Cichorium

HET XV. CAPITEL.

Van Endivie ende Cichoreye.

Gheslachten.

De Endivie ende de Cichoreye zijn in eenerley gheslacht begrepen: dan de Endivie is tam, ende de Cichoreye wildt; die oock haer bijsondere veranderingen oft soorten heeft.

Ghedaente.

1. De Endivie brenght langhworpighe, breede, gladde ende sachte witgroene bladeren voort, de Lattouwe bladeren niet heel onghelijck, om de kanten een weynighsken ghekerft oft geschaerdt. Daer tusschen staet eenen steel op, die rondt is, ijdel oft hol, in meer sijdtacken ghedeylt; den welcken ghequetst zijnde, een melckachtigh wat bitterachtigh uytvloeyende sap geeft: langhs desen steel ende sijd-steelen wassen schoone veel-bladige oft dobbele bloemen, van verwe meest blauw, somtijdts oock wit. De wortel is langhworpigh, wit, niet sonder aenwassende veselinghen; de welcke verdrooght ende vergaet, nae dat het saedt rijp is.

Veranderinghe. Dese Endivie wordt in de hoven gesaeyt: ende als sy vroeger, dat is in de Lente ghesaeyt is, dan schiet sy snellijck hoogh op: ende in den selven Somer gebloeyt ende rijp saedt voortghebroght hebbende, vergaet sy eer den Winter aen komt: maer alsse in de Hoymaendt gesaeyt wordt, dan blijftse durende tot in den Winter: ende in September oft October wordt sy van de hoveniers met savel oft aerde bedeckt, nae dat de bladeren eerst boven toe ghebonden zijn: daer door worden die bladeren heel sneeuwit, ende worden in de Wintersche maenden met Olie ende Azijn ghegheten, ghelijckmen doet veele andere Salaet-cruyden. ‘Twelck Plinius oock gheweten heeft, soo het schijnt: want hy seydt in ‘t 8.cap.van sijn 10.boeck, dat de Seris tweederhande gheslachten heeft; een swart, dat in den Somer wast, ende het slechtste is; ende een wit, dat in den Winter komt.

2. De Cichoreye is tweederley. A. De een soorte heeft breeder ende min gheschaerde oft ghekertelde bladeren, als de Endivie bladeren, doch kleyner dan die, ende niet soo kael oft gladt, maer met eenige hayrkens oft ruygigheydt bedeckt. B. De ander heeft smalle ghesnippelde bladeren, selfs tot in de middelribbe toe doorsneden. Den steel van beyde is als dien van de Endivie. De bloemen zijn oock dierghelijck, blauw van verwe. Het saedt is witachtigh. De wortel is langhworpigh, wit, menighe iaeren overblijvende. Wt dese cruyden vloeyt oock een wit ende bitter sap, als sy in steelen, bladers oft wortel ghequetst worden; iae de bladeren selve ende de wortel zijn bitter van smaeck, alsmen die eet oft knouwt.

3. Behalven de Endivie ende de voorseyde twee soorten van Cichoreye isser noch een ander Geele Wilde Cichoreye, de voorbeschreven Cichoreye van bladeren ghelijck: [989] dan die zijn kleyner. De steelen zijn rondt, getackt, dweers ende slim loopende. De bloemkens, die langhs de steelkens wassen, zijn luttel in ’t getal, hier ende daer verstroyt staende, kleyn ende geel van verwe; de welcke in stuyfkens oft guychelhayr veranderen, die met den windt wegh vlieghen. De wortel is langh, vol wit sap, dat daer uyt vloeyt, als sy ghequetst wordt.

Plaetse.

1. De Endivie wast in de hoven; ende wordt soo geoeffent als voorseydt is.

2. De Cichoreye, soo wel die met smalle als de andere met breede bladeren, wordt oock in de hoven van dese landen ghesaeyt: dan sy komt oock gantsch Duytschlandt door ende in andere Rijcken van selfs voort; te weten langhs de weghen, ende onghebouwde plaetsen: in sonderheydt de soorte met smalle oft diep ghekerfde bladeren, die oock bitterer van smaeck is dan de andere die in de hoven groeyen.

3. De Geele Wilde Cichoreye wast oock heel Duytschlandt door, in verlaeten woeste onghebouwde landen.

Tijdt.

De Endivie bloeyt in Hoymaendt ende Oogstmaendt, als sy vroegh ghesaeyt is, ghelijck wy voorseydt hebben: soo doet de Cicoreye, soo wel de Wilde blauwe als de Geele oock.

Naemen.

Dese cruyden worden al t’samen met eenen naem, in ’t Griecks Seris, Serides gheheeten, in ’t Latijn Intyba.

1. Het eerste gheslacht heet hier te lande Endivie; in Hooghduytschlandt Scariol; in Vranckrijck Scariole; in Spaegnien Serraya Envida; in ’t Griecksch heetmense Seri hemeros; in ’t Latijn Intybum sativum, ende by sommighe Endivia; van Avicenna ende Serapion Taraxacon; van de Italiaenen is sy Scariola ghenoemt; met welcken naem sy meest in alle de Apoteken bekent is; waer datse oock Seriola, dat is Kleyne Seris, ghenoemt wordt, maer niet soo wel Serriola: want de Serriola is anders niet dan de Wilde Lattouwe.

2. Het tweede geslacht is in ’t Nederduytsch Cicoreye genoemt; in ’t Fransoys Cichoree; in ’t Hooghduytsch Wechwarten, als ofmen seyde Custos viarum, dat is, Wech bewaerder; in ’t Italiaensch Cichorea; in ’t Spaensch Almarones ende Cicoria, in ’t Enghelsch Cychorye; in ’t Beemsch Czakanka; in ’t Griecksch Seris agria ende Cichorion; in ’t Latijn Cichorium eyghentlijck, oft Cichorion ende Intubum silvestre, Intubum agreste, Intubum erraticum, dat is Wilde Endivie: in de Apoteken is sy met den naem Cicorea bekent: welcken naem niet alleen van de laetste schrijvers der medicijnen gebruyckt wordt, maer oock van Plinius in de 31. Oda van sijn 1.boeck, waer hy seydt, Me pascunt olivae, Me Cicorea levesque Malvae: betoonende dat hy te vreden was als hy sijn maeltijdt met Olijfven, Cicoreye ende Maluwe dede. Plinius noemtse Erraticum Intybum, seggende in ‘t 8.cap.van sijn 20.boeck dat het van sommighe in sijne tijden Ambugia gheheeten wierdt, oft, soo andere verbeteren, Ambubeia. Veele zijnder die dat oock Rostrum porcinum noemen, daer Guilhelmus Placentinus een van is. Petrus Crescentius noemtse Sponsa Solis ende Solsequium, als ofmen Sonne-volghende oft Sonnen-bruyt, Sonne-cruydt oft Sonne-wende seyde.

A. Van dese wordt de eene soorte met breeder bladeren eyghentlijck in ’t Latijn Cichorium latioris folij gheheeten, dat is Cicoreye met breeder bladeren; ende is de Hedypnois van Plinius.

B. De ander soorte met smalle bladeren, die bitter van smaeck is, heeft alle de voorseyde naemen; want sy in alle landen ghemeyn is: dan Dioscorides noemtse nae haer bitterheydt Picris, als ofmen Bittere Cicoreye seyde, in ’t Latijn Cichorium silvestre angustioris folij, oft Picris.

3. Het derde gheslacht met kleyne geele bloemkens wordt niet tegen reden Hyositis, oft, als sommige boecken hebben, Hyosciris gheheeten: daer Plinius af schrijft in ‘t 8.capitel van sijn 20.boeck, segghende; Hyositis is het Intubum oft Endivie ghelijck, maer kleyner ende rouwer om aentasten: ende ghestooten zijnde op de wonden gheleydt, gheneest die seer wel. Wy noemen ’t Geele Wilde Cicoreye, in ’t Latijn Cichorium silvestre luteum.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Soo wel de Tamme Endivie, als de Wilde Endivie, dat is de Cicoreye, zijn beyde koudt ende droogh in den tweeden graed, ende mededeelachtigh van eenige tsamentreckende kracht; ende door haer tamelijcke bitterheydt oock wat afvagende ende openende van aerd. Maer de Tamme, dat is de oprechte Endivie, is koeler, ende min verdrooghende oft afvaghende dan de Wilde, oft de Cicoreye, de welcke drooger [990] van aerd is, min verkoelende, meer openende ende suyverende.

Om dese eyghentheden (seydt Galenus 8.lib. De compos,medicam.secund.loca) zijn dese cruyden bijster nut om de heete onghesteldtheydt van de Lever te beteren: want behalven dat sy sachtelijck verkoelen, daer beneffens geven sy het inghewant sterckte door haer t’samentreckende kracht: insghelijcks soo suyveren ende vaegen sy af de monden ende lochtgaten van de aderen, soo wel aen de voorste als aen de achterste sijde van de Lever. Ende dat meer is, sy konnen in de koude gebreken geen soo grooten quaedt oft hindernisse doen, als de koele vochte dingen, die gheene t’samentreckinghe oft bitterheydt in haer en hebben gelijck dese cruyden. Voorts soo kan het gebruyck van dese moes-cruyden, alsmen die gantsch ende gheheel eet, het inghewant behulpsaem wesen, al waert saecke dat het gebreck alleen uyt verhittinghe sijnen oorsprongh hadde, sonder vermenginge van eenige weyachtige oft ander bedorven vochtigheden; soo dat de hitte alleenlijck de onbedorven vochtigheden des ingewants onstelde ende verhittende: want alsmense met Honigh vermenght, dan zijn sy bequaem om allerhande vochtigheden door de pisse te lossen ende af te iaghen. Ende daerom al stroyde men dese cruyden ghedrooght ende ghestooten zijnde in den dranck van den krancken, sy souden daer in seer goedt ende tot de voorseyde qualen bequaem wesen. De selve gesoden zijnde, ende dat water te drincken ghegheven, is seer goedt. Dan als daer gheen hittighe onghesteltheydt in de lever oft ander inghewant is, dan zijn dese cruyden bijster behulpsaem, met witte dunnen Wijn gedroncken, als daer by ghemenght worden dinghen die de pisse verwecken. Tot dese ghebreken is nut niet alleen het sap van dese cruyden, soo wel versch ghestooten ende uytgheperst, als ghedrooght; maer oock dese moes-cruyden self, ghedrooght zijnde, ghestooten ende ghepoedert, ende soo in den dranck ghestroyt, ende oock het water, daer de selve in ghesoden zijn, te drincken ghegheven. Dit is ’t gene dat Galenus daer van schrijft.

De selve cruyden inghenomen, stercken de weecke ende verkoelen de verhitte mage, sonderlinghe de Wilde soorte, dat is de Ghemeyne Cicoreye, met haer andere medesoorten; want beyde zijn goedt om voor spijse te ghebruycken, als den selven Galenus betuyght.

De bladeren van de Tamme Cichoreye oft Endivie worden dickwijls als moes-cruydt ghesoden: de selve, als voorseydt is, worden in de Wintersche maenden, als sy door konste wit ghemaeckt zijn, rouw met Olie ende Edick in stede van ander Salaet op tafel ghebroght ende ghegheten. De selve van buyten opgheleydt, zijn goedt om ’t flercijn te versoeten, ende de verhittinghe der ooghen te ghenesen.

‘Tselve cruydt, als oock de wortelen daer van, geleydt op de beten van de Scorpioenen, gheneest die: ende met polenta oft meel van Gerstenmout vermenght, is goedt geleydt op ’t wildt vier ende allerhande heete gheswillen, als Dioscorides seydt.

De Hyposiris, dat is, nae ons ghevoelen, de Geele Wilde Cicoreye, is seer goedt om de wonden te ghenesen, ghestooten ende opgheleydt, als wy te vooren uyt Plinius oock vermaent hebben.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t saecke dat de Cicoreye ende de Endivie onder eenderhande gheslacht hooren, als Dodoneus hier gheschreven heeft, nochtans soo verschillen sy van malkanderen soo veel, gelijck Lobel met veele redenen te kennen gheeft, datmen noch door niet te oeffenen, noch oock door eenigh verplanten oft ander oorsaecke oyt ghesien heeft de Endivie in Wilde oft Bitter Cichoreye, oft de Cicoreye in Endivie verkeren. Oock soo isser een merckelijck onderscheydt in de wortels: want die van de Cicoreye is wel gestelt, vollijfvigh ende liefelijck; maer die van de Endivie is faselachtigh, seer kleyn, ende wordt gheensins ghebruyckt in spijsen.

Ghekrolden Endivie, in ’t Latijn Endivia crispa, komt voort met breeder bladers, gherimpelt ende vouwen hebbende, ghekrolt, ghelijck de Koolen; anders is sy van steel, bloemen ende wit saedt de ander ghelijck.

Kleyne Endivie, in ’t Larijn Seriola oft Endiviola gheheeten, heeft scherpe, smalle, maer niet diep ghekerfde bladers, ende is de voorgaende Endivien oock van steel, saedt ende wortel niet onghelijck, maer sy is in alle haer deelen kleyner dan d’andere. Men vindtse in de hoven van Italien ende Vranckrijck.

Ghemeynste Endivie der Apoteken, oft Tweede Tamme Endivie van Lobel, in ’t Latijn Seris domestica secunda, ende van Dodoneus Endivia officinarum, sal in ’t volghende 20. Capitel breeder ende bequaemer beschreven worden met naeme van Wilde Lattouwe.

Tamme oft Ghemeyne Cichoreye met witte bloemen en verschilt van de Ghemeyne Cicoreye nerghens in, dan alleen dat het saedt uyt sijn huyskens niet ghenoemen en kan worden, ten zy datmense weyckt oft nat maeckt.

De bloemen van de blauwe ende oock van de ander Cicoreye, draeyen ende keeren haer selve altijdt aen de sijde van de Sonne, welckerhande weder dat het oock zy.

De Cicoreye, die in ’t wildt wast, heeft somtijdts ettelijcke heel roode aderen oft zenuwen door de bladeren loopende; ende sommighe ghelooven datse de Dumbebe der Arabers is.

Endivie is wel meest met blauwe bloemen, als gheseydt is: dan somtijdts zijnde lijfverwigh, oft incarnaert, seer selden wit, sulcks als boven vermaent zijn.

Wilde Cichoreye, van Clusius in ’t Latijn Cichorium silvestre sive Hedypnoïs ghenoemt, wast aen den Zeekant van Calis Malis: ende is een neer cruydt, anders in alle sijn wesen van de Gemeyne Cicoreye als niet verschillende, doch in alle sijn deelen kleyner. De inwoonders aldaer ghebruycken dat veel in salaet. Het doet pissen, ende opent de lever, oft verlostse van verstoptheydt, soo wel als de Ghemeyne.

Soete Cichoreye, van Fabius Columna Cichorium dulce ende Apicris geheeten, wast in Apulien, ende spruyt alle iaer uyt, met een sappige wortel, daer ’t sap aen stolt, als aen de Chondrille: de bladeren zijn niet ghesneden: de bloemen goudtgeel.

Cichoreye met blaeskens, van Columna Cichorium silvestre vesicarium pratense, in Apulien groeyende, is van de Ghemeyne niet te onderkennen in ghedaente noch oock smaeck, doch somtijdts min oft meer gekertelt van bladeren: dan in Meert ligghen de bladeren in de ronde uytghespreydt; ende in ’t midden is een blase soo groot als een Okernoten, sacht, met een dun vliesken bedeckt, daer andere velachtighe huyskens in schuylen: de welcke open gaende, ter wijlen dat den steel volkomen wordt, haer selven verspreyden in sijd-steelen ende bloemen, die in velachtige knopkens begrepen zijn: den steel is ghevoort, dick, rouw, met bruyne ruygheydt besett, hol, rondt, by beurten met bladeren omringht: welcke bladeren omtrent tsop, uyt een bladerachtigh, dun, van ses holle bladerkens versamelt vliesken, de bloemen spruyten, eerst als druyven, eer sy open gaen, van verwe geelachtigh, onder wat peersachtigh, binnenwaerts een uytpuylende schildekens van veele t’samen gehoopte draeykens vertoonende. Het is heel vol bitter melck; ’t welck in Apulien aen den steel dick wordt ende stolt.

Stekelighe Cichoreye, hedensdaeghs in ’t Griecksch Radicostivida gheheeten, is een ghewas de Stoebe oft Stuida, ende de Cichoreye oft Radichio der Griecken ghelijck, aen den Zeekant van Candien wassende, van Honorius Bellus Cichorium spinosum gheheeten: ende is een heester met Cichoreyachtighe diep ghesneden bladeren, maer dicker, kleyner ende bitterer dan ghemeyne Cichoreye: de steelen zijn een spanne langh, wit, op d’aerde verspreydt, met veele witte doornen: tuschen welcke dorenen de bloemen komen, de Cichoreye-bloemen ghelijck, hemels-blauw: ’t saedt is als Cichoreye saedt: de wortel is langh, slecht, oft eenigh. Eer den steel voortkomt eten de Griecken dit ghewas in salaet; maer het is harder ende wat bitterer dan Cichoreye. Het heet oock Stamnagati, dat is in ’t Latijn Spina hydrix, om datmen de water-kruycken daer mede stopt, ende teghen de muysen bewaert.

Oeffeninghe van Endivie ende Cicoreye. Dese cruyden worden in verscheyden landen verscheydentlijck gheoeffent, in sonderheydt de Endivie, die meest ghesocht wordt om dat se soo bitter niet en is; daer de Cichoreye altijdt eenige bitterheydt behoudt. Dese Cichoreye wordt ghemeynlijck ghesaeyt voor Sint Jansmisse, op datse niet en soude schieten ende bloeyen, ende oock om datse teghen den Winter grooter ende malscher wortelen souden hebben. Als sy vier bladers heeft, dan worden daer teere scheutkens verplant in vlacke velden, in wel ghemest landt: ende om datse seer schoone, breede ende wijt uytghespreyde bladers krijgen soude, soo salmen soo haest als sy begint te groeyen in de middel van haer bladers een tichel legghen: want door die middel sal de Cichoreye haer bladers uytspreyden ende grooter hebben, ende haer bitterheydt verliesen, ende goedt worden om in den winter voor salaet te ghebruycken. Tot dien eynde wordt sy oock in ’t laetste van de Oogstmaendt verplant, ende in September, als de bladers groot zijn, uyt der aerden ghesteken, sonder iet te breken: ende de bladers worden soetelijck met wat stroo t’samen ghebonden sonder perssen: ende soo in goede vette aerde ghegraven, met de wortel om hoogh; maer boven wordt stroo gheleydt, om die teghen vorst ende quaden windt te bewaeren. “Tselve wordt oock met de Endivie ghedaen. Andere binden de bladers van Cicoreye, als die uytghespreydt zijn, met eenen draet te samen, ende deckense dan met eenen aerden pot, om datse dan door haere wortel altijdt eenigh voedtsel van de aerde trecken soude: ende dan krijght sy eenighe malsheydt ende wittigheydt, ende verliest een groot deel van haer bitterheydt. Maer dese ende meer andere middelen om de Cichoreye te oeffenen, ende haer wortelen groot ende malsch te doen worden, salmen in de boecken van de Landtwinninghe beschreven vinden. Immers door dese konste sietmen de Wilde Cicoreye, die in Piemont ende Italien in ’t wildt wast, in de hoven ghebroght zijnde, seer haest tam worden, ende de ghemeyne Cicoreye ghelijcken, [991] sonder veele kervinghen oft snippelinghen in de bladers te behouden. Te Roomen ende elders worden de ionghe tsoppen van de Cicoreye meest ghesocht, ter wijlen sy noch heel malsch zijn.

Voorts aengaende de Endivie, die is veel schooner als sy van Italiaensch saedt ghewonnen is, oft van eenigh saedt van de landen Suydtwaerts gheleghen.

Naemen.

Op sommighe plaetsen van Nederlandt plagh de Endivie Adivie ende Gansen-tonghe te heeten, ende in ’t Latijn Lingua anserina. De Endivie, die in d’aerde ghegraven zijnde haer groent verwe heel gheschoten heeft, heet Witte Endivie. De gheoeffende soorte van Cicoreye met breede bladeren heet Tamme Cicoreye, in ’t Latijn Cichorium sativum caeruleum; in ’t Hooghduytsch Zam blauw Wegwarten, ende in ’t Nederduytsch oock wel somtijdts Weghewaert, Wechwachte, Suyckereye, Succoreye, ende oock wel Hemelslotel; in ’t Fransoys Cicoree domestique, oft oock Cichoree des iardins; in ’t Italiaensch Cicoria domestica ende Radichio. De wilde soorte met smalle bladeren heet in de Apoteken Cicorea silvestris; in ’t Hooghduytsch Wildes Wegwarten; in ’t Nederduytsch Wilde Cicoreye; in ’t Fransoys Cicoree sauvage; in ’t Italiaensch Cicorea salvatica ende Tornafolo oft Girasole; in Grieckenland meestendeel Picra. Het gheslacht met geele bloemen, dat van sommighe voor een soorte van Kancker-bloemen ghehouden wordt, heet hier te lande Geel Cicoreye; in ’t Hooghduytsch Geel Wegwart; in Vranckrijck Cicoree iaelne; in Enghelandt Wilde Cichoreye. De ionghe tsoppen van de Cicoreye heeten te Roomen Mazzochi.

Daer zijn noch meer andere cruyden die den naem van Cichorium ende Intubos voeren nae haer holle steelen; ende Cichore, Cichorion, Cichoride,Cichoracea met hun eyghen toenaemen gheheeten worden: dan die hebben wy elders elck by sijn eyghen gheslacht beschreven. Want Intubum agreste is oock den naem van Wilde Christus-oogen, ende van het Kleyn Havicks-cruydt. De Conyza oft Vloy-cruydt wierdt oock Intybum by de ouders gheheeten. Endivia silvestris is den rouwen Stekende Sonchus. Cichorium bulbosum is een soorte van Chondrilla.

Cichorium foetidum is de derde soorte van Kruys-cruydt.

Cichorium latifolium is wel de ghemeyne soorte van breebladige Cichoreye; dan eenighe verstaen met dien naem een soorte van Sachten Sonchus, die wat breeder ende grotoer bladeren heeft dan hy ghemeynlijck doet. Sulks is misschien die soorte die seer hoogh opschiet ende den reuck van Opium heeft.

Cichorium vernucarium is een soorte van Kancker-bloemen.

Noch van de krachten van Endivie ende Cicoreye.

De gheslachten van Cicoreye ende Endivie komen seer nae by de soorten van Lattouwe, als Lobel betuyght. Maer de Cicoreye wordt meer ghebruyckt in de medicijne oft in de spijse van de krancke menschen; ende de Endivie wordt van de gesonden mens ghesocht. Dan hoe de Cicoreye wilder is, hoe sy de maghe aenghenaemer is; want sy verkoelt ende versterckt haer, ende is goedt teghen alle heete ghebreken, versterckende door haer t’samentreckende kracht, ende suyverende, drooghende, afvaghende door haer groote bitterheydt.

De wortelen van de Endivie, maer liefst van de Cicoreye, ghesoden, ende oock de bladeren van de selve cruyden, ’t zy rouw, ’t zy oock ghesoden in salaet ghebruyckt, zijn de maghe seer nut, ende de lever behulpsaem, ende hebben macht om de verstoptheden wegh te nemen, meer dan eenigh ander moes-cruydt. Sy stoppen den bloedtloop; sy doen oock tamelijcken wel slapen door eenighe eyghentschap die sy hebben; maer sy benemen den lust van bijslapen, ende minderen het saedt in de ghene die koudt van naturen zijn, want met de waerheydt, dese cruyden, in sonderheydt de Endivie, zijn de koude maghe seer tegen, ende beletten de concocrie oft ’t verdouwen van de spijse; ende zijn de gheraeckte, lamme ende bevende menschen schadelijck. Daerom pleeghmen de Endivie in Italien ende elders des winters niet veel te eten; maer meest in heete tijden des iaers, als sy iongh ende teer is ende gheen harden steelen oft melckachtigh sap en heeft, ende soet van smaeck is, ende dat selve met wat Munte, op datse de maghe niet en schade. In de winter doetmen daer wat Peper, Nepte, Ruyte, oft andere heete cruyden by, om haer de koude te benemen. Selfs te Roomen eetmen de ionghe tsopkens van Cicoreye ghemeynlijck met wat Nepte, ende dat anders niet dan in den Somer. Andere verbieden de menschen, die waterachtigh van ghestaltenisse zijn, ende een koude maghe hebben, dat sy de Cicoreye nimmermeer oft rouw eten; ende de wortelen, die haer bitterheydt meest behouden, willen sy met specerije oft met Corinten beteren, ende haers schadelijckheydt benemen.

De selve Cicoreye ghesoden, is seer nut tot de suyveringhe van de moeder: ende treckt de doode vrucht af; ende is oock seer goedt over andere dagh ghedroncken den ghenen die ’t saedt ontgaet; in Malveseye ghesoden, verdrijft de geelsucht, als sy sonder kortsen is; ende is de blase behulpsaem; ende dien Wijn ghedroncken iaeght de galachtighe vochtigheden af.

De bladeren van Endivie ende Cicoreye eerst ghesoden, ende dan met edick ghegeten als ander salaet, stoppen den loop des buycks die van heete oorsaecken komen is; ende nemen de pijne wegh diemen in ’t pissen heeft, als Plinius betuyght.

Water, daer Cicorye in ghesoden is, ghedroncken, doet de vrouwen een schoone verwe krijghen; in sonderheydt het water van de Wilde Cicoreye, ’t welck alleen somtijdts de watersucht ende geelsucht gheneest.

Sap van Cicoreye over anderen dagh nuchteren ghedroncken, gheneest het bloedtspouwen.

Teghen de lange kortsen is de Cicoreye goedt met alle haer loof ende wortelen in hoendersop sonder sout gesoden; ende daer ‘smorghen eenen goeden kroes vol van ghedroncken.

Endivie oft Cicoreye-saedt ghestooten ende een draghe swaer seffens ghedroncken, is oock goedt teghen het aenkomen van de kortsen, die uyt heete vochtigheydt oft galle ghesproten zijn; maer het is de Milte hinderlijck.

Water van Cicoreye, oft Endivie ghedistilleert, heeft alle de voorseyde krachten; maer is bijsonderlijcken goedt teghen den brandt van de maghe, teghen de heete kortsen ende flauwigheydt des herten.

Water van Cicoreye-bloemen ghedistilleert, is goedt ghedroncken teghen den steen ende ’t graveel, in sonderheydt van de ionghe kinderen.

Endivie ende Cicoreye ghestooten, zijn seer nut teghen de heete sweeringhen ende apostumatien van de maghe, ende tegen de kloppinghe van der herten, van buyten opgheleydt.

Water van de bladeren ende wortelen oft oock bloemen ghedistilleert, heeft oock kracht om ’t ghesicht klaer te maecken. Men acht het oock veel om alle heeten ende pestighe sweren ende zeeren te ghenesen.

‘Tsap van de bladeren van Endivien ende Cicoreyen versoet de pijne van den hoofde, ende het maeckt de slappe borsten stijft ende vast, op de selve dickwijls ghestreken oft met lijne doecken oft anders gheleydt

D bladeren van buyten opgheleydt ghenesen de zeeren, gheswillen ende ontstekinghen die aen ’t hooft komen, in sonderheydt van de kinderen: het ghedistilleert water doet het selve oock seer wel.

Cicoreye-bloemen ende wortelen ghestooten, ende over ’t flercijn der voeten gheleydt ghelijck een plaester, verdrijven haestelijck de pijne daer uyt.

Van een Gomme Serapinum ghenoemt, ende van de Gomme diemen vindt aen de Cicoreye steelen, ende aen de steelen van meer dierghelijcke cruyden ende Myrrhe, elck even veel onder malkanderen ghemenght met Olie van Camillen ende Honigh, wordt een plaester ghemaeckt; de welcke op de schamelheydt der vrouwen ghebonden, reynight haer de moeder, alsoo datse daer nae vruchtbaer zijn.

HET XV. KAPITTEL.

Van andijvie en cichorei. (Cichorium endivia, Cichorium intybus, Crepis tectorum of Picris hieracioides)

Geslachten.

De andijvie en cichorei zijn in een geslacht begrepen, dan andijvie is tam en cichorei wild die ook haar aparte veranderingen of soorten heeft.

Gedaante.

1. Andijvie brengt langwerpige, brede, gladde en zachte witgroene bladeren voort die veel op slabladeren lijken om de kanten wat gekerfd of geschaard zijn. Daartussen staat een steel op die rond is, los of hol en in meer zijtakken gedeeld en als die gekwetst wordt een melkachtig wat bitterachtig uitvloeiend sap geeft en langs deze steel en zijstelen groeien mooie veelbladige of dubbele bloemen die van kleur meest blauw en soms ook wit zijn. De wortel is langwerpig, wit en niet zonder aanwassende vezels die verdroogt en vergaat nadat het zaad rijp is.

Verandering. Deze andijvie wordt in de hoven gezaaid en als ze vroeger, dat is in de lente gezaaid is, dan schiet ze snel hoog op en in dezelfde zomer bloeit het en brengt rijp zaad voort en vergaat eer de winter aankomt, maar als ze in juli gezaaid wordt dan blijft ze goed tot in de winter en in september of oktober wordt ze van de hoveniers met zavel of aarde bedekt nadat de bladeren eerst boven toe gebonden zijn en daardoor worden die bladeren heel sneeuwwit en worden in de winterse maanden met olie en azijn gegeten net zoals men met vele andere saladekruiden doet. Wat Plinius ook geweten heeft zo het schijnt want hij zegt in het 8^ste kapittel van zijn 10^de boek dat Seris twee geslachten heeft, een zwarte die in de zomer groeit en het slechtste is en een witte dat in de winter komt.

2. Cichorei is tweevormig. A. De ene soort heeft breder en minder geschaarde of gekartelde bladeren als de andijviebladeren, doch kleiner dan die en niet zo kaal of glad, maar met enige haartjes of ruigheid bedekt. B. De ander heeft smalle gesnipperde bladeren die zelfs tot in de middelrib toe doorsneden zijn. De steel van beide is als die van andijvie. De bloemen zijn ook diergelijk en blauw van kleur. Het zaad is witachtig. De wortel is langwerpig en wit die menige jaren overblijft. Uit deze kruiden vloeit ook een wit en bitter sap als ze in stelen, bladeren of wortel gekwetst worden, ja de bladeren zelf en de wortel zijn bitter van smaak als men die eet of kauwt.

3. Behalve andijvie en de voor vermelde twee soorten van cichorei is er noch een andere gele wilde cichorei die op de voorbeschreven cichorei van bladeren gelijk is, [989] dan die zijn kleiner. De stelen zijn rond, getakt en lopen dwars en krom. De bloempjes die langs de steeltjes groeien zijn weinig in het getal en staan hier en daar verstrooid, klein en geel van kleur die in stuifjes of goochelhaar veranderen die met de wind weg vliegen. De wortel is lang en vol wit sap dat er uit vloeit als ze gekwetst wordt.

Plaats.

1. Andijvie groeit in de hoven en wordt zo geteeld als gezegd is.

2. Cichorei en zowel die met smalle als de andere met brede bladeren wordt ook in de hoven van deze landen gezaaid, dan ze komt vanzelf ook gans Duitsland door en in andere rijken voort, te weten langs de wegen en ongebouwde plaatsen en vooral de soort met smalle of diep gekerfde bladeren die ook bitterder van smaak is dan de andere die in de hoven groeien.

3. De gele wilde cichorei groeit ook heel Duitsland door in verlaten woeste ongebouwde landen.

Tijd.

Andijvie bloeit in juli en augustus als ze vroeg gezaaid is, zoals we gezegd hebben en zo doet cichorei en zowel de wilde blauwe als de gele ook.

Namen.

Deze kruiden worden alle tezamen met een naam in het Grieks Seris of Serides genoemd en in het Latijn Intyba.

1. Het eerste geslacht heet hier te lande endivie, in Hoogduitsland Scariol, in Frankrijk scariole, in Spanje serraya envida en in het Grieks noemt men het Seri hemeros, in het Latijn Intybum sativum en bij sommige Endivia, van Avicenna en Serapion Taraxacon, van de Italianen is ze scariola genoemd met welke naam ze meest in alle apotheken bekend is waar ze ook Seriola, dat is kleine Seris, genoemd wordt, maar niet zo goed Serriola want de Serriola is niets anders dan de wilde sla.

2. Het tweede geslacht is in het Nederduits cicoreye genoemd, in het Frans cichoree, in het Hoogduits Wechwarten alsof men Custos viarum zei, dat is weg bewaarder, in het Italiaans cichorea, in het Spaans almarones en cicoria, in het Engels cychorye, in het Boheems czakanka, in het Grieks Seris agria en Cichorion en in het Latijn Cichorium eigenlijk of Cichorion en Intubum silvestre, Intubum agreste, Intubum erraticum, dat is wilde andijvie, in de apotheken is ze met de naam Cicorea bekend welke naam niet alleen van de laatste schrijvers van de medicijnen gebruikt wordt, maar ook van Plinius in de 31^ste Oda van zijn 1^ste boek waar hij zegt; ‘Me pascunt olivae, Me Cicorea levesque Malvae’ en aantoont dat hij tevreden was als hij zijn maaltijd met olijven, cichorei en maluwe deed. Plinius noemt het Erraticum Intybum en zegt in het 8^ste kapittel van zijn 20^ste boek dat het van sommige in zijn tijden Ambugia genoemd werd of, zo andere verbeteren, Ambubeia. Vele zijn er die dat ook Rostrum porcinum noemen daar Guilhelmus Placentinus een van is. Petrus Crescentius noemt het Sponsa Solis en Solsequium alsof men zon volgende of zonnebruid, zonnekruid of zonnewende zei.

A. Van deze wordt de ene soort met breder bladeren eigenlijk in het Latijn Cichorium latioris folij genoemd, dat is cichorei met breder bladeren en is de Hedypnois van Plinius.

B. De andere soort met smalle bladeren die bitter van smaak is heeft alle de voor vermelde namen omdat ze in alle landen algemeen is, dan Dioscorides noemt het naar zijn bitterheid Picris alsof men bittere cichorei zei en in het Latijn Cichorium silvestre angustioris folij of Picris.

3. Het derde geslacht met kleine gele bloempjes wordt niet tegen reden Hyositis of, als sommige boeken hebben, Hyosciris genoemd daar Plinius van schrijft in het 8^ste kapittel van zijn 20^ste boek en zegt; ‘Hyositis is Intubum of andijvie gelijk, maar kleiner en ruwer om aan te tasten en als het gestoten is op de wonden gelegd geneest het die zeer goed’. Wij noemen het gele wilde cichorei, in het Latijn Cichorium silvestre luteum.

Aard, kracht en werking.

Zowel de tamme andijvie als de wilde andijvie, dat is cichorei, zijn beide koud en droog in de tweede graad en mededeelachtig van enige tezamen trekkende kracht en door haar tamelijke bitterheid ook wat afvegend en openend van aard. Maar de tamme, dat is de echte andijvie, is koeler en minder verdrogend of afvegend dan de wilde of cichorei die droger [990] van aard is en minder verkoelt, meer opent en zuivert.

Om deze eigenschappen (zegt Galenus 8.lib. De compos, medicam. secund.loca) zijn deze kruiden bijster nuttig om de hete ongesteldheid van de lever te beteren want behalve dat ze zacht verkoelen geven ze daarnaast het ingewand sterkte door hun tezamen trekkende kracht en insgelijks zo zuiveren en vegen ze de monden en luchtgaten van de aderen af en zowel aan de voorste als aan de achterste zijde van de lever. En dat meer is, ze kunnen in de koude gebreken niet zo’n groot kwaad of hindernis doen zoals de koele vochtige dingen die geen tezamen trekking of bitterheid in zich hebben als deze kruiden. Voorts zo kan het gebruik van deze moeskruiden als men die gans en geheel eet het ingewand behulpzaam wezen al is het zo dat het gebrek alleen uit verhitting zijn oorsprong had zonder vermenging van enige weiachtige of ander bedorven vochtigheden zodat de hitte alleen de bedorven vochtigheden van het ingewand ontstelde en verhitte, want als men ze met honig vermengt dan zijn ze geschikt om allerhande vochtigheden door de plas te lossen en af te jagen. En daarom al strooide men deze kruiden gedroogd en gestoten in de drank van de zieke ze zouden daarin zeer goed en tot de voor vermelde kwalen geschikt wezen. Die gekookt en dat water te drinken gegeven is zeer goed. Dan als er geen ongesteldheid in de lever of ander ingewand is dan zijn deze kruiden bijster behulpzaam met witte dunne wijn gedronken als er dingen bij gemengd worden die de plas verwekken. Tot deze gebreken is niet alleen het sap van deze kruiden nuttig en zowel vers gestoten en uitgeperst als gedroogd, maar ook deze moeskruiden zelf, gedroogd, gestoten en gepoederd en zo in de drank gestrooid en ook het water daar die in gekookt zijn te drinken gegeven. Dit is hetgeen dat Galenus ervan schrijft.

Die kruiden ingenomen versterken de weke en verkoelen de verhitte maag en vooral de wilde soort, dat is de gewone cichorei met haar andere medesoorten, want beide zijn ze goed om voor spijs te gebruiken, als dezelfde Galenus betuigt.

De bladeren van de tamme cichorei of andijvie worden dikwijls als moeskruid gekookt en die, als gezegd is, worden in de winterse maanden als ze door kunst wit gemaakt zijn rouw met olie en azijn in plaats van ander salade op tafel gebracht en gegeten. Die van buiten opgelegd zijn goed om de jicht te verzoeten en de verhitting van de ogen te genezen.

Hetzelfde kruid als ook de wortels er van op de beten van de schorpioenen gelegd geneest die en met polenta of meel van gerstemout vermengt is goed gelegd op het wild vuur en allerhande hete gezwellen, als Dioscorides zegt.

Hyposiris, dat is naar onze mening de gele wilde cichorei, is zeer goed om de wonden te genezen, gestoten en opgelegd, als we tevoren uit Plinius ook vermaand hebben.

BIJVOEGING.

Al is het zo dat cichorei en andijvie onder een geslacht horen, als Dodonaeus hier geschreven heeft, nochtans verschillen ze zoveel van elkaar zoals Lobel met vele redenen te kennen geeft dat men noch door te telen, noch ook door enig verplanten of andere oorzaak ooit gezien heeft dat andijvie in wilde of bitter cichorei of de cichorei in andijvie veranderen. Ook zo is er een merkelijk verschil in de wortels want die van de cichorei is goed gesteld, vol stevig en lieflijk, maar die van andijvie is vezelachtig en zeer klein en wordt geenszins in spijzen gebruikt.

Gekrulde andijvie, in het Latijn Endivia crispa, komt met bredere bladeren voort die gerimpeld zijn en vouwen hebben en gekruld als kolen, anders is ze van steel, bloemen en wit zaad de ander gelijk.

Kleine andijvie, in het Larijn Seriola of Endiviola genoemd, heeft scherpe, smalle, maar niet diep gekerfde bladeren en is de voorgaande andijvie ook van steel, zaad en wortel vrij gelijk, maar ze is in al haar delen kleiner dan de andere. Men vindt het in de hoven van Italië en Frankrijk.

Gewoonste andijvie van de apoteken of tweede tamme andijvie van Lobel, in het Latijn Seris domestica secunda en van Dodonaeus Endivia officinarum, zal in het volgende 20^ste kapittel uitvoeriger en beter beschreven worden met naam van wilde sla. Tamme of gewone cichorei met witte bloemen verschilt van de gewone cichorei nergens in dan alleen dat het zaad niet uit zijn huisjes genomen kan worden tenzij dat men ze weekt of nat maakt.

De bloemen van de blauwe en ook van de andere cichorei draaien en keren zichzelf altijd naar de kant van de zon welk weer dat het ook is.

Cichorei die in het wild groeit heeft soms ettelijke heel rode aderen of zenuwen door de bladeren lopen en sommige geloven dat ze de dumbebe van de Arabieren is.

Andijvie is wel meest met blauwe bloemen, als gezegd is, dan soms zijn ze vleeskleurig of inkarnaat en zeer zelden wit, zulks als boven vermaand zijn.

Wilde cichorei, van Clusius in het Latijn Cichorium silvestre sive Hedypnoïs genoemd, groeit aan de zeekant van Calis Malis en is een laag kruid dat anders in al zijn wezen vrijwel niet van de gewone cichorei verschilt, doch in al zijn delen kleiner. De inwoners aldaar gebruiken dat veel in salade. Het laat plassen en opent de lever of verlost die van verstopping net zo goed als de gewone.

Zoete cichorei is van Fabius Columna Cichorium dulce en Apicris genoemd en groeit in Apulië en spruit elk jaar uit met een sappige wortel daar het sap aan stolt als aan Chondrille, de bladeren zijn niet gesneden en de bloemen goudgeel.

(Eruca vesicaria) Cichorei met blaasjes is van Columna Cichorium silvestre vesicarium pratense genoemd groeit in Apulië is van de gewone niet te herkennen in gedaante en ook niet in smaak, doch is soms min of meer gekarteld van bladeren, dan in maart liggen de bladeren in de rondte uitgespreid en in het midden is een blaas zo groot als een walnoot die zacht en met een dun vliesje bedekt is daar andere velachtige huisjes in schuilen die open gaan terwijl de steel volkomen wordt en zichzelf verspreiden in zijstelen en bloemen die in velachtige knopjes begrepen zijn, de steel is gevoord, dik, ruw en met bruine ruigheid bezet, hol en rond en om beurten met bladeren omringd welke bladeren omtrent de top uit een bladachtig, dun en van zes holle bladertjes verzamelt vliesje de bloemen spruiten die eerst als druiven zijn eer ze open gaan en van kleur geelachtig en onder wat paarsachtig en van binnen een uitpuilend schildje van vele tezamen gehoopte draadjes vertonen. Het is heel vol bitter melk wat in Apulië aan de steel dik wordt en stolt.

(Cichorium spinosum) Stekelige cichorei wordt tegenwoordig het Grieks radicostivida genoemd en is een gewas dat op Stoebe of Stivida en de cichorei of radichio van de Grieken lijkt die aan de zeekant van Kreta groeit en van Honorius Bellus Cichorium spinosum genoemd wordt en is een heester met cichoreiachtige diep gesneden bladeren, maar dikker, kleiner en bitterder dan gewone cichorei, de stelen zijn een zeventien cm lang, wit en op de aarde verspreidt met vele witte doornen en tussen die dorens komen de bloemen die op cichoreibloemen lijken, hemelsblauw, het zaad is als cichoreizaad, de wortel is lang, recht of enig. Eer de steel voortkomt eten de Grieken dit gewas in salade, maar het is harder en wat bitterder dan cichorei. Het heet ook stamnagati, dat is in het Latijn Spina hydrae omdat men de waterkruiken daarmee stopt en tegen de muizen bewaart.

Teelt van andijvie en cichorei. Deze kruiden worden in verschillende landen verschillend geteeld en vooral andijvie die meest gezocht wordt omdat ze niet zo bitter is daar cichorei altijd enige bitterheid behoudt. Deze cichorei wordt gewoonlijk gezaaid voor Sint Jansmisse zodat ze niet zou schieten en bloeien en ook omdat ze tegen de winter groter en malsere wortels zou hebben. Als ze vier bladeren heeft dan worden haar tere scheutjes verplant in vlakke velden in goed gemest land en zodat ze zeer mooie, brede en wijdt uitgespreide bladeren krijgen zal en zo gauw als ze begint te groeien zal men in het midden van haar bladeren een tichel leggen want door dat middel zal de cichorei haar bladeren uitspreiden en groter hebben en haar bitterheid verliezen en goed worden om in de winter voor salade te gebruiken. Tot dat doel wordt ze ook op het eind van augustus verplant en in september als de bladeren groot zijn uit de aarde gestoken zonder iets te breken en de bladeren worden zachtjes met wat stro tezamen gebonden zonder persen en zo in goede vette aarde gegraven met de wortel omhoog, maar boven wordt stro gelegd om die tegen vorst en kwade wind te bewaren. Hetzelfde wordt ook met de andijvie gedaan. Andere binden de bladeren van cichorei als die uitgespreid zijn met een draad tezamen en dekken het dan met een aarden pot zodat ze dan door haar wortel altijd enig voedsel van de aarde trekken zou en dan krijgt ze enige malsheid en witheid en verliest een groot deel van haar bitterheid. Maar deze en meer andere middelen om de cichorei te telen en haar wortels groot en mals te laten worden zal men in de boeken van de landwinning beschreven vinden. Immers door deze kunst ziet men de wilde cichorei die in Piemont en Italië in het wild groeit en in de hoven gebracht zeer gauw tam worden en op de gewone cichorei lijken [991] zonder vele kerven of snippers in de bladeren te behouden. Te Rome en elders worden de jonge toppen van cichorei meest gezocht terwijl ze noch heel mals zijn.

Voorts aangaande de andijvie, die is veel mooier als ze van Italiaans zaad gewonnen is of van enig zaad van de landen Zuidelijk gelegen.

Namen.

Op sommige plaatsen van Nederland plag de endivie adivie en gansen-tonghe te heten en in het Latijn Lingua anserina. De andijvie die in de aarde gegraven is en haar groene kleur heel verschoten heeft heet witte andijvie. De geteelde soort van cichorei met brede bladeren heet tamme cichorei, in het Latijn Cichorium sativum caeruleum, in het Hoogduits Zam blauw Wegwarten en in het Nederduits ook wel soms weghewaert, wechwachte, suyckereye, succoreye en ook wel hemelslotel, in het Frans cicoree domestique of ook cichoree des jardins, in het Italiaans cicoria domestica en radichio. De wilde soort met smalle bladeren heet in de apotheken Cicorea silvestris, in het Hoogduits Wilder Wegwarten, in het Nederduits wilde cicoreye, in het Frans cicoree sauvage, in het Italiaans cicorea salvatica en tornafolo of girasole en in Griekenland meestal picra. Het geslacht met gele bloemen dat van sommige voor een soort van kankerbloemen gehouden wordt heet hier te lande geel cicoreye, in het Hoogduits Geel Wegwart, in Frankrijk Cicoree jaulne, in Engeland wilde cichoreye. De jonge toppen van cichorei heten te Rome mazzochi.

Daar zijn noch meer andere kruiden die de naam van Cichorium en Intubos voeren naar hun holle stelen en Cichore, Cichorion, Cichoriode en Cichoracea met hun eigen toenamen genoemd worden, dan die hebben we elders elk bij zijn eigen geslacht beschreven. Want Intubum agreste is ook de naam van wilde Christusogen en van het klein havikskruid. Conyza of vlooikruid werd ook Intybum bij de ouders genoemd. Endivia silvestris is de ruwe stekende Sonchus. Cichorium bulbosum is een soort van Chondrilla.

Cichorium foetidum is de derde soort van kruiskruid.

Cichorium latifolium is wel de gewone soort van breedbladige cichorei, dan enige verstaan met die naam een soort van zachte Sonchus die wat breder en groter bladeren heeft dan het gewoonlijk heeft. Zulks is misschien die soort die zeer hoog opschiet en de reuk van opium heeft.

Cichorium vernucarium is een soort van kankerbloemen.

Noch van de krachten van andijvie en cichorei.

De geslachten van cichorei en andijvie komen zeer dichtbij de soorten van sla, als Lobel betuigt. Maar cichorei wordt meer gebruikt in de medicijn of in de spijs van de zieke mensen en andijvie wordt van de gezonde mens gezocht. Dan hoe cichorei wilder is, hoe ze de maag aangenamer is want ze verkoelt en versterkt haar en is goed tegen alle hete gebreken en versterkt door haar tezamen trekkende kracht en zuiverend, drogend en afvegend door haar grote bitterheid.

De wortels van andijvie, maar liefst van de cichorei gekookt en ook de bladeren van deze kruiden, hetzij rouw, hetzij ook gekookt in salade gebruikt zijn de maag zeer nuttig en de lever behulpzaam en hebben meer macht om de verstoppingen weg te nemen dan enig ander moeskruid. Ze stoppen de bloedloop en laten ook tamelijk goed slapen door enige eigenschap die ze hebben, maar ze benemen de lust van bijslapen en verminderen het zaad in diegene die koud van naturen zijn, want met de waarheid, deze kruiden en vooral andijvie zijn de koude maag zeer tegen en beletten de concoctie of het verdouwen van de spijs en zijn de geraakte, lamme en bevende mensen schadelijk. Daarom plag men andijvie in Italie en elders ‘s winters niet veel te eten, maar meest in hete tijden van het jaar als ze jong en teer is en geen harde stelen of melkachtig sap heeft en zoet van smaak is en dat met wat munt zodat ze de maag niet schaadt. In de winter doet men er wat peper, kattekruid, ruit of andere hete kruiden bij om haar de koude te benemen. Zelfs te Rome eet men de jonge topjes van cichorei gewoonlijk met wat kattekruid en dat niet anders dan in de zomer. Andere verbieden de mensen die waterachtig van gestalte zijn en een koude maag hebben dat ze nimmermeer cichorei rouw eten en de wortels die hun bitterheid meest behouden willen ze met specerij of met krenten verbeteren en haar schadelijkheid benemen.

Die cichorei gekookt is zeer nuttig tot de zuivering van de baarmoeder en trekt de dode vrucht af en is ook zeer goed om de dag gedronken diegenen die het zaad ontgaat en in malvezei gekookt verdrijft het de geelzucht als ze zonder koortsen is en is de blaas behulpzaam en die wijn gedronken jaagt de galachtige vochtigheden af.

De bladeren van andijvie en cichorei net gekookt en dan met azijn gegeten als ander salade stoppen de loop van de buik die van hete oorzaken gekomen is en nemen de pijn weg die men in het plassen heeft, als Plinius betuigt.

Water daar cichorei in gekookt is gedronken laat de vrouwen een mooie kleur krijgen en vooral het water van de wilde cichorei wat alleen soms de waterzucht en geelzucht geneest.

Sap van cichorei om de dag nuchter gedronken geneest het bloedspouwen.

Tegen de lange koortsen is cichorei goed met al haar loof en wortels in hoendersap zonder zout gekookt en er ‘s morgens een goede kroes vol van drinken.

Andijvie of cichoreizaad gestoten en een drachme zwaar tegelijk gedronken is ook goed tegen het aankomen van de koortsen die uit hete vochtigheid of gal gesproten zijn, maar het is de milt hinderlijk.

Water van cichorei of andijvie gedistilleerd heeft alle voor vermelde krachten, maar is bijzonder goed tegen de brand van de maag, tegen de hete koortsen en flauwheid van het hart.

Water van cichoreibloemen gedistilleerd is goed gedronken tegen de steen en niergruis en vooral van de jonge kinderen.

Andijvie en cichorei gestoten zijn zeer nuttig tegen de hete zweren en blaren van de maag en tegen de klopping van het hart, van buiten opgelegd.

Water van de bladeren en wortels of ook bloemen gedistilleerd heeft ook kracht om het gezicht helder te maken. Men acht het ook veel om alle hete en pestachtige zweren en zeren te genezen.

Het sap van de bladeren van andijvie en cichorei verzoet de pijn van het hoofd en het maakt de slappe borsten stijf en vast, op die dikwijls gestreken of met linnen doeken of anders gelegd

De bladeren van buiten opgelegd genezen de zeren, gezwellen en ontstekingen die aan het hoofd komen en vooral van de kinderen, het gedistilleerd water doet dat ook zeer goed.

Cichoreibloemen en wortels gestoten en over jicht van de voeten als een pleister gelegd verdrijven gauw de pijn er uit.

Van een gom die Serapinum genoemd wordt en van de gom die men aan de cichoreistelen vindt en aan de stelen van meer diergelijke kruiden en Myrrhe en van elk even veel onder elkaar gemengd met olie van kamillen en honig wordt een pleister gemaakt en als die op de schaamstreek van de vrouwen gebonden wordt reinigt het de baarmoeder alzo dat ze daarna vruchtbaar zijn.