Quercus

HET SESTE DEEL.

Het neghen-en-twintighste Boeck.

Van de VVilde Boomen.

VOOR-REDEN.

De Wilde Boomen, daer wy inde Voorreden van ’t voorgaende Boeck van vermaent hebben, sullen teghenwoordighlijck van ons beschreven worden; te weten die Boomen wiens Vruchten niet eetbaer en zijn, ende daerom van de menschen in hun spijse niet ghebruyckt en worden. Dese moghen met reden Wildt ghenoemt worden, ghemerckt dat sy meestendeel in de bosschen oft andere onghebouwde ende woest ligghende plaetsen voortkomen: ende al worden sy door langhe ende neerstighe oeffeninghe inde hoven oft andere plaetsen onderhouden, nochtans en kanmen noch en salmen nimmermeer konnen maecken dat hunne vruchten eetbaer worden, oft voor een goede spijse strecken sullen.

HET ZESDE DEEL.

Het negen en twintigste boek.

Van de wilde bomen.

VOORREDEN.

De wilde bomen daar we in de voorreden van het voorgaande boek van vermaand hebben zullen nu van ons beschreven worden, te weten die bomen wiens vruchten niet eetbaar zijn en daarom niet van de mensen in hun spijs gebruikt worden. Deze mogen met reden wild genoemd worden, gemerkt dat ze meestal in de bossen of andere ongebouwde en woest liggende plaatsen voortkomen en al worden ze door lange en naarstige teelt in de hoven of andere plaatsen onderhouden, nochtans kan men noch zal men nimmermeer kunnen maken dat hun vruchten eetbaar worden of voor een goede spijs strekken zullen.

HET I. CAPITEL.

Van Eycken.

Gheslachten.

De Eeckel-draghende boomen, die in ’t Griecks dryes heeten, zijn menigherhande: dan de ghene die in ’t Latijn Quercus ghenoemt worden, ende in onse tael Eycken, zijn tweederley: den eenen is Tam, den anderen Wildt: ende dese sullen wy in dit Capitel beschrijven, ende van de andere soorten van dryes, de welcke eyghene naemen hebben, sal hier nae bijsonderlijcken ghehandelt worden; te weten van den Ilex, den Corckboom, de Egilops ende meer andere, daer den Beuckenboom ende de Oxya oock by gherekent wordt.

Ghedaente.

1. De Tamme oft Ghemeyne Eycke is dickwijls leegher dan de Wilde: dan haeren Struyck oft Stam wordt seer dick, ende en wast niet recht op; noch en is oock niet effen ende glat van schorssen, maer slim ende verdraeyt, in veele sijdtacken ghedeylt. Het hout van dese Eycke is sterck ende vast, doch nochtans weecker ende onstercker dan Buecken-hout: ende is in alle dinghen bequaemer ende sachter om wercken dan het hout van de Wilde Eycke: haer vrucht oft Eeckel is de grootste van allen, ende is soet van smaeck.

2. De Wilde Eycke wordt dickwijls heel hoogh, ende is oock veel tijdts met seer veele dicke ende groote tacken verre ende wijt uytghespreydt: sijn Struycken zijn somtijdts bijster grof, twee oft dry vademenen in de ronde dick: ende daer uyt spruyten de voorseyde groote tacken, die wederom in kleyner sijdtacken verdeylt worden. De bladeren zijn glat ende effen, doch wat hardachtigh, breedt, langhworpigh, rondom de kanten gheschaerdt ende diep ghekerft, aen de bovenste sijde groener dan aen d’onderste: de vruchten oft Eeckelen zijn oock langhworpigh, maer korter dan die van de Tamme, elck in bijsondere buyten rouwe holle schaelkens begrepen: ende sy zijn met een velachtigh herdachtigh schelleken bedeckt: ende daer in schuylt de keerne, die van twee delen ghemaeckt is, als de Roomsche Boonkens, de Erwten, ende de Amandelen pleghen te zijn. Dese Eycken, als sy noch ionghe ende kleyn zijn, hebben een gladde effene schorsse, bequaem om het leder mede te tauwen: dan als sy oudt en groot gheworden zijn, dan is die schorsse oneffen, rouw, dick, hardt, geborsten, ende op veele plaetsen ghekloven. Het hout van desen boom is van binnen geelachtigh, hardt ende vast; ende hoe ouder den boom is, hoe harder dat hout is. Dan het buytenste van ’t hout, te weten dat naest de schorsse is, ende is niet geelachtigh, maer wit; ende wordt haest bedorven, verrot oft vermeluwet; in sonderheydt als dat in onbequaeme tijden afgehouwen oft gekapt is geweest. De Wortelen van desen boom breyden ende spreyden haer selven verre ende wijt uyt, ende sincken oock seer diep onder d’aerde; ende daer door blijft desen boom te vaster staen.

Veranderinghe. De Wilde Eycke wordt in sommighe landen hoogher, elders blijft sy leegher: want in meest alle de rijcken van Spaegnien en wordt sy soo groot niet als in Hoogh ende Nederduytschlandt wel ghesien wordt, soo Clusius schrijft: die oock seydt, dat hy omtrent Lisbonen in Portugael een soo kleyne Eycke ghesien heeft, dat sy niet hoogher dan eenen voet en wordt; de welcke nochtans vruchten oft Eeckelen voortbrenght als die van de Wilde Eycke; maer de schale, daer sy in steken, en is van buyten soo rouw niet als die van de ander: ende de Eeckel en is niet soet van smaeck, maer bijster bitter.

Plaetse.

Eycken en versmaden geenderhanden gront; want sy wassen seer wel in dorre ende drooghe aerde: dan nochtans op goedt ende vet landt aerden sy [1291] beter. Haeren eyghen aerdt is op hoevels ende gheberghten te groeyen; hoe wel datmense op de platte landen oock wel vindt. In alle de rijcken van Europa zijn sy ghemeyn, in sonderheydt de Wilde: want de Tamme en zijn soo ghemeyn niet.

Tijdt.

De Eycken verliesen haer bladeren ghemeynlijck omtrent het laetste van den Herfst: sommighe behouden haer loof den gheheelen Winter door, doch niet groen, maer vael ende dor, die daer soo langhe aen blijven tot dat sy van de nieuwe bladeren uytghestooten worden; ’t welck in ’t laetste van April pleegh te gheschieden, te weten in dese Duytsche landen.

Theophrastus schrijft, dat in het Landtschap Thurium gheheeten in Italien een soorte van Eycke is, de welcke haer loof nimmermeer en verliest, ende haer nieuwe bladeren ende scheuten niet in ’t Vooriaer met de andere voort en brenght, maer in ’t midden van den Somer, oft in ’t eerste van de Hontsdaghen.

De Eeckelen van dese boomen zijn in den Herfst rijp, ende rijsen dan uyt haer schaelkens oft dopkens; de welcke korts daer nae oock afvallen.

Men moet de Eycken afhouwen oft kappen, om daer huysen mede te bouwen, in de maendt van December oft Januarius, ende dat in ’t afgaen van de Maen: want alsmense in ’t wassen van de selve snijdt, dan sal het hout haest vermeluwen, sonderlinghen ’t ghene dat wit is.

Naem.

Dese boomen heeten in ’t Griecks Drys, als voorseydt is, in onse tael Eycke.

1. De Eycke, die soeter vruchten voortbrenght, is de Tamme soorten van Eycken, in ’t Griecks Drys hemeros, oft alleenlijck Hemeris gheheeten; in ’t Latijn Placida, soo Gaza dat woordt vertalt: dan men maghse Quercus sativa, Quercus urbana oft oock Quercus culta noemen, dat is Tamme Eycke: sommighe Griecken heetense Mydion; die van Macedonien Erymodrys, als ofmen Veriquercus dat is Waerachtighe oft Oprechte Eycke, nae het uytlegghen van den selven Theodorus Gaza, oft Vere Quercus seyde.

2. De ander soorte heet hier te lande eygentlijck Eycken-boom; in Hooghduytschlandt Eichelbaum; in Vranckrijck Chesne; in Italien Quercia; in Spaegnien Roble oft Ronre; in Enghelandt Oke tree; in Beemerlandt Dub. Den Grieckschen naem is Drys agria; den Latijnschen naem is Robur, maer ghemeynlijck Quercus: dan tot onderschil van de Tamme Eycke maghmense Quercus silvestris, dat is Wilden Eycken-boom, noemen.

De vrucht van dese boomen is hier te lande Eeckel ghenoemt; in Hooghduytschlandt Eychell; in ’t Italiaensch Chiande oft Ghiande; in ’t Spaensch Bellotas; in ’t Beemsch Ztalud; in ’t Latijn Glans; in ’t Griecks Balanos. Daer zijn nochtans veele andere soorten van vruchten die oock Balani oft Valani in ’t Griecks heeten: dan die worden met eenighen toenaem van dese ghemeyne Eeckelen onderscheyden, te weten Dios balanos, Sardiana balanos, dat zijn de Castanien, ende Phoenicobalanos, dat zijn de Dadelen, ende meer andere, die alle op haer eyghen plaetsen beschreven worden.

Het hol huysken oft schotelken, daer de Eeckelen in hanghen, wordt in de Apoteken Cupula glandus gheheeten, in goedt Latijn Calyx glandis, dat is Schale oft Schaelken van de Eeckel, oft Eeckel-schael; in ’t Griecks Omphacis, soo Paulus Aegineta dat noemt in ‘t 42.capitel van sijn 3.boeck.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren ende schorssen vande Eycken, ende de schaelkens, knoppekens oft dopkens van de Eeckelen, ende oock de Eeckelen selve, zijn seer tsamentreckende van aerdt, met een sterckelijcken drooghmaeckende kracht, selfs tot inden derden graed, mitsgaders eenighe verkoelinghe. Dan voor allen is ’t best datmen ghebruyckt dat velleken oft vliesken dat tusschen de schorsse ende het hout van den Eycken struyck is, ende oock dat vliesken, dat de Eeckel selve oft haer keerne bekleedt.

Dese bladeren, schorssen, schaelkens ende schellekens, oft vellekens van Eycken ende Eeckelen worden seer nut ende bequaem ghehouden om te genesen ende te stelpen de onmatighe maendtlijcke vloeden der vrouwen, het bloet spouwen, bloet pissen, ende alle bloetgangh, ende dijsghelijcks oock dat roodtmelizoen ende allerhanden loop des buycks, in water oft rooden wijn ghesoden ende ghedroncken, oft tot poeder gestooten ende soo ghebruyckt, oft in eenighe pessarisen ende klisterien ghemenght, oft by salven, olien, plaesteren ende andere dinghen ghedaen, diemen tot de vorseyde ghebreken pleeght te bereyden..

De Eeckelen gegeten konnen niet wel oft lichtelijck verdouwt ende verteert worden: ende en brenghen den mensch geen voedsel by, oft ’t selve is dick, rouw ende koudt. Dan de Verckens ende Wilde Swijnen worden daer mede ghemest, ende krijgen daer door vast ende stijf oft hard ende geensins weeck oft waterigh vleesch.

De schorssen dienen om het leder mede te tauwen oft te bereyden, als den ghemeynen man bekent ghenoegh is.

BIIVOEGHSEL.

In Italien heet den ghemeynen Eycken-boom oock wel Cerqua; in Spaegnien oock Roble, oft Quexigo, oft Enzina de ballotas gruessas; in Italien oock Rovcre, ende in Savoeyen Rovre; in Vranckrijck oock Chermillat ende Drylie; in ’t Latijn Quercus hemeris. De schaelkens, daer de Eeckelen in hanghen, heeten sommighe Omphalis liever dan Omphacis, om datse navelkens ghelijcken: sommighe segghen dat de vrucht Aker heet, maer meest Eeckel, nae den Hebreeuwschen, Akel oft Eeckel, dat Eten beteeckent, om datse een van de eerste spijsen der menschen pleeght te wesen (ghelijck Fagus van het Griecks Fago komt, dat oock Eten beteeckent.) Andere heetense Eyckel, om datse een kleyn Ey oft Eycken van maecksel ghelijckt, soo als de Cornoelie om de selve ghelijckenis Oon oft Ey in ’t Griecks ghenoemt wordt. De ghemalen oft ghebroken schorssen der Eycken-boomen heeten Runt oft Rhun, misschien nae het oprecht Rhus oft Rhun, dat Rin, Ren ende Smack heet: waer door sy van de leertouwers hier te lande ghebruyckt worden: in ’t Fransch Du Tan.

Clusius seydt, dat hy in Spaegnien een soorte ghesien heeft die altijdt groen blijft, daerom Quercus semper virens gheheeten: andere segghen datse altijdt groen blijven alsmense op een Coolstruyck intet. Dan den selven Clusius beschrijft noch verscheyden andere soorten van Robur, oft Wilde Eycke, die in Spaegnien eyghentlijck Roble heet; in ’t Duytsch Hageych oft Haegeecke.

1. De eerste, Robur prima, is leegher dan de ghemeyne Eycke, sterck van hout, krommer van struyck, meer ghetackt, maer aen d’een sijde met witte sachte wolle bedeckt.

2. De tweede wast in Oostenrijck, ende is bijnae soo groot als de Eycke, harder van hout, kleyner van bladeren, aen d’een sijde wat grijs, een kleyne Eeckel voortbrenghende, in ’t Hooghduytsch Steinaichel ghenoemt; in [1292] ‘t Hungersch Kemeni cher fa, oft Musral. Lobel noemtse Robur secunda. Bellonius vermaent oock van een Eycke in Grieckenlandt wassende, wiens Eeckelen niet grooter en zijn dan de kleyne Boomkens.

3. De derde Robur tertia, is somtijdts niet meer dan eens mans lenghde hoogh, de eerste soorte van bladeren ende grijsigheydt heel ghelijck: haer Galnote is soo groot als eenen kleynen Appel, seer overvloedighlijck voortkomende, ghepuckelt ende wat rootachtigh aen d’een sijde. De bladeren hebben oock eenighe kleyne ballekens. Dese soorte wast veel in Oudt Castilien. In Oostenrijck en draeght sy soo veel Galnoten niet. De tacken worden in Spaegnien voor tortsen ghebrandt. Lobel noemtse Robur secunda Clusij; ende de Noten heet hy Groote Galnoten.

4. De vierde is een kleyn boomken, met kleyner, harder, smaller ende niet soo diep ghesneden bladeren, ende als met scherpe tandekens aen de kanten gheschaert, aen d’onderste sijde grijs, maer niet wolachtigh. Daer wassen oock veele Galnoten aen, oock puckelachtigh, maer bleecker van verwe. Lobel heetse Robur angustifolia, Clusij tertia, oft Galla maior altera.

5. De Vijfde ghelijckt de voorgaende, maer heeft korter struycken, krommer, met ruygher schorssen: de Galnoten zijn kleyner, effen, bruynroodt, als de ghene die in de Apoteken verkocht worden. Dese soorte noemt Lobel Robur quarta angustifolia, sive minor Clusij; ende de Noten daer van Kleyn Gallen, Galla mino; ende hy seydt datse in de Apoteken Ronde Gallen heeten, ende datse kleyn zijn, sonder puckels oft tacken. De twee laetste soorten heeten by Lisbonen Carvalla.

6. De seste soorte, Robur sexta, is kleyn, niet boven eens mans lenghde hoogh, eer heesterachtigh dan boomachtigh, met taeye dunne tacken, bladeren als die van de tweede soorte, maer kleyner, niet soo ghesneden, seer gheladen met kleyne Galnootkens, die twee, dry oft meer by een wassen. Dese wast in Oostenrijck. Aen alle de voorbeschreven soorten en heeft Clusius nimmermeer geen Eeckelen ghesien, behalven alleen aen de tweede.

7. De sevenste soorte, Robur septima, soude moghen by de oprechte Eyck ghestelt worden: ende is de ghene die van Dodoneus uyt Clusius vermaent is, by Lisbonen wassende, niet hoogher dan eenen voet, ende daerom Quercus pumila ghenoemt. Haer tacken zijn dun ende buyghsaem: de bladeren zijn als die van de Vijfde soorte, doch wat grooter ende sachter. Lobel noemtse Leeghen Eycken-boom, Robur quinta Clusij (nae de eerste verdeylinghe) Quercus humilis friticis specie fronde Ilicis molliote.

Andere verdeylen de Eycken in dry soorten; ende de selve wederom in Manneken ende Wijfken; van welcke de Wijfkens meer ende vroomer vruchten draghen. De eerste heeft een niet seer bossighe struyck, maer een groote menighte van dicke ende uytghespreyde tacken, die seer langh zijn, ende groote plaets beslaen, daer heele bosschen vol van zijn: sy staen verre van een, ende dienen meer tot berninghe dan tot timmerhout. De tweede soorte heeft den struyck dick, ende by de dertigh voeten hoogh: daer op staen vier oft vijf tacken, niet wijt uytghespreydt: ende dese dient om stijlen van de maecken, oft berders van te saghen: men vindt daer oock heele bosschen van: maer sy staen dichter by een. De derde soorte is dun van struyck, seer recht, wel veertigh oft vijftigh voeten hoogh; op haer tsop eenen kleynen krans van tacken draghende: dese is bequaem tot timmeren: maer de boomen staen noch dichter by een dan de voorgaende.

Eycke met breede bladeren, in ’t Latijn Quercus latifolia, de Cerris, Cerrus, ende noch meer andere soorten van Eeckeldraghende boomen, zijn hier nae beschreven.

De Zee Eycke is by de soorten van Alga, Fucus ende Wierdt vermaent: ende in ’t Latijn Quercus marina gheheeten. Dan daer is oock noch een Quercus Miricae folio, hier nae by de steenachtighe zeeghewassen ghestelt, met noch een ander Quercus marina Theophrasti, oft de Zee-Eycke van Theophrastus.

Quercula maior & minor, in ’t Latijn Chamedrys, als ofmen Leeghe Eycke seyde, zijn hier vooren by de cruyden beschreven: maer zijn soo gheheeten nae de ghelijckenis die sy met de Eycke-bladeren hebben.

De Leeghste Eycken draghen Galnoten, ende daer beneffens oock noch eenen aenwas oft voose overvloedigheydt, die Lobel Fungosum excrementum Quercus noemt; als in ’t volghende Capitel blijcken sal. Somtijdts hebbense oock een schelferachtigh hooft, als de Scabieuse, vol dons oft wolle:’t welck sommighe voor en miswassen Eeckel houden.

De Eycken leven wel dry hondert iaer: maer sy en groeyen niet soo veel in tien iaeren als de Eschen, Olmen, ende Vlederhout boomen in ses iaeren.

Noch van de krachten.

De bladeren van Eycken, kleyn ghestooten, ghenesen ende heelen de versche worden, ende stelpen ’t bloeyen, daer op gheleyt; het Water, daer sy in ghesoden zijn, verkoelt ende daer nae suyvert de wonden. De versche bladeren op de bleynen gheleyt, verkoelen die: op de tonghe gheleyt, matighen de hitte van de maghe.

Wijn, daer de teere rosachtighe bladeren in ghesoden zijn, versacht den tandtsweer die van kouwe komt: ende suyvert ’t bedorven oft verrot tandtvleesch. Den selven is nut teghen de vuyle zeeren ende ontstekinghen des schamelheydts der mannen ende vrouwen.

Men magh van de ionghe Eyckenbladers oft botten een sonderlinge ende uytnemende goedt water distilleren teghen de vloeden vande Lever, om den steen te breken, ende den witten vloet van de vrouwen te stoppen. ‘Tselve breeckt den steen: helpt de ghene die bloet spouwen, ende ’t roodtmelizoen hebben, oft bloet pissen, oft zeeren in de darmen hebben: andere gheven ’t te drincken teghen de Pest ende vergift.

De schorssen van de Eycken, ghepoedert, zijn goedt teghen de wormen van de kinderen, ende teghen den loop des buycks, ende den overvloedighen stoelgangh. De selve ghemalen, soose van de leertauwers ghebruyckt zijn, worden oock van buyten ghebruyckt om haer tsamentreckinghe.

De Eeckelen zijn schier de bladeren ende schorssen van krachten ghelijck, nochtans wat warmer, ende niet soo seer stoppende oft tsamentreckende: want sy wederstaen alle fenijn ende vergiftheydt: ende zijn sonderlinghen goedt tot de beten ende steken van de quade ghedierten, in melck ghesoden ende ghedroncken: ’t poeder van de selve ghedroncken gheneest ’t graveel, ende doet pissen.

Eeckelen kleyn ghestooten, zijn oock goedt gheleyt op de versche heete gheswillen: ende als sy met ghesouten Verckens smout vermenght zijn, soo ghenesen sy de voortsetende sweeringhen ende zeerigheden.

Eycken hout ghesoden zijnde, dat water met Wijn ghedroncken, is goedt die oude loopende gaten hebben, ende die bloet spouwen.

Water dat uyt de groene Eyckenrijsen traent, alsmen dat brandt, wordt ghebruyckt tot de ghebreken der oogen: maer het is te krachtigh: andere ghebruycken ’t teghen de wratten. Dan het water, dat op de holle struycken van oude Eycken van reghen vergadert light, gheneest de verzeerde schorftheydt.

De wortel met melck ghesoden ende genut, is oock goedt teghen ’t vergift.

HET I. KAPITTEL.

Van eik. (Quercus robur)

Geslachten.

De eikeldragende bomen die in het Grieks dryes heten zijn menigvuldig. dan diegene die in het Latijn Quercus genoemd worden en in onze taal eiken zijn tweevormig, de ene is tam en de andere wild en deze zullen we in dit kapittel beschrijven en van de andere soorten van dryes die eigen namen hebben zal hierna apart gehandeld worden, te weten van de Ilex, de kurkboom, de Egilops en meer andere daar de beukenboom en de Oxya ook bij gerekend wordt.

Gedaante.

1. De tamme of gewone eik is dikwijls lager dan de wilde, dan haar struik of stam wordt zeer dik en groeit niet rechtop en is ook niet effen en glad van schors, maar krom en verdraaid en in vele zijtakken gedeeld. Het hout van deze eik is sterk en vast, doch nochtans weker en zwakker dan beukenhout: en is in alle dingen beter en zachter om te bewerken dan het hout van de wilde eik en haar vrucht of eikel is de grootste van allen en is zoet van smaak.

2. De wilde eik wordt dikwijls heel hoog en is ook vaak met zeer vele dikke en grote takken ver en wijd uitgespreid en zijn stammen zijn soms bijster grof n twee of drie vademenen in de ronde dik en daaruit spruiten de voor vermelde grote takken die wederom in kleinere zijtakken verdeeld worden. De bladeren zijn glad en effen, doch wat hardachtig, breed, langwerpig en rondom de kanten geschaard en diep gekerfd, aan de bovenste zijde groener dan aan de onderste, de vruchten of eikels zijn ook langwerpig, maar korter dan die van de tamme en elk in aparte van buiten ruwe holle schaaltjes gesloten en ze zijn met een velachtig hardachtig schilletje bedekt en daarin schuilt de kern die van twee delen gemaakt is zoals de Roomse boontjes, erwten en de amandels plegen te zijn. Deze eiken als ze noch jong en klein zijn hebben een gladde en effen schors die geschikt is om het leer mee te looien, dan als ze oud en groot worden dan is die schors oneffen, ruw, dik, hard, geborsten en op vele plaatsen gekloven. Het hout van deze boom is van binnen geelachtig, hard en vast en hoe ouder de boom is, hoe harder dat het hout is. Dan het buitenste van het hout, te weten dat naast de schors is, is niet geelachtig, maar wit en wordt gauw bedorven, verrot of vermolmd en vooral als dat in ongeschikte tijden afgehouwen of gekapt is geweest. De wortels van deze boom breiden en spreiden zichzelf ver en wijdt uit en zinken ook zeer diep onder de aarde en daardoor blijft deze boom vaster staan.

Verandering. De wilde eik wordt in sommige landen hoger en elders blijft het lager, want in meest alle rijken van Spanje wordt ze niet zo groot als in Hoog en Nederduitsland wel gezien wordt, zo Clusius schrijft, die ook zegt dat hij omtrent Lissabon in Portugal zo’n kleine eik gezien heeft dat ze niet hoger dan dertig cm wordt die nochtans vruchten of eikels voortbrengt zoals die van de wilde eik, maar de schaal daar ze in steken is van buiten niet zo ruw als die van de andere en de eikel is niet zoet van smaak, maar bijster bitter.

Plaats.

Eiken versmaden geen grond want ze groeien zeer goed in dorre en droge aarde, dan nochtans op goed en vet land aarden ze [1291] beter. Hun eigen aard is om op heuvels en bergen te groeien, hoewel dat men ze op de platte landen ook wel vindt. In alle rijken van Europa zijn ze algemeen en vooral de wilde, want de tamme zijn niet zo algemeen.

Tijd.

De eiken verliezen hun bladeren gewoonlijk omtrent het laatste van de herfst en sommige behouden hun loof de gehele winter door, doch niet groen, maar vaal en dor die er zolang aan blijven totdat ze van de nieuwe bladeren uitgestoten worden wat op het eind van april plag te gebeuren, te weten in deze Duitse landen.

Theophrastus schrijft dat in het landschap dat Thurium genoemd wordt in Italië een soort van eik is die zijn loof nimmermeer verliest en haar nieuwe bladeren en scheuten niet in het voorjaar met de andere voortbrengt, maar in het midden van de zomer of in het begin van de hondsdagen.

De eikels van deze bomen zijn in de herfst rijp en vallen dan uit hun schaaltjes of dopjes die kort daarna ook afvallen.

Men moet de eiken afhouwen of kappen om er huizen mee te bouwen in de maand december of januari en dat in het afgaan van de maan want als men ze in het wassen van die snijdt dan zal het hout gauw vermolmen en vooral hetgeen dat wit is.

Naam.

Deze bomen heten in het Grieks Drys, zoals gezegd is, in onze taal eycke.

(Juglans regia)?) 1. De eik die zoetere vruchten voortbrengt is de tamme soort van eik, in het Grieks Drys hemeros of alleen Hemeris genoemd, in het Latijn Placida, zo Gaza dat woord vertaald, dan men mag het Quercus sativa, Quercus urbana of ook Quercus culta noemen, dat is tamme eik, sommige Grieken noemen het Mydion en die van Macedonië Erymodrys, alsof men Veriquercus, dat is ware of echte eik, naar het uitleggen van dezelfde Theodorus Gaza, of Vere Quercus zei.

2. De andere soort heet hier te lande eigenlijk eycken-boom, in Hoogduitsland Eichelbaum, in Frankrijk chesne, in Italië quercia, in Spanje roble of ronre, in Engeland oke tree, in Bohemen dub. De Griekse naam is Drys agria en de Latijnse naam is Robur, maar gewoonlijk Quercus, dan tot verschil van de tamme eik mag men ze Quercus silvestris, dat is wilde eikenboom, noemen.

De vrucht van deze bomen is hier te lande eeckel genoemd, in Hoogduitsland Eychell, in het Italiaans chiande of ghiande, in het Spaans Bellotas, in het Boheems ztalud, in het Latijn Glans en in het Grieks Balanos. Daar zijn nochtans vele andere soorten van vruchten die ook Balani of Valani in het Grieks heten, dan die worden met enige toenaam van deze gewone eikels onderscheiden, te weten Dios balanos, Sardiana balanos, dat zijn de kastanjes en Phoenicobalanos, dat zijn de dadels en meer andere die alle op hun eigen plaatsen beschreven worden.

Het hol huisje of schoteltje daar de eikels in hangen wordt in de apotheken Cupula glandus genoemd en in goed Latijn Calyx glandis, dat is schaal of schaaltje van de eikel of eikelschaal, in het Grieks Omphacis zo Paulus Aegineta dat noemt in het 42^ste kapittel van zijn 3^de boek.

Aard, kracht en werking.

De bladeren en schorsen van de eiken en schaaltjes, knopjes of dopjes van de eikels en ook de eikels zelf zijn zeer tezamen trekkend van aard met een sterke droog makende kracht zelfs tot in de derde graad met enige verkoeling. Dan voor alles is het beste dat men dat velletje of vliesje gebruikt dat tussen de schors en het hout van de eikenstam is en ook dat vliesje dat de eikel zelf of haar kern bekleedt.

Deze bladeren, schorsen, schaaltjes en schelletjes of velletjes van eiken en eikels worden zeer nuttig en geschikt gehouden om de onmatige maandelijkse vloeden van de vrouwen te genezen en te stelpen, het bloedspouwen, bloed plassen en alle bloedgang en insgelijks ook de rode loop en allerhande loop van de buik, in water of rode wijn gekookt en gedronken of tot poeder gestoten en zo gebruikt of in enige pessarium en klysma’s gemengd of bij zalven, oliën, pleisters en andere dingen gedaan die men tot de voor vermelde gebreken plag te bereiden.

Eikels gegeten kunnen niet goed of gemakkelijk verdouwt en verteerd worden en brengen de mens geen voedsel bij of het is dik, ruw en koud. Dan de varkens en wilde zwijnen worden daarmede gemest en krijgen daardoor vast en stijf of hard en geenszins week of waterig vlees.

De schorsen dienen om het leer mee te looien of te bereiden zoals de gewone man bekend genoeg is.

BIJVOEGING.

In Italië heet de gewone eikenboom ook wel cerqua, in Spanje ook roble of quexigo of enzina de ballotas gruessas, in Italië ook rovcre en in Savoye rovre, in Frankrijk ook chermillat en drylie, in het Latijn Quercus hemeris. De schaaltjes daar de eikels in hangen noemen sommige liever Omphalis dan Omphacis omdat ze op naveltjes lijken, sommige zeggen dat de vrucht aker heet, maar meest eeckel naar de Hebreeuwse akel of eeckel dat eten betekent omdat ze een van de eerste spijzen van de mensen plag te wezen (net zoals Fagus van het Grieks Fago komt dat ook eten betekent.) Andere noemen ze eyckel omdat ze op een klein ey of eycken van vorm lijkt zoals de kornoelje vanwege dezelfde gelijkenis Oon of ei in het Grieks genoemd wordt. De gemalen of gebroken schorsen van de eikenbomen heten runt of rhun, misschien naar het echte Rhus of Rhun dat rin, ren en smack heet waardoor ze van de leerlooiers hier te lande gebruikt worden, in het Frans du tan.

(Quercus ilex) Clusius zegt dat hij in Spanje een soort gezien heeft die altijd groen blijft en daarom Quercus semper virens genoemd wordt, andere zeggen dat ze altijd groen blijven als men ze op een koolstruik ent. Dan dezelfde Clusius beschrijft noch verschillende andere soorten van Robur of wilde eik die in Spanje eigenlijk roble heet, in het Duits Hageych of Haegeecke.

1. De eerste, Robur prima, is lager dan de gewone eik, sterk van hout, krommer van stam, meer getakt, maar aan de ene zijde met witte zachte wol bedekt.

2. De tweede groeit in Oostenrijk en is bijna zo groot als de eik, harder van hout, kleiner van bladeren die aan de ene zijde wat grijs zijn en een eikel voortbrengen die in het Hoogduits Stainaichel genoemd wordt en in [1292] het Hongaars kemeni cher fa of musral. Lobel noemt ze Robur secunda. Bellonius vermaant ook van een eik die in Griekenland groeit en wiens eikels niet groter zijn dan de kleine boontjes.

3. De derde is Robur tertia en is soms niet meer dan een mannen lengte hoog en lijkt geheel op de eerste soort van bladeren en grijsheid, haar galnoot is zo groot als een kleine appel die zeer overvloedig voortkomen die wat pukkels hebben en wat roodachtig zijn aan de ene zijde. De bladeren hebben ook enige kleine balletjes. Deze soort groeit veel in Oud Castilië. In Oostenrijk draagt het niet zoveel galnoten. De takken worden in Spanje voor toortsen gebrand. Lobel noemt het Robur secunda Clusij en de noten noemt hij grote galnoten.

4. De vierde is een klein boompje met kleiner, harder, smaller en niet zo diep gesneden bladeren en als met scherpe tandjes aan de kanten geschaard, aan de onderste zijde grijs, maar niet wolachtig. Daar groeien ook vele galnoten aan die ook pukkelachtig, maar bleker van kleur zijn. Lobel noemt het Robur angustifolia, Clusij tertia of Galla major altera.

(Quercus margarettiae) 5. De vijfde lijkt op de voorgaande, maar heeft kortere stammen die krommer zijn met ruiger schorsen, de galnoten zijn kleiner, effen en bruinrood zoals diegene die in de apotheken verkocht worden. Deze soort noemt Lobel Robur quarta angustifolia, sive minor Clusij en de noten daarvan kleine gallen, Galla mino, en hij zegt dat ze in de apotheken ronde gallen heten en dat ze klein zijn zonder pukkels of takken. De twee laatste soorten heten bij Lissabon carvalla.

6. De zesde soort, Robur sexta, is klein die niet boven een mannen lengte hoog wordt en eerder heesterachtig dan boomachtig is, met taaie dunne takken, bladeren als die van de tweede soort, maar kleiner en niet zo gesneden, zeer geladen met kleine galnootjes die twee, drie of meer bijeen groeien. Deze groeit in Oostenrijk. Aan alle voorbeschreven soorten heeft Clusius nimmermeer eikels gezien, behalve alleen aan de tweede.

7. De zevende soort, Robur septima, zou bij de echte eik gesteld mogen worden en is diegene die van Dodonaeus uit Clusius vermaand is en bij Lissabon groeit die niet hoger dan dertig cm wordt en daarom Quercus pumila genoemd wordt. Haar takken zijn dun en buigzaam, de bladeren zijn als die van de vijfde soort, doch wat groter en zachter. Lobel noemt het lage eikenboom, Robur quinta Clusij (naar de eerste verdeling) Quercus humilis friticis specie fronde Ilicis molliote.

Andere verdelen de eiken in drie soorten en die wederom in mannetje en wijfje waarvan de wijfjes meer en betere vruchten dragen. De eerste heeft een niet zeer bossige stam, maar een grote menigte van dikke en uitgespreide takken die zeer lang zijn en grote plaats beslaan daar hele bossen vol van zijn, ze staan ver vaneen en dienen meer tot brandhout dan tot timmerhout. De tweede soort heeft de stam dik en bij de negen meter hoog en daarop staan vier of vijf takken die niet wijd uitgespreid zijn en deze dient om er stijlen van de maken of planken van te zagen, men vindt er ook hele bossen van, maar ze staan dichter bijeen. De derde soort is dun van stam, zeer recht en wel twaalf of vijftien meter hoog die op hun top een kleine krans van takken dragen en deze is geschikt tot timmeren, maar de bomen staan noch dichter bijeen dan de voorgaande.

Eik met brede bladeren, in het Latijn Quercus latifolia, de Cerris, Cerrus en noch meer andere soorten van eikeldragende bomen, zijn hierna beschreven.

Zee-eik is bij de soorten van Alga, Fucus en wier vermaand en heet in het Latijn Quercus marina. Dan er is ook noch een Quercus Miricae folio die hierna bij de steenachtige zeegewassen gesteld wordt met noch een ander Quercus marina Theophrasti of de zee eik van Theophrastus.

Quercula major & minor, in het Latijn Chamedrys, alsof men lage eik zei, zijn hier tevoren bij de kruiden beschreven maar zijn zo genoemd naar de gelijkenis die ze met de eikenbladeren hebben.

De laagste eiken dragen galnoten en daarnaast ook noch een aanwas of voze overvloedigheid die Lobel Fungosum excrementum Quercus noemt zoals in het volgende kapittel blijken zal. Soms hebben ze ook een schilferachtig hoofd zoals Scabieusa dat vol dons of wol is wat sommige voor een misvormde eikel houden.

De eiken leven wel drie honderd jaar, maar groeien niet zoveel in tien jaren als de es, olm en vlier bomen in zes jaren.

Noch van de krachten.

De bladeren van eiken klein gestoten genezen en helen de verse worden en stelpen het bloeden, daarop gelegd, het water daar ze in gekookt zijn verkoelt en zuivert daarna de wonden. De verse bladeren op de blaren gelegd verkoelen die en op de tong gelegd matigen ze de hitte van de maag.

Wijn daar de tere rosachtige bladeren in gekookt zijn verzacht de tandpijn die van koude komt en zuivert het bedorven of verrot tandvlees. Die is ook nuttig tegen de vuile zeren en ontstekingen van de schaamstreek van mannen en vrouwen.

Men mag van de jonge eikenbladeren of knoppen een bijzonder en uitstekend goed water distilleren tegen de vloeden van de lever, om de steen te breken en de witte vloed van de vrouwen te stoppen. Hetzelfde breekt de steen en helpt diegene die bloedspouwen en rode loop hebben of bloed plassen of zeren in de darmen hebben, andere geven het te drinken tegen de pest en vergif.

De schorsen van de eiken gepoederd zijn goed tegen de wormen van de kinderen en tegen de loop van de buik en overvloedige stoelgang. Die gemalen zo ze van de leerlooiers gebruikt zijn worden ook van buiten gebruikt vanwege hun tezamen trekking.

De eikels zijn vrijwel de bladeren en schorsen van krachten gelijk, nochtans wat warmer en niet zo zeer stoppend of tezamen trekkend want ze weerstaan alle venijn en vergif en zijn bijzonder goed tot de beten en steken van de kwade dieren, in melk gekookt en gedronken en het poeder er van gedronken geneest het niergruis en laat plassen.

Eikels klein gestoten zijn ook goed op de verse hete gezwellen gelegd en als ze met gezouten varkensvet vermengd zijn genezen ze de voortsetende zweren en zeren.

Eikenhout gekookt en dat water met wijn gedronken is goed die oude lopende gaten hebben en die bloed spuwen.

Water dat uit de groene eikentwijgen traant als men dat brandt wordt tot de gebreken van de ogen gebruikt, maar het is te krachtig, andere gebruiken het tegen de wratten. Dan het water dat op de holle stammen van oude eiken van regen verzameld ligt geneest de bezeerde schurft.

De wortel met melk gekookt en genuttigd is ook goed tegen het vergif.

HET VI. CAPITEL.

Van den Korck-boom.

Ghedaente.

Den Korck-boom wordt redelijcken groot, ende is den Ilex van ghedaente ghelijck: dan hy heeft eenen dickeren struyck, met weynigh tacken bewassen. De bladeren zijn meestendeel grooter dan die van den Ilex, breeder ende ronder, aen de kanten oock ghekerft ende met stekelinghe beset, somtijdts langhworpigher van maecksel, ende scherpe kanten hebbende. De schorsse van desen boom is dick, seer rouw, oneffen ende ghespleten; de welcke van selfs open gaet, ende haer selven in in stucken verdeylt; ende ten zy datmen die stucken, diemen Korck oft Vlot-hout noemt, in tijdts aftreckt, soo sullense van de andere schorsse die daer onder wast verdreven worden, ende afvallen: welcke schorsse, nae dat de oude wegh ghenomen is, heel roodt is, al oft sy met eenighe verwe bestreken waer. De vrucht oft Eeckel van desen boom is in een grooter, rouwer, ruygher ende dorenachtigher schael vast, dan de Eeckel van Ilex; ende is tsamentreckende van smaeck, doch veel onlieflijcker ende gheensins soo bequaem om eten.

Veranderinghe. Nae de verscheydentheydt der plaetsen daer desen boom groeyt, soo is hy oock in veele dinghen verscheyden: want op sommighe plaetsen heeft hy groote Eeckelen, op andere kleyne: op sommighe plaetsen van Italien heeft hy langher ende spitsche bladeren, te weten omtrent Pisen; maer omtrent Roomen heeft hy breeder ende rondom de kanten geschaerde ende rouwer bladeren, als Matthiolus betuyght. De ghene die by de Pyreneeberghen in Vranckrijck wast, verschilt oock in ettelijcke teeckenen van den ghenen diemen in Spaegnien vindt, soo Carolus Clusius tuyght: want hy verliest sijn bladeren teghen den Winter.

Plaetse.

Den Korck-boom wast veel in Vranckrijck, niet verre van de Pyrenebergen, ende oock overvloedigh ghenoegh in verscheyden rijcken van Spaegnien ende Italien, omtrent Roomen behoudt sijn loof ’s winters ende ‘somers, te weten in Spaegnien ende oock in Italien; maer in Vranckrijck verliest hy sijn bladeren in den Winter: ’t welck den ouden Theophrastus oock aengheteeckent heeft van sijnen Phellos, segghende: Hy wast oock in Pyrrhenia (dat is omtrent de Pyreneberghen in Vranckrijck) maer sijn bladeren en blijven hem niet altijdt by.

Naem.

Desen boom heet in ’t Griecks Phellos; in ’t Latijn Suber; in ’t Fransch Liege; in ’t Italiaensch Sugaro; ende den selven naem heeft de schorsse in die taele oock: dan de Spaegniaerts noemen den boom Alcornoque, ende de schorsse Corcha de Alcornoque; ende daer nae is den boom in onse tael Korck-boom ende de schorsse Korck gheheeten; hoe wel dat sommighe hem oock Vlothout noemen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De schorsse van desen boom, diemen Korck oft Vlothout noemt, is merckelijcken verdrooghende van aerdt, met eenighe tsamentreckinghe, [1300] Daerom stelpt de selve het bloet dat uyt den neuse oft elders uyt, van waer dat het oock zy, vloeyt, ghestooten oft ghepoedert, ende met water te drincken gegeven.

Paulus Egineta seydt daer aldus van: Korck van de Wijn-tonnen, ghebrandt, gheeft een asschen van hem dat seer gheweldigh is in ’t drooghen; ‘t welck by de drancken, diemen tegen het roodtmelizoen pleeght te bereyden, seer nuttelijck ghedaen wordt.

Behalven de voorseyde kracht, soo is dit Vlothout oft Korck tot veele dingen en des menschen leven nut. Want, als Plinius seydt, Korck wordt meest ghebruyckt om de Ancker-tauwen in de Zee te moghen vinden, ende om de worp-netten oft treck-netten van de Visschers te kennen oft oock op te houden; ende oock om de Wijn-tonnen oft Kuypen mede te stoppen; daer-en-boven om Winterschoenen voor de vrouwen te maecken. Tot alle welcke dinghen desen Korck hedensdaegshs in meest alle landen noch ghebruyckt wordt: want de Visschers houden de sijden oft kanten van hun netten met dit Korck boven ’t water, op dat sy niet en sincken: ende de Schoen-maeckers steken dat tusschen de solen van de schoenen oft muylen, om de selve eensdeels te hooghen, ende eensdeels teghen de koude des winters te beschutten.

BIIVOEGHSEL.

Nae de bredde oft smalte der bladeren heeft den Korck-boom verscheyden naemen: want die soorte met breede bladeren noemt Lobel Suber latifolia, die in Italien op veele plaetsen wast, ende in Provence aen den Zeekant; hy noemtse oock Ilex Suberifera; in ’t Griecks Ipsos: dan Clusius, die in Portugael heele bosschen van de selve ghesien heeft, noemtse Suber Hispanicum latifolium perpetuo virens: ende hy heeft op de tacken van de selve somtijdts heel harde knobbelachtigh aschverwighe aenwassinghen ghevonden, die daer niet af ghenomen en konnen worden, ten zy datmen de tacken breeckt: daer-en-teghen sietmen dat de groote struycken van haer schorssen oft Korck sonder eenigh letsel berooft worden: dan haer mede-soorte, die in Vranckrijck wast, ende haer bladers des winters verliest, noemt den selven Clusius Suber Aquitanicum folio deciduo. De ander soorte van Korck-boom met smalle bladeren noemt Lobel Suber angustifolia; andere heetsen Suber alterum Matthioli; ende dese wast veel in Italien, ende heeft smaller, langher ende min ghekerfde bladers, die van de Steen-palme niet onghelijck. Voorts soo zijn alle de Korck-boomen in Italien oock wel Sovero gheheeten, in Hooghduytschlandt Pantoffelholtz; om dat de schorsse, die wy Korck noemen, meest dient om de schoenen ende muylen te hooghen, die nae den Grieckschen naem Pantofellos, al of men Al korck oft Gantsch Korck seyde, in de Duysche taele Pantoffels oft Pantoffelen pleghen te heeten.

De Eeckel van desen boom heet in Spaegnien oock Bellota. Het Korck heet in ’t Fransch Liege; nochtans vermaent Bellonius van een Liege; wiens vrucht gheen Eeckel en is, maer den Memaecylon ghelijck soude wesen: ’t welck seer vremdt om verstaen is. Maer aengaende onsen Korck-boom, Quiqueranus in een boecksken, dat hy tot lof van ’t landt Provencen gheschreven heeft, seydt dat hy met dry schorssen bedeckt is, ende niet met twee, als meest alle de cruydt-beschrijvers tuyghen, ende den ghemeynen man in Italien ende Spaegnien daghelijcks oordeelt: dan hy schijnt de buytenste schorsse, dat is het oprecht Korck, voor dobbel aenghesien te hebben, om datse somtijdts van buyten wat rouwachtighs oft oneffens heeft, dat meest afgheschrapt wordt. De eerste schorsse, seydt hy, dient om proppen ende kappen van de Wijnvaeten te maecken, om de netten te lichten ende Bie-korven te maecken. De tweede dient om de pantoffels mede te hooghen. Van de derde ende middelste heel dunne ende teere schorsse worden schotelkens ende vlacke drinckbekerkens ghemaeckt. Hy voeght daer by, dat het Korck soo veel te beter is, hoe den boom ouder is. Om de schorssen af te nemen (seydt hy) snijdtmen die heel door, tot het binnenste hardt hout toe, te weten neffens der aerden in ’t rondt: daer nae klieftmen die van boven tot beneden, ende men treckt alle dry schorssen af, te weten meest het derde iaer nae datse ghesneden zijn. Als het veel reghent nae dat de schorssen afghenomen zijn, dan vergaen de boomen: daerom neemtmen de heete drooghe tijden waer. Maer in Spaegnien ende oock in Italien en neemtmen niet anders af dan de buytenste schorsse oft ghemeyn Korck.

Bellonius vermaent van een vrucht van den Korck-boom die in Asien wast; de welcke van smaeck de Framboise oft Hinnebezie ghelijckt; dan die en komt met de andere Corckboom vruchten niet over een; die de ghedaente ende smaeck van de Eeckelen hebben.

Noch van de krachten.

De groote nuttigheyt die het Korck oft Vlothout tot verscheyden dinghen heeft, is in meest alle landen bekent; in sonderheyt in Spaegnien, daermen heele huysen met Korck van binnen beset oft beschiet, ende van buyten tichels-ghewijs met ’t selve Korck bedeckt. Dan in de medicijne heeft het onder andere krachten noch dese, te weten dat het water daer Korck in ghesoden is, seer goedt ghedroncken is van de ghene die hun saedt ontgaet, ende de vrouwen die den witten vloet hebben. ‘Tselve Korck ghebrandt, ende dat asschen met wijn ghedroncken, heeft de selve kracht; maer dient meest de ghene die bloet spouwen.

De schotelkens oft drinckbekerkens van de binnenste schorsse deses booms ghemaeckt, hebben sulcken kracht, seydt den selven Quinqueranus, dat de uytteerende menschen, die daer uyt drincken, daer seer groote bate by vinden.

Wat kracht de Eeckelen van den Korck-boom moghen hebben, is in ’t bijvoeghsel van ’t volghende Capitel vermaent: daer een mede-soorte van den Korck-boom, Korck-Eycke gheheeten, beschreven wordt. Dan de ghene daer Bellonius van spreeckt, hebben sonder twijffel heel andere krachten, midts dat sy de Framboisen van smaeck ghelijcken, als gheseydt is.

HET VI. KAPITTEL.

Van de kurkboom. (Quercus suber)

Gedaante.

De kurkboom wordt redelijk groot en is de Ilex van gedaante gelijk, dan hij heeft een dikkere stam die met weinig takken begroeid is. De bladeren zijn meestal groter dan die van de Ilex, breder en ronder en aan de kanten ook gekerfd en met stekels bezet, soms langwerpiger van vorm en heeft scherpe kanten. De schors van deze boom is dik, zeer ruw, oneffen en gespleten die vanzelf open gaat en zichzelf in stukken verdeelt en tenzij dat men die stukken die men kurk of vlothout noemt er op tijd aftrekt zullen ze van de andere schors die er onder groeit verdreven worden en afvallen, welke schors nadat de oude weg genomen is heel rood is al of ze met enige verf bestreken is. De vrucht of eikel van deze boom is in een grotere, ruwere, ruigere en meer doornige schaal vast dan de eikel van Ilex en is tezamen trekkend van smaak, doch veel onlieflijker en geenszins zo geschikt om te eten.

Verandering. Naar de verscheidenheid van de plaatsen daar deze boom groeit zo verschilt hij ook in vele dingen want op sommige plaatsen heeft hij grote eikels en op andere kleine, op sommige plaatsen van Italië heeft hij langer en spitse bladeren, te weten omtrent Pisa, maar omtrent Rome heeft hij breder en rondom de kanten geschaarde en ruwere bladeren, als Matthiolus betuigt. Diegene die bij de Pyreneeën in Frankrijk groeit verschilt ook in ettelijke tekens van diegene die men in Spanje vindt, zo Carolus Clusius betuigt want hij verliest zijn bladeren tegen de winter.

Plaats.

De kurkboom groeit veel in Frankrijk, niet ver van de Pyreneeën en ook overvloedig genoeg in verschillende rijken van Spanje en Italië, omtrent Rome behoudt het zijn loof ’s winters en zomers, te weten in Spanje en ook in Italië, maar in Frankrijk verliest hij zijn bladeren in de winter wat de oude Theophrastus ook aangetekend heeft van zijn Phellos en zegt: ‘Hij groeit ook in Pyrrhenia (dat is omtrent de Pyreneeën in Frankrijk) maar zijn bladeren blijven hem niet altijd bij’.

Naam.

Deze boom heet in het Grieks Phellos en in het Latijn Suber, in het Frans liege, in het Italiaans sugaro en die naam heeft de schors in die taal ook, dan de Spanjaarden noemen de boom alcornoque en de schors corcha de alcornoque en daarnaar is de boom in onze taal korck-boom en de schors korck genoemd, hoewel dat sommige het ook vlothout noemen.

Aard, kracht en werking.

De schors van deze boom die men kurk of vlothout noemt is merkelijk verdrogend van aard met enige tezamen trekking. [1300] Daarom stelpt dat het bloed dat uit de neus of elders uit vanwaar dat het ook is vloeit, gestoten of gepoederd en met water te drinken gegeven.

Paulus Egineta zegt er aldus van: ‘Kurk van de wijntonnen gebrand geeft een as van zich dat zeer geweldig is in het drogen wat bij de dranken die men tegen de rode loop plag te bereiden zeer nuttig gedaan wordt’.

Behalve de voor vermelde kracht is dit vlothout of kurk tot vele dingen en voor het mensen leven nuttig. Want, als Plinius zegt, kurk wordt meest gebruikt om de ankertouwen in de zee te mogen vinden en om de werpnetten of treknetten van de vissers te herkennen of ook op te houden en ook om de wijntonnen of kuipen mee te stoppen en daarboven om winterschoenen voor de vrouwen te maken’. Tot alle dingen deze kurk tegenwoordig in meest alle landen noch gebruikt wordt, want de vissers houden de zijden of kanten van hun netten met dit kurk boven het water zodat ze niet zinken en de schoenmakers steken dat tussen de zolen van de schoenen of muilen om die eensdeels te verhogen en eensdeels tegen de koude van de winter te beschutten.

BIJVOEGING.

Naar de brede of smalte van de bladeren heeft de kurkboom verschillende namen want die soort met brede bladeren noemt Lobel Suber latifolia die in Italie op vele plaatsen groeit en in Provence aan de zeekant en hij noemt het ook Ilex Suberifera en in het Grieks Ipsos, dan Clusius die er in Portugal hele bossen van gezien heeft noemt het Suber Hispanicum latifolium perpetuo virens en hij heeft op de takken er van soms heel harde knobbelachtige askleurige aangroeisels gevonden die er niet afgenomen kunnen worden, tenzij dat men de takken breekt en daartegen ziet men dat de grote stammen van hun schorsen of kurk zonder enig letsel beroofd worden, dan haar medesoort die in Frankrijk groeit en haar bladeren ‘s winters verliest noemt dezelfde Clusius Suber Aquitanicum folio deciduo. De andere soort van kurkboom met smalle bladeren noemt Lobel Suber angustifolia en andere noemen het Suber alterum Matthioli en deze groeit veel in Italië en heeft smaller, langer en minder gekerfde bladeren die veel op die van de steenpalm lijken. Voorts zo zijn alle kurkbomen in Italië ook wel sovero genoemd, in Hoogduitsland Pantoffelholtz omdat de schors die we kurk noemen meest dient om de schoenen en muilen te verhogen die naar de Griekse naam Pantofellos, als of men alles kurk of gans kurk zei en de Duitse taal pantoffels of pantoffelen plegen te heten.

De eikel van deze boom heet in Spanje ook bellota. Het kurk heet in het Frans liege, nochtans vermaant Bellonius van een liege wiens vrucht geen eikel is, maar de Memaecylon gelijk zou wezen wat zeer vreemd om verstaan is. Maar aangaande onze kurkboom, Quiqueranus in een boekje dat hij tot lof van het land Provence geschreven heeft zegt dat hij met drie schorsen bedekt is en niet met twee zoals meest alle kruidbeschrijvers betuigen en de gewone man in Italie en Spanje dagelijks oordeelt, dan hij schijnt de buitenste schors, dat is het echt kurk, voor dubbel aangezien te hebben omdat ze soms van buiten wat rouwachtig of oneffen heeft dat meest afgeschrapt wordt. De eerste schors, zegt hij, dient om proppen en kappen van de wijnvaten te maken, om de netten te lichten en bijenkorven te maken. De tweede dient om de pantoffels mee te verhogen. Van de derde en middelste heel dunne en tere schors worden schoteltjes en vlakke drinkbekertjes gemaakt. Hij voegt er bij dat het kurk zoveel beter is hoe de boom ouder is. Om de schorsen af te nemen (zegt hij) snijdt men die heel door tot het binnenste harde hout toe, te weten naast de aarde in het rond en daarna klieft men die van boven tot beneden en men trekt alle drie schorsen er af, te weten meest het derde jaar nadat ze gesneden zijn. Als het veel regent nadat de schorsen afgenomen zijn dan vergaan de bomen en daarom neemt men de hete droge tijden waar. Maar in Spanje en ook in Italië neemt men niets anders af dan de buitenste schors of gewoon kurk.

Bellonius vermaant van een vrucht van de kurkboom die in Azië groeit die van smaak op de framboos of braam lijkt, dan die komt niet met de andere kurkboom vruchten overeen die de gedaante en smaak van de eikels hebben.

Noch van de krachten.

De grote nuttigheid die het kurk of vlothout tot verschillende dingen heeft is in meest alle landen bekend en vooral in Spanje daar men hele huizen met kurk van binnen bezet of beschiet en van buiten tichelvormig met hetzelfde kurk bedekt. Dan in de medicijn heeft het onder andere krachten noch deze, te weten dat het water daar kurk in gekookt is zeer goed gedronken is van diegene die hun zaad ontgaat en de vrouwen die de witte vloed hebben. Dat kurk gebrand en die as met wijn gedronken heeft dezelfde kracht, maar dient meest diegene die bloed spuwen.

De schoteltjes of drinkbekertjes van de binnenste schors van deze boom gemaakt hebben zo’n kracht, zegt dezelfde Quinqueranus, dat de uitterende mensen die daaruit drinken er zeer grote baat bij vinden.

Wat kracht de eikels van de kurkboom mogen hebben is in het bijvoegsel van het volgende kapittel vermaand daar een medesoort van de kurkboom die kurkeik heet beschreven wordt. Dan diegene daar Bellonius van spreekt hebben zonder twijfel heel andere krachten omdat ze op de frambozen van smaak lijken, als gezegd is.

HET V. CAPITEL.

Van grooten Ilex.

Ghedaente.

Den grooten Ilex wordt somtijdts soo hoogh als andere boomen: iae somtijdts sietmen hem soo groot worden als den Peer-boom. Hy spreydt sijn tacken oock verre ende wijt uyt, ghelijck de andere Eeckel-draghende boomen pleghen te doen. Sijn houdt is sterck ende vast. De bladeren zijn die van den Leeghen oft Kleynen Ilex van ghedaente ghelijck, te weten oock aen de kanten stekende ende met doornkens beset, wel verstaende ter wijlen de boomen noch iongh zijn; want met den ouderdom vergaen die doornen: maer sy blijven altijdt om de kanten ghekerft ende doorsneden, doch niet soo seer als de Wilde Eycke-bladeren, ende daerom de Corck-booms-bladeren ghelijcker, maer grooter ende breeder, aen de bovenste sijde groener van verwe, aen de onderste witachtigh. Sijn Eeckel is in een doornachtigh huysken oft schaelken vast; ende is de Eeckel van den Eyck-boom ghelijck; dan als sy rijp is, dan wordt sy op sommighe plaetsen swartachtigh van verwe: maer haer keerne is wit, niet onlieflijck van smaeck.

Aen de tacken van desen boom sietmen somtijdts heel dun ende hayrs-ghewijs aschverwigh Mosch groeyen, van de selve nederwaerts ghelijck kleyne baerdekens hanghende.

Veranderinghe. Desen boom krijght op sommige plaetsen heel groote Eeckelen, selfs grooter ende langher dan de Eeckelen van de Wilde oft Tamme Eycken zijn: op andere plaetsen zijn sy kleyner ende korter.

Plaetse.

In sommige landen vindtmen heele bosschen vol van dese boomen, soo wel op berghachtighe oft heuvelachtighe ende platte oft effene ghewesten, als in de hellende ende afgaende valleyen oft dellinghen: ende sy zijn in veele rijcken ende landtschappen van Spaegnien seer ghemeyn: in Languedock ende in Proventze sietmense oock ghenoegh. Sy wassen oock in Italien op sommighe plaetsen.

Tijdt.

Desen boom blijft het heel iaer door groen; dan sijn Eeckelen worden spade ende tragelijck volkomen oft rijp. Clusius schrijft, dat hy de geelachtigh druyfs-ghewijse bloeme in de Meymaendt aen desen boom heeft ghevonden.

Naem.

In ’t Griecks heet desen boom Prinos; in ’t Latijn Ilex oft Ilex maior, oft oock Ilex maior glandifera, dat is Grooten Ilex, oft Grooten Eeckel-dragenden Ilex; in Vranckrijck wordt hy Chesne verd ghenoemt, oft oock Eouse; in Savoyen Eulse; in Italien Elice, in Spaegnien Enzina.

De vrucht oft Eeckel van desen boom heet in Spaegnien Bellota oft Abotilla.

Voorts soo en heet Theophrastus desen boom niet Prinos, als de andere Griecken plegen te doen, maer Smilax, immers soo het schijnt: want hy vermaent van eenerhanden Prinos oft Ilex, te weten de ghene daer de Coccinilie oft Scharlakens wormkens aen groeyen; ende hy seydt dat eenen anderen dierghelijcken boom niet Prinos maer Smilax in Arcadien genoemt pleegh te worden. Dan het woordt Smilax beteeckent veele ende verscheyden soorten van ghewas: de welcke gheene ghelijckenisse met malkanderen en hebben: want onder de Legumina oft hauwcruyden isser eenen Smilax, hortensis toeghenoemt, anders Dolichus ende Phaseolus ghenoemt, te weten de Turcksche ende Roomsche Boonkens. Daer zijn oock twee soorten van Smilax oft Wind-cruyden: de eenen heet Stekende Winde oft Smilax aspera, de ander Sachte Winde, dat is Smilax laevis; ende behalven dese isser noch een Smilax van Dioscorides vermaent; te weten den Ibenboom, die wy elders bijsonderlijck beschrijven. Dan gheen van dese soorten van Smilax hebben met onsen tegenwoordighen boom eenige ghemeynschap oft ghelijckenisse van ghedaente: al is ’t saecke dat Theophrastus hem oock Smilax heet in sijn 3.boeck, segghende aldus: De ghene die in ’t landtschap van Arcadien woonachtigh zijn, heeten eenen boomin hun taele Smilax; den welcken den Prinos wel ghelijckt; dan sijn bladeren en zijn niet soo doornachtigh oft stekende, maer teerer ende langhworpiger, ende van de selve in veele dinghen verschillende. Van de selve Smilax spreeckt Plinius oock in ‘t 6.capitel van sijn 16.boeck; De gheslachten van Ilex zijn twee, seydt hy: van de welcke de ghene die in Italien wassen, bladeren hebben de Olijf-bladeren niet seer qualijck ghelijckende: ende dese boomen worden in Grieckenlandt Smilaces gheheeten, in andere Provincien Aquifoliaea; in welcke plaetsen het woordt Oleis misschien verbetert behoorden te wesen, ende in Suberis oft in ’t Griecks verandert worden: want dese Smilax oft tweede soorte van Ilex en wordt van gheen van alle de oude schrijvers met Olijf-bladeren beschreven: dan sy ghelijckt den Corck-boom van bladeren veel beter; den welcken in ’t Griecks Phellos heet, als hier nae blijcken sal

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van desen Grooten Ilex hebben een verkoelende ende te rugh drijvende kracht, ghelijck het loof van allerhande Eeckeldraghende boomen pleegh te hebben.

De selve bladeren gestooten oft ghewreven, zijn seer nut om de groote ontstekingen oft waterige ende bloedige geswillen te doen vergaen, daer op gheleydt zijnde: ende sy verstercken de weecke oft slappe deelen des lichaems.

De schorsse der wortelen van desen boom in water gesoden, tot dat sy heel morw is ende van een gaet, eenen nacht langh op ’t hooft ghelaten, maeckt het hayr swart; te weten als dat eerst met Terra Cimolia, Leem oft Volders eerde gesuyvert is geweest, soo Dioscorides betuyght.

Carolus Clusius verhaelt, dat de Eeckelen van desen boom te Salamanca, ende op veele andere plaetsen van Spaegnien, op de merckt gebroght, verkocht, veel gesocht [1299] ende van veele alsoo gheerne geten worden als wy Castanien oft Noten pleghen te eten. Ende het kan wesen dat Plinius dese Eeckelen heeft verstaen in ‘t 5.capitel van sijn 16.boeck, wanneer hy seydt, Hedensdaeghs worden de Eeckelen heel Spaegnien door op de tafelen in ’t laetste van de maeltijden ghebroght.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t dat desen boom in meest alle Duytsche landen onbekent is, nochtans wordt hy in onse tael van sommighe Steen-palmen gheheeten; in ’t Hooghduytsch Steinpalmen, maer in ’t Fransch somtijdts Euse, Yeuse ende Elce; in ’t Italiaensch Elsi, Elici ende Lecins. Dan aengaende den naem Ilex aquifolia, die dese soorten van Ilex ghegheven worden, soo is ’t te weten, dat den Hulst oock Ilex aquifolia ende Aquifolium heet. In Provence ende Languedock sietmen gantsche bosschen daer anders gheen hooghe boomen en zijn dan dese: maer de Eeckelen zijn daer kleyner dan in Spaegnien. Lobel seydt dat dese daer oock leegher van struyck wast, van buyten witter, ende den Olijfboom ghelijcker, met Eeckelen als die van d’ander, maer kleyner. Matthiolus schrijft dat by Florentzen een soorte seer veel wast, met langhe smalle bladeren, ende soo de Olijf-bladeren oock wat ghelijckende.

Een middel-soorte tusschen desen Ilex ende tusschen den Greyne-boom noemt den selven Lobel Ilex media: want sy is den Coccinilie-boom heel ghelijck, met bladers van Hulst: maer de vrucht oft Eeckel van de selve, met haer stekende schelpe, is langhworpigher; iae soo langh als een Daeye: oock en draeght desen boom nerghens gheen greyn, als wast hy tusschen de Greyn boomen, te weten in Languedock over al: van struyck is hy oock grooter ende hoogher, oock van tacken, ende altijdts groene bladeren.

Clusius vermaent van een soorte van Ilex bijnae soo hoogh als de ghene die in Spaegnien wassen, met veele seer onstercke tacken; ende dese noemt hy Ilex Londinensis prior, om datse te Londen in Enghelandt wast, met de ander soorte, die oock seer groot is, Ilex Londinensis altera ghenoemt, met kleyner ende ronder bladeren, selfs niet grooter dan Bosch-boom-bladeren, sonder stekelinghen. Dan oft dit den Ilex mas oft Steenpalme Manneken is, die Plinius seydt gheen Eeckelen voort te brenghen, dat is hem onbekent.

Ilex femina is de Phellodrys, hier nae beschreven.

De Eeckelen van desen Ilex seydt den selven Clusius, eer sy rijp zijn, gheven van haer somtijdts een soorte van Gomme, heet op de tonghe, doch niet onlieflijck van smaeck.

Beneffens dese Eeckelen ende den hayrighen aenwas, van Dodoneus vermaent, heeft den selven Clusius somtijdts bruynroode greynen op de tacken van dit gheboomte gevonden, te weten by Montpelliers in ’t bosch van Grammont.

Noch van de krachten.

Dan aengaende dese Eeckels, Dioscorides schrijft datse de vruchten van de Eycken-boomen in krachten te boven gaen.

De groote struycken van dit gewas dienen in Spaegnien om daer molens van te maecken: dan de kleyner tacken worden daer ghekapt in stucken van anderhalven voet langh, ende te samen ghehoopt zijnde met slijck bedeckt, ende soo verbrandt, om daer kolen van te vergaderen, die seer goedt zijn, ende op veele plaetsen van Spaegnien versonden worden.

HET V. KAPITTEL.

Van grote Ilex. (Quercus ilex)

Gedaante.

De grote Ilex wordt soms zo hoog als andere bomen, ja soms ziet men hem zo groot worden als de perenboom. Hij spreidt zijn takken ook ver en wijdt uit zoals de andere eikdragende bomen plegen te doen. Zijn hout is sterk en vast. De bladeren zijn die van de lage of kleine Ilex van gedaante gelijk, te weten die ook aan de kanten steken en met doorntjes bezet zijn, wel verstaande terwijl de bomen noch jong zijn want met de ouderdom vergaan die doornen, maar ze blijven altijd om de kanten gekerfd en doorsneden, doch niet zo zeer als de wilde eikenbladeren en lijken daarom meer op de kurkeik, maar groter en breder en aan de bovenste zijde groener van kleur en aan de onderste witachtig. Zijn eikel is in een doornachtig huisje of schaaltje vast en lijkt op de eikel van de eikenboom, dan als ze rijp is dan wordt ze op sommige plaatsen zwartachtig van kleur, maar haar kern is wit en niet onlieflijk van smaak.

Aan de takken van deze boom ziet men soms heel dun en haarvormig askleurig mos groeien die van die als kleine baardjes afhangen.

Verandering. Deze boom krijgt op sommige plaatsen heel grote eikels en zelfs groter en langer dan de eikels van de wilde of tamme eiken zijn, op andere plaatsen zijn ze kleiner en korter.

Plaats.

In sommige landen vindt men hele bossen vol van deze bomen en zowel op bergachtige of heuvelachtige en platte of effen gewesten als in de hellende en afgaande valleien of dalen en ze zijn in vele rijken en landschappen van Spanje zeer algemeen, in Languedock en in Provence ziet men ze ook genoeg. Ze groeien ook in Italië op sommige plaatsen.

Tijd.

Deze boom blijft het heel jaar door groen, dan zijn eikels worden laat en traag volkomen of rijp. Clusius schrijft dat hij de geelachtig druifvormige bloem in de meimaand aan deze boom heeft gevonden.

Naam.

In het Grieks heet deze boom Prinos en in het Latijn Ilex of Ilex major of ook Ilex major glandifera, dat is grote Ilex of grote eikeldragende Ilex, in Frankrijk wordt hij chesne verd genoemd of ook eouse, in Savoye eulse, in Italië elice, in Spanje enzina.

De vrucht of eikel van deze boom heet in Spanje bellota of abotilla.

Voorts zo noemt Theophrastus deze boom niet Prinos zoals de andere Grieken plegen te doen, maar Smilax, immers zo het schijnt, want hij vermaant van een Prinos of Ilex, te weten diegene daar de cochenille of scharlaken wormpjes aan groeien en hij zegt dat een andere diergelijke boom niet Prinos, maar in Arcadië Smilax genoemd plag te worden. Dan het woord Smilax betekent vele en verschillende soorten van gewas die geen gelijkenis met elkaar hebben, want onder de Legumina of hauwkruiden is er een Smilax die hortensis toegenoemd is die anders Dolichus en Phaseolus genoemd wordt, te weten de Turkse en Roomse boontjes. Daar zijn ook twee soorten van Smilax of windkruiden en de ene heet stekende winde of Smilax aspera en de ander zachte winde, dat is Smilax laevis en behalve deze is er noch een Smilax van Dioscorides vermaand, te weten de Taxus die we elders apart beschrijven. Dan geen van deze soorten van Smilax hebben met onze tegenwoordige boom enige gemeenschap of gelijkenis van gedaante al is het zo dat Theophrastus hem ook Smilax noemt in zijn 3^de boek en zegt aldus: ‘Degene die in het landschap van Arcadie wonen noemen een boom in hun taal Smilax die goed op de Prinos lijkt, dan zijn bladeren zijn niet zo doornachtig of steken, maar teerder en langwerpiger en verschilt van die in vele dingen’. Van die Smilax spreekt Plinius ook in het 6^de kapittel van zijn 16^de boek; ‘De geslachten van Ilex zijn twee, zegt hij, waarvan diegene die in Italie groeien bladeren hebben die veel op olijfbladeren lijken en deze bomen worden in Griekenland Smilaces genoemd en in andere provincies Aquifoliaea op welke plaatsen het woord Oleis misschien verbeterd behoorde te worden en in Suberis of in het Grieks woord veranderd worden, want deze Smilax of tweede soort van Ilex wordt van geen van alle oude schrijvers met olijfbladeren beschreven, dan ze lijkt veel beter op de kurkboom van bladeren die in het Grieks Phellos heet’, zoals hierna blijken zal

Aard, kracht en werking.

De bladeren van deze grote Ilex hebben een verkoelende en terug drijvende kracht net zoals het loof van allerhande eikeldragende bomen plag te hebben.

Die bladeren gestoten of gewreven zijn zeer nuttig om de grote ontstekingen of waterige en bloedige gezwellen te laten vergaan, daarop gelegd en ze versterken de weke of slappe delen van het lichaam.

De schors van de wortels van deze boom in water gekookt totdat ze heel murw is en vaneen gaat en een nacht lang op het hoofd gelaten maakt het haar zwart, te weten als dat eerst met Terra Cimolia, leem of vollers aarde gezuiverd is geweest, zo Dioscorides betuigt.

Carolus Clusius verhaalt dat de eikels van deze boom te Salamanca en op vele andere plaatsen van Spanje op de markt gebracht, verkocht, veel gezocht [1299] en van vele net zo graag gegeten worden als wij kastanjes of noten plegen te eten. En het kan wezen dat Plinius deze eikels heeft verstaan in het 5^de kapittel van zijn 16^de boek wanneer hij zegt, ‘Tegenwoordig worden de eikels heel Spanje door op de tafels op het eind van de maaltijden gebracht’.

BIJVOEGING.

Al is het dat deze boom in meest alle Duitse landen onbekend is, nochtans wordt hij in onze taal van sommige steenpalmen genoemd, in het Hoogduits Steinpalmen, maar in het Frans soms euse, yeuse en elce, in het Italiaans elsi, elici en lecins. Dan aangaande de naam Ilex aquifolia die deze soorten van Ilex gegeven worden, zo is het te weten dat de hulst ook Ilex aquifolia en Aquifolium heet. In Provence en Languedock ziet men ganse bossen daar geen andere hoge bomen zijn dan deze, maar de eikels zijn er kleiner dan in Spanje. Lobel zegt dat deze daar ook lager van stam groeit, van buiten witter en lijkt meer op de olijfboom en met eikels als die van de andere, maar kleiner. Matthiolus schrijft dat bij Florence een soort zeer veel groeit met lange smalle bladeren en ook wat op de olijfbomenbladeren lijken.

Een middensoort tussen deze Ilex en tussen de cochenille boom (Quercus coccifera) noemt dezelfde Lobel Ilex media, want ze is de cochenilleboom heel gelijk en met bladeren van hulst, maar de vrucht of eikel er van met haar stekende schelp is langwerpiger, ja zo lang als een dadel en ook draagt deze boom nergens korrels als hij tussen de cochenille bomen groeit, te weten in Languedock overal en van stam is hij ook groter en hoger en ook van takken en altijd groene bladeren.

Clusius vermaant van een soort van Ilex die bijna zo hoog is als diegene die in Spanje groeien met vele zeer zwakke takken en deze noemt hij Ilex Londinensis prior omdat ze te Londen in Engeland groeit met de andere soort die ook zeer groot is en Ilex Londinensis altera genoemd wordt met kleinere en rondere bladeren en zelfs niet groter dan Buxusbladeren en zonder stekels. Dan of dit de Ilex mas of steenpalm mannetje is waarvan Plinius zegt dat het geen eikels voorbrengt is hem onbekend.

Ilex femina is de Phellodrys, hierna beschreven.

De eikels van deze Ilex, zegt dezelfde Clusius, eer ze rijp zijn geven van zich soms een soort van gom die heet op de tong is, doch niet onlieflijk van smaak.

Naast deze eikels en de harige aanwas, van Dodonaeus vermaant, heeft dezelfde Clusius soms bruinrode korrels op de takken van dit geboomte gevonden, te weten bij Montpelliers in het bos van Grammont.

Noch van de krachten.

Dan aangaande deze eikels, Dioscorides schrijft dat ze de vruchten van de eikenbomen in krachten te boven gaan.

De grote stammen van dit gewas dienen in Spanje om er molens van te maken, dan de kleinere takken worden er gekapt in stukken van vijf en veertig cm lang en tezamen gehoopt met slijk bedekt en zo verbrand om er kolen van te verzamelen die zeer goed zijn en op vele plaatsen van Spanje verzonden worden.

HET VII. CAPITEL.

Van Phellodrys.

Gheslacht.

In het ghetal van de Eeckel-draghende boomen wordt noch eenen anderen boom gherekent die Phellodrys heet: desen sullen wy uyt Theophrastus beschrijven.

Ghedaente.

Den Phellodrys is een middel-soorte tusschen den Ilex ende de Wilde Eycke, soo het schijnt: want sijn hout is sachter ende vooser dan dat van den Ilex, nochtans rosser dan dat van de Eycke. De vruchten oft Eeckelen zijn kleyner dan die van den Ilex, ende zijn als de kleynste Eeckelkens: de welcke soeter van smaeck zijn dan die van den Ilex, maer bitterer dan die van de Eycke.

Plaetse.

Desen boom wast in Arcadien, seydt Theophrastus: men vindt hem oock in Italien, indien men Matthiolus ghelooven wil, in het landtschap omtrent Siena, ende in ’t Graefschap van Santa Flora.

Tijdt.

Dit is een van de Wilde altijdt groene boomen.

Naem.

Die van Arcadien, seydt Theophrastus, noemen desen boom Phellodrys; ende houden hem voor de Thelys Prinos, dat is voor den Ilex Wijfken, in ’t Latijn Ilex femina; daerom wordt het hout van desen boom gebruyckt in die landen daer den anderen Ilex niet en groeyt, om daer waghens ende andere wercken van te maecken. Dan die van Lacedemonien, die van Elis, ende de Dores noemen hem Agria oft Agria Prinos, dat is Ilex silvestris, oft Wilden Ilex; hoe wel dat sommighe dat woordt Agria in Aria verandert willen hebben: welcke Aria oock eenen wilden altijdt groenen boom is. Voorts soo is desen Phellodrys in ’t Italiaensch Cerro fugaro gheheeten, als Matthiolus betuyght; als ofmen in ’t Latijn Cerris suber seyde; om dat hy een middel-soorte tusschen den Cerrus ende den Suber oft Korck-boom schijnt te wesen: maer hy heet Phellodrys, als ofmen seyde Suberi quercus, dat is Korck-Eycke oft Half-Eycke, Half Korck-boom. Selfs het schijnt dat Plinius desen boom ende den Korck-boom voor eenerhande gheboomte ghehouden heeft: want in het 8.capitel van sijn 16.boeck heeft hy alle de woorden, die Theophrastus van desen Phellodrys gheschreven heeft, soo vertaelt, al oft hy die van den Korck-boom hadde willen seggen: sijn woorden luyden aldus: Sommighe noemen hem (den Korck-boom) oock Ilex femina, dat is Ilex Wijfken: ende daer den Ilex niet en wast, wordt in sijn stede den Korck-boom ghebruyckt, meest tot wagens, karren ende dierghelijcke wercken: ghelijckmen omtrent Elis ende Lacedemonien veel siet ghebeuren.

De vrucht oft Eeckel van desen Phellodrys heet in ’t Griecks oock Acylos oft Acylon, dat is Eeckelen, als Theophrastus te kennen gheeft.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Van de krachten deses booms en hebben wy niet schrijvens weerdigh by de oude meesters aengheteeckent ghevonden.

BIIVOEGHSEL.

Phellodrys, als Lobel schrijft, is soo veel te segghen als Korck-Eycke: de bladers zijn nochtans ghekerft ghelijck die van den Castanie-boom, ende niet van de Eycke.

Aengaende den naem Cerrus, Bellonius schrijft dat den Cerrus in ’t Fransch Drulle ghenoemt wordt: dan op eenighe plaetsen van Vranckrijck wordt de ghemeyne Eycke Drylie geheeten. Aengaende den naem Acylos, soo isser in Candien, schrijft den selven Bellonius, eenen Eeckel-draghenden boom, aldaer met den ouden naem Acylaca bekent. Dan de teghenwoordighe Korck-Eycke, in ’t Latijn Suberocerrus, wordt van de Italiaenen Sovero-Cerro gheheeten, oft oock Cerro Sugaro oft Cerro-Sonnaro, te weten in het landt van Toscana, daer hy Eeckels draeght.

Noch van de krachten.

De Italiaenen van het landt Florentsen segghen, dat de Eeckelen van haeren Korck-Eycke-boom alle de selve krachten heeft diemen daghelijcks in de andere Eeckeldraghende boomen bevindt, ende voegen daer by, dat dese ende de Ghemeyne Korck-boomen de selve kracht hebben die de Steen-palme heeft, soo wel in bladeren als in vruchten: dan de Eeckelen van de Korck-boomen voeden min, ende maecken vooser vleesch: maer zijn [1301] meer tsamentreckende van aerdt: daerom alsmen een draghme van haer poeder met sap van Wechbree drinckt, dat is goet teghen alle vloeden van den buyck ende moeder: ’t water, daer sy in ghesoden zijn, ghedroncken, wederstaet alle verghift, in sonderheyt dat van den Napellus. De schalen oft doppen hebben de selve kracht, maer noch stercker. De selve Eeckelen versch oft groen ghestooten, versoeten alle verhittinghen, ende met ghesouten Verckens-liese ghemenght, ghenesen alle quade zeerigheden.

HET VII. KAPITTEL.

Van Phellodrys. (Quercus ilex var. Fagifolia) (Quercus phellodrys Link ex Steud)

Geslacht.

In het getal van de eikeldragende bomen wordt noch een andere boom gerekend die Phellodrys heet en dezen zullen we uit Theophrastus beschrijven.

Gedaante.

Phellodrys is een middelsoort tussen Ilex en wilde eik, zo het schijnt, want zijn hout is zachter en vozer dan dat van de Ilex, nochtans rosser dan dat van de eik. De vruchten of eikels zijn kleiner dan die van de Ilex en zijn als de kleinste eikeltjes die zoeter van smaak zijn dan die van de Ilex, maar bitterder dan die van de eik.

Plaats.

Deze boom groeit in Arcadië, zegt Theophrastus, men vindt hem ook in Italië, indien men Matthiolus geloven wil, in het landschap omtrent Siena en in het graafschap van Santa Flora.

Tijd.

Dit is een van de wilde altijd groene bomen.

Naam.

Die van Arcadië, zegt Theophrastus, noemen deze boom Phellodrys en houden hem voor de Thelys Prinos, dat is voor de Ilex wijfje, in het Latijn Ilex femina en daarom wordt het hout van deze boom in die landen gebruikt daar de andere Ilex niet groeit om er wagens en andere werken van te maken. Dan die van Lacedamonië, die van Elis en Dores noemen hem Agria of Agria Prinos, dat is Ilex silvestris of wilde Ilex, hoewel dat sommige dat woord Agria in Aria veranderd willen hebben welke Aria ook een wilde altijd groene boom is. Voorts zo is deze Phellodrys in het Italiaans cerro fugaro genoemd, als Matthiolus betuigt, als of men in het Latijn Cerris suber zei omdat hij een middelsoort tussen de Cerrus en de Suber of kurkboom schijnt te wezen, maar hij heet Phellodrys als of men zei Suberi quercus, dat is kurkeik of half eik, half kurkboom. Zelfs het schijnt dat Plinius deze boom en de kurkboom voor een boom gehouden heeft, want in het 8^ste kapittel van zijn 16^de boek heeft hij alle woorden die Theophrastus van deze Phellodrys geschreven heeft zo vertaald als of hij die van de kurkboom had willen zeggen, zijn woorden luiden aldus: ‘Sommige noemen hem (de kurkboom) ook Ilex femina, dat is Ilex wijfje en daar de Ilex niet groeit wordt in zijn plaats de kurkboom gebruikt meest tot wagens, karren en diergelijke werken net zoals men omtrent Elis en Lacedamonië veel ziet gebeuren’.

De vrucht of eikel van deze Phellodrys heet in het Grieks ook Acylos of Acylon, dat is eikel, zoals Theophrastus te kennen geeft.

Aard, kracht en werking.

Van de krachten van deze boom hebben we niet schrijvenwaardig bij de oude meesters aangetekend gevonden.

BIJVOEGING.

Phellodrys, als Lobel schrijft, betekent zoveel als kurkeik, de bladeren zijn nochtans gekerfd zoals die van de kastanjeboom en niet van de eik.

Aangaande de naam Cerrus, Bellonius schrijft dat cerrus in het Frans drulle genoemd wordt, dan op enige plaatsen van Frankrijk wordt de gewone eik drylie genoemd. Aangaande de naam Acylos zo is er in Kreta, schrijft dezelfde Bellonius, een eikeldragende boom die daar met de oude naam Acylaca bekend is. Dan de tegenwoordige kurkeik, in het Latijn Suberocerrus, wordt van de Italianen sovero-cerro genoemd of ook cerro sugaro of cerro-sonnaro, te weten in het land van Toscana daar hij eikels draagt.

Noch van de krachten.

De Italianen van het land Florence zeggen dat de eikels van hun kurkeikenboom al dezelfde krachten heeft die men dagelijks in de andere eikeldragende bomen vindt en voegen er bij dat deze en de gewone kurkbomen dezelfde kracht hebben die de steenpalm heeft zowel in bladeren als in vruchten, dan de eikels van de kurkbomen voeden minder en maken vozer vlees maar zijn [1301] meer tezamen trekkend van aard en daarom als men een drachme van haar poeder met sap van weegbree drinkt is dat goed tegen alle vloeden van de buik en baarmoeder en het water daar ze in gekookt zijn gedronken weerstaat alle vergif en vooral dat van de Napellus. De schalen of doppen hebben dezelfde kracht, maar noch sterker. Die eikels vers of groen gestoten verzoeten alle verhitting en met gezouten varkensvet gemengd geneest het alle kwade zeren.

HET IX. CAPITEL.

Van Platyphyllos oft Esculus.

Gheslacht.

De Platyphyllos, oft Latifolia, moet oock onder dese Eeckeldragende boomen gherekent ende uyt Plinius beschreven worden.

Ghedaente.

Desen boom komt van grootte ende hooghde aldernaest by den Aegilops: dan sijn hout is noch onbequaemer om wercken ende om daer huysen van te bouwen dan de Aegilops: want het bederft oft vermeluwet seer haest; maer is goet om daer kolen van te branden. De Eeckelen van desen boom zijn lieflijck ende goedt om eten; ende komen van soetigheydt aldernaest by de Eycke vruchten. De wortel sinckt bijster diep in d’aerde: ende in dien men den Poët Virgilius ghelooven moet, sy gaet soo diep in d’aerde als haeren struyck boven d’aerde hoogh op schiet. Sijn bladeren zijn seer groot ende breedt.

Plaetse.

Desen boom wast in Italien op sommighe plaetsen, doch niet over al, seydt Plinius.

Naem.

Men noemt desen boom nae de grootte ende breedde van sijn bladeren in ’t Griecks Platyphyllos; in ’t Latijn Latifolia; als ofmen Breebladighen boom, oft Eycke met breede bladeren seyde. Men meynt dat den selven boom in ’t Latijn Aesculus oft Esculus ghenoemt wordt, daer Horatius van seydt, dat het eenen seer harden ende stercken boom is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Van de krachten oft ghebruyck van desen boom en hebben wy niet meer te segghen; dan alleen, dat sijn hout niet seer bequaem om wercken is, ende daerom eer dient om daer kolen van te branden dan om daer mede iet te bouwen.

Voorts soo was desen boom (indien het den oprechten Esculus is) den Godt Jupiter van de Heydensche toegheeyghent.

BIIVOEGHSEL.

In Hungarijen wast dese Eycke met breede bladeren veel, seydt Clusius; ende is aldaer voor den Ilex ghehouden, ende Tely fa oft Toly fa ghenoemt; ende is dickwijls met Marentacken gheladen: by Wienen in Oostenrijck vindtmense oock veel, ende is van hem Quercus latifolia exotica ghenoemt; wiens Eeckelen van langhe steelkens afhanghende meest bedeckt zijn met eenen groenen ruyghen oneffen aenwas; den welcken ghedrooght zijnde soo hardt is als Galnoten. Dan oft dit altijdt soo is, oft niet, is hem onbekent. Dan de Quercus latifolia Pannonica van sommighe is den Cerrus; wiens roock de vallende sieckte veroorsaeckt, als in ’t voorgaende Bijvoeghsel gheseydt is.

Daer is oock een Platyphyllon Leucophloeon, onder de soorte van Wilghen beschreven. Dan den naem Platyphyllos wordt een soorte van Wolfs-melck oock mede-ghedeylt; ende alle breebladigh ghewas, ende den Platanus in sonderheydt, wordt Platyphyllos gheheeten.

Aengaende den naem Esculus, Bellonius tuyght dat hy hedensdaeghs in Grieckenlandt Balanida (oft Valanida) heet ende dat hy in ’t Joodschelandt soo groote Eeckelen draeght als Duyven-eyers, die in ghebreke van broodt oock van de menschen souden moghen ghegeten worden: want sy zijn bijnae soo soet als Castanien.

De schalen van dese Eeckelen dienen in Asien om daer het leder mede te bereyden: ghelijckmen in Vranckrijck ende elders met de Eycken-schorssen pleegh te doen.

HET IX. KAPITTEL.

Van Platyphyllos of Esculus. (Quercus frainetto, bij Plinius Juglans regia)

Geslacht.

Platyphyllos of Latifolia moet ook onder deze eikeldragende bomen gerekend en uit Plinius beschreven worden.

Gedaante.

Deze boom komt van grootte en hoogte het allerdichtst bij de Aegilops, dan zijn hout is noch onbekwamer om te bewerken en om er huizen van te bouwen dan de Aegilops want het bederft of vermolmt zeer gauw, maar is goed om er kolen van te branden. De eikels van deze boom zijn lieflijk en goed om te eten en komen van zoetigheid het allerdichtst bij de eikenvruchten. De wortel zinkt bijster diep in de aarde en indien men de poëet Virgilius geloven moet gaat ze zo diep in de aarde als haar stam boven de aarde hoog opschiet. Zijn bladeren zijn zeer groot en breed.

Plaats.

Deze boom groeit in Italië op sommige plaatsen, doch niet overal, zegt Plinius.

Naam.

Men noemt deze boom naar de grootte en breedte van zijn bladeren in het Grieks Platyphyllos en in het Latijn Latifolia als of men breedbladige boom of eik met brede bladeren zei. Men meent dat dezelfde boom in het Latijn Aesculus of Esculus genoemd wordt daar Horatius van zegt dat het een zeer harde en sterke boom is.

Aard, kracht en werking.

Van de krachten of gebruik van deze boom hebben we niets meer te zeggen dan alleen dat zijn hout niet zeer geschikt om te bewerken is en daarom eerder dient om er kolen van te branden dan om daarmee iets te bouwen.

Voorts zo was deze boom (indien het de echte Esculus is) aan de God Jupiter van de Heidenen toegewijd.

BIJVOEGING.

In Hongarije groeit deze eik met brede bladeren veel, zegt Clusius, en is daar voor de Ilex gehouden en tely fa of toly fa genoemd en is dikwijls met marentakken geladen en bij Wenen in Oostenrijk vindt men het ook veel en is van hem Quercus latifolia exotica genoemd wiens eikels van lange steeltjes afhangen en meest bedekt zijn met een groene ruige oneffen aanwas en als die gedroogd is zo hard is als galnoten. Dan of dit altijd zo is of niet is hem onbekend. (Quercus frainetto) Dan de Quercus latifolia Pannonica van sommige is de Cerrus wiens rook de vallende ziekte veroorzaakt zoals in het voorgaande bijvoegsel gezegd is.

Daar is ook een Platyphyllon Leucophloeon onder de soort van wilgen beschreven. Dan de naam Platyphyllos wordt een soort van wolfsmelk ook meegedeeld en alle breedbladige gewassen en de Platanus vooral wordt Platyphyllos genoemd.

Aangaande de naam Esculus, Bellonius betuigt dat hij tegenwoordig in Griekenland Balanida (of Valanida) heet en dat die in het Joodse land zo grote eikels draagt als duiveneieren die in gebreke van brood ook van de mensen zouden mogen gegeten worden want ze zijn bijna zo zoet als kastanjes.

De schalen van deze eikels dienen in Azië om er het leer mee te bereiden net zoals men in Frankrijk en elders met de eikenschorsen plag te doen.

HET IV. CAPITEL.

Van Kleynen Ilex.

Gheslacht.

Al is ’t saecke dat Theophrastus maer van eenerhanden Ilex oft Prinos en vermaent, nochtans soo hebben sijn naekomelinghen daer twee soorten van bevonden ende aengheteeckent. De eerste soorte sullen wy teghenwoordighlijck beschrijven; ende is den boom die de Scharlaken bezie voortbrenght: de ander sal in ’t naevolghende Capitel beschreven worden; ende die en brenght anders niet dan Eeckelen voort, ghelijck de soorten van Eycken. Dese verdeylinghe van dese boomen komt met het schrijven van Dioscorides niet qualijcken over een: want den Eeckel-draghende Ilex stelt hy in sijn eerste boeck onder de soorten van Eycken oft Eeckel-boomen; ende den anderen Ilex beschrijft hy in ’t vierde boeck met naeme Coccos baphica; dat is Verwers bezie; sulcks als is dese daer wy hier nu af sullen spreken.

Ghedaente.

Den Ilex die bezien vortbrenght, krijght somtijdts eenen rechten hoogen Struyck ghelijck andere boomen: somtijdts blijft hy kleyner, ende wast als een heester, veele verscheyden dunner ende korter tacken van eender [1296] wortel uytghevende, die wederom in kleyner sijdtacken oft ranckskens verdeylt ende verbreydt worden: ende daer aen wassen langhworpighe bladeren, om de kanten geschaert ende gekerft, aen elcken hoeck met een dorenken oft stekende puntken beset, kleyner dan de Wilde Eycke-bladeren, ende oock dan de bladeren van den anderen Ilex die Eeckelen draegt: aen dese tackskens hangen ettelijcke greynkens oft Beziekens, sonder eenighe steelkens daer aen vast, eerst witachtigh van verwe, daer nae aschverwigh als sy rijp zijn, soo groot als Erwten; in de welcke kleyne wormkens groeyen, die eerst stil liggen, ende haer selven niet en ruren, al oft daer geen leven in en waer: ende daer nae, als sy tegen de Sonne wat gelegen hebben, kruypen sy voort, ende soecken te ontgaen: maer de gene die daer toe gestelt zijn, beletten haer dat, ende doense in een lijnen doecksken, ende schudden haer daer dickwijls in, tot dat sy sterven. Nochtans beneffens dese beziekens brenght desen boom oock somtijdts Eeckelkens voort, doch seer selden: ende dese Eeckelkens zijn seer kleyn, vast houdende in een stekende oft doornachtigh schaelken; ende zijn bitter van smaeck. De wortel van desen boom sinckt seer diep inder aerden, als Theophrastus betuyght.

Veranderinghe. Desen Ilex en brenght allesins geen bezien voort (schrijft Carolus Clusius) al is ’t dat hy in Provencen ende Spaegnien veel gevonden wordt; maer hy brenghtse alleen oft immers meest voort op die plaetsen die nae de Middellandtsche Zee strecken, ende daer de Sonne seer heet is ende veel krachts heeft: ende dat selve niet altijdts, maer alleenlijck te wijlen dat de boomkens leegh ende noch als kleyne heesterkens zijn: want als sy grooter ende boomachtigh gheworden zijnde, ende Eeckelen beginnen te draghen, dan en wassen daer geen bezien meer aen. Daerom pleghen de inwoonders van de voorseyde landen dese boomen af te kappen als sy te groot worden, op datter wederom nieuwe tacken uyt de wortelen mogen schieten, die de Bezien sullen brengen. Petrus Bellonius schrijft oock dat de boomkens, daer de Scharlaken bezien op groeyen, kleyn zijn, ende met groote menighte in het eylandt Candien neerstelijck, om de groote winst ende nuttigheydt die daer van komt, onderhouden ende geoeffent worden. Daer en teghen schrijft Theophrastus, dat den Prinos eenen grooten boom is, ende hoogh op wast ghelijck de Wilde Eycke. Maer de nieuwe cruydt-beschrijvers, ende voor hun Pausanias, tuyghen allegader dat het geene groote boomen en zijn daer men dese Scharlaken bezien op vindt.

Plaetse.

Den Scharlaken bezie-boom oft den Kleynen Ilex wast in Galatien, Psidien, Cilicien ende andere landen van Asien, seydt Plinius, ende in Afrijcken: Theophrastus schrijft, dat hy allesins niet wassen en wil, maer alleenlijck op goeden ende bequaemen grondt: ende dat hy eygentlijck op de bergen groeyt, maer op de platte oft effene landen niet aerden en kan: dan de nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben bevonden ende aengeteeckent, dat het selve niet heel waerachtigh en is. Clusius, als voorseydt is, heeft hem in Languedock ende in Provencen ghevonden, ende in Spaegnien, liefst op heete ende wel ter Sonnen gelegen plaetsen niet verre van de Zee voortkomende. Petrus Bellonius (daer oock van vermaent is) seydt dat de Scharlaken bezien in ’t Joodsche landt ende daer omtrent ghevonden worden, ende omtrent het Meer Tiberiades ghenoemt, ende dat op kleyne boomkens: insghelijcks seydt hy, dat in het eylandt Candien kleyne boomkens groeyen dese Scharlaken bezien draghende: van de welcke de inwoonders van dat eylandt een groote iaerlijcksche inkomst hebben: want sy scheyden de schorssen van dese boomkens van het mergh oft wormkens, ende vergaderen dit binnenste mergh by een, ende maecken daer ronde ballekens van, ende verkoopen de selve veel dierder dan de ijdele ende verlaten blaeskens van dese greynkens daer de wormkens in geweest zijn: want die ballekens zijn dan seer bequaem om daer purpur roodt, datmen Scharlaken noemt, mede te verwen. Dese Scharlaken bezien wassen oock in Grieckenlandt oft Macedonien, ende veel in Phocis by Beotien, niet verre van den bergh Parnassus, als Pausanias in ‘t 10.boeck betuyght; seggende oock dat het kleynen boomkens zijn, daer desen Coccos oft Scharlaken bezie oop wast, te weten soo groot als Rhamnus.

Tijdt.

In de Lente, alsser veele Weste winden waeyen, en datter veele regenen vallen, beginnen de kleyne Scharlaken greynkens oft beziekens aen de kleyne tackskens van dese boomkens ten voorschijn te komen, in sonderheydt aen de knoopkens oft ledekens daer die tackskens haer selven in andere sijdtackskens verspreyden. In de Braeckmaendt worden sy volkomen groot, mitsgaders de wormkens die daer in groeyen; de welcke door de hitte der Sonne levende geworden ende verquickt, korts daer nae wegh loopen ende vervliegen, ten zy datmense in lijne doeckskens, als voorseydt is, dickwijls schuddende oft omdraeyende, doet sterven. Voorts soo is dit boomken oft heesterken ’s winters ende somers groen, ende altijdt met loof bedeckt. De Eeckelkens worden seer spade volkomen rijp: ende de nieuwe komen voort als de oude beginnen te rijpen: daerom zijnder veele geweest, seydt Theophrastus, die versekerden, dat dit gewas tweemaels Eeckelen droegh.

Naem.

Dit heesterken oft kleyn boomken heet in ’t Griecks Prinos; in ’t Latijn Ilex, ende by de nieuwe Cruydt-beschrijvers Ilex coccigera oft Ilex coccifera, oft oock Ilex minor coccigera (dat is Kleynen Ilex met de bezien, oft Scharlaken boom) de Spaegniaerts noemen ’t Coscoia. Dioscorides heeft het Coccos baphice gheheeten, maer oneyghentlijck: want dien naem wordt de bezien oft greynen selve met veel beter reden ghegheven.

De greynen oft bezien van dese boomkens heeten hier te lande Scharlaken greynen oft Scharlaken bezien; in Hooghduytschlandt Scharlachbeer; in Vranckrijck Vermillon ende Graine escarlate, ende oock Scarlatum; in Italien Grana de tintor; in Spaegnien Grana para tantir, ende Grana de tintoreros. In ’t Griecks heeten dese greyen eyghentlijck Coccos baphice; in ’t Latijn Coccum infectorium; om dat sy soo bequaem zijn om de kleederen een Scharlaken verwe te doen krijghen. Plinius heetse oock Cusculium, oft (als sommige dat verbeteren willen) Quisquilium: hy seydt oock datse Scolecion geheeten worden, om datse soo haest in wormkens verandert worden; de welcke in Asien ende Afrijcken veel wassen. De Arabische meesters ende de Apotekers noemen dese greyen Chesmes ende Kermes: ende de gene, die meynen dat Chesmes van dese greynen oft van den Coccus infectorius verschilt [1297] ende omtrent de wortel van een cruydt als de Pimpinelle segghen ghevonden ende vergadert te worden, zijn seer bedroghen ende verdoolt.

De vrucht oft eeckel van dit ghewas wordt van sommighe in ’t Griecks oock Acylon (dat is Eeckelen) gheheeten, als Theophrastus beschrijft.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Scharlaken greynen, dat is de beziekens aen den Kleynen Ilex wassende, hebben een dickmaeckende oft tsamentreckende kracht, met eenighe bitterheyt; ende maecken droogh sonder scherpigheyt oft bijtachtigheyt; daerom, seydt Galenus, zijn sy goedt om de groote ende diepe wonden ende de quetsuren van de pesen oft zenuwen, die afgesneden oft door hauwen zijn, te ghenesen, daer op gheleydt: ende tot dien eynde worden sy van sommighe met Azijn, van andere met Honigh-Azijn ghestooten ende vermenght.

Men prijst dese Scharlaken greynen hedensdaeghs veel om de overvloedighe maendtstonden te stoppen ende te bedwinghen, met spijse oft dranck inghegheven.

Sy worden oock ghetelt ende ghestelt onder de dingen die ’t herte nut zijn, ende ’t selve verstercken ende verquicken konnen. Selfs nae dese greynen wordt die seer veel gheachte ende wel bekende Compositie, diemen in de Apoteken veel pleeght te bereyden, Confectia Alkermes ghenoemt: de welcke van veele teghen de ghebreken des herten seer ghepresen wordt, al is ’t saecke dat sy maer alleenlijck om de swaermoedighe menschen van hun quade overvloedigheden ende melancholie te suyveren ende te ontlasten ende eerst ghevonden ende ghemaeckt is gheweest: het welck uyt de groote menighte van den Lazuur steen oft Lapis Cyaneus, die daer by gedaen wordt, claerlijck ghenoegh blijcken kan. Want dien steen, ghemerckt dat hy een schadelijcke iae doodelijcke kracht heeft, met de welcke hy nochtans de melancholie ende swaere swarte vochtigheden uyt den lijfve drijft, en kan door sijn eyghen kracht het hert gheensins nut oft behulpigh wesen; ende daerom zijn daer veel meer andere dinghen by ghedaen die het hert nut ende toeghedaen zijn van hunnen eyghen aerdt, doch niet om in dese compositie het hert eygentlijck te verheugen, maer alleen om ’t selve van de schadelijckheyt van desen steen, die ’t herte soo teghen is, te beschutten, ende wat te bevrijden. Niet te min nochtans in ’t aensien van dese dinghen soo wordt dese Compositie seer ghepresen teghen de hertkloppinghe, hertbevinghe ende den hertvangh oft beswijmenisse; ende om alle melancholijcke ghebreken, ende de swaermoedigheyt, die sonder merckelijcke oorsaecke komt, te verdrijven: ende wordt ghelooft het herte te verquicken ende te verheughen. Ende voorwaer teghen de melancholijckene ghebreken, die van swaer ende swart oft bedorven bloet hunnen oorsprongh hebben, als teghen ijdele vreesen, beduchtinghen ende maniginatien oft fantsijen, tegen versuchtinghe, is dese menginghe oft Compositie niet heel onbequaem; om dieswille dat sy de melancholijcke ende swarte vochtigheden suyvert oft uyt den lijfve iaeght; iae sy kan om de selve oorsaecke het hert nut ende bequaem wesen, ende kan het ghemoet eensdeels verheughen ende vrolijck maecken, als den oorsprongh van treuren ende swaermoedigheyt weghnemende: maer sy en kan de flauwigheyt des herten oft de ghebreken van ’t selve, die uyt andere oorsaecken ghekomen zijn, gheensins ghenesen, soo langh als in de bereydinghe van de selve desen Lapis Cyaeneus, welck des herten vijandt is, ghevoeght wordt. Daerom sal de ghene, die dese Confectie Alkermes teghen de kloppinghen ende bevinghen des herten ende tegen de swijmenissen, doch niet als een purgatie, wil gebruycken, seer wel ende wijsselijck doen, midts den Lapis Lazule in dese bereydinghe achterlaten: want al is daer maer een weynighskens van dien steen by, soo dat hy gheen kracht en heeft om te purgeren oft den buyck te beroeren, niet te min soo sal hy krachts ghenoegh hebben om de maghe te ontstellen ende te bederven; ende daer-en-boven soo sal hy door sijn scherpe eyghentheyt ende schadelijcke iae doodelijcke kracht het gantsche inghewant, dickwijls ende luttel tseffens ghebruyckt zijnde, seer lastigh ende hinderlijck vallen; ende soo sal hy den mensche meer quaets dan goets in den lijfve doen.

Maer om op dese saecke noch wat meer te letten, soo is het te weten, dat het onnoodigh, iae heel ongheraden is, datmen in de bereydinghe van de voorseyde Confectie Alkerme eenighe Sijde in dese Scharlaken greynen gheverwt zijnde bijvoeght (welcke Sijde in de Apoteken winckels Seta tincta in Chesmes ghenoemt wordt) want ghemerckt dat de Sijde sonder Orpiment ende meer andere schadelijcke dinghen niet gheverwt en kan worden, oft de Scharlaken verwe vatten wil, soo moet het oock nootsaeckelijck wesen dat dese Sijde eenighe hinderlijcke kracht van het Orpiment oft dierghelijck dingen behoudende, als sy met andere goede droghen wederom hersoden sal worden, de selve eenighe schadelijckheydt mede-deelen sal.

Soo salmen dan om dese Confectie Alkermes alderbest ende aldersekerlijckste te bereyden, de Scharlaken greynen selve alleen nemen: want die alleen konnen de sapen ghenoegh verwes geven, ende de selve mededeelachtigh maecken van haer goede krachten ende het hert verheughende eygentheden. Selfs het en is oock niet van noode, eenighe rauwe ende ongheverwde Sijde by dese greynen te sieden, als sommige voor goedt houden; want sy magh vrijelijck achtergelaten worden, gemerckt dat de Sijde tot de versterckinghe oft verquickinghe des herten eyghentlijck niet helpen en kan.

BIIVOEGHSEL.

Nae de voorseyde roode beestkens ende bezien noemen sommige dit kleyn geboomte seer wel Coccinilie-boom, ende oock Karmezijn-boom; dan andere gheven het selve verscheyden naemen, doch sonder reden. Plinius schijnt het Aquifolia Ilex te heeten; hoe wel dat anderen den selven naem onsen ghemeynen Hulst-boom toeschrijven. Als het soo groot is dat het Eeckelen draeght, dan heet het in ’t Spaensch Carasca; maer kleyn zijnde heet het Cascoia, als Cuscultum, soo Clusius betuyght, die oock seydt dat het sommighe Fagus, doch oneyghentlijck noemen. In Vranckrijck heet de vrucht Graine, Graine d’elcarlate oft alleenlijck Escarlate; de verwe heet Coccinum ende Hysginum; want Pausanias schrijft dat den Coccus in Galatien Hys ghenoemt wierdt. Nu heetse Coccus baphica, Coccus tinctorum; Granum, oft Grana tinctorum, ende Cochenilia op ’t Latijnsch; in ’t Spaensch Grana en grano, ende Grana para tentair; hier te lande Scharlaken greyne, Greyne, Coccenilie ende Karmezijn, nae den Arabischen Chermes oft Alchermes; ende den Franschen Cramoizy; hoe wel datter-noch een ander oneyghen Chermozinum is, dat uyt de wortel van Mee ghemaeckt wordt, als elders vermaent is.

Hoe de Coccinille in Candien vergadert wordt, beschrijft den voorseyden Bellonius aldus: De kinderen ende herders soecken in de Braeckmaendt een kleyn boomken oft heesterken, als een mede-soorte van de Eeckeldraghende Ilex; ende aen den stam van dat selve vinden sy de Coccinilie greynen, sonder steelen daer aen vast houdende, van verwe aschgrauw witachtigh. Dan midts dat de bladeren van dit gheboomte stekeligh ende doornigh, ende daerom moeyelijck om aenraecken zijn, als de Hulst-bladeren, draghen sy een vurcksken in hun slincker handt, daer sy de tackskens mede om leegh douwen; in de rechte handt hebben sy eene mes oft seyne, daer sy de selve mede afhouwen, ende de ronde blaeskens, soo groot zijnde als kleyne Erwtkens, afnemende; de welcke open gaen oft gapen aen die sijde daer sy de struyck van den boom naest zijn; ende zijn vol beestkens, kleyner dan Neten; de welcke uyt die klove loopen, ende de blaesken ledigh laten. Dan sy worden van de blaeskens door de sift ghescheyden: ende als sy de selve met het uyterste van hun vingheren sachtkens vatten, dan maecken sy daer ballekens van soo groot als Hinnen eyeren: maer wierdense te stijf ghedouwt, sy souden heel slap worden, ende de verwe soude vergaen. Voorts als de kinderen een seker menighte van dese blaeskens vergadert hebben, dan brenghen sy de selve by den Heer: die hun daer eenen ghesetten penningh voor gheeft; ende de wormkens van de blaeskens door andere doet scheyden. Ter wijlen dat dese Greyne vergadert wordt, dan gheeftse eenen soo lieffelijcken reuck van haer, als Civette oft Muscus, ghelijck den selven Quiqueranus betuyght: hoe wel dat Clusius ’t selve in Spaegnien niet gemerckt en heeft. Bellonius seydt datter tweederhande verwe uyt dese greynen ghenomen wordt: de beste is de gene die van de beestkens alleen komt: de ander komt van de blaeskens daer sy in schuylen. De schilders besproeyen dese greynen met Azijn oft witten wijn; ende bewaerense in een roodt poeder ghebracht; ende den prijs oft weerde van het binnenste is vier mael breeder dan van de blaeskens, midts dat het bequaemer is om verwen.

In Italien by Sena ende Roomen wast dit boomken oock: maer luttel: ende de wormen en zijn soo roodt niet: dan by Arles in Provencen windt ’t ghemeyn volck sijnen kost daer mede.

Lobel vermaent van een ander grooter roodt oft geelachtigh uytworpsel op de Olijfboomen, Eycken, ende Steen-Palmen groeyende in Italien ende Switserlandt, sulcks als de vrouwen, soo Dioscorides betuyght, met den mondt pluckten, ende Coceos noemden, nae de ghelijckenisse die het met de Scharlaken greynen heeft. Clusius vermaent oock erghens van een mede-soorte van Coccinilie, die anders niet en is dan een wassende overvloedigheydt, diemen somtijdts in de Lente aen de Myrtus-boomkens vindt, soo groot als een Linse, de ghemeyne Coccus naphica seer gelijck: waer in oock een levende beestken in een blaesken besloten schuylt. [1298]

Den selven Clusius verhaelt oock, dat de beste Coccinilie in America ghevonden wordt aen een ghewas dat de Indiaensche Vijghe seer ghelijck is omtrent den oorsprongh van de bladeren oft tacken, ghelijck in den Ilex oft onsen Coccinilie gebeurt. Dese soude dan Coccus baphica Americana moghen heeten.

Noch van de krachten.

De Scharlaken greynen pleghen te Montpelliers van de vrouwen ghebruyckt te worden alsse eenen swaeren aerbeyt hebben, met een groote slappigheyt ende verminderinghe der krachten: oft sy ghebruycken de voorseyde Confectie Alchermes: oft sy stootense in poeder met Wieroock, ende nemense in met een versch Ey, ende wat ongheverwde sijde. Met Myrrhe ghemenght, zijn sy goedt om de wonden van ’t hooft te ghenesen.

HET IV. KAPITTEL.

Van kleine Ilex. (Quercus coccifera)

Geslacht.

Al is het zo dat Theophrastus maar van een Ilex of Prinos vermaant, nochtans zo hebben zijn nakomelingen er twee soorten van bevonden en aangetekend. De eerste soort zullen we nu beschrijven en is de boom die de scharlaken bes voortbrengt en de ander zal in het volgende kapittel beschreven worden en die brengt niets anders dan eikels voort net zoals de soorten van eiken. Deze verdeling van deze bomen komt niet slecht met het schrijven van Dioscorides overeen want de eikeldragende Ilex stelt hij in zijn eerste boek onder de soorten van eiken of eikelbomen en de anderen Ilex beschrijft hij in het vierde boek met naam Coccos baphica, dat is ververs bes, zoals is deze daar we hier nu van zullen spreken.

Gedaante.

Ilex die bessen voortbrengt krijgt soms een rechte hoge stam zoals andere bomen, soms blijft hij kleiner en groeit als een heester die vele verschilende dunnere en kortere takken van een [1296] wortel uitgeeft die wederom in kleinere zijtakken of rankjes verdeeld en verbreid worden en daaraan groeien langwerpige bladeren die om de kanten geschaard en gekerfd zijn en aan elke hoek met een dorentje of stekend puntje bezet zijn en kleiner dan de wilde eikenbladeren en ook dan de bladeren van de andere Ilex die eikels draagt, aan deze takjes hangen ettelijke korreltjes of bessen zonder enige steeltjes er aan vast die eerst witachtig van kleur zijn en daarna askleurig als ze rijp zijn en zo groot als erwten waarin kleine wormpjes groeien die eerst stil liggen en zichzelf niet roeren als of er geen leven in is en daarna als ze wat tegen de zon gelegen hebben kruipen ze voort en zoeken te ontgaan, maar diegene die daartoe gesteld zijn beletten dat en doen ze in een linnen doekje en schudden ze er dikwijls in totdat ze sterven. Nochtans naast deze besjes brengt deze boom ook soms eikeltjes voort, doch zeer zelden en deze eikeltjes zijn zeer klein die vast houden in een stekend of doornachtig schaaltje en zijn bitter van smaak. De wortel van deze boom zinkt zeer diep in de aarde, als Theophrastus betuigt.

Verandering. Deze Ilex brengt niet altijd bessen voort (schrijft Carolus Clusius) al is het dat hij veel in Provence en Spanje gevonden wordt, maar hij brengt ze alleen of immers meest voort op die plaatsen die naar de Middellandse Zee strekken en daar de zon zeer heet is en veel kracht heeft en dat niet altijd, maar alleen terwijl dat de boompjes laag en noch als kleine heestertjes zijn want als ze groter en boomachtig geworden zijn en eikels beginnen te dragen dan groeien er geen bessen meer aan. Daarom plegen de inwoners van de voor vermelde landen deze bomen af te kappen als ze te groot worden zodat er wederom nieuwe takken uit de wortels mogen schieten die bessen zullen brengen. Petrus Bellonius schrijft ook dat de boompjes daar de scharlaken bessen op groeien klein zijn en met grote menigte in het eiland Kreta naarstig vanwege de grote winst en nuttigheid die er van komt onderhouden en geteeld worden. Daartegen schrijft Theophrastus dat de Prinos een grote boom is en hoog opgroeit zoals de wilde eik. Maar de nieuwe kruidbeschrijvers en voor hun Pausanias betuigen allen dat het geen grote bomen zijn daar men deze scharlaken bessen op vindt.

Plaats.

De scharlaken besboom of kleine Ilex groeit in Galatië, Psidië, Cilicië en andere landen van Azië, zegt Plinius, en in Afrika, Theophrastus schrijft dat hij alleszins niet groeien wil, maar alleen op goede en geschikte grond en dat hij eigenlijk op de bergen groeit, maar op de platte of effen landen niet aarden kan, dan de nieuwe kruidbeschrijvers hebben bevonden en aangetekend dat het niet heel waar is. Clusius, als gezegd is, heeft hem in Languedock en in Provence gevonden en in Spanje en liefst op hete en goed in de zon gelegen plaatsen niet ver van de zee voortkomt. Petrus Bellonius (daar ook van vermaand is) zegt dat de scharlaken bessen in het Joodse land en daar omtrent gevonden worden en omtrent het meer dat Tiberias genoemd wordt en dat op kleine boompjes en insgelijks zegt hij dat in het eiland Kreta kleine boompjes groeien die deze scharlaken bessen dragen waarvan de inwoners van dat eiland een grote jaarlijkse inkomst hebben want ze scheiden de schorsen van deze boompjes van het merg of wormpjes en verzamelen dit binnenste merg bijeen en maken er ronde balletjes van en verkopen die veel duurder dan de losse en verlaten blaasjes van deze korreltjes daar de wormpjes in geweest zijn, want die balletjes zijn dan zeer geschikt om er purperrood dat men scharlaken noemt mee te verven. Deze scharlaken bessen groeien ook in Griekenland of Macedonië en veel in Phocis bij Beotië, niet ver van de berg Parnassus, als Pausanias in het 10^de boek betuigt en zegt ook dat het kleine boompjes zijn daar deze Coccos of scharlaken bes op groeit, te weten zo groot als Rhamnus.

Tijd.

In de lente als er vele westenwinden waaien en dat er veel regen valt beginnen de kleine scharlaken korrels of besjes aan de kleine takjes van deze boompjes te voorschijn te komen en vooral aan de knoopjes of leden daar die takjes zichzelf in andere zijtakjes verspreiden. In juni worden ze volkomen groot met de wormpjes die daarin groeien die door de hitte van de zon levend en verkwikt worden en kort daarna weg lopen en weg vliegen, tenzij dat men ze in linnen doekjes, als gezegd is, dikwijls schudt of omdraait laat sterven. Voorts zo is dit boompje of heestertje ’s winters en zomers groen en altijd met loof bedekt. De eikeltjes worden zeer laat volkomen rijp en de nieuwe komen voort als de oude beginnen te rijpen en daarom zijn er vele geweest, zegt Theophrastus, die verzekerden dat dit gewas tweemaal eikels droeg.

Naam.

Dit heestertje of klein boompje heet in het Grieks Prinos en in het Latijn Ilex en bij de nieuwe kruidbeschrijvers Ilex coccigera of Ilex coccifera of ook Ilex minor coccigera (dat is kleine Ilex met de bessen of scharlaken boom) de Spanjaarden noemen het coscoia. Dioscorides heeft het Coccos baphice genoemd, maar oneigenlijk want die naam wordt aan de bessen of korrels zelf en met veel beter reden gegeven.

De korrels of bessen van deze boompjes heten hier te lande scharlaken greinen of scharlaken bessen, in Hoogduitsland Scharlachbeer, in Frankrijk vermillon en graine escarlate en ook scarlatum, in Italie grana de tintor, in Spanje grana para tantir en grana de tintoreros. In het Grieks heten deze korrels eigenlijk Coccos baphice en in het Latijn Coccum infectorium omdat ze zo geschikt zijn om de kleren een scharlaken kleur te geven. Plinius noemt ze ook Cusculium of (zoals sommige dat verbeteren willen) Quisquilium en hij zegt ook dat ze Scolecion genoemd worden omdat ze zo gauw in wormpjes veranderen die in Azie en Afrika veel groeien. De Arabische meesters en de apothekers noemen deze korrels Chesmes en Kermes en diegene die menen dat Chesmes van deze korrels of van Coccus infectorius verschilt [1297] en omtrent de wortel van een kruid zoals pimpinelle zeggen gevonden en verzameld te worden zijn zeer bedrogen en verdoold.

De vrucht of eeckel van dit gewas wordt van sommige in het Grieks oock Acylon (dat is eeckelen) genoemd, als Theophrastus schrijft.

Aard, kracht en werking.

De scharlaken korrels dat de kleine besjes zijn die aan de kleine Ilex groeien hebben een dik makende of tezamen trekkende kracht met enige bitterheid en maken droog zonder scherpte of bijten en daarom, zegt Galenus, zijn ze goed om de grote en diepe wonden en de kwetsingen van de pezen of zenuwen die afgesneden of doorhauwen zijn te genezen, daarop gelegd en tot dat doel worden ze van sommige met azijn en van andere met honigazijn gestoten en vermengd.

Men prijst deze scharlaken korrels tegenwoordig veel om de overvloedige maandstonden te stoppen en te bedwingen, met spijs of drank ingegeven.

Ze worden ook geteld en gesteld onder de dingen die het hart nuttig zijn en het versterken en verkwikken kunnen. Zelfs naar deze korrels wordt die zeer veel geachte en goed bekende compositie die men in de apotheken veel plag te bereiden Confectia Alkermes genoemd die van velen zeer tegen de gebreken van het hart geprezen wordt, al is het zo dat ze maar alleen om de zwaarmoedige mensen van hun kwade overvloedigheden en melancholie te zuiveren en te ontlasten eerst uitgevonden en gemaakt is geweest wat uit de grote menigte van de lazuur steen of Lapis Cyaneus die er bij gedaan wordt duidelijk genoeg blijken kan. Want die steen, gemerkt dat het een schadelijke, ja dodelijke kracht heeft waarmee het nochtans de melancholie en zware zwarte vochtigheden uit het lijf verdrijft kan door zijn eigen kracht het hart geenszins nuttig of behulpzaam wezen en daarom zijn er veel meer andere dingen bij gedaan die het hart nuttig en toegedaan zijn van hun eigen aard, doch niet om in deze compositie het hart eigenlijk te verheugen, maar alleen om het van de schadelijkheid van deze steen die het hart zo tegen is te beschutten en wat te bevrijden. Niettemin nochtans in het aanzien van deze dingen wordt deze compositie zeer geprezen tegen de hartklopping, hartbeving en de hartvang of bezwijming en om alle melancholische gebreken en de zwaarmoedigheid die zonder merkelijke oorzaak komt te verdrijven en wordt geloofd het hart te verkwikken en te verheugen. En voorwaar tegen de melancholische gebreken die van zwaar en zwart of bedorven bloed hun oorsprong hebben zoals tegen ongegronde vrees, achterdocht en verbeelding of fantasie en tegen verzuchting is deze menging of compositie niet heel ongeschikt omdat ze de melancholische en zwarte vochtigheden zuivert of uit het lijf jaagt, ja ze kan vanwege dezelfde oorzaak het hart nuttig nut en goed zijn en kan het gemoed eensdeels verheugen en vrolijk maken omdat ze de oorsprong van treuren en zwaarmoedigheid weg neemt, maar ze kan de flauwheid van het hart of de gebreken er van die uit andere oorzaken gekomen zijn geenszins genezen zolang als in de bereiding van die Lapis Cyaeneus, wat de vijand van het hart is, gevoegd wordt. Daarom zal diegene die deze confectie Alkermes tegen de kloppingen en bevingen van het hart en tegen bezwijming, doch niet als een purgatief, wil gebruiken zeer goed en wijs doen door de Lapis Lazule in deze bereiding achter te laten want al is er maar wat van die steen bij zodat hij geen kracht heeft om te purgeren of de buik te beroeren, niettemin zal hij kracht genoeg hebben om de maag te ontstellen en te bederven en daarboven zal hij door zijn scherpe eigenschap en schadelijke, ja dodelijke kracht het ganse ingewand dikwijls en weinig tegelijk gebruikt zeer lastig en hinderlijk vallen en dan zal hij de mens meer kwaad dan goed in het lijf doen.

Maar om op deze zaak noch wat meer te letten, zo is het te weten dat het onnodig, ja heel ongeraden is dat men in de bereiding van de voor vermelde confectie Alkermes enige zijde die in deze scharlaken korrels geverfd zijn bijvoegen (welke zijde in de apotheekwinkels Seta tincta in Chesmes genoemd wordt) want gemerkt dat de zijde zonder arsenicum en meer andere schadelijke dingen niet geverfd kan worden of de scharlaken verf vatten wil zo moet het ook noodzakelijk wezen dat deze zijde enige hinderlijke kracht van het arsenicum of diergelijke dingen behouden als ze met andere goede drogen wederom herkookt zal worden en die enige schadelijkheid meedelen zal.

Zo zal men dan om deze Confectie Alkermes allerbest en allerzekerste te bereiden de scharlaken korrels zelf alleen nemen want die alleen kunnen de sappen genoeg kleur geven en die mededeelachtig maken van haar goede krachten en het hart verheugende eigenschappen. Zelfs het is ook niet nodig om er enige rauwe en ongeverfde zijde bij deze korrels te koken zoals sommige voor goed houden want ze mag vrij achtergelaten worden, gemerkt dat zijde eigenlijk niet tot de versterking of verkwikking van het hart helpen kan.

BIJVOEGING.

Naar de voor ververmelde rode beestjes en bessen noemen sommige dit klein geboomte zeer goed coccinilieboom en ook karmezijnboom, dan andere geven het verschillende namen, doch zonder reden. Plinius schijnt het Aquifolia Ilex te noemen, hoewel dat andere die naam aan onze gewone hulstboom toeschrijven. Als het zo groot is dat het eikels draagt dan heet het in het Spaans carasca, maar klein heet het cascoia zoals Cuscultum, zo Clusius betuigt die ook zegt dat sommige het Fagus, doch oneigenlijk noemen. In Frankrijk heet de vrucht graine, graine d’elcarlate of alleen escarlate, de verf heet Coccinum en Hysginum want Pausanias schrijft dat Coccus in Galatië Hys genoemd wordt. Nu heet ze Coccus baphica, Coccus tinctorum, Granum of Grana tinctorum en Cochenilia in het Latijn, in het Spaans grana, grano en grana para tentair, hier te lande scharlaken greyne, greyne, cochenille en karmozijn naar de Arabische chermes of alchermes en de Franse cramoizy, hoewel dat er noch een ander oneigen Chermozinum is dat uit de wortel van meekrap gemaakt wordt, als elders vermaand is.

Hoe de coccinille in Kreta verzameld wordt, beschrijft de voor vermelde Bellonius aldus: ‘De kinderen en herders zoeken in juni een klein boompje of heestertjes als een medesoort van de eikeldragende Ilex en aan de stam ervan vinden ze de cochenille korrels die zonder stelen daaraan vast houden en van kleur asgrauw witachtig zijn. Dan omdat de bladeren van dit geboomte stekelig en doornig zijn en daarom moeilijk om aan te raken zijn als de hulstbladeren dragen ze een vorkje in hun linkerhand daar ze de takjes mee omlaag duwen en in de rechterhand hebben ze een mes of zeis daar ze die mee afhouwen en de ronde blaasjes die zo groot zijn als kleine erwtjes er afnemen die open gaan of gapen aan die zijde daar ze het dichtst bij de stam van de boom zijn en zijn vol beestjes die kleiner zijn dan neten die uit die kloof lopen en de blaasjes leeg laten. Dan worden ze van de blaasjes door de zeef gescheiden en als ze die met het uiterste van hun vingers zachtjes vatten dan maken ze er balletjes van zo groot als kippeneieren, maar worden ze te stijf geduwd dan zouden ze heel slap worden en de verf zou vergaan. Voorts als de kinderen een zekere menigte van deze blaasjes verzameld hebben dan brengen ze die bij de heer die hun er een gezette penning voor geeft en de wormpjes van de blaasjes door anderen laat scheiden. Terwijl dat deze korrels verzameld worden dan geeft ze een zo lieflijke reuk van zich zoals civet of muskus, zoals dezelfde Quiqueranus betuigt, hoewel dat Clusius dat in Spanje niet gemerkt heeft. Bellonius zegt dat er twee soorten verf uit deze greinen genomen wordt en de beste is diegene die alleen van de beestjes komt en de ander komt van de blaasjes daar ze in schuilen. De schilders besproeien deze korrels met azijn of witte wijn en bewaren ze in een rood poeder gebracht en de prijs of waarde van het binnenste is viermaal hoger dan van de blaasjes omdat het beter is om verven.

In Italië bij Sena en Romen groeit dit boompje ook, maar weinig en de wormen zijn niet zo rood, dan bij Arles in Provence wint het gewone volk zijn kost daarmee.

Lobel vermaant van een ander groter rood of geelachtig uitwerpsel dat op de olijfbomen, eiken en steenpalmen in Italië en Zwitserland groeit zulks als de vrouwen, zo Dioscorides betuigt, met de mond plukten en Coceos noemden naar de gelijkenis die het met de scharlaken korrels heeft. Clusius vermaant ook ergens van een medesoort van coccinilie dat niets anders is dan een groeiende overvloedigheid die men soms in de lente aan de Myrtusboompjes vindt en zo groot zijn als een lins en veel op de gewone Coccus naphica lijken waarin ook een levend beestje in een blaasje besloten schuilt. [1298]

Dezelfde Clusius verhaalt ook dat de beste coccinilie in Amerika aan een gewas gevonden wordt dat veel op de Indiaanse vijg lijkt omtrent de oorsprong van de bladeren of takken net zoals in de Ilex of onze coccinilie gebeurt. Deze zou dan Coccus baphica Americana mogen heten.

Noch van de krachten.

De scharlaken korrels plegen te Montpelliers van de vrouwen gebruikt te worden als ze een zware arbeid hebben met een grote slapheid en vermindering van krachten of ze gebruiken de voor vermelde confectie Alchermes of ze stoten het in poeder met wierook en nemen het in met een vers ei en wat ongekleurde zijde. Met Myrrhe gemengd is het goed om de wonden van het hoofd te genezen.

HET X. CAPITEL.

Van Haliphlaeos oft Salsicortex, uyt Plinius ende Theophrastus.

Ghedaente.

Den Haliphloeos is oock eenen Eeckeldraghenden boom: den welcken niet seer hoogh en wordt: sijn schorsse is seer dick, soo Plinius betuyght in ‘t 5.capitel van sijn 16.boeck, als oock sijn struyck, die gemeynlijck holachtigh ende voos is, ende somtijdts bederft oft verrot, ter wijlen dat den boom noch leeft; ’t welck aen geen van dese boomen meer dan aen desen alleen pleeght te ghebeuren: ende ’t hout selve is nergens toe seer nut. Hy draeght oock Eeckelen; maer het selve ghebeurt soo selden, dat sommighe hem om die oorsaecke voor heel onvruchtbaer ghehouden hebben: dan als hijer eenighe heeft, de selve zijn bitter van smaeck, ende soo quaedt, dat geenerhande ghedierte, uytghenomen alleen de Verckens oft Suegen, die eten willen, ende dat alleen soo wanneer haer gheen ander voedsel met allen ghebeuren en magh.

Desen boom heeft oock eenighe moschachtighe vlocken oft locken aen zijn tacken, ghelijcken aen den Aegilops siet groeyen: dan die en zijn niet grijs oft witachtigh, maer swartachtigh van verwe, ende seer kleyn.

Plaetse.

Dit is een vremdt ghewas, ende hier te lande niet bekent.

Naem.

Desen boom wordt in ’t Griecks Haliphloeos gheheeten; in ’t Latijn Salsicortex: in Macedonien, soo Theophrastus seydt, heet hy Aspris.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Desen boom en heeft oock gheen nuttigheydt in hem: want sijn hout en dient nerghens toe dan om daer assen van waghens mede te maecken: maer anders, selfs om daer kolen van te branden, is hy onbequaem: want die kolen springhen te seer van den viere, ende gheven te veel geynsteren uyt, als Theophrastus betuyght.

De Eeckelen van desen boom zijn oock seer onlieflijck, ende van geenerhanden beesten gesocht, als Theophrastus daer van schrijft; selfs de Verckens en sullen die niet eten, ten zy datse gantsch anders niet en vinden. ‘Twelck van de Eeckelen van den Aegilops oock gheseydt wordt.

BIIVOEGHSEL.

In ’t Griecks heet dit gheboomte qualijck Euphloeos oft oock Halyphlos; in ‘t Latijn Cerrus femina. Lobel vermaent van desen boom oock, ende noemt hem Salsicortex Robur; wiens struyck seer vast in een gesloten is, die in ’t branden veel asschens achter laet. Hy seydt dat den selven by den ghemeynen man Rovre heet, te weten misschien in Spaegnien, daer de Wilde Eycke eyghentlijck soo gheheeten wordt. [1303]

HET X. CAPITEL.

Van Haliphlaeos oft Salsicortex, uit Plinius en Theophrastus. (Quercus haliphlaeos Lam, nu Quercus cerris)

Gedaante.

De Haliphloeos is ook een eikeldragende boom die niet zeer hoog wordt en zijn schors is zeer dik zo Plinius betuigt in het 5^de kapittel van zijn 16^de boek als ook zijn stam die gewoonlijk holachtig en voos is en soms bederft of verrot terwijl dat de boom noch leeft wat aan geen van deze bomen meer dan aan deze alleen plag te gebeuren en het hout is nergens toe zeer nuttig. Hij draagt ook eikels, maar dat gebeurt zo zelden dat sommige hem om die oorzaak voor heel onvruchtbaar gehouden hebben dan als hij er enige heeft zijn die bitter van smaak en zo kwaad dat geen dier, uitgezonderd alleen de varkens of zeugen, die eten willen en dat alleen wanneer er totaal geen ander voedsel is.

Deze boom heeft ook enige mosachtige vlokken of lokken aan zijn takken net zoals men aan de Aegilops ziet groeien, dan die zijn niet grijs of witachtig, maar zwartachtig van kleur en zeer klein.

Plaats.

Dit is een vreemd gewas en hier te lande niet bekend.

Naam.

Deze boom wordt in het Grieks Haliphloeos genoemd en in het Latijn Salsicortex, in Macedonië, zo Theophrastus zegt, heet het Aspris.

Aard, kracht en werking.

Deze boom heeft ook geen nuttigheid in zich want zijn hout dient nergens toe dan om er assen van wagens mee te maken, maar anders en zelfs om er kolen van te branden is het ongeschikt want die kolen springen te zeer van het vuur en geven teveel vonken uit, zoals Theophrastus betuigt.

De eikels van deze boom zijn ook zeer onlieflijk en van geen beesten gezocht, als Theophrastus er van schrijft, zelfs de varkens zullen die niet eten, tenzij dat ze gans niets anders vinden. Wat van de eikels van de Aegilops ook gezegd wordt.

BIJVOEGING.

In het Grieks heet deze boom kwalijk Euphloeos of ook Halyphlos en in het Latijn Cerrus femina. Lobel vermaant van deze boom ook en noemt hem Salsicortex Robur wiens stam zeer vast ineen gesloten is die in het branden veel as achter laat. Hij zegt dat die bij de gewone man rovre heet, te weten misschien in Spanje daar de wilde eik eigenlijk zo genoemd wordt. [1303]

HET VIII. CAPITEL.

Van Aegilops oft Cerris.

Gheslacht.

De Cerris oft Aegilops is oock een van de Eeckeldragende boomen: daerom sullen wy daer oock wat af vermaenen uyt Plinius ende andere oude schrijvers.

Ghedaente.

Dit is eenen grooten boom, met eenen rechten hooghen struyck, die effen ende gladt is, seer sterck, te weten in de lenghde oft in den draet, maer anders quaet van hout. Sijn Eeckel is onlieflijck ende bitter van smaeck, in een rouwe stekelighe schale als de Castanie schelle voortkomende. Desen boom brengt oock Galnoten als aen de Tamme Eycke groeyen; maer die zijn van buyten effener ende gheensins gepuckelt oft verheven, ende nerghens toe nut.

Desen selven boom alleen, ende gheenen anderen met hem, pleeght een langhe grijse vergaderinghe van Mosch te dragen: de welcke van sijn tacken nederwaerts wel anderhalven voet langh afhanghende, van verre ettelijcke lijne veselen oft langhe vodden schijntte ghelijcken: ende dese vlocken spruyten uyt de schorsse selve, ende niet uyt de struyckskens daer de Eeckelen aen komen, noch oock uyt de knoopen oft oorsprongh van de bladeren oft tackskens, maer ter sijden van de bovenste tackskens: ende ghelijcken de quabben van de visschen niet qualijck.

Veranderinghe. De Eeckelen van desen boom zijn somtijdts tamelijcken kleyn, oft immers niet grooter dan de Ghemeyne Eeckelen, soodanigh als hier geschildert staen: somtijdts wordense bijster groot, iae grooter dan eenighe van alle de Eeckelen: hoe wel datter gheen verschil in de bladeren en is.

Plaetse.

Desen boom wast gheerne op onghebouwde ghewesten; ende wordt meest in de bosachtighe plaetsen ghevonden, seer selden elders. In Italien is hy meest over al onbekent, als Plinius betuyght.

Naem.

De Griecken noemen desen boom Aegilops, de Latijnen Cerrus (anders Cerris) nochtans vermaent Plinius ergens bijsonderlijck van den Aegilops, ende elders van den Cerris. Ende behalven desen boom isser noch een anderen Aegylops, dat gheenen boom is, maer een miswas van ’t Koren; ’t welck anders Festuca heet, ende seer veel van desen teghenwoordighen Aegilops verschilt.

Dan midts dat den eenen boom somtijdts veel grooter vruchten draeght dan den anderen; daerom sal den eenen Cerris maiore glande, dat is, Egilops-boom oft Cerris met grooter Eeckel, moghen heeten; ende den anderen Cerris minore glande, dat is, Egilops-boom oft Cerris met kleyner Eeckel.

De vergaderinghe van Mosch, die aen de tacken van desen boom pleeght te hangen, wordt van Plinius Panus gheheeten in ‘t 8.capitel van ‘t 16.boeck, wanneer hy daer aldus van schrijft: Onder alle de Eeckeldraghende boomen wassen aen den Egilops alleen die hayrachtighe dorre moschachtighe grijse locken oft vlocken (in ’t Latijn Pani;) de welcke niet alleen uyt de schorssen voortkomen, maer oock uyt de tacken selve nederwaerts wel anderhalven voet groot afhanghen; de welcke goet van reuck zijn, als wy van de welrieckende salven sprekende elders gheseydt hebben. Dit zijn de woorden van Plinius. Theodorus Gaza noemt dese vlocken anders, te weten Penis, nae den Grieckschen naem Phascos.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De oude cruydt-beschrijvers en hebben ons de krachten van desen boom oock [1301] niet beschreven. Dan die grijse welrieckende vlocken, die aen desen boom wassen, ende de Visch-quabben schijnen te ghelijcken, zijn om den wille van haeren goeden reuck by de goede salven ende olien in oude tijden vermenght gheweest, soo Plinius te kennen gheeft.

De Eeckelen van desen boom zijn oock nerghens toe nut: want sy zijn soo bitter ende onlieflijck van smaeck, dat gheen ghedierte de selve eten wil, dan alleen de Verckens, ende dat als sy gheen ander voedtsel krijghen en konnen.

BIIVOEGHSEL.

In Italien tusschen Pesaro ende Roomen wast desen boom veel, seydt Lobel, die hem Cerris van Plinius noemt, te weten de soorte met de groote Eeckel, Cerris Plinii maiore glande; ende de ander met veel kleyner Eeckelen, Cerris Plinii minore glande: ende hy seydt dat de groote Eeckels rouwe stekende schalen hebben, met seer harde schelpen in de ronde aen malkanderen steunende: welcke schale bijkants soo groot is als eenen Egel, oft immers soo groot als de vrucht van den Lorcken-boom, daerse eenighe ghelijckenisse mede heeft; dese schale is seer dick, aen de binnenste sijde effen: de Eeckel, die daer in is, is oock grooter dan de ghemeyne. De bladers zijn onghelijck grooter, andersins d’Eycke bladers ghelijck. Hy magh tot onderschil van de soorte van Wildt Koren, die Aegilops herba heet, den Latijnschen naem Aegilops arbor voeren, dat is Egilops-boom, oft oock Cerrus arbor, in ’t Latijn, ende Cerrus mas (tot onderschil van den Haliphloeos, die Cerrus femina heet) in ’t Fransch meest Cerre. Soodanighe twee soorten groeyen oock in Slavonijen, seydt den selven Lobel, beyde van hout ende bladers onse Eycke seer ghelijck; maer de Eeckels houden vast aen den tack. De kleynste soorte heeft een rouwe ende sacht stekende schale, die van de Steenpalme bijkants ghelijck: maer de ander heeft seer groote Eeckels, in rouwe stekende schalen, die rondom met seer harde schelpen beset, aen malkanderen steunen ende grooter zijn dan de vrucht van de Lorcken-boom, die sy oock eenighsins ghelijcken, als de ghene die in Italien wassen. Hy noemtse Cerris Theophrasti; ende seydt datse Daleschampius oock voor den Cerris Plinii hout.

Dan Cerrus Plinii, nae de meyninghe van Clusius, van hem Aegilops Theophrasti gheheeten, in ’t Hooghduytsch Cerraichel, in ’t Hungersch Chersa, is van hem aldus beschreven: Cerrus is eenen boom soo hoogh als de ghemeyne Eycke, oft hoogher, in Oostenrijck veel wassende, dicker ende rouwer van schorsse, met bladeren die meer ghesneden zijn, maer niet soo diep, aen langher teerer steelkens hanghende: de tackskens zijn korter; dickwijler gheknoopt: de bottinghe oft uytspruytselen zijn kleyner, met veele dunne bladerkens als draeykens oft hayrkens beset: de bloemen komen druyfs-ghewijs voort: de Eeckel is wat korter dan die van de Eycke, ende van voren niet soo scherp afgaende, maer botter: de dopkens, daer sy in schuylen, hanghen aen de ionghe tackskens, ende zijn sachtelijck ruygh. Het hout is weecker dan ghemeyn Eyckenhout, ende niet soo goet om wercken. Tusschen de bladeren hangen somtijdts dicke bollen van veele schelferen versamelt. Dit geboomte op den Eysenbergh wassende, is van den selven Clusius somtijdts in steen verandert zijnde ghevonden.

Camerarius seydt dat den Cerrus van sommighe oock Quercus latifolia Pannonica heet; ende dat den roock daer van seer quaet is, ende de vallende sieckte veroorsaeckt.

HET VIII. KAPITTEL.

Van Aegilops of Cerris. (Quercus aegilops, nu Quercus ithaburensis var. macrolepis. Quercus cerris)

Geslacht.

Cerris of Aegilops is ook een van de eikeldragende bomen en daarom zullen we er ook wat van vermanen uit Plinius en andere oude schrijvers.

Gedaante.

Dit is een grote boom met een rechte hoge stam die effen en glad is, zeer sterk, te weten in de lengte of in de draad, maar anders slecht van hout. Zijn eikel is onlieflijk en bitter van smaak die in een ruwe stekelige schaal als de kastanjeschil voortkomt. Deze boom brengt ook galnoten als aan de tamme eik groeien, maar die zijn van buiten effen en geenszins pukkelig of verheven en nergens toe nut.

Deze boom alleen en geen anderen met hem plag een lange grijze verzameling van mos te dragen die van zijn takken nederwaarts wel vijf en veertig cm afhangen en van ver op ettelijke linnen vezels of lange vodden schijnen te lijken en deze vlokken spruiten uit de schors zelf en niet uit de stammetjes daar de eikels aan komen en ook niet uit de knopen of oorsprong van de bladeren of takjes, maar terzijde van de bovenste takjes en lijken niet slecht op de kwabben van de vissen.

Verandering. De eikels van deze boom zijn soms tamelijk klein of immers niet groter dan de gewone eikels zodanig als hier geschilderd staan en soms worden ze bijster groot, ja groter dan enige van alle eikels hoewel dat er geen verschil in de bladeren is.

Plaats.

Deze boom groeit graag op ongebouwde gewesten en wordt meest in de bosachtige plaatsen gevonden, zeer zelden elders. In Italië is hij meest overal onbekend, als Plinius betuigt.

Naam.

De Grieken noemen deze boom Aegilops en de Latijnen Cerrus, (anders Cerris) nochtans vermaant Plinius ergens apart van de Aegilops en elders van de Cerris. En behalve deze boom is er noch een andere Aegylops dat geen boom is maar een miswas van het koren wat anders Festuca heet en zeer veel van deze tegenwoordige Aegilops verschilt.

Dan omdat de ene boom soms veel grotere vruchten draagt dan de andere daarom zal de ene Cerris majore glande, dat is Egilopsboom of Cerris met grotere eikel mogen heten en de andere Cerris minore glande, dat is Egilopsboom of Cerris met kleiner eikel.

De verzameling van mos die aan de takken van deze boom plag te hangen wordt van Plinius Panus genoemd in het 8^ste kapittel van het 16^de boek wanneer hij er aldus van schrijft: ‘Onder alle eikeldragende bomen groeien aan de Egilops alleen die haarachtige dorre mosachtige grijze lokken of vlokken (in het Latijn Pani) die niet alleen uit de schorsen voortkomen, maar ook uit de takken zelf nederwaarts wel vijf en veertig cm groot afhangen die goed van reuk zijn zoals toen we van de welriekende zalven spraken elders gezegd hebben’. Dit zijn de woorden van Plinius. Theodorus Gaza noemt deze vlokken anders, te weten Penis, naar de Griekse naam Phascos.

Aard, kracht en werking.

De oude kruidbeschrijvers hebben ons de krachten van deze boom ook [1301] niet beschreven. Dan die grijze welriekende vlokken die aan deze boom groeien en op viskwabben schijnen te lijken zijn vanwege hun goede reuk in oude tijden bij de goede zalven en oliën vermengd geweest, zo Plinius te kennen geeft.

De eikels van deze boom zijn ook nergens toe nuttig want ze zijn zo bitter en onlieflijk van smaak dat geen gedierte die eten wil, dan alleen de varkens en dat als ze geen ander voedsel krijgen kunnen.

BIJVOEGING.

(Quercus ithaburensis subsp. macrolepis) In Italië tussen Pesaro en Rome groeit deze boom veel, zegt Lobel, die hem Cerris van Plinius noemt, te weten de soort met de grote eikel Cerris Plinii majore glande en de andere met veel kleiner eikels, Cerris Plinii minore glande, (Quercus cerris) en hij zegt dat de grote eikels ruwe stekende schalen hebben met zeer harde schelpen die in de rondte aan elkaar steunen welke schaal bijna zo groot is als een egel of immers zo groot als de vrucht van de lorkenboom daar ze enige gelijkenis mee heeft en deze schaal is zeer dik en aan de binnenste zijde effen, de eikel die er in is is ook groter dan de gewone. De bladeren zijn duidelijk groter, anderszins de eikenbladeren gelijk. Het mag tot verschil van de soort van wild koren die Aegilops herba heet de Latijnse naam Aegilops arbor voeren, dat is Egilopsboom of ook Cerrus arbor in het Latijn en Cerrus mas (tot verschil van de Haliphloeos die Cerrus femina heet) in het Frans meest cerre. Zodanige twee soorten groeien ook in Slovenië, zegt dezelfde Lobel, die beide van hout en bladeren veel op onze eik lijken, maar de eikels houden vast aan de tak. De kleinste soort heeft een ruwe en zacht stekende schaal die van de steenpalm bijna gelijk, maar de ander heeft zeer grote eikels in ruwe stekende schalen die rondom met zeer harde schelpen bezet zijn en aan elkaar steunen en groter zijn dan de vrucht van de lorkenboom waar ze ook enigszins op lijken zoals diegene die in Italië groeien. Hij noemt ze Cerris Theophrasti en zegt dat Dalechampius ze ook voor de Cerris Plinii houdt.

Dan Cerrus Plinii, naar de mening van Clusius, is van hem Aegilops Theophrasti genoemd, in het Hoogduits Cerraichel, in het Hongaars chersa is van hem aldus beschreven: ‘Cerrus is een boom zo hoog als de gewone eik of hoger die in Oostenrijk veel groeit, dikker en ruwer van schors en met bladeren die meer gesneden zijn, maar niet zo diep die aan langere teerder steeltjes hangen, de takjes zijn korter en vaker geknoopt, de knoppen of spruiten zijn kleiner en met vele dunne bladertjes als draadjes of haartjes bezet, de bloemen komen druifvormig voort, de eikel is wat korter dan die van de eik en gaat van voren niet zo scherp af, maar botter, de dopjes daar ze in schuilen hangen aan de jonge takjes en zijn zacht ruig. Het hout is weker dan gewoon eikenhout en niet zo goed om te bewerken. Tussen de bladeren hangen soms dikke bollen die van vele schilfers verzameld zijn’. Dit geboomte dat op de Eysenberg groeit is van dezelfde Clusius soms in steen veranderd gevonden.

Camerarius zegt dat de Cerrus van sommige ook Quercus latifolia Pannonica heet en dat de rook daarvan zeer kwaad is en de vallende ziekte veroorzaakt.