Arctium

HET XVIII. CAPITEL.

Van de Groote Klissen.

Ghedaente.

Groot Klissen-cruydt, dat is het ghewas ’t welck de groote Klissen voordt-brenght, komt eerst uyt der aerden met seer groote, rouwe oft oneffen hayrachtighe Bladeren, veel grooter dan die van de Kauwoorde, breeder, grover, en swarter: de welcke aen de bovenste sijde doncker groen zijn van verwe, ende aen de onderste sijde een weynigh nae den witten trecken. Den steel van dit cruydt is hoeckigh oft kantigh, grof ende dick; den welcken oock met dierghelijcke Bladeren, maer nochtans veel kleynder, omringhelt wordt. Desen Steel, in vele tacken en minder steelen verdeylt zijnde, brenght groote klissen voordt, rondt als bollekens, stekende, met kromme oft haeckachtige stekelingen rondtom beset ende rouw: de welcke aen de kleederen van de ghene die voorby gaen blijven hanghen. In het bovenste van dese klissen komter een Bloem uytghesproten, van veel draeyen oft hayren gemaeckt, purper oft roodachtigh van verwe. Het Saet wort in een rondt koppeken oft bolleken volmaeckt; het welcke wanneer het rijp is, ende als de Klissen open gaen, met de wolachtige stuyfkens door den wint wegh ghedreven wordt, ende verwaeydt. De wortel is langh, van binnen wit, van buyten swartachtigh.

Plaetse.

Het Groote Klissen-cruydt is allesins by de weghen te vinden: in de onghebouwde oft onbewoonde plaetsen komt het van selfs voordt: men vindt het oock wel in steenachtighe landouwen, oft vervallen mueren ende oude timmeragien.

Tijdt.

In ’t beghinsel van den Somer, dat is in de Braeckmaendt, komt den Steel tusschen de Bladeren sy selven oprechten; het naeste iaer nae dat dit cruydt eerst sijn bladeren gheschoten heeft, krijght het Klissen, midtsgaders de bloemen ende het saet.

Naemen.

Groot Klissen-cruyt wort in ’t Griecks Arcion ghenoemt, oft oock Prosopion, ende Prosopis, in ’t Latijn Personatia, Personata ende Arcium; van de Apotekers Bardana ende Lappa maior; in ’t Hooghduydtsch Gross Cletten; in ’t Nederduydtsch Groote Klissen; in ’t Italiaensch Lappola Maggiore; in ’t Fransch Glouteron oft Gletteron; in ’t Spaensch Bardana, in ’t Enghelsch Great Burre, in ’t Behemsch Rzepiick. Apuleius verhaelt, behalven de voornoemde, noch sommighe andere naemen van dit ghewas; te weten, Dardana, Bacchion, Elephantosis, Nephelion, Manifolium.

Doch daer is een groot onderscheydt tusschen Arcion ende Arction; ghelijck het ghenoeghsaem blijckt uyt de beschrijvinge van alle beyde de ghewassen, die Plinius ende Dioscorides elck alleen ende op bijsondere plaetsen ende capitelen geven, ende als wy betoonen sullen in ‘t 33. Capitel van ons vijfde Boeck; alwaer wy de beschrijvinghe ende de schilderije van Arction gheven sullen. Daerom en dwalen die niet weynigh, die door de groote ghelijckenisse van de naemen bedrogen zijnde, Arction ende Arcion voor eenderhande ghewas houden.

Aerd en Krachten.

De Bladeren van Groote Klissen zijn van krachten matelijck verdrooghende ende verbreydende oft verteerende: de wortel is deelachtigh van eenighe hitte.

Werckinghen.

De wortelen van Groote Klissen zijn seer nut en bequaem voor de ghene die bloedt en etter uytspouwen, met Pingels ingegeven, seght Dioscorides.

Apuleius schrijft, dat de selve wortels met een weynigh souts gestooten oft ghewreven zijnde, seer nuttelijck zijn om op de beten van dulle honden te legghen; in dier voeghen dat den ghebeten daer mede terstont ghenesen wordt.

Den selven Apuleius seght dat het sap van de bladeren van Groot Klissen-cruydt met honigh te drincken ghegeven, de pisse verweckt, ende de smerten der blasen wegh neemt: en dat het selve sap met ouden wijn ghedroncken zijnde, alle beten van de slangen oft diergelijcke vergiftige dieren wonderbaerlijcken gheneest.

Columnella vertelt, dat soo wanneermen dit cruydt met sout ghewreven oft gestampt zijnde op de plaetsen die van den adder gebeten zijn leght, al het vergift wegh genomen ende krachteloos gemaeckt wordt: wel verstaende, alsmen de huyt eerst met het vliem oft lancet gheopent ende gheschrapt heeft, oft ghescharificeert: maer hy seght, dat de Wortel gestampt zijnde, noch veel krachtigher is teghen ’t vergift [49] van de slanghen. Hy versekert oock, dat de selve wortel op de krop-sweeren oft gheswillen van den hals seer groote baete doet.

Voorts, den Steel van ’t groot Klissen-cruydt, noch iongh zijnde, ende eer daer Klissen aen-wassen, gheschelt, ende rouw met sout en peper, oft gesoden met het sop van het vleesch, en is niet onlieffelijck om eten. Ende dien steel alsoo g’ eten vermeerdert het saet, ende verweckt tot vleeschelijcke lust: ende boven dien, streckt het lichaem voor tamelijck goet voetsel, besonderlijck als hy ghesoden is. Alsmen daer Pingels, dat is kernen van Pijnappelen, by doet, dan is dien voorschreven Steel noch nuttelijcker: ende alsoo is hy de uytteerende ende bloet-spouwende lieden niet min oorborlijck dan de wortel selve.

BIIVOEGHSEL.

Bergh-klissen. Dit ghewas wordt van Lobel ende andere voor het oprechte Arction ghehouden, ende het is de Groot Klissen seer ghelijck, maer de Klissen van dit cruydt zijn wat hayrigher ende sachter, ende den Wilden oft Kleynen Komijn meer ghelijckende, hebbende oock ’t saet dien niet onghelijck. Het wast op hooghe boschachtighe ende lommerachtighe berghen, in Languedoc, Piemont ende Savoye.

Een ander soorte diemen kleyne Klissen magh noemen. Oock (seyt den selven Lobel) hebben wy ghevonden in Enghelandt, een soorte van kleyne Klissen, met dunder bladers ende stelen, die onder grauw waren, bollekens hebbende eenighsins die van de groote Klissen ghelijck; maer sachtachtigh ende veel teerder, ghelijck dit van den wilden Komijn. De bloeme is purpur-rood. De stelen zijn twee oft dry voeten hoogh, dunder ende sachter dan die van de groote Klissen. De wortel is groot, ende goet om eten, binnen wit, ghelijck die van de Klissen.

Oorsaeck des naems.

Dit cruydt is in ’t Griecks ghenoemt gheweest Arction (seydt Lobel) om dat de Klissen oft stekende bollekens ghelijcken de rouwe ende lockachtighe hoofden van de Beeren. In ’t Latijn noemtmen ’t Personata, moghelijck om datmen de seer groote bladers pleeght als een mom aensicht te ghebruycken om te bedecken ’t aensicht van de personagien: ende hiet oock Perfolata, om datmen daer mede, ghelijck met eenen hoet, ’t hooft bewaerde teghen de hitte van der Sonnen. Nochtans bethoont Dodoneus met vele redenen, dat dit cruydt gheen Arction en is, maer Arcion van Dioscorides. Den naem Klissen is den ghemeynsten; hoe wel sy oock op vele plaetsen Klitten, nae den Hoogduytschen ghenoemt worden.

Lappago is eenen naem die vele andere cruyden ghegheven wordt, van de klissen seer veel verscheyden zijnde.

Wilde Klissen oft Lappa agrestis Tragi, is anders niet dan de Caucalis, die hiernae beschreven wordt.

Kracht en Werckinghe van Groot Klissen-cruydt.

Om den stercken reuck ende smaeck der bladeren van dit cruydt, ghelooven sommighe, dat het den selven aerd soude moghen hebben, diemen in de Hondts-tonghe bevindt; doch onstercker. De wortel, (die groot ende ghelijfvigh is) wordt met suycker gheconfijt; ende wordt lieflijck, ende is seer goedt gheacht teghen ’t graveel, ende den buyckloop: sy is oock verweckende tot bijslapen, als Dodoneus van de steel oock seydt.

De wortel een vierendeel loots swaer met Pinghels inghenomen, helpt den ghenen die bloedt ende etterachtighe vochtigheydt spouwen. De wortel selve is seer goedt ghestooten ende opgheleydt den ghenen die groote pijne hebben in de leden, door dat de leden ghebrocken oft ghequetst zijn gheweest.

Het water daer de bladers in ghesoden zijn, is seer goedt om daer mede te netten oft stoven de wonden oft sweeringhen; alwaer ’t oock de Kancker. Ende men stoot de bladers met Salpeter, Verckenslies en Azijn, ende men maeckt daer een plaester af, ende men leght dit op de wonde.

De groene bladeren ghestooten, ende met wit van een ey gemenght, ghenesen de verbrandtheydt, ende alle sweerende seerigheden.

’T sap is oock goedt teghen alle de voorseyde ghebreken, met witten wijn ghedroncken, oft oock alleen.

’T saet is tot de selve dinghen soo goedt als de wortel: ende het wordt oock met suycker gheconfijt. Het is veel krachtigher in ’t graveel dan de wortel: iae breeckt den steen, soo wel van de nieren als van de blase, ende daer-en-boven stopt het roodmelisoen. Het selve saet ghestooten, ende veertigh daghen langh met goeden wijn ghedroncken, is seer goedt den ghenen die het flercijn hebben: ende is seer nut den ghenen die van den Steen ghesneden zijn, om te beletten dat die niet meer en wasse.

Krachten van Bergh-Klissen. De wortel van Bergh Klissen met het saet in wijn ghesoden, versoet de pijne van de tanden, alsmen dien wijn in den mondt houdt. Met de selve decoctie oft het water daer dit saet in ghesoden is gheweest, worden ghestooft de verbrandtheyt ende de kackhielen. De selve worden met wijn inghenomen teghen de koude pisse, ende pijn in de heupen. Dit cruydt (ghelijck Galenus seydt, die het kleyne Klissen noemt) is van seer fijne oft subtijle deelen, ende daerom heeft het een drooghende ende afvaeghende kracht, nochtans weynigh: waerom dat de wortel ende ’t saedt van dien, in wijn ghesoden, eenighsins den tandt-sweer versoeten. Maer de verbrandtheydt ende de kackhielen en worden niet alleen ghenesen met het af-sietsel van desen ghenet zijnde, maer de teere ionge steelkens doen dat selve oock.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van grote klissen. (Arctium lappa)

Gedaante

Groot klissenkruid, dat is het gewas wat de grote klissen voortbrengt, komt eerst uit de aarde met zeer grote, rouwe of oneffen haarachtige bladeren die veel groter zijn dan die van kouwoorde, breder, grover en zwarter, die aan de bovenste zijde donkergroen zijn van kleur en aan de onderste zijde wat naar het witte trekken. De steel van dit kruid is hoekig of kantig, grof en dik die ook met diergelijke bladeren maar nochtans veel kleiner omringd wordt. Deze steel die in vele takken en minder stelen verdeeld is brengt grote klissen voort die rond zijn als bolletjes, steken en met kromme of haakachtige stekels rondom bezet zijn en rouw die aan de klederen van diegene die voorbij gaan blijven hangen. In het bovenste van deze klissen komt een bloem uitgesproten die van veel draden of haren gemaakt is en purper of roodachtig van kleur. Het zaad wordt in een rondt kopje of bolletje volmaakt en wanneer het rijp is en als de klissen open gaan met de wolachtige stuifjes door de wind weg gedreven wordt en verwaaid. De wortel is lang, van binnen wit en van buiten zwartachtig.

Plaats.

Het grote klissenkruid is alleszins bij de wegen te vinden, in de niet gebouwde of onbewoonde plaatsen komt het vanzelf voort en men vindt het ook wel in steenachtige landstreken of vervallen muren en oude bouwplaatsen.

Tijd.

In het begin van de zomer, dat is in juli, komt de steel tussen de bladeren zichzelf oprichten het volgende jaar nadat dit kruid eerst zijn bladeren opgeschoten heeft en krijgt het klissen met de bloemen en het zaad.

Namen.

Groot klissenkruid wordt in het Grieks Arcion genoemd of ook Prosopion en Prosopis, in het Latijn Personatia, Personata en Arcium, van de apothekers Bardana en Lappa major, in het Hoogduits Gross Cletten, in het Nederduits grote klissen, in het Italiaans lappola maggiore, in het Frans glouteron of gletteron, in het Spaans bardana, in het Engels great burre, in het Boheems rzepiick. Apuleius verhaalt, behalve de voornoemde, noch sommige andere namen van dit gewas, te weten Dardana, Bacchion, Elephantosis, Nephelion en Manifolium.

Doch er is een groot verschil tussen Arcion en Arction zoals het voldoende blijkt uit de beschrijving van alle beide gewassen die Plinius en Dioscorides elk aparte plaatsen en kapittels geven zoals we aantonen zullen in het 33^ste kapittel van ons vijfde boek waar we de beschrijving en de schilderij van Arction geven zullen. Daarom dwalen die niet weinig die door de grote gelijkenis van de namen bedrogen zijn en Arction en Arcion voor een en een hetzelfde gewas houden.

Aard en Krachten.

De bladeren van grote klissen zijn van krachten matig verdrogend en verbreidend of verterend, de wortel is deelachtig van enige hitte.

Werkingen.

De wortels van grote klissen zijn zeer nuttig en geschikt voor diegene die bloed en etter uitspuwen, met pijnzaden ingegeven, zegt Dioscorides.

Apuleius schrijft dat deze wortels die met wat zout gestampt of gewreven zijn zeer nuttig zijn om op de beten van dolle honden te leggen op die manier dat de gebetene daarmee terstond genezen wordt. Dezelfde Apuleius zegt dat het sap van de bladeren van groot klissenkruid met honing te drinken gegeven de plas verwekt en de smarten der blaas weg neemt en dat hetzelfde sap dat met oude wijn gedronken is alle beten van de slangen of diergelijke vergiftige dieren wonderbaarlijk geneest.

Columnella vertelt dat wanneer men dit kruid dat met zout gewreven of gestampt is op de plaatsen die van de adder gebeten zijn legt al het vergif weg genomen en krachteloos gemaakt wordt, wel verstaande als men de huid eerst met een vliem of lancet geopend en geschrapt heeft of gescherfd, maar hij zegt dat de wortel die gestampt is noch veel krachtiger is tegen het vergif [49] van de slangen. Hij verzekert ook dat dezelfde wortel op de kropzweren of zwellen van de hals zeer grote baat doet.

Voorts, de steel van het groot klissenkruid dat noch jong is en eer daar klissen aangroeien schillen en rouw met zout en peper of gekookt met het sap van het vlees is niet onlieflijk om te eten. En die steel alzo gegeten vermeerdert het zaad en verwekt tot vleselijke lust en bovendien strekt het lichaam voor tamelijk goed voedsel, vooral als hij gekookt is. Als men daar pijnzaden, dat is kernen van pijnappelen, bij doet dan is die voorschreven steel noch nuttiger en zo is het de uitterende en bloed spuwende lieden niet minder nuttig dan de wortel zelf.

BIJVOEGING.

(Arctium tomentosum) Bergklissen. Dit gewas wordt van Lobel en andere voor het echte Arction gehouden en het is de grote klissen zeer gelijk, maar de klissen van dit kruid zijn wat hariger en zachter en lijken meer op de wilde of kleine komijn en ook het zaad lijkt daar op. Het groeit op hoge bosachtige en lommerachtige bergen in Languedock, Piedmont en Savoy.

Een andere soort die men kleine klissen mag noemen. (Xanthium strumarium) Ook (zegt dezelfde Lobel) hebben we in Engeland een soort van kleine klissen gevonden met dunnere bladeren en stelen die onder grauw waren en bolletjes heeft die enigszins die van de grote klissen gelijk zijn, maar zachtachtig en veel teerder, net als die van de wilde komijn. De bloem is purperrood. De stelen zijn zestig of negentig cm hoog, dunner en zachter dan die van de grote klissen. De wortel is groot en goed om eten, van binnen wit net als die van de klissen.

Oorzaak van de naam.

Dit kruid is in het Grieks Arction genoemd geweest (zegt Lobel) omdat de klissen of stekende bolletjes op de ruwe en lokachtige hoofden van de beren lijken. In het Latijn noemt men het Personata, mogelijk omdat men de zeer grote bladeren als een vermomming plag te gebruiken om het aanzicht van de personen te bedekken en het heet ook Perfolata omdat men daarmee, gelijk met een hoed, het hoofd bewaarde tegen de hitte van de zon. Nochtans betoont Dodonaeus met vele redenen dat dit kruid geen Arction is, maar Arcion van Dioscorides. De naam klissen is de gewoonste, hoewel ze ook op vele plaatsen klitten naar het Hoogduitse genoemd worden.

Lappago is een naam die vele andere kruiden gegeven wordt die van de klissen zeer veel verschilt.

Wilde klissen of Lappa agrestis Tragi is niets anders dan Caucalis die hierna beschreven wordt.

Kracht en Werking van groot klissenkruid.

Om de sterke reuk en smaak der bladeren van dit kruid geloven sommige dat het dezelfde aard zou mogen hebben die men in de hondstong vindt, doch zwakker. De wortel, (die groot en stevig is) wordt met suiker gekonfijt en wordt lieflijk en is zeer goed geacht tegen niergruis en buikloop, ze verwekt ook tot bijslapen zoals Dodonaeus van de steel ook zegt.

De wortel een vierendeel lood zwaar met dennenzaden ingenomen helpt diegene die bloed en etterachtige vochtigheid spuwen. De wortel zelf is zeer goed gestampt en opgelegd bij diegene die grote pijn hebben in de leden doordat de leden gebroken of gekwetst zijn geweest.

Het water daar de bladeren in gekookt zijn is zeer goed om daarmee de wonden of zweren nat te maken of te stoven al was het ook kanker. En men stampt de bladeren met salpeter, varkensvet en azijn en men maakt daar een pleister van en men legt dit op de wond.

De groene bladeren gestampt en met wit van een ei gemengd genezen de verbranding en alle zwerende zeren.

Het sap is ook goed tegen alle de voor vermelde gebreken met witte wijn gedronken of ook alleen.

Het zaad is tot dezelfde dingen zo goed als de wortel en het wordt ook met suiker gekonfijt. Het is veel krachtiger in niergruis dan de wortel, ja breekt de steen zowel van de nieren als van de blaas en daarboven stopt het de rode afgang. Hetzelfde zaad gestampt en veertig dagen lang met goede wijn gedronken is zeer goed voor diegene die jicht hebben en is zeer nuttig voor diegene die van de steen gesneden zijn om te beletten dat die niet meer groeit.

Krachten van bergklissen. De wortel van bergklissen met het zaad in wijn gekookt verzoet de pijn van de tanden als men die wijn in de mond houdt. Met dezelfde oplossing of het water daar dit zaad in gekookt is geweest wordt de verbranding en kakhielen gestoofd. Dezelfde worden met wijn ingenomen tegen de koude plas en pijn in de heupen. Dit kruid (gelijk Galenus zegt die het kleine klissen noemt) is van zeer fijne of subtiele delen en daarom heeft het een drogende en afvegende kracht, nochtans weinig, waarom dat de wortel en het zaad er van in wijn gekookt enigszins de tandpijn verzoeten. Maar de verbranding en de kakhielen worden niet alleen genezen met het afkooksel van deze door ze nat te maken, maar de tere jonge steeltjes doen dat ook.