Chelidonium

HET XXIX. CAPITEL.

Vande Stinckende Gouwe, oft Groote Gouwe.

Gheslachten.

De oude schrijvers hebben twee soorten van Chelidonium oft Gouwe bekent ende beschreven, de welcke alle beyde van den anderen van ghedaente ende uytwendigen schijn seer veel verschillen. De eene is de Grote Gouwe, daer wy in dit Capitel af sullen spreken: de ander is de Cleyne Gouwe, de welcke wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven sullen.

Ghedaente.

Groote Gouwe heeft Steelen die anderhalven voedt hoogh zijn, teer, ront, met knoopen oft ledekens een weynighskens rouwachtigh, in sommighe wieckens oft tackskens verdeylt: de Bladeren hanghen aen malkanderen, ghemaeckt van vele die aenden kant gekerft oft ghekertelt zijn, seer ghelijck die van Hanevoet oft Ranunculus hortensis, maer nochtans grooter, teerder, ende glatter oft sachter, ende uyt den blaeuwachtighen oft den licht-blaeuwen, een weynigh groenachtigh van verwe: de Bloemkens ghelijcken de Violieren, en zijn oock geel. Nae dat die vergaen zijn, soo komen daer kleyne smalle Hauwkens aen, veel korter dan die van de Violieren oft Leucoïum: daer in steken kleyne, wat geelachtige Saeykens. De Wortel is kort, van binnen ende van buyten safferaengeeluwe, ende heeft faselingen besijden van de selfde verwe. Dit gheheele cruydt is swaer van reuck: ende oock aen wat kant oft deel datmen ’t quetst oft wrijft, geeft het van hem een goudt-geel sap, ’t welck scherp ende bijtende is, ende wat bitterachtigh van smaeck.

Plaetse.

Stinckende Gouwe groeydt in onghebouwde plaetsen, neffens de weghen, inde haghen, by oude timmeragien, liever in lommerachtighe dan in lochte ghewesten.

Tijdt.

Dit cruydt is het gheheel iaer door groen: ende bloeyt van den April af heel diep in den Somer: daer en tusschen worden de Hauwkens volmaeckt, ende het saet dat daer in steeckt, wordt rijp.

Naemen.

Chelidonion mega heet dit cruydt in ’t Griecks; in ’t Latijn Chelidonium maius, ende Hirundinaria maior; in de Apoteken noemtmen ’t Chelidonia; dan sommighe noemen ’t Celidonium, maer qualijck; in ’t Italiaensch Celidonia; in ’t Spaensch Celiduenis, Yerva de las golondrinas; in ’t Hooghduytsch Gross Scholwurtz, Schelkraut, Schwalbenkraut, Goldtwurz; in ’t Francoys Esclere oft Esclayre; in ’t Nederlantsch Gouwe, Stinckende Gouwe, Gouwortele; in ’t Engelsch Celondine; in ‘t [63] Behemsch Celidon. Het heeft noch sommighe valsche naemen; te weten dese Griecksche, Paeonia, Crataea, Aoubios, Glaucios, Pandios rhiza, Phelomedion, Othonion; ende eenen Latijnschen, Fabium. Oribasius in ’t derde boeck van sijne Synopsis seght, dat het oock Othonna heet. Dioscorides verhaelt datter sommighe zijn, die meynen dat Othonna anders niet en is dan het sap van Stinckende Gouwe: maer den selven Dioscorides beschrijft een ander Othonna van de Stinckende Gouwe verscheyden, met ghegaette bladeren die van Rackette ghelijck: van de welcke wy handelen sullen in ons achtste Boeck, als wy van de Thunis bloeme in ’t twaelfste Capitel sullen spreken. Atheneus seght, dat dit selve ghewas van sommighe oock Anemone ghenoemt is: nochtans is de oprechte Anemone seer verscheyden van onse Stinckende Gouwe oft Chelidonium.

Avicenna in sijn 199.capitel noemt dit cruydt Cauchun, ende betuyght dat het selve oock van sommige Memiran ghenoemt wordt: hy seght daer noch by, dat de Kleyne Gouwe van vele Memiran ghenoemt is; ende de groote Alvardachule oft Alxardahune noemt. Maer in sijn 486.capitel schrijft hy dat Memiren een hout is, van ghedaente als knoopen, wat nae den swerten treckende, scherper dan zijn de Venae tinctorum: waer door hy merckelijck ghenoegh betoont, dat Memiren van de Stinckende Gouwe verschilt.

Paulus Egineta vermaent oock van Mamiras, ende seght, dat Mamiras een kleyn wortelken van eenigh cruydt schijnt te wesen, met vele knoopen; ende dat selve beschrijft hy op een ander plaetse dan daer hy van Chelidonium spreeckt. Waer uyt oock blijckt dat Chelidonium ende Mamiras verscheyden dinghen zijn.

Oorsake des naems.

Voordts, soo heet dit cruydt Chelidonion oft Swaluwcruydt, niet om dat het eerst uyt komt als de swaluwen, (diemen in ’t Griecks Chelidonas noemt) overkomen; oft om dat het vergaet als de Swaluwen wegh gaen; want, als wy voorseyt hebben, men vint dat het geheel iaer door; maer het heeft dien naem gekregen, om dat het ghemeyne volck plegh te meynen, dat de Swaluwen het ghesicht van hunne blinde iongen daer mede pleghen te beteren ende te genesen: het welcke nochtans een ijdele ende valsche meyninghe is. Want het is openbaer ghenoegh, dat sommige ionge vogelkens, die haer gesicht gheschent hadden door eenige uytwendige oorsake, oft oock blint uyt het ey ghekomen waeren, door langheydt van tijde van selfs genesen ende siende worden; bijsonderlijck de ionge swaluwen, ’t welck hun oock dickwilder gebeurt dan eenigh ander ghevoghelte, als Cornelius Celsus in ’t seste capitel van sijn seste boeck betuyght: waer af oock den oorspronck van de fabel oft versieringe gekomen is, al oft de moeders haere iongens oogen met dit cruydt geneesden; het welck van selfs geschiet. Het selve versekert Aristoteles oock in ’t seste boeck van de beschrijvinge der Dieren, als hy seght: Al is ’t dat iemant de oogen van de heel ionge Swaluwen met eenen steck oft iet scherps al quellende quetst, iae uyt-steeckt, nochtans groeyen de ooghen weer, ende sy krijghen hun ghesicht wederom.

Aerd.

Stinckende Gouwe verhit merckelijck, ende verdrooght; ende dat in den derden graed: ende met eenen vaeght gheweldighlijcken af.

Kracht ende Werckinghe.

Het sap van Stinckende Gouwe is seer nut om het ghesicht te verscherpen: want het vaeght af, ende verspreydt oft maeckt dun de grove ende dicke dinghen, de welcke omtrent den oogh-appel steken, ende ’t ghesicht verduysteren; bijsonderlijck als dat met honigh in eenen koperen pot ghesoden is gheweest, seght Dioscorides.

De Wortel van Stinckende Gouwe gheneest de Geelsucht, sonderlingen als daer geen kortse by en is, ende als de sieckte van verstoptheydt der galblasen komt: want sy opent ende bevrijt de galblase ende de Lever van verstoptheydt oft volligheydt.

De selve wortel gheknauwt zijnde, kan de pijne van de tanden stillen: met Wijn ghebruyckt, gheneest de voordt-loopende oft voordts-etende zeeren.

Verkiesinghe.

Het voorseyde sap van dit cruydt, nae het segghen van den selven Dioscorides, moet in den Somer uyt-gheperst ende bewaert worden: ende als dat uyt der Sonnen in de schaduwe oft locht ghedrooght is, moetmen daer koeckskens af maken, om die te ghelegender tijdt te ghebruycken.

BIIVOEGHSEL.

Stinckende Gouvve met ghesnippelde bloemen. Dese soorte van Stinckende Gouwe wordt van den hoogh-gheleerden Carolus Clusius beschreven; die te Heydelbergh van selfs ghewassen is. Dit cruydt en verschilt niet van de ghemeyne Stinckende Gouwe, aengaende de ghedaente ende grootte: het verschilt alleen in de bladeren, en bloemen; want de bladeren zijn veel kleynder ghesneden ende ghekerft, ende zijn oock heel teer ende dun. De bloemen zijn geel, als van de ghemeyne, ende zijn ghemeynlijck van vier bladerkens ghemaeckt: maer die bladerkens en zijn niet, alsmen in de ghemeyne siet, heel oft onghesneden, maer zijn aen de kanten ghekertelt. Nae de welcke langhe horenkens volghen, als in de ghemeyne, met een dun velleken oft liesken verdeylt, vol kleyn swert saet. Het bloeydt den gheheelen Somer door, ende brenght dickwils saet voordt, ende groeydt op een nieuw, eer den Winter aen komt, van het saet dat van selfs af valt, en soo blijft het over. Hij noemt dat Chelidonium maius multifido folio.

De tweede soorte van Grijsecom wordt van sommighe oock Chelidonia ghenoemt; en is nochtans gheen soorte van Gouwe.

Hol-wortel wordt oock Chelidonia Phragmitis ghenoemt; hoe wel dat die oock niet vele ghelijckenisse met onse Gouwe en heeft.

De Akeleyen worden voor de middelsoorte van Chelidonia ghehouden van de Italiaenen, diese Chelidonia mezzana noemen.

Van Chalidunium oft Chaledsium sullen wy by de Indische cruyden handelen; want het verre schilt van onse Stinckende Gouwe.

Plaetse.

Die hun op ’t landt-bouwen verstaen, segghen dat Gouwortel op alle grondt wast soo verre als sy schaduwe heeft; ende wil in Sporckelle ghesaeydt zijn: de welcke twee iaeren overblijft, soo verre alsmen haer steelen af-snijdt, op vier vinghers nae de wortel, soo haest als sy haer saet krijght.

Naemen.

Dit cruydt wordt in Nederduydtsch Gouvve ende Gouvvortel ghenoemt; oock nae het Hooghduydtsch Schel-kruid; in ’t Latijn van sommighe Caeli donum, dat is Gave van den hemel; om de groote krachten daer sy mede begaeft is.

Noch van de krachten.

’T sap van de bloemen van Celidonie, met Honigh oft vrouwen sogh, oft iet anders dat sijn scherpheydt tempert, gemenght, neemt wegh de schellen van de Oogen; het drooght de sweeringhen van dien, ende gheneest de meelachtighe schurftheyt vande huyt, het ieucksel van den hoofde, ende het wilt zeer van de ionghe kinders.

Men seydt, dat de Swaluwen, als hun ionghen blindt ghemaeckt zijn, (oft blindt gheboren) de selve weder siende maken met Celidonie bladers daer op te legghen. Dan dat wederleydt Dodoneus, hoe wel dat soo gheloofweerdigh is als ’t ghene dat Aristoteles schrijft: te weten, dat de ooghen der ionghe Swaluwen eens uyt ghesteken zijnde, van selfs weder groeyen, ende siende worden.

Men seydt oock, dat de bladers van dit cruydt in den schoen tegen de naeckte plante van de voedt ghedraghen, de Geelsucht genesen, maer op de Borsten gheleydt, het sogh verminderen. Het cruydt met de wortel in olie van Camille ghestooten, warm ghemaeckt oft gheroost, ende op den navel gheleydt, verdrijft de Colijcke ende pijne van de Moeder. Dit gheheel ghewas, ghedrooght ende tot poeder ghebroght oft ghestooten, gheneest de wonden ende quade sweeringhen. ’T sap in eenen hollen tandt ghedaen, doet dien sterven ende uytvallen, ende doet oock de wratten af-vallen.

’T selve sap, nae het segghen van Galenus, is goedt om de schelle ende lickteeckenen, die in den appel vander ooghen groeyen, wegh te nemen, ende ’t ghesicht te verscherpen. Plinius seght daer noch toe, dat dit cruydt alle lickteeckenen doet vergaen; ende neemt wegh de witte schelle van de Merrien ooghen.

Essentie van Gouvvortel. Lobel verhaelt die uyt G. Andorn. Groote Gouwe met bloemen, wortels, steelen en bladers, t’ samen kleyn ghestooten ghelijck pap, ende ghedaen in een glas, wordt een maendt langh in peerden mest te rotten ghestelt: daer nae wordt de gheele vochtigheydt in balneo af ghedistilleert, tot dat de Faeces gheheel drooghe zijn; de welcke tot poeder ghestooten worden, ende met het af-ghetrocken water overgoten, ende wederom dertigh daghen als voren in peerden mest ghestelt: daer nae wordt het wederom ghedistilleert op heete asschen, ende dan ’t water vande olie gescheyden: de welcke de Chymisten heeten de rechte Essentie van de Groote Gouwe oft Celidonie. Uyt de Faeces tot asschen ghebroght zijnde, wordt het Sout met het water uyt-ghetrocken, ende worden alsoo ghemaeckt de dry beghinsels van Paracelsus; de welcke van de Chymisten seer ghepresen worden.

Voordts soo wordt de Groote Gouwe seer krachtigh ghevonden om de wonden te ghenesen: want sy het sap daer van in eenige lichte quetsuren van kleynder weerden ghedrupt zijnde, gheneest die seer haest, als Clusius bevonden heeft, ende van hem in onse tijden onder het ghemeyn volck ghebrocht is.

HET XXIX. KAPITTEL.

Van stinkende gouwe of grote gouwe. (Chelidonium majus)

Geslachten.

De oude schrijvers hebben twee soorten van Chelidonium of gouwe gekend en beschreven die alle beide zeer veel van de andere van gedaante en uitwendige schijn verschillen. De ene is de grote gouwe daar we in dit kapittel van zullen spreken en de ander is de kleine gouwe die we in het volgende kapittel beschrijven zullen.

Gedaante.

Grote gouwe heeft stelen van vijf en veertig cm hoog, teer en rond, met knopen of leden, wat ruwachtig en in sommige wieken of takjes verdeeld de bladeren hangen aan elkaar en zijn gemaakt van velen die aan de kant gekerfd of gekarteld zijn en zeer gelijk die van hanenvoet of Ranunculus hortensis, maar nochtans groter, teerder en gladder of zachter en uit de blauwachtige of lichtblauwe een wat groenachtig van kleur, de bloempjes lijken op de violieren en zijn ook geel. Nadat die vergaan zijn komen daar kleine smalle hauwtjes aan die veel korter zijn dan die van de violieren of Leucoïum, daarin steken kleine, wat geelachtige zaadjes. De wortel is kort, van binnen en van buiten saffraangeel en heeft ter zijde vezels van dezelfde kleur. Dit gehele kruid is zwaar van reuk en ook aan wat kant of deel dat men het kwetst of wrijft geeft het van zich een goudgeel sap wat scherp en bijtend is en wat bitterachtig van smaak.

Plaats.

Stinkende gouwe groeit in niet gebouwde plaatsen, naast de wegen, in de hagen, bij oude bouwvallen en liever in lommerachtige dan in luchtige gewesten.

Tijd.

Dit kruid is het gehele jaar door groen en bloeit van april af heel diep in de zomer en daartussen worden de hauwtjes volmaakt en het zaad dat daarin steekt wordt rijp.

Namen.

Chelidonium mega heet dit kruid in het Grieks en in het Latijn Chelidonium majus en Hirundinaria major, in de apotheken noemt men het Chelidonia, dan sommige noemen het Celidonium, maar slecht, in het Italiaans celidonia, in het Spaans celiduenis, yerva de las golondrinas, in het Hoogduits Grosz Scholwurtz, Schelkraut, Schwalbenkraut en Goldtwurzm, in het Frans esclere of esclayre, in het Nederlants gouwe, stinckende gouwe en gouwortel, in het Engels celondine, in het [63] Boheems celidon. Het heeft noch sommige valse namen, te weten deze Griekse, Paeonia, Crataea, Aoubios, Glaucios, Pandios rhiza, Phelomedion, Othonion en een Latijnse, Fabium. Oribasius in het derde boek van zijn synopsis zegt dat het ook Othonna heet. Dioscorides verhaalt dat er sommige zijn die menen dat Othonna niets anders is dan het sap van stinkende gouwe, maar dezelfde Dioscorides beschrijft een andere Othonna die van de stinkende gouwe verschilt door de bladeren met gaten die op die van de raket lijken en waarvan we handelen zullen in ons achtste boek als we van de Tunis bloemen in het twaalfde kapittel zullen spreken. Atheneus zegt dat dit gewas van sommige ook Anemone genoemd wordt, nochtans verschilt de echte Anemone zeer van onze stinkende gouwe of Chelidonium.

Avicenna in zijn 199^ste kapittel noemt dit kruid cauchun en betuigt dat het ook van sommige memiran genoemd wordt, hij zegt daar noch bij dat de kleine gouwe van vele memiran genoemd is en de grote alvardachule of alxardahune. Maar in zijn 486^ste kapittel schrijft hij dat memiren een hout is die van gedaante als knopen is en wat na het zwarte trekt en scherper zijn dan Venae tinctorum waardoor hij merkelijk genoeg betoont dat memiren van de stinkende gouwe verschilt.

Paulus Egineta vermaant ook van mamiras en zegt dat mamiras een klein worteltje van enig kruid schijnt te wezen met vele knopen en datzelfde beschrijft hij op een ander plaats dan waar hij van Chelidonium spreekt. Waaruit ook blijkt dat Chelidonium en mamiras verschillende dingen zijn.

Oorzaak van de naam.

Voorts zo heet dit kruid Chelidonion of zwaluwkruid en niet omdat het pas uitkomt als de zwaluwen (die men in het Grieks Chelidonas noemt) overkomen of omdat het vergaat als de zwaluwen weggaan want, als we gezegd hebben, men vindt dat het geheel jaar door, maar het heeft die naam gekregen omdat het gewone volk plag te menen dat de zwaluwen het gezicht van hun blinde jongen daarmee plegen te verbeteren en te genezen, wat nochtans een ijdele en valse mening is. Want het is duidelijk genoeg dat sommige jonge vogeltjes die haar gezicht beschadigd hebben door enige uitwendige oorzaak of ook blind uit het ei gekomen zijn door langheid van tijd vanzelf genezen en weer kunnen zien en vooral de jonge zwaluwen wat bij hen ook vaker gebeurt dan in enig ander gevogelte als Cornelius Celsus in het zesde kapittel van zijn zesde boek betuigt en waarvan ook de oorsprong van de fabel of versiering gekomen is al of de moeders de ogen van hun jongen met dit kruid genezen wat vanzelf gebeurt. Hetzelfde verzekert Aristoteles ook in het zesde boek van de beschrijving der dieren als hij zegt; ‘al is het dat iemand de ogen van de heel jonge zwaluwen met een stek of iets scherps al kwellend kwetst, ja uitsteekt, nochtans groeien de ogen weer en ze krijgen hun gezicht weer’.

Aard.

Stinkende gouwe verhit merkelijk en verdroogt en dat in de derde graad en meteen veegt het geweldig af.

Kracht en werking.

Het sap van stinkende gouwe is zeer nuttig om het gezicht te verscherpen want het veegt af en verspreidt of maakt de grove en dikke dingen dun die omtrent de oogappel steken en het gezicht verduisteren en vooral als dat met honig in een koperen pot gekookt is geweest, zegt Dioscorides.

De wortel van stinkende gouwe geneest de geelzucht en vooral als er geen koorts bij is en als de ziekte van verstopping van de galblaas komt want ze opent en bevrijdt de galblaas en de lever van verstopping of volheid.

Dezelfde wortel die geknauwd is kan de pijn van de tanden stillen, met wijn gebruikt geneest het de voortlopende of voortsetende zeren.

Verkiezing.

Het voor vermelde sap van dit kruid, naar het zeggen van dezelfde Dioscorides, moet in de zomer uitgeperst en bewaard worden en als dat uit de zon in de schaduw of lucht gedroogd is moet men daar koekjes van maken om die te gelegener tijd te gebruiken.

BIJVOEGING.

Stinkende gouwe met gesnipperde bloemen. Deze soort van stinkende gouwe wordt van de hooggeleerde Carolus Clusius beschreven die te Heidelberg vanzelf gegroeid is. Dit kruid verschilt niet van de gewone stinkende gouwe aangaande de gedaante en grootte, het verschilt alleen in de bladeren en bloemen, want de bladeren zijn veel kleiner gesneden en gekerfd en zijn ook heel teer en dun. De bloemen zijn geel als van de gewone en zijn gewoonlijk van vier bladeren gemaakt, maar die bladeren zijn niet, als men in de gewone ziet heel of onbesneden, maar zijn aan de kanten gekarteld. Waarna lange horentjes volgen zoals in de gewone die met een dun velletje of vlies verdeeld zijn en vol klein zwart zaad. Het bloeit de gehele zomer door en brengt dikwijls zaad voort en groeit opnieuw voor de winter aankomt van het zaad dat vanzelf afvalt en zo blijft het over. Hij noemt dat Chelidonium maius multifido folio.

De tweede soort van aardrook wordt van sommige ook Chelidonia genoemd en is nochtans geen soort van gouwe.

Holwortel wordt ook Chelidonia Phragmitis genoemd hoewel dat die ook niet veel gelijkenis met onze gouwe heeft.

De akeleien worden voor de middelsoort van Chelidonia gehouden van de Italianen die ze Chelidonia mezzana noemen.

Van Chalidunium of Chaledsium zullen we bij de Indische kruiden handelen, want het verschilt veel van onze stinkende gouwe.

Plaats.

Die zich op de landbouw verstaan zeggen dat gouwwortel op alle grond groeit zover als ze schaduw heeft en wil in februari gezaaid zijn en blijft twee jaar over als men haar stelen afsnijdt op vier vingers boven de wortel zogauw als ze haar zaad krijgt.

Namen.

Dit kruid wordt in Nederduits gouwe en gouwortel genoemd, ook naar het Hoogduidts schelkruid, in het Latijn van sommige Caeli donum, dat is Gave van den hemel, om de grote krachten daar ze mee begaafd is.

Noch van de krachten.

Het sap van de bloemen van celidonie met honing of vrouwenzog gemengd of iets anders dat zijn scherpte tempert neemt de schellen van de ogen weg en verdroogt de zweren van er van en geneest de meelachtige schurft van de huid, het jeuken van het hoofd en het wild zeer van de jonge kinderen.

Men zegt dat de zwaluwen als hun jongen blind gemaakt zijn (of blind geboren) dat die weer ziende worden met celidonie bladeren daar op te leggen. Dan dat weerlegt Dodonaeus hoewel dat zo geloofwaardig is als hetgeen dat Aristoteles schrijft, te weten, dat de ogen van de jonge zwaluwen die eens uitgestoken zijn vanzelf weer groeien en ziende worden.

Men zegt ook dat de bladeren van dit kruid in de schoen tegen de naakte zool van de voet gedragen de geelzucht geneest, maar op de borsten gelegd het zog verminderen. Het kruid met de wortel in olie van kamille gestampt en warm gemaakt of geroosterd en op de navel gelegd verdrijft de buikpijn en pijn van de baarmoeder. Dit geheel gewas dat gedroogd en tot poeder is gebracht of gestampt geneest de wonden en kwade zweren. Het sap in een holle tand gedaan laat die sterven en uitvallen en laat ook de wratten afvallen.

Hetzelfde sap, naar het zeggen van Galenus, is goed om de schellen en liktekens die in de appel van de ogen groeien weg te nemen en het gezicht te verscherpen. Plinius zegt daar noch toe dat dit kruid alle littekens laat vergaan en de witte schel van de ogen van de merries weg neemt.

Essentie van gouwortel. Lobel verhaalt die uit G. Andorn. Grote gouwe met bloemen, wortels, stelen en bladeren tezamen klein gestampt als pap en in een glas gedaan wordt een maand lang in paardenmest te rotten gesteld, daarna wordt de gehele vochtigheid in balneo afgedistilleerd totdat de faeces geheel droog zijn die tot poeder gestampt worden en met het afgetrokken water overgoten en weer dertig dagen als tevoren in paardenmest gesteld worden, daarna wordt het weer gedistilleerd op hete as en dan wordt het water van de olie gescheiden die de alchimisten de echte essentie van de grote gouwe of celidonie noemen. Uit de faeces die tot as gebracht is wordt het zout met het water uitgetrokken en alzo worden de drie beginsels van Paracelsus gemaakt die van de alchimisten zeer geprezen worden.

Voorts zo wordt de grote gouwe zeer krachtig gevonden om de wonden te genezen omdat ze het sap daarvan in enige lichte kwetsingen van kleiner waarde druppelen dat zeer gauw geneest zoals Clusius bevonden heeft en van hem in onze tijden onder het gewone volk gebracht is.