Smilax

HET IX. CAPITEL.

Van Stekende VVinde ende Zarza Parilla.

Gheslacht.

In dit Capitel sullen wy de Stekende Winde beschrijven, midtsgaders de Zarza Parille; die van sommighe voor eenerhande ghewas ghehouden worden.

Ghedaente.

A. Stekende Winde heeft veel kleyne dunne ranckskens, die met doornen ende stekelinghen beset zijn; waer mede sy haer selven om de boomen, heesteren, haghen ende tuynen windt, ende al dat sy ghenaken kan, van onder af tot boven toe beklimmende ende bekruypende, omhelst, ende omvat. De bladeren zijn de Veyl-bladeren niet seer onghelijck, maer langhworpigher, voor scherper, sonder hoecken oft kanten, kleyner ende breeder dan die van Sachte Winde, somtijdts met witte placken gheteeckent. De bloemen zijn wit, welrieckende. De vruchten zijn ronde bezien, in een kleyn trosken veel by malkanderen gelijck, als de druyfkens van den Wilden Wijngaert wassende, die als sy rijpen rood worden, ende tamelijcken bijtende van smaeck zijn; inhoudende swart oft bruyn rood saedt, van ghedaente den Kempsade ghelijck. De wortel is langh, wat gheknoopt, herdt, ende in meer andere ranckskens oft kleyne sijd-wortelkens verdeylt ende verspreyt

B. Zarzaparilla van Peru wordt van sommige voor dit selve ghewas ghehouden: dan alleen den naem wijst uyt, dat het bladeren heeft de Stekende Winde wat ghelijckende, met stekelinghen oft doornkens beset; ende bovendien bekennen de ghene die uyt America komen, dat dit cruydt de Spaensche Zarzaparille oft Stekende Winde van loof ende andere ghedaente heel ghelijck is. De wortelen daer van zijn ons ghenoegh bekent: want die worden hier te lande alleen overghesonden uyt America oft West-Indien, daer sy in ’t wilt groeyen. Dese wortelen zijn langh ende dun, de eerste ende dunste wortelen van ghemeyn Soethout oft Glycirrhyza ghelijckende, somtijts veel uyt eenen oorspronck oft middel-wortel ter sijden afhanghende; de welcke binnen in een harde midden-zenue hebben. Sy hebben luttel smaecks, ende oock gheenen merckelijcken reuck.

Plaetse.

A. Stekende Winde wast op rouwe onghebouwde woeste plaetsen, omtrent de haghen, kanten van de velden, aen bergen ende in dalen, te weten in heete landouwen: als zijn Italien, Languedock, Spaegnien ende Afrijcken: want hier te lande en wordt sy niet ghevonden dan in sommighe cruydt-liefhebbers hoven.

B. De Zarzaparilla van Peru wast in dat voornoemde West-Indien in het landtschap Honduras gheheeten.

Tijdt.

Stekende Winde bloeyt in de Lente: de bezien oft vruchten rijpen in den Herfst, oft wat vroegher.

Naem.

A. Dese Winde is van ons Stekende Winde ghenoemt, in ’t Hooghduytsch Stechend Wind; in ’t Fransch Liset picquant; in ’t Latijn Smilax aspera; van sommighe Volubilis acuta oft Volubilis pungens; in ’t Griecks heet sy Smilax tracheia. Theordorus Gaza, den oversetter van Theophrastus, heeftse Hedera Cilicia ghenoemt; als oock Plinius; den welcken daer-en-boven betuyght in het 10.capitel van ‘t 24.boeck, dat sy somtijts Nicophoros toeghenoemt pleegh te wesen. De Italiaenen van Toscana oft de Florentinen noemense Hedera spinosa ende Ruono cervino in hun tael: op ’t Latijnsch Hedera spinosa ende Rubus cervinus; de Spaegniaerts, ende eyghentlijck de Castiliaenen, als Lacuna betuyght, heetense Zarza Parilla, als ofmen seyde in ’t Latijn Rubus viticula, dat is Braem-Wijngaerden: want, als den selven Lacuna tuyght, Zarza beteeckent in ’t Spaensch soo veel als Rubus in ’t Latijn, ende Braemen in ’t Nederduytsch; ende Parra, als Matthiolus uytleydt, bediedt soo veel als ofmen Wijngaert seyde; ende vervolghens soo beteeckent Parilla een Kleyn Wijngaerdeken. Voorts soo heeft dese onse stekende Winde noch dese naevolghende Griecksche naemen; te weten, Epatitis, Lycanthemon, Cynosbaton, Aniceton, Heliophyton, Anatolicon, Dyticon, Helide; ende den Latijnschen Mergina.

B. Den naem Zarza Parilla is dit Peruaensch cruydt oock mede-ghedeylt gheweest in Spaegnien; ende dat om de groote ghelijckenisse die het heeft met de voorbeschreven Stekende Winde, die sy, als voorseydt is, Zarza Parilla noemen. Selfs by de inwoonders van Peru, daer ’t veel groeyt, heeft het eenen eygen naem, die soo veel beteeckent als ofmen in ’t Latijn Vitis spinosa, in onse tael Doornachtighe Wijngaert seyden: ’t welck ons Garcias Lopez betuyght. Daerom sullen wy dat selve Zarza Parilla van Peru moghen noemen, in ’t Latijn Zarza Parille Peruviana; om dat sy soo niet van ghedaente, ten minsten van krachten ende plaetse van groeyen, van de Spaensche Zarzaparilla oft onse ghemeyne Stekende Winde verschilt. Want aengaende dat sommighe nieuwe Cruydt-beschrijvers vastelijck willen versekeren, dat de Zarzaparilla van Peru eenerhande ghewas is met de ander Zarzaparilla oft Stekende Winde die in Europa groeyt, dat en bekennen andere gheleerde lieden niet. Ende voorwaer den selvenGarcias Lopez, eenen Portugieschen-schrijver, bekent wel dat sy onse gemeyne Stekende Winde gelijck is; maer nochtans en laet hy geensins toe dat sy gantschelijck voor de selve te houden is: want men vindt somtijdts ettelijcke verscheyden cruyden, die malkanderen in meest alle dingen ghelijck zijn; maer nochtans in eenighe kleyne teeckenen verschillende worden bevonden. Voorts oock de verscheydentheyt des lochts ende der aerden maeckt een verscheyden wesen ende ghesteltenisse van dingen die eenerhande schijnen te zijn. Ende daerom is de Zarzaparilla van Peru te aenmercken, dat sy een vremdt ende uytlandtsch gewas is, ende uyt de Nieuwe Werelt oft de Rijcken van America, dat is West-Indien, gebroght pleegh te worden. Maer die dinghen, die van daer hier te lande overghesonden zijn, al schijnt dat sy met de gene in Europa wassen eenighe ghelijckenisse hebben, nochtans worden sy daer van dickwijls aengaende haer krachten verschillende bevonden. Want de verscheydentheyt der aerden [654] ende des lochts doen niet alleen veel tot de veranderinghe oft onghelijckheydt van ghedaente; maer kan oock seer wel ende dickwijls oorsaeck wesen van andere werckinghen oft van slapper oft stercker krachten. Ende soo bevindtmen, dat de cruyden, die op heete plaetsen groeyen, ghemeynlijck gheweldigher van krachten, ende beter oft stercker van reuck zijn, dan de ghene die in koude landen wassen. Sommighe dinghen zijn in haer eyghen landt schadelijck ende doodelijck; de welcke in andere landen ghedraghen ende vervoert zijnde, onschadelijck, iae heel nut ende bequaem worden, dat de Zarza Parilla van Peru, al schijnt sy de Stekende Winde oft Spaensche Zarza Parilla gelijck te wesen, nochtans dr de ghestaltenisse van de Peruaensche locht, ende oock door eyghentschap der aerden, veel krachtigher is dan de ghene die in Spaegnien oft oock in Afrijcken ghewassen is.

Aerd.

De Stekende Winde is van Dioscorides ende Plinius veel gheacht gheweest teghen allerhande vergift ende hinder van quade ende fenijnighe ghedierten; ende als de nieuwe cruydt-beschrijvers bevonden hebben, de wortelen daer van zijn seer goedt om te doen sweeten, in sonderheydt die van de Zarza Parilla van Peru, die van sommighe voor eenerhande ghewas met de Stekende Winde ghehouden wordt, als voorseydt is; dat selve doende door haeren warmen ende drooghen aerd, ende de groote dunnigheyt van stoffe daer sy van ghemaeckt is.

Kracht ende Werckinghe.

A. De bladeren van Stekende Winde, seydt Dioscorides, zijn seer goedt teghen alle fenijn ende verghiftheydt; ende en wederstaen niet alleen ’t verghift dat te voren in-genomen is, maer verwinnen oock ’t ghene dat in ghegheven wordt, nae datmen dese bladeren met eenighen dranck in-genomen heeft; alsoo dat de ghene, diese daghelijcks ghebruyckt, van gheen verghift oft fenijn beschadight en kan worden.

B. De wortelen van de Peruaensche Zarza Parilla zijn soo warm ende droogh van aerd, ende soo dun ende fijn van deelen oft stoffe, dat het water, daer sy in ghesoden zijn, seer lichtelijck doet sweeten. Ende midts dien ghenesen sy den ouden hooftsweer, ende de koude ghebreken van de leden; van ghelijcken oock alle qualen ende sieckten die sonder kortse komen, ende door het sweeten ghebetert ende ghenesen konnen worden. Ende in dierghelijcke sieckten salmen dese wortelen weynigh daghen achter een ghebruycken, het sweeten verweckende; te weten als de kranckheyt niet seer swaer en is; maer als de sieckte quaeder ende veroudert is ende verder ghekomen, soo moetmense veel meer daghen achter een ghebruycken, ende de krancke langhen tijdt doen sweeten.

Verkiesinghe.

Om het sweeten te verwecken, ende midtsdien de pocken ende aenhanghende qualen van de selve te ghenesen, moetmen de wortelen van de Peruaensche Zarza Parilla ghebruycken: want de ghene die uyt Spaegnien oft andere landen ghebroght worden, en zijn soo krachtigh niet, maer worden voor veel onstercker ghehouden.

BIIVOEGHSEL.

Om dat de gheleerde van dese tijden niet wel eens en zijn aengaende dese cruyden, te weten onse Stekende Winde, ende de Wtlandtsche Sarza Parilla, sullen wy hier wat by voeghen uyt Clusius, Lobel, ende meer andere, dat tot breeder kennisse van de selve strecken sal.

De eerste soorte van Stekende Winde, daer Clusius af spreeckt, dat is de soorte van Dodoneus beschreven, heeft bladeren als voorseydt is, die van den Veyl ghelijck, aen het steelken breeder, ende allenghskens spitser wordende, somtijdts groot ende groen, somtijdts smal ende met wit gheplackt, aen de middelste uytpuylende zenuwe ende rondom de kanten veele stekelinghen ende scherpe doornen hebbende. De bloemen zijn kleyn, sterres-ghewijs, sesbladigh, veel t’samen voortkomende, voorts als Dodoneus die beschrijft. De bezien zijn ros oft vierigh rood, inhoudende dry, twee oft min keernen, nae de grootte van de bezien, hard ende steenachtigh, als die van Asperges, van buyten swart. De wortelen zijn somtijdts soo dick als den kleynsten vingher. In Grieckenlandt worden de eerste uytspruytselen van dese Smilax (aldaer oock Smilachia ghenoemt) op de merckt met menighte verkocht, om voor salaet te eten.

Dese Smilax wordt soo groot, datse de hooghe Platanus boomen beklimt, ende de tsoppen van de selve bedeckt: dan als sy by leegher boomen staen, dan en sal sy niet hoogher worden dan de selve, ende sy voeght haer altijdts nae het ghewas daerse by groeyt, als Bellonius ende meer ander aenmerckt hebben soo wel in dese als in de andere Sachte Winden.

De andere soorte van Clusius vermaent en heeft soo veel stekelinghe niet; ende de bladeren zijn wat korter, swarter, sachter, met gheene oft met seer luttel doornkens beset. De bloemen zijn uyt den witten bijnae lijfverwigh; ende het scheysel van de vrucht, dat in ’t midden van de bloemen uytmuyt, is rood. De volkomen ende rijpe bezien zijn heel swert, ende vol saps. De Spaegniaerts noemen dese tweede soorte Uva de perro, dat is Hondts-druyve; de Portughisen Recama, die van Lisbona Alega-caon. Van dierghelijcke soorte vermaent Lobel oock, die heel swarte bezien heeft, ende gantschelijck sonder stekelinghen oft doornen is.

Beyde dese soorten bloeyen somtijdts heel spaey in ’t iaer; ende sy komen seer traeghelijcken voort; selfs somtijdts twee oft dry iaeren nae dat sy ghesaeyt zijn. Sy hebben haer bladeren swinters ende tsomers.

Ander Stekende Winde, de Salsa Parilla ghelijckende, heeft oock stekende bladers, seydt Lobel, die van de Stekende Winde ghelijck, ende langhe verwerde ranckachtighe tackskens, met kromme ende stekende doornen, ende de wortel seer langh onder malkanderen loopende, ghelijck die uyt Indien komt.

West-Indiaensche Winde soude hier oock moghen ghestelt worden, om datse de Stekende Winde ghelijckt: dan midts datse vremdt, ende niet soo volkomentlijck bekent is, sal die met de Indische cruyden beschreven worden.

Onderscheyt van de Stekende Winde ende Salsaparilla uyt Lobel. Nae de beschrijvinghe, die hy van de Stekende Winde gheeft, die met de voorbeschrevene over een komt, schrijft hy van haer wortels aldus: De wortels van dese onse Stekende Winde van Europa, hoe wel dat sy onder d’aerde meer dan vier oft vijf voeten langh loopen, soo en hebben die nochtans met de Salsaparilla gheen soo grooten ghelijckenisse, als sommighe gheleerde mannen tot noch toe ghemeynt hebben: de welcke gheschreven hebben, dat dit cruydt de selve Sarsaparilla was, die nochtans seer verschillende van de wortels van de Stekende Winde: want die van de Winde zijn gheknoopt ende lits-ghewijs ghedeylt, wit, van buyten blinckende, als die van Litgras oft Deckriet. Daer-en-teghen soo heeft de uytlandtsche Sarsa Parilla, die uyt Peru ghebroght is, veele ende seer langhe taeye wortelen, die van een groote dicke knobbelachtighe harde wortel ende gherimpelt hooft over alle sijden onder uyt loopen, ghelijck in het Korael-cruydt, oft den Ruscus, gheheel effen ende sonder leden oft knoopen, recht, buyghelijck, met een hardachtighe swarte schorsse, in de lenghde met rimpels ghestreept; de welcke wy somtijdts wel twintigh voeten langh ghemeten hebben. Binnen heeftse meelachtigh mergh, dat niet onlieflijck en is, maer lijmachtigh ende een weynigh t’samentreckende, bitterachtigh, nochtans sonder hitte te toonen. Daerom en is sy gheensins de wortel van onse Scherpe Winde. Maer de staken die wy hebben (schrijft hy, sijn reden vervolghende) van de Sarsa-Parilla, de welcke spruyten uyt de selve seer groote ende houdtachtighe knobbel van de wortel, ende binnen geelachtigh zijnde, van grootte ende verwe de Ronde knobbelachtighe Oosterlucey niet onghelijck, zijn dicker dan eenen duym oft de grootste Braemen, maer seer hardt ende houdtachtigh, veele knobbels oft weeren hebbende omtrent de leden die eenen duym wijt van malkanderen staen. Oock hebbense kromme scherpe doornkens, een weynigh nederwaerts gaende, ende stijf, ghelijckende veel meer van aensien de Braemen dan de Stekende Winde. Maer den smaeck daer van en is gheensins t’samentreckende: selfs sy en hebben bijkants gheenen smaeck: noch oock niet stoppende; ende daerom (als wy wel weten) niet soo krachtigh. Nochtans hebben sommighe ons gheseydt, die de bladeren daer van ghesien hebben, datse de bladeren van de Stekende Winde niet onghelijck en zijn. Dit zijn de woorden van Lobel.

Prosper Alpinus is gantsch van ghevoelen, dat de Stekende Winde oft Smilxa aspera de oprechte Salsaprilla is, die in Italien op veele plaetsen groeyt: dan aldaer blijven de struycken kleyn, ende de wortelen zijn seer kort, ende nochtans niet dick, maer dun als hayr: maer de ghene, die in het eylandt Zanti groeyen, hebben dicke langhe wortelen, de ghene die uyt Spaegnien ghebroght worden heel ghelijck: ende die kruypen daer wijd ende sijd langhs den risch der aerden, als slanghen, somtijdts dry oft vier voeten langh, ende langher, ende soo dick als de ghemeyne wortelen van Salsa diemen in de Apoteken vindt. De Griecken van dat landt noemense oock Smilachia, ende ghebruyckense daer oock om de Pocken te ghenesen: ende alsmense wel besiet, sy zijn van binnen ghelijck de Spaensche Salsa, ende oock sonder smaeck. Ende de Apotekers van Zanti verkoopense voor oprecht Salsa; ende doen daer groote winst aen. Fallopius heeft het gantsche ghewas wel besien ende aenmerckt, ende bevindt, dat het anders niet en is dan de Stekende Winde; ende heeft de wortelen daer van op den bergh van Sinte Juliaen by Pisa ghevonden, ende voor oprecht Salsa ghebruyckende, daer veele pockighe menschen volkomentlijck mede ghenesen. Doch het verschil van de grootte komt van de verscheydentheydt der aerden; want in dor ende droogh landt heeftse kleyner ende schrael wortelen; maer in sachte aerde, daerse ghemackelijck voortkruypen konnen, daer worden sy langher ende oock dicker. In Zanti groeyen sy in vocht ende vet landt. Voorts soo zijn dese wortelen tweederleye: want uyt de struyck self komen witte wortelen, rond, knoopigh, eenen vingher dick, als kleyn riet; ende die en zijn niet langh: maer uyt de leden oft kniekens van die wortelen komen andere sijd-wortelen, die in harden grondt kleyn, kort ende dun zijn, als hayrs-ghewijse faselinghen; maer in sachten grondt zijn sy dick en langh, sulcks als uyt Spaegnien [655] ghebroght worden. Het selve onderschil vindtmen in de Spaensche Salsaparilla oock: want de grootste zijn oock dick, wit, een Riet ghelijckende, doch niet hol, maer vol, soo dick als den kleynsten vingher: uyt de welcke, te weten uyt de knien oft ledekens, andere dunne wortelen spruyten, die gheen ledekens oft knoopken en hebben. Soo dat het blijckt, dat het onderschil alleen is nae de plaetsen daer sy groeyt. De hitte van de lochte doeter oock veel toe: want de Sonne doet de wortelen grooter worden, in sachten grondt werckende.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladers ende vruchten van de Stekende Winde, als de oude schrijvers bethoonen, pleghen in oude tijden veel teghen ’t verghift ghebruyckt te worden; in voegen dat sy versekerden, dat indien men een nieuwe gheboren kindeken een weynigh van ‘t sap der selver somwijlen ingaf, dat hem naederhandt gheen verghift schadelijck en soude konnen wesen den tijdt van alle sijn leven. Dan oft de uytlandtsche Sarsaparilla de selve krachten heeft, dat staet ons noch te ondersoecken: ghelijck ’t oock seer twijffelachtigh is, oft onse Stekende Winde met de Sarsaparilla te verghelijcken is in het ghenesen van alle de ghebreken daermen de Sarzaparilla in pleegh te gebruycken. Want al is ’t saecke dat de uytlandtsche Sarzaparilla, die uyt West-Indien komt, seer smets op de tonghe is, in voeghen dat het water, daer sy in ghesoden is, anders gheenen smaeck en heeft dan Gerste-water, nochtans heeft sy de kracht om te verwarmen, te verdrooghen, dun te maecken, te openen ende te ontdoen, ende midtsdien het sweeten sterckelijck te verwecken: oock gheeft sy wat verwes van haer: want een once van dese wortel in twee pont water gesoden, maeckt dat het selve water eenighsins den duyster rooden wijn van verwe ghelijckt.

Het water van dese wortel is meest ghebruyckelijck, hoe wel het poeder van de selve wortel oock ghebruyckt kan worden. Want het water, daer dese Sarza Parilla in gesoden is gheweest, te drincken ghegheven, gheneest het flercijn, allerhande zeeren ende vochtighe gheswillen, ende alle ghebreken des hoofts: het versterckt de lever; ende belett de beghinnende melaedscheyt voorder te gaen: het lost het water oock seer wel, ende kan door het sweeten de huyt gantsch suyver maecken; maer het is sonderlinghen goedt teghen de koude qualen der herssenen, de soute catarrhen, de beghinnende kanckeren, de klieren ende kropsweeren, alsmen een halve draghme van ’t poeder veertigh daghen achter een drinckt, midtsgaders het afsiedsel van de selve wortel in witten ende soeten wijn. In der selver voeghen ghebruyckt gheneest sy de herdigheyt der milten oock.

Om de pocken met dese Sarza te ghenesen, salmen het lichaem eerst ettelijcke daghen langh wel ledigh maecken ende purgeren, daer nae salmen den krancken in huys houden, ende met luttel spijse onderhouden, alsmen doet de ghene diemen met Pockhout gheneest. Daer nae gheeftmen den selve het water daer Sarsaparilla in ghesoden is gheweest, dertigh oft oock wel veertigh daghen achtereen te drincken, ‘smorghens ende ‘savonts, ’t ghewicht van ses oft seven oncen t’seffens, wel warm. Daer door gheneest sy de Pocken wonderlijcken seer wel, ende verdrijft de zeeren, gomachtighe gheswillen, ende de onlijdelijcke smerten van de selve sieckte.

Sommighe sieden van dese wortel ’t ghewicht van vier oncen in vijftien ponden waters: maer eerst moet sy in ’t selve water vier-en-twintigh uren langh te weycken staen: daer nae siedmense soo langh tot dat de helft van ’t water versoden zy, oft noch meer, alsmen den dranck noch krachtigher begheert te hebben. Als het water koudt is, doetmen dat door eenen lijnen doeck; ende men bewaert dat in een glas oft verglaesten aerden pot. Lobel raedt ons in dese drancken niet minder dan tien ponden waters tot dry oft vier oncen van de wortels te nemen, ende niet, als sommighe qualijck doen, dry ponden waters op een once van de wortel te gieten. Want het water soude eer uytroocken oft versieden, dan de krachten van wortels uytghetrocken worden, ghemerckt dat het middelste hertken van de wortel, ’t welck ghelijck een snoet is, herder is dan dat het soo haest sijn krachten van hem soude geven.

Als den krancken desen dranck, als voorseydt is, inghenomen heeft, altijdt vier uren voor de maeltijdt, dan salmen hem twee uren achter een (min oft meer) doen sweeten, ende dat tweemaels ’s daeghs, den tijdt van veertigh daghen achter een, als de Pocken veroudert zijn. Want veele zijn ghenesen gheweest als sy dat maer een maendt langh ghedaen en hadden.

Daer-en-tusschen moetmen den krancken alle tien daghen eens purgeren ende den buyck ledigh maecken, ’t zy met Cassie, ’t zy met Pillen de tribus, ’t zy met eenighen syroop, oft Roosen-Honigh solutijf.

Dese Sarza is veel fijner oft subtijler ende beter doordringende dan de China oft Pockhout: daerom gheneest sy de ghene die met de voorseyde dinghen niet en konden genesen worden; in sonderheyt als de ghebreken het uyterste van het lichaem ende de huyt vastelijck beseten hadden.

De maniere van dese krancken te spijse is de selve diemen pleegh in het ghebruyck van het Pockhout, te weten met Rosijnen ende Tweeback oft Bes-kuyt; dan nochtans in de seer teere lichaemen worden somtijdts kleyne voghelkens ende ionghe hoenderkens toeghelaten: wel gadeslaende nochtans, dat sy buyten ende binnen de maeltijdt anders niet en drincken dan het voorseyde water van Sarza,

Al ghebiedtmen dese menschen strenghelijck in huys te blijven, nochtans moghen sy hun selven middeltijdt somtijdts op lustighe daghen in eenighe hoven oft boomgaerden al wandelende vermaecken.

In de voorseyde ghebreken neemtmen het poeder van dese wortel oock wel in, te weten dry oncen wortel van Sarsaparilla, twee oncen Senebladeren, anderhalve once Epithymum, Kaneel, Gember, Anijs, van elck een draghme; daer toe een once Suyckers, twee draghmen Diagridium. Men maeckt daer heel fijn ende dun poeder van, ’t welck ’s morghens inghegheven wordt ’t ghewicht van een draghme tot twee toe, met witten lauwen wijn. Andere vermenghen dit poeder met noch veel meer andere dinghen, die hier te langh ende onnoodigh om te verhaelen zijn.

Voorts soo worden de ionghe spruyten van dese Stekende Winde in Grieckenlandt over al veel ghebruyckt voor salaet, ende als Asperges ghegeten, ghesoden oft anders gaer ghemaeckt zijnde.

Verkiesinghe van Sarsaparilla. De beste Sarsaparilla heeft merghachtighe, ghelijfvighe ende buyghelijcke taeye wortelen, vast, binnen wit van verwe; ende wordt lichtelijck de gheheele lenghde door in ghelijcke deelen ghescheyden oft ghespleten. Want men bevindt dat een half pondt van dese meer kracht heeft dan tien oft twaelf oncen van de ander, die magher, dunne ende swarte wortelen heeft.

HET IX. KAPITTEL.

Van stekende winde en sarsaparilla. (Smilax aspera en Smilax glauca)

Geslacht.

In dit kapittel zullen we de stekende winde beschrijven met de Zarza Parille die van sommige voor hetzelfde gewas gehouden worden.

Gedaante.

A. Stekende winde heeft veel kleine dunne rankjes die met doornen en stekels bezet zijn waarmee ze zichzelf om de bomen, heesters, hagen en tuinen windt en alles dat ze genaken kan van onder af tot boven toe beklimt en bekruipt, omhelst en omvat. De bladeren zijn de klimopbladeren vrij gelijk, maar langwerpiger en voor scherper, zonder hoeken of kanten en kleiner en breder dan die van zachte winde en soms met witte plekken getekend. De bloemen zijn wit en welriekend. De vruchten zijn ronde bessen die in een klein trosje veel bij elkaar die als de druifjes van de wilde wijngaard groeien en als ze rijpen rood worden en tamelijk bijtend van smaak zijn en bevatten zwart of bruinrood zaad dat van gedaante het hennepzaad gelijk is. De wortel is lang en wat geknoopt, hard en in meer andere rankjes of kleine zijworteltjes verdeeld en verspreid

B. Zarzaparilla van Peru wordt van sommige voor dit zelfde gewas gehouden, dan alleen de naam wijst uit dat het bladeren heeft die wat op de stekende winde lijken en met stekels of doorntjes bezet zijn en bovendien bekennen diegene die uit Amerika komen dat dit kruid de Spaanse zarzaparille of stekende winde van loof en andere gedaante heel gelijk is. De wortels er van zijn ons genoeg bekend want die worden hier te lande alleen overgezonden uit Amerika of West-Indië daar ze in het wild groeien. Deze wortels zijn lang en dun en lijken op de eerste en dunste wortels van gewoon zoethout of Glycirrhyza die soms veel uit een oorsprong of middelwortel terzijde afhangen en binnenin een harde middenzenuw hebben. Ze hebben weinig smaak en ook geen merkelijke reuk.

Plaats.

A. Stekende winde groeit op ruwe ongebouwde woeste plaatsen omtrent de hagen, kanten van de velden, aan bergen en in dalen, te weten in hete landstreken als Italië, Languedock, Spanje en Afrika zijn, want hier te lande wordt ze niet gevonden dan in sommige kruidliefhebbers hoven.

B. Zarzaparilla van Peru groeit in dat voornoemde West-Indië in het landschap Honduras genoemd.

Tijd.

Stekende winde bloeit in de lente en de bessen of vruchten rijpen in de herfst of wat vroeger.

Naam.

A. Deze winde is van ons stekende winde genoemd, in het Hoogduits Stechend Wind, in het Frans liset picquant, in het Latijn Smilax aspera, van sommige Volubilis acuta of Volubilis pungens, in het Grieks heet ze Smilax tracheia. Theordorus Gaza, de overzetter van Theophrastus, heeft het Hedera Cilicia genoemd net zoals ook Plinius die daarboven in het 10^de kapittel van het 24^ste boek betuigt dat het soms Nicophoros toegenoemd plag te wezen. De Italianen van Toscana of de Florentijnen noemen het hedera spinosa en ruono cervino in hun taal en op het Latijns Hedera spinosa en Rubus cervinus, de Spanjaarden en eigenlijk die van Castilië, als Lacuna betuigt, noemen ze zarza parilla, als of men in het Latijn Rubus viticula zei, dat is braamwijngaarden want als dezelfde Lacuna betuigt betekent zarza in het Spaans zoveel als Rubus in het Latijn en bramen in het Nederduits en parra als Matthiolus uitlegt betekent zoveel als of men wijngaard zei en vervolgens zo betekent parilla een klein druifje. Voorts zo heeft deze onze stekende winde noch deze volgende Griekse namen te weten, Epatitis, Lycanthemon, Cynosbaton, Aniceton, Heliophyton, Anatolicon, Dyticon, Helide en de Latijnse Mergina.

B. De naam zarza parilla is dit Peruaans kruid ook meegedeeld geweest in Spanje en dat om de grote gelijkenis die het heeft met de voorbeschreven stekende winde die ze zoals gezegd is zarza parilla noemen. Zelfs bij de inwoners van Peru, daar het veel groeit, heeft het een eigen naam die zoveel betekent als of men in het Latijn Vitis spinosa en in onze taal doornachtige wijngaard zei wat ons Garcias Lopez betuigt. Daarom zullen we dat zarza parilla van Peru mogen noemen, in het Latijn Zarza Parille Peruviana omdat ze zo niet van gedaante ten minste van krachten en plaats van groeien van de Spaans zarzaparilla of onze gewone stekende winde verschilt. Want aangaande dat sommige nieuwe kruidbeschrijvers vast willen verzekeren dat zarzaparilla van Peru hetzelfde gewas is met de andere zarzaparilla of stekende winde die in Europa groeit, dat bekennen andere geleerde lieden niet. En voorwaar dezelfde Garcias Lopez, een Portugees schrijver, bekent wel dat ze op onze gewone stekende winde lijkt, maar nochtans laat hij geenszins toe dat ze gans voor hetzelfde te houden is want men vindt soms ettelijke verschillende kruiden die elkaar in meest alle dingen gelijk zijn, maar nochtans in enige kleine tekens verschillend worden bevonden. Voorts ook de verschillen van de lucht en de aarde maakt een verschillend wezen en vorm van dingen die hetzelfde schijnen te zijn. En daarom is de zarzaparilla van Peru te aanmerken dat ze een vreemd en buitenlands gewas is en uit de Nieuwe Wereld of de rijken van Amerika, dat is West-Indië, gebracht plag te worden. Maar die dingen die vandaar hier te lande overgezonden zijn en al schijnt het dat ze met diegene in Europa groeien enige gelijkenis hebben, nochtans worden ze daarvan dikwijls aangaande hun krachten verschillend bevonden. Want de verschillen van de aarde [654] en de lucht doen niet alleen veel tot de verandering of ongelijkheid van gedaante, maar kan ook zeer goed en dikwijls oorzaak wezen van andere werkingen of van slappere of sterkere krachten. En zo bevindt men dat de kruiden die op hete plaatsen groeien gewoonlijk geweldiger van krachten en beter of sterker van reuk zijn dan diegene die in koude landen groeien. Sommige dingen zijn in hun eigen land schadelijk en dodelijk die in andere landen gedragen en vervoerd zijn onschadelijk, ja heel nuttig en geschikt worden zodat de zarza parilla van Peru al schijnt ze de stekende winde of Spaanse zarza parilla gelijk te wezen, nochtans door de gesteldheid van de Peruaanse lucht en ook door eigenschap van de aarde veel krachtiger is dan diegene die in Spanje of ook in Afrika gegroeid is.

Aard.

De stekende winde is van Dioscorides en Plinius veel geacht geweest tegen allerhande vergif en hinder van kwade en venijnige dieren en zoals de nieuwe kruidbeschrijvers bevonden hebben de wortels er van zijn zeer goed om te laten zweten en vooral die van de zarza parilla van Peru die van sommige voor hetzelfde gewas met de stekende winde gehouden wordt, als gezegd is, en dat doet ze door haar warme en droge aard en de grote dunheid van stof daar ze van gemaakt is.

Kracht en werking.

A. De bladeren van stekende winde, zegt Dioscorides, zijn zeer goed tegen alle venijn en vergiftiging en weerstaan niet alleen het vergif dat tevoren ingenomen is, maar overwinnen ook hetgeen dat in gegeven wordt nadat men deze bladeren met enige drank ingenomen heeft alzo dat diegene die het dagelijks gebruikt van geen vergif of venijn beschadigd kan worden.

B. De wortels van de Peruaanse zarza parilla zijn zo warm en droog van aard en zo dun en fijn van delen of stof dat het water daar ze in gekookt zijn zeer gemakkelijk laat zweten. En daardoor genezen ze de oude hoofdpijn en koude gebreken van de leden en zo ook alle kwalen en ziekten die zonder koorts komen en door het zweten gebeterd en genezen kunnen worden. En in diergelijke ziekten zal men deze wortels wat dagen achter elkaar gebruiken en het zweten verwekken, te weten als de ziekte niet zeer zwaar is, maar als de ziekte kwader en verouderd is en verder gekomen dan moet men ze veel meer dagen achter elkaar gebruiken en de zieke lange tijd laten zweten.

Verkiezing.

Om het zweten te verwekken en daardoor de pokken en aanhangende kwalen er van te genezen moet men de wortels van de Peruaanse zarza parilla gebruiken want diegene die uit Spanje of andere landen gebracht worden zijn niet zo krachtig, maar worden voor veel zwakker gehouden.

BIJVOEGING.

Omdat de geleerde van deze tijden het niet goed overeen zijn aangaande deze kruiden, te weten onze stekende winde en de buitenlandse sarza parilla, zullen we hier wat bijvoegen uit Clusius, Lobel en meer andere dat tot breder kennis van die strekken zal.

(Smilax aspera) De eerste soort van stekende winde daar Clusius van spreekt is de soort van Dodonaeus beschreven en die heeft bladeren, als gezegd is, die van klimop gelijk en aan het steeltje breder en wordt geleidelijk aan spitser, soms groot en groen en soms smal en met wit geplekt die aan de middelste uitpuilende zenuw en rondom de kanten vele stekels en scherpe doornen heeft. De bloemen zijn klein en stervormig, zesbladig die veel tezamen voortkomen en voorts als Dodonaeus die beschrijft. De bessen zijn ros of vurig rood en bevatten drie, twee of minder kernen naar de grootte van de bessen die hard en steenachtig zijn als die van asperges, van buiten zwart. De wortels zijn soms zo dik als de kleinste vinger. In Griekenland worden de eerste uitspruitsels van deze Smilax (aldaar ook Smilachia genoemd) op de markt met menigte verkocht om voor salade te eten.

Deze Smilax wordt zo groot dat ze de hoge Platanus bomen beklimt en de toppen er van bedekt, dan als ze bij lagere bomen staan dan zal ze niet hoger worden dan die en ze voegt zich altijd naar het gewas daar ze bij groeit, zoals Bellonius en meer ander aangemerkt hebben, en zowel in deze als in de andere zachte winden.

(Smilax glauca) De andere soort van Clusius vermaant heeft niet zoveel stekels en de bladeren zijn wat korter, zwarter, zachter en met geen of met zeer weinig doorntjes bezet. De bloemen zijn uit het witte bijna vleeskleurig en de scheiding van de vrucht dat in het midden van de bloemen uitsteekt is rood. De volkomen en rijpe bessen zijn heel zwart en vol sap. De Spanjaarden noemen deze tweede soort uva de perro, dat is hondsdruif, de Portugezen recama, die van Lissabon alega-caon. Van diergelijke soort vermaant Lobel ook die heel zwarte bessen heeft en gans zonder stekels of doornen is.

Beide deze soorten bloeien soms heel laat in het jaar en ze komen zeer traag voort, zelfs soms twee of drie jaren nadat ze gezaaid zijn. Ze hebben hun bladeren ‘s winters en zomers.

(Smilax excelsa?) Andere stekende winde die op salsa parilla lijkt heeft ook stekende bladeren, zegt Lobel, die van de stekende winde gelijk en lange verwarde rankachtige takjes met kromme en stekende doornen en de wortels zeer lang onder elkaar lopen net zoals die uit Indië komt.

West-Indische winde zou hier ook gesteld mogen worden omdat ze op de stekende winde lijkt, dan omdat ze vreemd en niet zo volkomen bekend is zal die met de Indische kruiden beschreven worden.

Verschil van de stekende winde en Salsaparilla uit Lobel. Na de beschrijving die hij van de stekende winde geeft die met de voorbeschrevene overeen komt schrijft hij van haar wortels aldus: ‘de wortels van deze onze stekende winde van Europa, hoewel dat ze onder de aarde meer dan honderd twintig of honderd vijftig cm lang lopen, zo hebben die nochtans met de Salsaparilla geen zo’n grote gelijkenis zoals sommige geleerde mannen tot noch toe gemeend hebben die geschreven hebben dat dit kruid dezelfde sarsaparilla is die nochtans zeer verschilt van de wortels van de stekende winde, want die van de winde zijn geknoopt en lidvormig gedeeld, wit en van buiten blinkend als die van lidgras of dekriet. Daartegen zo heeft de buitenlandse sarsa parilla die uit Peru gebracht is vele en zeer lange taaie wortels die van een grote dikke knobbelachtige harde wortel en gerimpeld hoofd aan alle zijden onderuit lopen zoals in asperges of Ruscus, geheel effen en zonder leden of knopen, recht, buigzaam en met een hardachtige zwarte schors die in de lengte met rimpels gestreept is die we soms wel zes meter lang gemeten hebben. Binnen heeft ze meelachtig merg dat niet onlieflijk is, maar lijmachtig en wat tezamen trekkend en bitterachtig, nochtans zonder hitte te tonen. Daarom is ze geenszins de wortel van onze scherpe winde. Maar de staken die we hebben (schrijft hij en zijn reden vervolgend) van de sarsaparilla die spruiten uit dezelfde zeer grote en houtachtige knobbel van de wortel en zijn van binnen geelachtig en van grootte en kleur de ronde knobbelachtige oosterlucie vrij gelijk en zijn dikker dan een duim of de grootste bramen, maar zeer hard en houtachtig die vele knobbels of knoesten hebben omtrent de leden die een duim wijdt van elkaar staan. Ook hebben ze kromme scherpe doorntjes die wat nederwaarts gaan en stijf en lijken veel meer van aanzien op de bramen dan op stekende winde. Maar de smaak er van is geenszins tezamen trekkend en zelfs hebben ze bijna geen smaak, noch ook niet stoppend en daarom (als we wel weten) niet zo krachtig. Nochtans hebben sommige ons gezegd die er bladeren van gezien hebben dat ze op de bladeren van de stekende winde lijken.’ Dit zijn de woorden van Lobel.

Prosper Alpinus is gans van mening dat de stekende winde of Smilxa aspera de echte salsaprilla is die in Italië op vele plaatsen groeit, dan daar blijven de struiken klein en de wortels zijn zeer kort en nochtans niet dik, maar dun als haar, maar diegene die in het eiland Zanti groeien hebben dikke lange wortels en diegene die uit Spanje gebracht worden heel gelijk en die kruipen daar wijd en ver langs de ris van de aarde als slangen en worden soms negentig of honderd twintig cm lang en langer en zo dik als de gewone wortels van salsa die men in de apotheken vindt. De Grieken van dat land noemen ze ook Smilachia en gebruiken ze daar ook om de pokken te genezen en als men ze goed bekijkt zijn ze van binnen de Spaanse salsa gelijk en ook zonder smaak. En de apothekers van Zanti verkopen ze voor echt salsa en doen daar grote winst aan. Fallopius heeft het ganse gewas goed bezien en aangemerkt en bevindt dat het niets anders is dan de stekende winde en heeft de wortels er van op de berg van Sint Juliaan bij Pisa gevonden en voor echt salsa gebruikt en er vele pokkige mensen volkomen mee genezen. Doch het verschil van de grootte komt van de verscheidenheid van de aarde, want in dor en droog land heeft het kleiner en schrale wortels, maar in zachte aarde daar ze gemakkelijk voortkruipen kunnen daar worden ze langer en ook dikker. In Zanti groeien ze in vochtig en vet land. Voorts zo zijn deze wortels tweevormig want uit de struik zelf komen witte wortels die rond, knopig en een vinger dik zijn als klein riet en die zijn niet lang, maar uit de leden of knieën van die wortels komen andere zijwortels die in harde grond klein, kort en dun zijn als haarvormige vezels, maar in zachte grond zijn ze dik en lang zoals uit Spanje [655] gebracht worden.

Hetzelfde verschil vindt men in de Spaanse salsaparilla ook want de grootste zijn ook dik, wit en lijken op riet, doch niet hol, maar vol en zo dik als de kleinste vinger waaruit, te weten uit de knieën of leden, andere dunne wortels spruiten die geen leden of knoopje hebben. Zodat het blijkt dat het verschil alleen is naar de plaatsen daar ze groeit. De hitte van de lucht doet er ook veel toe want de zon laat de wortels groter worden, in zachte grond werkende.

Aard, kracht en werking.

De bladeren en vruchten van de stekende winde zoals de oude schrijvers betonen plegen in oude tijden veel tegen het vergif gebruikt te worden op die manier dat ze verzekerden dat indien men een nieuw geboren kindje er soms wat van het sap van ingaf dat hem later geen vergif schadelijk zou kunnen wezen de tijd van zijn hele leven. Dan of de buitenlandse sarsaparilla dezelfde krachten heeft dat staat ons noch te onderzoeken net zoals het ook zeer twijfelachtig is of onze stekende winde met de sarsaparilla te vergelijken is in het genezen van alle gebreken daar men de sarsaparilla in plag te gebruiken. Want al is het zaak dat de buitenlandse sarsaparilla die uit West-Indië komt zeer smets op de tong is op die manier dan het water daar ze in gekookt is geen andere smaak heeft dan gerstewater, nochtans heeft ze de kracht om te verwarmen, te verdrogen, dun te maken, te openen en op te lossen en daardoor verwekt ze sterk het zweten en ook geeft ze wat kleur van zich want een ons van deze wortel in twee pond water gekookt maakt dat het water enigszins op de duistere rode wijn van kleur lijkt.

Het water van deze wortel is meest gebruikelijk, hoewel het poeder van de wortel ook gebruikt kan worden. Want het water daar deze sarza parilla in gekookt is geweest te drinken gegeven geneest jicht, allerhande zeren en vochtige gezwellen en alle gebreken van het hoofd en versterkt de lever en belet de beginnende melaatsheid verder te gaan en lost het water ook zeer goed en kan door het zweten de huid gans zuiver maken, maar het is vooral goed tegen de koude kwalen van de hersens, zoute catarren, beginnende kankers, klieren en kropzweren als men een halve drachme van het poeder veertig dagen achter elkaar drinkt mits het afkooksel van dezelfde wortel in witte en zoete wijn. Op dezelfde manier gebruikt geneest ze de hardigheid van de milt ook.

Om de pokken met deze sarza te genezen zal men het lichaam eerst ettelijke dagen lang wel leeg maken en purgeren en daarna zal men de zieke in huis houden en met weinig spijs onderhouden zoals men doet bij diegene die men met pokhout geneest. Daarna geeft men die het water daar sarsaparilla in gekookt is geweest dertig of ook wel veertig dagen achter elkaar ‘s morgens en ‘s avonds het gewicht van zes of zeven ons tegelijk te drinken, wel warm. Daardoor geneest ze de pokken wonderbaarlijk goed en verdrijft de zeren, gomachtige gezwellen en de onlijdelijke smarten van die ziekte.

Sommige koken van deze wortel het gewicht van vier ons in vijftien pond water, maar eerst moet ze in dat water vierentwintig uren lang te weken staan en daarna kookt men het zo lang totdat de helft van het water verkookt is of noch meer als men de drank noch krachtiger begeert te hebben. Als het water koud is doet men dat door een linnen doek en men bewaart dat in een glas of verglaasde aarden pot. Lobel raadt ons aan in deze dranken niet minder dan tien pond water tot drie of vier ons van de wortels te nemen en niet, zoals sommige kwalijk doen, drie pond water op een ons van de wortel te gieten. Want het water zou eerder uitroken of verkoken dan de krachten van wortels uitgetrokken worden, gemerkt dat het middelste hartje van de wortel wat als een snoet is en harder is dan zodat het zo gauw zijn krachten van zich zou geven.

Als de zieke deze drank, als gezegd is, ingenomen heeft en altijd vier uren voor de maaltijd dan zal en hem twee uren achter elkaar (min of meer) laten zweten en dat tweemaal per dag de tijd van veertig dagen achter elkaar als de pokken verouderd zijn. Want vele zijn genezen geweest als ze dat maar een maand lang gedaan hadden.

Daartussen moet men de zieke alle tien dagen eens purgeren en de buik leeg maken, hetzij met Cassia, hetzij met pillen de tribus, hetzij met enige siroop of rozenhoning solutijf.

Deze sarza is veel fijner of subtieler en dringt beter door dan China of pokhout en daarom geneest ze diegene die met de voor vermelde dingen niet genezen konden worden en vooral als de gebreken het uiterste van het lichaam en de huid vast bezet hadden.

De manier van deze zieke te spijzen is dezelfde die men in het gebruik van het pokhout doet, te weten met rozijnen en tweebak of beschuit, dan nochtans in de zeer tere lichamen worden soms kleine vogeltjes en jonge hoendertjes toegelaten, wel nochtans gade slaan dat ze buiten en binnen de maaltijd niets anders drinken dan het voor vermelde water van sarza,

Al gebiedt men deze mensen streng in huis te blijven, nochtans mogen ze zichzelf ondertussen soms op lustige dagen in enige hoven of boomgaarden al wandelende vermaken.

In de voor vermelde gebreken neemt men het poeder van deze wortel ook wel in, te weten drie ons wortel van sarsaparilla, twee ons senebladeren, anderhalve ons Epithymum, kaneel, gember, anijs en van elk een drachme en daartoe een ons suiker en twee drachmen Diagridium. Men maakt daar heel fijn en dun poeder van wat ’s morgens ingegeven wordt het gewicht van een drachme tot twee toe met witte lauwe wijn. Andere vermengen dit poeder met noch veel meer andere dingen die hier te lang en onnodig zijn om te verhalen.

Voorts zo worden de jonge spruiten van deze stekende winde in Griekenland overal veel gebruikt voor salade en als asperges gegeten die gekookt of anders gaar gemakt wordt.

Verkiezing van sarsaparilla. De beste sarsaparilla heeft mergachtige, stevige en buigzame taaie wortels die vast en van binnen wit van kleur zijn en wordt gemakkelijk de gehele lengte door in gelijke delen gescheiden of gespleten. Want men bevindt dat een half pond van deze meer kracht heeft dan tien of twaalf ons van de andere die mager, dunne en zwarte wortels heeft.