en omtrent zeventien aan een middensteel en [337] noch tien die aan twee zijsteeltjes groeien wat nochtans niet elk jaar gebeurt.

Grote Oriëntaalse hyacint met zeer vele blauwe bloemen heeft zeer grote bladeren en een dikke grote, vaste steel die van het midden af tot boven toe met vele blauwe bloemen begroeid is. De bollen zijn die van de narcis gelijk, zegt Lobel.

Grote Oriëntaalse hyacint met de bloemen aan beide zijden van de steel heeft zeer brede donkergroene bladeren en een dikke sterke steel die niet meer dan tien bloemen voortbrengt en die niet aan een kant er van, maar aan beide kanten staan. Soms zijn deze bloemen wit met wat blauws gemengd en soms sneeuwwit.

Griekse Oriëntaalse hyacint, zegt Lobel, lijkt vrij veel op de gewone hyacint, de bloem is violet, blauw of wit en gesteld als de Engelse hyacint, maar niet dik opeen die het midden van de steel tot boven toe bezetten.

Oriëntaalse hyacint met witte bloemen komt soms, als sommige geloven, van het zaad van die met purperen of blauwe bloemen voort, dan de bladeren zijn bleker groen, de steel is met zes, zeven of meer bloemen begroeid die dikachtig zijn en van binnen heel sneeuwwit en van buiten ook, maar de uiterste drie blaadjes schijnen wat bleek witachtig of wat naar het gele te trekken. Het zaad is zwart en zit in driehoekige huisjes. De wortel is dik genoeg en wit en zeer gevezeld.

Vroege Oriëntaalse witte hyacint is aan Clusius gezonden uit Florence van Mattheus Caccini en bloeit aldaar in het begin van november, maar hier te lande in het laatste van februari, hij noemt het Hyacinthus praecox flore albo Caccini. De bladeren zijn smaller en bleker groen dan de andere.

Oriëntaalse hyacint van Constantinopel met sneeuwwitte bloemen is uit Turkije gezonden met naam zumbul indi of ook zemblecuder is een veel teerder gewas dan het voorgaande en met heel sneeuwwitte bloemen, kleiner dan de andere.

Verschil. De Oriëntaalse hyacint van Constantinopel, zegt Lobel, komt zeer dik en grof uit en laat terstond zijn knoppen zien en heeft de steel geplakt als de serpenten of slangen en gedraaide bladeren. Zijn wortel zet nimmermeer klisters af. Deze hyacint is drievormig, te weten met smalle bladeren, brede bladeren en de derde of kleinste soort met vele bloemen. Sommige zijn vroeger en hebben blekere bloemen en zetten zeer veel klisters af, de andere bloeien later maar zijn dieper gekleurd, blijer blauw en lustig, sommige hebben bruine bollen, sommige rood en sommige wit die mooie bloemen bruinkleurig of purper uit het blauwe voortbrengen. Hierbij rekenen sommige de grootste hyacint met purper blauwe bloemen die van sommige Indische simbel genoemd wordt.

Oriëntaalse hyacint met witachtige of vleeskleurige bloemen is in het Latijn van Clusius Hyacinthus orientalis exalbidus genoemd en groeit zeer gewillig en krijgt bloemen die eer dat ze open gaan wit van kleur zijn, maar als ze open zijn hebben ze meer witte kanten en voorts zo is de hele bloem bijna vleeskleurig, dan als ze oud beginnen te worden zijn ze heel sneeuwwit. Met deze heeft de volgende enige gelijkenis.

Winterse witte Oriëntaalse hyacint is van Lobel in het Latijn Hyacinthus brumalis Orientalis albus genoemd en komt van bladeren en bloemen genoeg met de andere overeen, nochtans heeft ze dit eigens dat het terstond met de winter uit de aarde spruit en de steel ook soms in het midden van de sneeuw voortbrengt. De zeer lieflijke bloem bloeit van het eind van december tot bijna in het midden van maart. Hij verdraagt de koude wel, maar de vochtigheid zeer slecht. De bladeren zijn sapachtig, dik en staan bijkans altijd overeind. De bloem is wit, maar heeft licht blauwachtigs en als dat geleidelijk aan vergaat wordt het omtrent februari wit als melk met haar zoete reuk en blijft voorts in deze gedaante meer dan een maand lang. De wortel is bulbeus of bolachtig, wit van binnen en ros van buiten en omtrent het uitspruitsel krijgt het sommige plakken.

Orientaalse hyacint met de bladerige steel is uit Constantinopel gebracht en van Caccini aan Clusius gezonden en heeft in de hof van Christiaen Porret gebloeid, doch wat later dan de andere. De wortel is als die van de gewone hyacint en onder wat gevezeld. Daaruit spruiten vijf of zes groene gootvormige bladeren als die van de andere Oriëntaalse hyacinthen. De steel is een zeventien cm hoog en geknoopt en uit elk lid brengt het gewoonlijk een blad voort en daartussen uit dezelfde oorsprong komen de bloemen, zesbladig en bleekblauw, welriekend en de Oriëntaalse gelijk. Het zaad is zwart in driehoekige zaadhuisjes.

Oriëntaalse hyacint met dubbele uit het witte groene bloemen, in het Latijn Hyacinthus orientalis ex albo virescente flore duplo, is ook van Constantinopel te Florence en vandaar naar hier gezonden en heeft ook in de hof van Christiaen Porret gebloeid. Van wortel en bladeren en stelen is hij de andere Oriëntaalse hyacinthen gelijk, de steel draagt ettelijke bloemen die eerst groen zijn eer ze open gaan en dan geleidelijk aan wordt de kleur wat bevalliger want buitenwaarts worden ze omtrent hun steeltje uit het blauwe wat witachtig en zijn elk van zes blaadjes gemaakt, de uiterste randen zijn wat witachtig die toch enige groenheid behouden. Uit de navel van de bloem spruit daarna een ander bloempje dat van drie bladeren gemaakt is en binnen ruig, buiten met een groene ader of zenuw versiert. In het midden van de bloem staan weinig draadjes met zwarte nopjes. De zaadhoofdjes zijn driehoekig en langwerpig en bevatten zwart zaad als dat van de andere Oriëntaalse hyacinthen. De reuk is grasachtig. Het is eerst met de naam van Hyacinthus viridis of groene hyacint overgezonden geweest.

Kleinste Indische hyacint, in het Latijn Hyacinthus Indicus minimus, dictus Sweertius, is niet ten volle beschreven, dan heeft smalle spitse bladeren uit een bol als de gewone hyacintbollen.

Indische Oriëntaalse hyacint heeft een heel dikke bol die terzijde met vezels bezet is en met twee soort grote holle bladeren, verder niet beschreven, in het Latijn nochtans ook Hyacinthus Indicus Orientalis, dictus Sweertius genoemd.

Hyacinthus Jacobaeus is ook een Orientaalse soort van hyacinthen die ook zeer hoog opschiet met vele zeer grote bloemen als de gewone Oriëntaalse. (Sprekelia)

Kleine Indische hyacint met knobbelachtige wortel, in het Latijn Hyacinthus Indicus tuberosa radice minor genoemd van diegene die de volgende soort de toenaam major geeft heeft witte bloemen en van stand lijkt het op de witte narcisbloemen net zo goed, ja beter dan de hyacinthen.

(Camassia quamash)

Indische hyacint met knobbelachtige wortel is van Clusius Hyacinthus Indicus tuberosa radice en van andere Hyacinthus Orientalis Indicus genoemd en schijnt een soort van Eriophorus te wezen, de wortel is knobbelachtig en niet lookachtig als die van de andere hyacinthen en daaruit spruiten lange taaie bladeren die in het midden een steel hebben omtrent zestig cm lang of langer, stijf en sterk, niet hol en zonder knopen, nochtans nu hier en nu daar met ettelijke bladeren knoopgewijs omringd die korter zijn dan die uit de wortel spruiten, deze bladeren zijn allen gootvormig uitgehaald en bleekgroen, hard genoeg en als men ze breekt of vaneen trekt vertonen ze sommige vezels als draadjes, op de top van de steel komen twaalf of meer bloemen voort waarvan een alleen eerst open staat en de andere blijven toe en zijn dicht bijeen gevoegd, bijna aarvormig en bovenaan in zes wat omgebogen snippers gedeeld en dikker en steviger dan die van de andere hyacinthen, van kleur heel wit en met zes draadjes in het midden versierd waarvan de noppen bleek zijn met een kort priempje.

Namen.

De gewone hyacinten heten in het Latijn niet alleen Hyacinthus non scriptus, maar ook Hyacinthus historicus of vulgaris tot onderschil van de Martagon die Hyacinthus poëticus en ferrugineus en scriptus genoemd wordt. De naam Hyacinthos wordt ook onder de bastaardnamen van Delphinium gevonden, Hyacinthus Palladij, zeggen sommige, is onze gewone lis, dan Dodonaeus twijfelt of de Palladius deze onze gewone hyacinthen ook Iris of Gladiolus genoemd heeft. Het is tevoren vermaand dat het klisterachtig lis met brede bladeren van Lobel en andere Hyacinthus poëtarum latifolius genoemd is en Hyacinthus Anglicus en Hyacinthus Hispanicus al is het dat ze van deze tegenwoordige hyacinten veel verschillen.

Kracht en werking.

Het zaad van de gewone hyacint is van gelijke krachten met de wortel, maar stopt sterker en geneest de rode loop en allerhande buikloop en is zeer goed in de teriakel gedaan als men die gebruiken wil om te stoppen.

De wortel van gewone hyacint met witte wijn gemengd en opgelegd belet de baard voort te komen.

De Orientaalse hyacint, doordat hij welriekend is, wordt van sommige eerder voor warm dan voor koud gehouden en gebruikt om het hart en de hersens te verkwikken.