Ornithogalum

HET XIX. CAPITEL.

Van Ornithogalon oft Veldt-Aiuyn.

Gheslachten.

Men vindt tweederhande gheslachten van Bulbus Leucanthemus oft Ornithogalon; van de welcke het eerste hier te lande ghemeyn is, ende Veldt-Aiuyn heet; het ander is vreemt, ende uyt verre landen ghebroght.

Ghedaente.

1. Veldt-Aiuyn oft Kleyn Ornithogalum, heeft veele smalle bladeren, kleyner dan die van ’t gras, tusschen de welcke eenen steel op-rijst, korter dan een spanne, rond, kael ende effen, met gheene bladeren bewassen; op het sop van desen steel staen de bloemen verspreyt, ses oft seven in ’t getal, van buyten gras-verwigh groen, van binnen wit, van des bladerkens aen een ghemaeckt, Kleyne Leliekens, bijsonder eer dat sy heel open gaen, wat ghelijckende: de welcke ter wijlen de Sonne schijnt open staen: maer des nachts, ende des daeghs oock, soo wanneer de locht duyster ende overtrocken is, toe ende besloten blijven. Daer nae volghen drijkantighe hoofdekens, het saedt van Cachrys bijnae ghelijck, daer kleyn saedt in besloten is. De wortel is loockachtigh oft bulbeus, vol taey slijmerigh sap, ghemeynlijck smets ende waterigh van smaeck, daer nochtans een niet heel merckelijcke scherpigheydt bijghevoeght schijnt te wesen.

2. Groot Ornithogalum is den Veldt-Aiuyn van bloeme heel gelijck: dan is in alles grooter dan dien, ende is hier te lande vremt ende gheensins ghemeyn: het heeft langhworpighe smalle bladeren, eenen ronden gladden ende effenen steel, wat meer dan eenen voet, iae by den anderhalven voet hoogh: uyt het sop van den welcken sommighe als tacken oft sijd-steelen spruyten, elck een witte bloeme voortbrengende, van ses bladerkens ghemaeckt, oock kleyne Leliekens wat gelijck: in ’t midden van elcke bloeme staet een roodachtigh gehoeckt hoofdeken, den Cachrys gelijck, met sommige draeykens rondom beset. De wortel is oock aiuynachtigh ende wit, als die van den voorgaende ghemeynen Veldt-Aiuyn

Plaetse.

1. Ghemeynen Veldt-Aiuyn wast in de koren-velden van Brabant op veele verscheyden plaetsen.

2. Den Grooten Ornithogalum is hier te lande vremt, ende, als sommige seggen, uyt Egypten gebroght, oft, soo andere meynen uyt Lombardijen.

Tijdt.

Veldt-Aiuyn bloeyt in de Mey.

Naem.

1. De Eerste van dese twee soorten wordt ghemeynlijck in Brabandt Veldt-Aiuyn gheheeten, van ons in ’t Latijn Bulbus Leucanthemus minor, oft Ornithogalum minus: andere noemense oock Ornithogalum album, oft Witten Ornithogalum: welcken naem de tweede soorte oock toekomt.

2. De Tweede ende grootste soorte is oock een soorte van Veldt-Aiuyn: wy noemense Ornithogalum maius, dat is, Grootsten Veldt-Aiuyn, oft Bulbus Leucanthemus maior. Dan meest alle de Cruydtbeschrijvers hebben dese bloeme Lilium Alexandrinum gheheeten, dat is Lelie van Alexandrien, als oft sy eerst van Alexandrien hier te lande ghebroght waer: welck Alexandrien een stadt van Egypten is, niet verre van den mondt van de riviere Nilus, diemen Canopus noemt, gheleghen: daer [345] is oock noch een ander Alexandria in het landtschap van Italien datmen Lombardijen noemt. Matthiolus en heeft dit cruydt voor gheen Ornithogalum gehouden; maer heeft het onder de Narcissen gerekent; ende Narcissus quartus, dat is den Vierden Narcis gheheeten.

Bey dese bloemen zijn voor den Ornithogalon van de ouders te houden, die Plinius Ornithogale noemt. Maer den Grooten komt met de beschrijvinghe die Dioscorides daer van gheeft veel meer over een, ghemerckt dat hy langher van steel is: den kleynen oft den gemeynen Veldy-Aiuyn is nochtans een medesoorte van Ornithogalon, ghemerckt dat de beschrijvinge van Ornithogalon (bijsonder soo Plinius die gheeft) met dien seer wel over een komt: want Plinius en schrijft niet, dat Ornithogale eenen steel van twee spannen langh heeft (als Dioscorides seght) maer alleenlijck eenen halven voet hoogh, sulcks als gantschelijck is den steel van onsen ghemeynen Veldt-Aiuyn oft Kleynen Ornithogalum.

Dan om de beschrijvinghe van dese cruyden breeder uyt te legghen, soo is te weten, dat Dioscorides sijn Ornithogalon beschrijft met eenen teeren dunnen steel, wat witachtigh, by de twee spannen langh, nae bovenwaerts dry oft vier kleyne uytschietselen oft sijd-steelen gevende, daer de bloemen op staen, die van buyten gras-verwigh zijn, ende van binnen sneeuwit oft eyghentlijcker melckwit van verwe, tusschen de welcke een hoofdeken is, doorsneden ende ghekerft als den Cachrys. De wortel is bulbues oft aiuynachtigh.

Plinius beschrijft de Ornithogale met de naevolghende woorden: Ornithogale, seght hy, heeft eenen teeren witten steel, eenen halven voet hoogh; de wortel is aiuynachtigh, sacht oft weeck, met dry oft vier kleyner bollekens bewassen.

Ornithogalon van Matthiolus is van de voorbeschreven soorten van Ornithogalon seer verscheyden, ende schijnt met de beschrijvinge van Dioscorides niet wel over een te komen; want hy beschrijft die met een geblaedden steel: sulcks als de onse ende die van Dioscorides niet en zijn.

Ornithogalon van Ruellius verschilt van de voorbeschreven soorten van Ornithogalon seer, ende is van hem in het 77.cap.van sijn 2.boeck beschreven; ’t welck van de boeren van Soissons op de velden ende bouwlanden ghevonden ende uytgeruckt wordt. Het heeft een wortel, segt hy, die wat aiuynachtigh van gedaente schijnt te wesen: uyt het midden van de welcke een kleyn steelken komt gesproten, op zijn tsop in dry oft vier ander kleyner steelkens verdeylt: de bladeren zijn dun ende hayrs-gewijse gespleten: de bloemen zijn kleyn, buyten gras-verwigh, van binnen melck-wit: de welcke t’samen vergadert ende ghehoopt, gelijck troskens, schelfers-gewijse aen een hangende, als een balleken oft kopken uytpuylen, van maecksel oft schickinge den Pijn-appel eenighsins ghelijckende: de wortel is bijnae rondachtigh, met een grauwe schorsse bedeckt, van binnen met seer lieflijck rieckende sneeuwit merch oft vleesch vervult. De bladeren zijn groen in de Lente oft Somer; dan in den Winter oft Herfst, ter wijlen het landt gebouwt wordt oft omgeploeght, wordt dit cruydt met sijne wortel heel uytgheruckt: welcke wortel seer lange bewaert ende goedt gehouden magh worden; ende in tijden van dierte, pleghen de arme landtlieden de selve in plaetse van Kastanien te eten: ende daer en is niet in der aerden te vinden dat lichtelijcker tot voedsel strecken kan, dan dese wortel, in hongers-noot, als het koren-werck dier ende qualijck te bekomen is. De seugen oft verckenen nemen daer groot behaghen in. Met eenen woorde gheseyt, de landtlieden en hebben gheen lieflijcker spijse van selfs sonder arbeydt oft oeffeninghe in de ackers voortkomende, dan dese wortel; sulcks dat de rijcke ende weeldiglijcker ghevoede menschen die spijse gheensins versmaden en konnen. Dat weten de ionghe kinderen seer wel, de welcke hun selven by de landtlieden seer gheerne voeghen komen, wanneer sy de ackers omworpen, ploeghen oft eggen, oft anders de aerde ophaelen, ende dese wortelen metter handt oft andersins uyt plegen te worpen; want sy de selve wortelen vergaderen, ende veel soeter ende ongelijck beter van smaeck bevinden dan de Kastanien selve; ende sy etense soo wel rauw als onder de asschen ghebraden oft gheroost zijnde. De inwoonders van het landtschap omtrent Soisson in Vranckrijck ghelegen, plegen dese wortelen Churli te noemen. Dit zijn de woorden van Ruellius: met de welcke hy merckelijck een ander soorte van cruydt voor Ornithogalum beschrijft, dan den Veldt-Aiuyn ende sijn medesoorten van ons beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Van de krachten ende werckinghe ende ghebruyck van desen Veldt-Aiuyn ende sijn medesoorte, en wete ick anders niet te schrijven dan ’t gene dat Dioscorides daer van verhaelt, segghende dat de vrucht van Ornithogalum met het broodt ghebacken pleegh te worden in oude tijden, als het Melanthium, dat is Nardus-saedt; ende dat de aiuynachtige wortel soo wel rauw als gesoden oft ghebraden oft anders gaer ghemaeckt ende bereydt, ghegeten oft voor spijse ghebruyckt pleegh te wesen.

BIIVOEGHSEL.

Meest alle de soorten van veldt-Aiuyn zijn van Clusius eerst beschreven gheweest: sommighe van de welcke hier van ons verhaelt sullen worden, sommighe in ’t Bijvoeghsel van ’t naevolghende Capitel.

Eersten Grooten Veldt-Aiuyn van Clusius is van Dodoneus met naem van den Affodille van Galenus beschreven gheweest. Dese soorte heeft ses oft meer Poreyachtighe bladeren, ende daer tusschen eenen steel die recht is, kael, vast, by de twee voeten langh, bewassen met een groote adere van bloemen, die opengaende vertoonen ses bladerkens, van binnen uyt den witten groenachtigh, van buyten gantsch gras verwigh: daer nae volghen drijhoeckighe huyskens van groot swart saedt. De wortel is dick ghenoegh, aiuynachtigh, van vele witachtighe vellen ghemaeckt; als breeder blijckt uyt de beschrijvinghe die wy daer van gheven in het 11. Capitel dit selve Boeck. Hy bloeyt in Mey met de naevolghende soorte.

Tweeden Grooten Veldt-Aiuyn wordt soo groot als den Eersten, maer den steel is groener, van ’t midden af tot bijnae het sop toe met veel meer bloemen verciert, die noch grooter zijn dan den voorgaende, van buyten heel groen, behalven aen de kanten, die wit zijn, van binnen als sy open gaen soo wit als melck. ’T saedt steeckt oock in drijhoeckighe huyskens, maer is wat grooter ende langhworpigher. De wortel is witter ende langher, somtijdts seer groot wordende. De bladeren zijn langer, groener ende voor spits. Dese oft dierghelijcke soorte wordt van Dodoneus in ’t naevolghende Capitel Veldt-Aiuyn van Narbonen ghenoemt.

Grooten Veldt-Aiuyn van Constantinopelen, in ’t Latijn Ornithogalum maius Byzantium, ghelijckt den Tweeden Grooten Veldt-Aiuyn bijnae, maer is wat leegher, ende is bleecker-groen [346] van steel ende bladeren, van Constantinopelen hier te lande ghebroght.

Hongherschen Veldt-Aiuyn met witte bloemen, in ’t Latijn Ornithogalum Pannonicum albo flore geheeten, krijght voor den winter (anders dan de andere soorten van Veldt-Aiuyn) vijf oft ses ter aerden verspreydt, smalle bladeren, soo langh als eenen vinger, uyt den groenen grijsachtigh van verwe, de Ginoffel-bladeren van ghedaente ende verwe seer ghelijck, wat ruyghachtigh, grasachtigh ende onsmaekelijck oft smets op de tonghe: in den April verflenschen de bladeren, dan daer tusschen spruyt het steelken een spanne langh, ses oft meer aders-ghewijse voort-komende bloemkens hebbende; de welcke van ses bladerkens ghemaeckt zijnde in de Mey open gaen, binnen in oock soo wit als melck, van buyten met een groene zenue op den rugghe van de bladerkens der bloemen gheteeckent, als in den ghemeynen Veldt-Aiuyn ghebeurt. Het saedt steeckt in drijhoeckighe hoofdekens; swart ende rond. De wortel is eenen langhen witten bulb, vol taey sap, eerst smets, daer nae scherp van smaeck, van buyten met een aschverwighe dun velleken oft liesken bedeckt, onder met vele witte hayrs-ghewijse veselinghen besett. Dit ghewas in ’t wildt staende heeft selden bladeren, dan in de hoven onderhouden, behoudt sijne bladeren langhen tijdt, ende heeft somtijdts eene adere van twintigh oft meer bloemen.

Verscheydentheydt van den Ghemeynen Veldt-Aiuyn oft Kleynen Veldt-Aiuyn van Dodoneus. Dit ghewas heeft somtijdts breeder bladeren, dicker steel, grooter bloemen ende wortelen: sulcks als uyt het graefschap van Tyrol ende uyt Italien, in sonderheyt van omtrent Napels, hier te lande ghesonden worden, van sommige voor Witte Spaede Sterrekens Hyacinthe aenghesien.

Kleynen Spaenschen Veldt-Aiuyn krijght uyt een kleyn rond wit loockachtigh wortelken in de Lente oft Voor-iaer ses oft seven bladeren, als die van den Ghemeynen veldt-Aiuyn, maer wat smaller, met gheen witachtighe ader oft ribbe in de lenghde loopende doorreghen oft afghedeylt: daer tusschen spruyt een steelken (somtijts oock wel twee) rond, een palme hoogh, met ses oft meer bloemkens gheladen, nu hier een nu daer een wassende met beurten, gemaeckt van ses bladerkens uyt den witten blauwachtigh van verwe, met ses witte draeykens ende een middel blauwachtigh hoofdeken het midden besettende verciert. Hy bloeyt in April.

Kleynen Veldt-Aiuyn van de Pyrenee-berghen ghelijckt van bladeren ende bloemen den voorgaende Kleynen Spaenschen Veldt-Aiuyn, daer in alleen van den selven verschillende, dat dese soorte wat grooter bloemen heeft dan die van den Spaenschen, oock van ses bladerkens gemaeckt, ende dat sy van buyten met een blauwachtighe zenue oft ader inde lenghde afgheteeckent zijn, van binnen op de ses draeykens grauwe oft bruyne nopkens hebben, die inde Spaensche soorte violet zijn. Hy bloeyt in Mey, ende is van Clusius Ornithogalum minus Pyrenaeis ghenoemt. Daer was te voren by de liefhebbers een Ornithogalum Pyrenaeum grooter dan het voorgaende; dan dien is anders niet, dan den Eersten Grooten Veldt-Aiuyn van Clusius, oft Affodille met loocks-ghewijse wortel van Dodoneus.

Veldt-Aiuyn van Arabien, alsoo van Clusius gheheeten, in ’t Latijn Ornithogalum Arabicum, om dat sy in Arabien in ’t wildt wast, ende van daer in Turckijen ghebroght, voorts hier over-ghesonden is gheweest. Dit cruydt is van Matthiolus onder de Narcissen gherekent gheweest, daer het nochtans gheen ghelijckenisse met en heeft. Het is uyt Italien ghesonden gheweest met den naem van Lilium Alexandrinum, als de soorte die van Dodoneus hier beschreven is voor den Grooten Veldt-Aiuyn; ende uyt Constantinopelen wordt het ghesonden met den naem Zumbul Arabi, al ofmen Hyacinth van Arabien seyde: te Weenen is het langen tijdt Weiss Hyacinthe gheheeten gheweest, ende daer nae Arabische Hyacinthe; maer de naem Arabische Veldt-Aiuyn is veel bequamer. Dit ghewas heeft langhe groene goots-ghewijse bladeren, die van de Orientaelschen Hyacinth soo gelijck, dat sy daer uyt nauws te onderkennen en zijn, eer den steel voortkomt: ende welcken anderhalven voet hoogh wordt, kael ende bloot, teer, groen, op het sop met sommige tackskens oft langhe voetkens in de ronde staende verciert, met bloemen, de Narciss-bloemen van grootte ghelijck, maer de ghedaente die van de Veldt-Aiuyn hebbende, die haer selven oock omtrent den avondt toe sluyten, gemaeckt van ses heel witte bladeren, van reuck den gheknauwden Coriander ghelijckende: in ’t midden van elcke bloeme is een swart blinckende hoofdeken, met ses witte draeykens, die geele nopkens hebben, omringhelt. De wortel ghelijckt die van den Hyacinth, ghemeynlijck wit, van vele vellen oft rocken vergadert, onder seer breed, in de ronde vele faselingen uytghevende. Het bloeyt in Mey. Dit ghewas kan seer qualijck tegen de kouwe: ende wy hebben door langhe ervarentheyt bevonden, dat het gheen bladeren krijghen en sal, ten zy datmen ’t alle iaer uyt der aerden eenigen tijdt langh bewaert, ende dan wederom in den Herfst in d’ aerde steeckt: want alsdan beghint het eerst te botten, selfs eer den winter aenkomt. Dan gheen van desen bulben en hebben hier te landt oyt ghebloeyt, seght Clusius, ten zy dat sy verschelijck van Constantinopelen ghebroght waeren. Want het is een van de wortelen, de welcke in kouder landen ghebroght zijnde gheen bloemen en krijghen, ten zy dat sy haer bloemen alreede in haer wortel schuylende ontfanghen hebben, ende in haer eyghen landt geschapen zijn. Daerom moetmen dese wortelen in de aerde teylen oft in manden bewaeren, ende des winters in de kelders oft lauwe plaetsen houden ende daer sullense sommighe afsetsels gheven, waer mede dit cruydt vermenighvuldight kan worden. De Italiaenen noemen dit ghewas hedensdaeghs Iacinthe del Pater nostro, nae het rond bolleken dat in ’t midden van de bloemen staet, soo Clusius meynt: die wel eertijdts van meyninghe was, dat dit cruydt den Vierden Narciss van Matthiolus was; maer daer nae heeft hy bevonden, dat die Napelsche soorte van Veldt-Aiuyn, die wy in ’t Bijvoeghsel van ’t naevolghende Capitel beschrijven, daer veel meer ghelijckenisse mede heeft. Lobel noemt dese soorte Lelie van Alexandrien, oft Lelie van Narciss met vele bloemen.

Tijdt.

In Meert ende April komen de bladeren van den Witten Veldt-Aiuyn eerst uyt, ende in Mey de bloemen; ende achter dat de Braeckmaendt voor by is, sietmen van dit cruydt niet meer.

Naem.

De Spaegniaerts noemen den Ghemeynen Veldt-Aiuyn Leche Gallina; welcken naem met den Grieckschen Ornithogalon seer wel over een komt. Die soorte met vele bloemen heet oock Ornithogalum Arabicum multiflorum. De Eerste soorte alhier van Dodoneus beschreven, schijnt Lobel voor de Churlos ende Oignon blanc champestre te houden; ende in ’t Hooghduytsch Weisz Feldzwibel, iae oock Ackerzwibel, te noemen. Dan het Ornithogalum Cordi is anders niet dan onse Ghemeyne Eerdtnoten.

Aerd.

Witten Veldt-Aiuyn is middelmatigh warm ende droogh van aerd.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Witten Veldt-Aiuyn is seer heylsaem, ende gheneest de versche wonden, daer op gheleyt, ghelijck de Wael-wortel.

Sommighe Cruydt-beschrijvers gelooven, dat den Veldt-Aiuyn alle de krachten heeft die den Bulbus esculentus van de ouders toegheschreven worden: maer ghemerckt dat het noch onseker is, sal den begheerighen Leser de beschrijvinghe van Aiuyn, Porey ende andere dierghelijcke wortelen moghen soecken; want aldaer hebben wy alle de krachten van de eetbaere bulben verhaelt.

HET XIX. KAPITTEL.

Van Ornithogalon of veldui. (Ornithogalum umbellatum en Ornithogalum arabicum)

Geslachten.

Men vindt twee geslachten van Bulbus Leucanthemus of Ornithogalon waarvan het eerste hier te lande gewoon is en veldui heet, het andere is vreemd en uit verre landen gebracht.

Gedaante.

1. Veldui of kleine Ornithogalum heeft vele smalle bladeren, kleiner dan die van gras waartussen een steel oprijst korter dan zeventien cm die rond, kaal en effen is en niet met bladeren begroeid en op de top staan de bloemen verspreid en zes of zeven in het getal, van buiten graskleurig groen en van binnen wit, van des blaadjes aaneen gemaakt die veel op kleine lelietjes lijken vooral voor ze geheel opengaan die terwijl de zon schijnt openstaan, maar ‘s nachts en op de dag ook wanneer de lucht duister en betrokken is dicht en besloten blijven. Daarna volgen driekantige hoofdjes dat het zaad van Cachrys bijna gelijk is waarin klein zaad besloten is. De wortel is lookachtig of bolachtig en vol taai slijmerig sap, gewoonlijk zonder en waterig van smaak daar nochtans een niet heel merkbare scherpte bijgevoegd schijnt te wezen.

2. Groot Ornithogalum is de veldui van bloem heel gelijk, dan is in alles groter dan die en is hier te lande vreemd en geenszins gewoon, het heeft langwerpige smalle bladeren, een ronde gladde en effen steel die wat meer dan dertig cm, ja bij de vijf en veertig cm hoog waar op zijn top sommige takken of zijstelen spruiten die elk een witte bloem voortbrengt van zes blaadjes gemaakt die ook wat op kleine lelietjes lijken, in het midden van elke bloem staat een roodachtig hoekig hoofdje die op de Cachrys lijkt en met sommige draadjes rondom bezet zijn. De wortel is ook uiachtig en wit als die van de voorgaande gewone veldui

Plaats.

1. Gewone veldui groeit in de korenvelden van Brabant op vele verschillende plaatsen.

2. De grote Ornithogalum is hier te lande vreemd en, als sommige zeggen, uit Egypte gebracht of zo andere menen uit Lombardije.

Tijd.

Veldui bloeit in mei.

Naam.

1. De eerste van deze twee soorten wordt gewoonlijk in Brabant veldui genoemd en van ons in het Latijn Bulbus Leucanthemus minor of Ornithogalum minus, andere noemen het ook Ornithogalum album of witte Ornithogalum welke naam de tweede soort ook toekomt.

2. De tweede en grootste soort is ook een soort van veldui en we noemen het Ornithogalum majus, dat is grootste veldui of Bulbus Leucanthemus major. Dan meest alle kruidbeschrijvers hebben deze bloem Lilium Alexandrinum genoemd, dat is lelie van Alexandrië als of ze eerst van Alexandrië hier te lande gebracht is welk Alexandrië een stad van Egypte is niet ver van de mond van de rivier Nijl die men Canopus noemt gelegen, er [345] is ook noch een ander Alexandria in het landschap van Italië dat men Lombardije noemt. Matthiolus heeft dit kruid niet voor Ornithogalum gehouden maar heeft het onder de narcissen gerekend en Narcissus quartus, dat is de vierde narcis genoemd.

Bede deze bloemen zijn voor de Ornithogalon van de ouders te houden die Plinius Ornithogale noemt. Maar de grote komt met de beschrijving die Dioscorides er van geeft veel meer overeen, gemerkt dat hij langer van steel is, de kleine of de gewone veldui is nochtans een medesoort van Ornithogalon gemerkt dat de beschrijving van Ornithogalon (vooral zo Plinius die geeft) met die zeer goed overeen komt want Plinius schrijft niet dat Ornithogale een steel van vier en dertig cm lang heeft (als Dioscorides zegt) maar alleen een vijftien cm hoog zoals gans is de steel van onze gewone veldui of kleine Ornithogalum.

Dan om de beschrijving van deze kruiden breder uit te leggen zo is te weten dat Dioscorides zijn Ornithogalon beschrijft met een tere dunne steel die wat witachtig is en bij de vier en dertig cm lang en naar boven drie of vier kleine scheuten of zijstelen geeft daar de bloemen op staan die van buiten graskleurig zijn en van binnen sneeuwwit of eigenlijk melkwit van kleur waartussen een hoofdje is dat doorsneden en gekerfd is als Cachrys. De wortel is bolachtig of uiachtig.

Plinius beschrijft de Ornithogale met de navolgende woorden: ‘Ornithogale, zegt hij, heeft een tere witte steel van een vijftien cm hoog, de wortel is uiachtig, zacht of week en met drie of vier kleinere bolletjes begroeid’.

Ornithogalon van Matthiolus verschilt zeer van de voorbeschreven soorten van Ornithogalon en schijnt met de beschrijving van Dioscorides niet goed overeen te komen want hij beschrijft die met een bladige steel zoals de onze en die van Dioscorides niet zijn.

Ornithogalon van Ruellius verschilt zeer van de voorbeschreven soorten van Ornithogalon en is van hem in het 77^ste kapittel van zijn 2^de boek beschreven wat van de boeren van Soissons op de velden en bouwlanden gevonden en uitgerukt wordt. Het heeft een wortel, zegt hij, die wat uiachtig van gedaante schijnt te wezen waar uit het midden een klein steeltje komt gesproten die op zijn top in drie of vier andere kleinere steeltjes verdeeld is, de bladeren zijn dun en haarvormig gespleten, de bloemen zijn klein en van buiten graskleurig en van binnen melkwit die tezamen verzameld en gehoopt zijn als trosjes die schelpvormig aaneen hangen als een balletje of kopje uitpuilen en van vorm of schikking wat op een dennenappel lijken, de wortel is bijna rondachtig en met een grauwe schors bedekt, van binnen met zeer lieflijk riekend sneeuwwit merg of vlees gevuld. De bladeren zijn groen in de lente of zomer, dan in de winter of herfst terwijl het land gebouwd wordt of omgeploegd wordt dit kruid met zijn wortel geheel uitgerukt welke wortel zeer lang bewaard en goed gehouden mag worden en in tijden van duurte plegen de arme landlieden die in plaats van kastanje te eten en er is niets in de aarde te vinden dat gemakkelijk tot voedsel strekken kan dan deze wortel in hongersnood als het korenwerk duur en slecht te krijgen is. De zeugen of varkens nemen er groot behagen in. Met een woord gezegd, de landlieden hebben geen lieflijker spijs die vanzelf zonder arbeid of teelt in de akkers voortkomt dan deze wortel zodat de rijke en welig gevoede mensen die spijs geenszins versmaden kunnen. Dat weten de jonge kinderen zeer goed die zichzelf zeer graag bij de landlieden voegen wanneer ze de akkers omwerpen, ploegen of eggen of anders de aarde ophalen en deze wortels met de hand of anderszins uit plegen te werpen want zij verzamelen de wortels en vinden die veel zoeter en duidelijk beter van smaak dan de kastanjes zelf en ze eten ze zowel rauw als onder de as gebraden of geroosterd. De inwoners van het landschap omtrent Soisson in Frankrijk gelegen plegen deze wortels churli te noemen. Dit zijn de woorden van Ruellius waarmee hij opmerkelijk een ander soort van kruid voor Ornithogalum beschrijft dan de veldui en zijn medesoorten van ons beschreven.

Aard, kracht en werking.

Van de krachten en werking en gebruik van deze veldui en zijn medesoorten weet ik niets anders te schrijven dan hetgeen dat Dioscorides er van verhaalt die zegt dat de vrucht van Ornithogalum in oude tijden met het brood gebakken plag te worden als het Melanthium, dat is narduszaad, en dat de uiachtige wortel zowel rauw als gekookt of gebraden of anders gaar gemaakt en bereidt gegeten of voor spijs gebruikt plag te worden.

BIJVOEGING.

Meest alle soorten van veldui zijn van Clusius eerst beschreven geweest waarvan sommige hier van ons verhaald zullen worden en sommige in de bijvoeging van het volgende kapittel.

Eerste grote veldui van Clusius is van Dodonaeus met naam van de affodil van Galenus beschreven. Deze soort heeft zes of meer preiachtige bladeren en daartussen een steel die recht is, kaal, vast en bij de zestig cm lang en begroeid met een grote aar van bloemen en als die open gaan vertonen ze zes blaadjes die van binnen uit het witte groenachtig zijn en van buiten gans graskleurig, daarna volgen driehoekige huisjes van groot zwart zaad. De wortel is dik genoeg en uiachtig en van vele witachtige vellen gemaakt als duidelijker blijkt uit de beschrijving die we er van geven in het 11^de kapittel dit boek. Het bloeit in mei met de navolgende soort.

Tweede grote veldui wordt zo groot als de eerste, maar de steel is groener en van het midden af tot bijna de top toe met veel meer bloemen versierd die noch groter zijn dan de voorgaande en van buiten heel groen, behalve aan de kanten die wit zijn en van binnen als ze opengaan zo wit als melk. Het zaad steekt ook in driehoekige huisjes, maar is wat groter en langwerpiger. De wortel is witter en langer die soms zeer groot wordt. De bladeren zijn langer, groener en voor spits. Deze of diergelijke soort wordt van Dodonaeus in het navolgende kapittel veldui van Narbonen genoemd.

Grote veldui van Constantinopel, in het Latijn Ornithogalum majus Byzantium, lijkt bijna op de tweede grote veldui, maar is wat lager en blekergroen [346] van steel en bladeren en van Constantinopel naar ons gebracht.

(Ornithogalum pannonicum of Ornithogalum comosum)

Hongaarse veldui met witte bloemen die in het Latijn Ornithogalum Pannonicum albo flore genoemd wordt krijgt voor de winter (anders dan de andere soorten van veldui) vijf of zes ter aarde verspreide, smalle bladeren zo lang als een vinger en uit het groene grijsachtig van kleur en de anjerbladeren van gedaante en kleur zeer gelijk, wat ruigachtig, grasachtig en onsmakelijk of zonder smaak op de tong, in april verflensen de bladeren en dan spruit daartussen het steeltje van een zeventien cm lang uit die zes of meer aarvormige voortkomende bloempjes heeft die van zes blaadjes gemaakt zijn en in mei open gaan, binnen in ook zo wit als melk en van buiten met een groene zenuw op de rug van de blaadjes van de bloemen getekend als in de gewone veldui gebeurt. Het zaad steekt in driehoekige hoofdjes en is zwart en rond. De wortel is een lange witte bol met taai sap, eerst zonder en daarna scherp van smaak, van buiten met een askleurig dun velletje of vliesje bedekt en onder met vele witte haarvormige vezels bezet. Waar dit gewas in het wild staat heeft het zelden bladeren, dan in de hoven onderhouden behoudt het zijn bladeren lange tijd en heeft soms een aar van twintig of meer bloemen.

Verscheidenheden van de gewone veldui of kleine veldui van Dodonaeus. Dit gewas heeft soms bredere bladeren, dikkere steel, grotere bloemen en wortels zoals uit het graafschap van Tirol en uit Italië en vooral omtrent Napels hier te lande gezonden worden en van sommige voor witte late sterhyacinten aangezien worden.

Kleine Spaanse veldui krijgt uit een klein rond wit lookachtig worteltje in de lente of voorjaar zes of zeven bladeren als die van de gewone veldui, maar wat smaller en niet met een witachtige ader of rib die in de lengte loopt doorregen of verdeeld, daartussen spruit een steeltje (soms ook wel twee) die rond en een tien cm hoog is en met zes of meer bloempjes bezet die om beurten groeien, nu hier een en nu daar een en gemaakt zijn van zes blaadjes die uit het witte blauwachtig van kleur zijn met zes witte draadjes en in het midden versiert met blauwachtig hoofdje. Het bloeit in april.

(Ornithogalum pyrenaicum)

Kleine veldui van de Pyreneeën bergen lijkt van bladeren en bloemen op de voorgaande kleine Spaanse veldui en verschilt daarin alleen daarvan dat deze soort wat grotere bloemen heeft dan die van de Spaanse, ook van zes blaadjes gemaakt en dat ze van buiten met een blauwachtige zenuw of ader in de lengte afgetekend zijn en van binnen op de zes draadjes grauwe of bruine nopjes hebben die in de Spaanse soort violet zijn. Het bloeit in mei en is van Clusius Ornithogalum minus Pyrenaeis genoemd. Daar was tevoren bij de liefhebbers een Ornithogalum Pyrenaeum die groter was dan de voorgaande en is niets anders dan de eerste grote veldui van Clusius of affodil met lookvormige wortel van Dodonaeus.

(Ornithagalum arabicum)

Veldui van Arabië, alzo van Clusius genoemd, in ’t Latijn Ornithogalum Arabicum omdat ze in Arabië in het wild groeit en vandaar in Turkije gebracht en voorts hier overgezonden is geweest. Dit kruid is van Matthiolus onder de narcissen gerekend, daar het nochtans totaal geen gelijkenis mee heeft. Het is uit Italië met de naam van Lilium Alexandrinum gezonden net zoals de soort die van Dodonaeus hier beschreven is voor grote veldui, uit Constantinopel wordt het gezonden met de naam zumbul Arabi als of men hyacint van Arabië zei, te Wenen is het lange tijd Weiss Hyacinthe geheten geweest en daarna Arabische hyacint, maar de naam Arabische veldui is veel beter. Dit gewas heeft lange groene gootvormige bladeren die van de Oriëntaalse hyacint zo gelijk dat ze daaruit nauwelijks te herkennen is eer de steel voortkomt die vijf en veertig cm hoog wordt, kaal en bloot, teer en groen die op de top met sommige takjes of lange voetjes die in de ronde staan versierd is en met bloemen de narcisbloemen van grootte gelijk, maar ze hebben de gedaante van de veldui die zichzelf ook omtrent de avond toe sluiten en van zes heel witte bladeren gemaakt zijn die van reuk op de gekauwde koriander lijken, in het midden van elke bloem is een zwart blinkend hoofdje met zes witte draadjes omringd die gele nopjes hebben. De wortel lijkt op die van de hyacint en is gewoonlijk wit en van vele vellen of rokken verzameld, onder zeer breed die in de rondte vele vezels uitgeeft. Het bloeit in mei. Dit gewas kan zeer slecht tegen de koude en we hebben door lange ervaring bevonden dat het geen bladeren krijgen zal, tenzij dat men het elk jaar enige tijd lang uit de aarde bewaart en dan wederom in de herfst in de aarde steekt, want dan begint het eerst te botten en zelfs eer de winter aankomt. Dan geen van deze bollen hebben hier te lande ooit gebloeid, zegt Clusius, tenzij dat ze vers van Constantinopel gebracht waren. Want het is een van de wortels die in koudere landen gebracht geen bloemen krijgen, tenzij dat ze hun bloemen die alreeds in hun wortels schuilen ontvangen hebben en in hun eigen land geschapen zijn. Daarom moet men deze wortels in aarde in teilen of in manden bewaren en ‘s winters in de kelders of lauwe plaatsen houden en daar zullen ze sommige bijbollen geven waarmee dit kruid vermenigvuldigd kan worden. De Italianen noemen dit gewas tegenwoordig jacinthe del Pater nostro naar het ronde bolletje dat in het midden van de bloemen staat, zo Clusius meent, die wel eertijds van mening was dat dit kruid de vierde narcis van Matthiolus was, maar daarna heeft hij bevonden dat die Napelse soort van veldui die we in het bijvoegsel van het volgende kapittel beschrijven daar veel meer op lijkt. Lobel noemt deze soort lelie van Alexandrië of lelie van narcis met vele bloemen.

Tijd.

In maart en april komen de bladeren van de witte veldui eerst uit en in mei de bloemen en nadat juni voorbij is ziet men van dit kruid niets meer.

Naam.

De Spanjaarden noemen de gewone veldui leche gallina welke naam met de Griekse Ornithogalon zeer goed overeenkomt. Die soort met vele bloemen heet ook Ornithogalum Arabicum multiflorum. De eerste soort alhier van Dodonaeus beschreven schijnt Lobel voor de churlos en oignon blanc champestre te houden en in het Hooghduits Weisz Feldzwibel, ja ook Ackerzwibel te noemen. Dan Ornithogalum Cordi is niets anders dan onze gewone aardnoten.

Aard.

Witte veldui is middelmatig warm en droog van aard.

Kracht en werking.

De wortel van witte veldui is zeer heilzaam en geneest de verse wonden, daarop gelegd net zoals de waalwortel.

Sommige kruidbeschrijvers geloven dat de veldui alle krachten heeft die de Bulbus esculentus van de ouders toegeschreven worden, maar gemerkt dat het noch onzeker is zal de begerige lezer de beschrijving van ui, prei en andere diergelijke wortels mogen zoeken want daar hebben we alle krachten van de eetbare bollen verhaald.

HET XI. CAPITEL.

Van Affodille met loocks-ghewijse vvortel oft Affodille van Galenus.

Gheslacht.

Den Affodille met bulbeuse oft loockachtighe wortel schijnt van Galenus alleen voor den oprechten Asphodelus ghehouden te zijn; als uyt verscheyden plaetsen van sijne boeken blijckt.

Ghedaente.

Den Affodille met klisterachtighe oft loockachtighe wortelen heeft bladeren oock van verwe ende ghedaente die van de Poreye ghelijck; nochtans wat smaller ende korter dan die van d’ eerste Witte Affodillen.

Den steel staet recht op, ende is rond, oock met bloemen rondom bewassen, nochtans niet soo dicht by een staende oft soo veel in ’t ghetal; de welcke die van de eerste Witte Affodillen, aengaende het maecksel ende ghedaente, niet seer ongelijck en zijn, van ses kleyne voor spitse bladerkens ghemaeckt, ende sterres-gewijs staende, in ’t midden met sommighe draeykens verciert: de saedt-huyskens zijn oock drijkantigh, maer langhworpigher dan die van de Eerste Witte Affodille. De wortel is bulbues oft loockachtigh, grooter dan den Bulbus esculentus, dat is Hondts-Loock, Witten Veldt-Aiuyn oft Hyacinthe.

Plaetse.

Dit ghewas en is hier te lande nerghens dan in de hoven te vinden.

Tijdt.

Dese soorte bloeyt met de Eerste Witte Affodillen, oft wat spaeder dan die.

Naemen.

Wy hebben dit cruydt in ’t Latijn Asphodelus Bulbosus Galeni gheheeten, dat is in ’t Duytsch Affodille met klisterachtighe oft loockachtighe wortel, daer Galenus af spreeckt. Dat het een soorte van Affodillen is, blijckt ghenoegh uyt den steel, die van de Ghemeyne Affodillen soo seer ghelijck; ende daerom schijnt het oock te wesen die soorte van Affodille daer Galenus van vermaent in het tweede boeck van de krachten der voetselen; schrijvende daer van als ’t volght: De wortel van Affodille is van grootte, van gedaente, ende van bitterheyt die van de Squille oft Zee-Aiuyn, bijnae ghelijck: dan in dien mense bereydt ghelijckmen de Lupinen doet, soo sal sy het meeste deel van haer bitterheyt aflegghen; ende daerin verschilt sy van de Zee-Aiuyn, ghemerckt dat de bitterheyt van de Zee-Aiuyn heel moeyelijck is om met wasschen oft weycken benomen oft vermindert te worden. Immers Hesiodus prijst den Affodille seer, wanneer hy schrijft: Noch sy en weten niet hoe veel goets ende nuttigheyts in de Maluwe ende Affodille is geleghen. Voorwaer ick kenne sommighe boeren, de welcke in eenen seer dieren tijt, ende in grooten hongers-noot de wortelen van dit gewas te weycke ghestelt hebbende, ten laetsten, naer seer langh sieden ende weycken in soet water, de selve eetbaer gemaeckt hebben. Dit zijn de woorden van Galenus: uyt de welcke blijckt, dat hy de andere van ons beschreven Affodillen voor geen soorten van Asphodelus gehouden oft bekent en heeft.

Aerd.

Desen selven Galenus schrijft, dat dese wortel oft desen Affodille met bulbeuse wortel, van gelijcken aerd is met de wortel Dracontium: want beyde, soo hy schrijft, zijn bequaem om te verteeren, dun te maecken, ende te openen; ende boven dien vaegen sy merckelijck af, als de wortelen van Arum, Arisarum ende Dracontium, als hy oock betuyght in het boeck van de Krachten der onghemengelde ghenees-dinghen: alwaer hy van den Asphodelus vermaenende, anders geen Affodille gekent en schijnt te hebben dan desen met bollachtighe wortel: want de Ghemeyne Witte Affodillen, van ons boven beschreven, en hebben gantschelijck geenen dierghelijcken aerd, ende zijn van scherpheyt met Dracontium ende dierghelijcke cruyden niet te verghelijcken.

Kracht ende Werckinghe.

Sommighe, seght den selven Galenus, achten den eerst uytspruytende steel van dit ghewas voor een seer krachtighe ende wel bekende ende sekerlijck versochte baete teghen de Geelsucht, alsmen dien ’t sy in spijse, ’t sy in dranck oft anders den krancken inne gheeft. [322]

Het asschen van dese wortel ghebrandt, is veel heeter, meer verdrooghende, fijner, iae veel krachtigher om te verteeren ende te ontdoen ende te openen, dan de wortel selve; ende daerom wordt dese asschen ghebruyckt om het uytvallen des hayrs te beletten ende te ghenesen.

Dat dese wortel eetbaer is, blijckt genoegh uyt de voorverhaelde woorden van Galenus: dan sy kost veel moeyte eer sy haer bitterheydt door weycken oft sieden wil af legghen.

BIIVOEGHSEL.

Men soude dit ghewas met goede reden voor een soorte van Ornithogalum moghen houden, dat is voor Veldt-Aiuyn, daer dat van Clusius voor gherekent wordt. Ander hebben dit cruydt, als Lobel betuyght, Gheaderden Veldt-Aiuyn gheheeten, sommighe Pancratium van Montpelliers, om dat het schijnt te wesen van tweederhande gheslachten ende ghedaente, te weten van de Affodillen, wiens bloemen dat het heeft; ende van de Hyacinth, wiens wortel de sijne ghelijckt. Daerom heeft het Lobel den naem Hyacinth-Affodille ghegeven, seggende: D’ Affodille van Galenus oft Hyacinth Affodille heeft een bloeme die buyten ende binnen bleeck-geel is, ende niet melckachtigh oft sneeuwit blinckende gelijck den Veldt-Aiuyn, noch oock op d’averechte groenachtigh, maer is langhworpigh ende kleyner dan den Gheaderden Veldt-Aiuyn. Voorts verhaelt hy sommighe mede-soorten van ’t selve, die allen onder ’t gheslacht van Ornithogalum oft Veldt-Aiuyn ende Ornithogalum spicatum ghereeckent worden.

Aerd, kracht ende Werckinghe van Asphodelus.

’T sap van de wortel van Affodille, seght Apuleius, met Amandel-olie gemenght, gheneest de smerte ende weedom van de beenen ende voeten, ghestreken op dat lidt dat zeer doet.

De selve wortel ghesoden ende met Meede inghenomen, neemt seer haestelijck wegh alle pijne ende weedom omtrent de lever, ende van alle inwendighe leden.

HET XI. KAPITTEL.

Van affodil met lookvormige wortel of affodil van Galenus. (Ornithogalum pyrenaicum)

Geslacht.

De affodil met bolachtige of lookachtige wortel schijnt van Galenus alleen voor de echte Asphodelus gehouden te zijn als uit verschillende plaatsen van zijn boeken blijkt.

Gedaante.

De affodil met klisterachtige of lookachtige wortels heeft bladeren die ook van kleur en vorm op die van de prei lijkt, nochtans wat smaller en korter dan die van de eerste witte affodillen.

De steel staat rechtop en is rond en ook met bloemen rondom begroeid die nochtans niet zo dicht bijeen staan of zoveel in het getal en op die van de eerste witte affodillen veel lijken aangaande de vorm en gedaante en zijn van zes kleine voor spitse blaadjes gemaakt die stervormig staan en in het midden met sommige draadjes versierd, de zaadhuisjes zijn ook driekantig, maar langwerpiger dan die van de eerste witte affodil. De wortel is bolachtig of lookachtig en groter dan de Bulbus esculentus, dat is hondslook, witte veldui of Hyacint.

Plaats.

Dit gewas is hier te lande nergens dan in de hoven te vinden.

Tijd.

Deze soort bloeit met de eerste witte affodillen of wat later dan die.

Namen.

Wij hebben dit kruid in het Latijn Asphodelus Bulbosus Galeni genoemd, dat is in het Diets affodil met klisterachtige of lookachtige wortel daar Galenus van spreekt. Dat het een soort van affodillen is blijkt genoeg uit de steel die veel op die van de gewone affodillen lijkt en daarom schijnt het ook die soort van affodil te wezen daar Galenus van vermaant in het tweede boek van de krachten van het voedsel en schrijft daarvan als volgt: ‘de wortel van affodil is van grootte, van gedaante en van bitterheid die van de Squilla of zeeui bijna gelijk, dan indien men ze klaar maakt zoals men de lupinen doet dan zal ze het meeste deel van haar bitterheid afleggen en daarin verschilt ze van de zeeui, gemerkt dat de bitterheid van de zeeui heel moeilijk is om met wassen of weken benomen of verminderd te worden’. Immers Hesiodus prijst de affodil zeer wanneer hij schrijft: ‘noch weten ze niet hoe veel goeds en nuttigheid er in de maluwe en affodil is gelegen. Voorwaar ik ken sommige boeren die in een zeer dure tijd en in grote hongersnood de wortels van dit gewas te week gesteld hebben en die tenslotte na zeer lang koken en weken in zoet water eetbaar gemaakt hebben’. Dit zijn de woorden van Galenus waaruit blijkt dat hij de andere van ons beschreven affodillen voor geen soorten van Asphodelus gehouden of gekend heeft.

Aard.

Dezelfde Galenus schrijft dat deze wortel of deze affodil met bolachtige wortel van gelijke aard is met de wortel Dracontium, want beide, zo hij schrijft, zijn geschikt om te verteren, dun te maken en te openen en bovendien vagen ze opmerkelijk af zoals de wortels van Arum, Arisarum en Dracontium zoals hij ook betuigt in het boek van de krachten van de ongemengde geneesdingen waar hij van de Asphodelus vermaant en geen andere affodil gekend schijnt te hebben dan deze met bolachtige wortel, want de gewone witte affodillen die van ons boven beschreven zijn hebben gans geen diergelijke aard en zijn van scherpte niet met Dracontium en diergelijke kruiden te vergelijken.

Kracht en werking.

Sommige, zegt dezelfde Galenus, achten de net uitspruitende steel van dit gewas voor een zeer krachtige en goed bekende en zeker verzochte baat tegen de geelzucht als men die hetzij in spijs, hetzij in drank of anders de zieke in geeft. [322]

De as van deze wortel gebrand is veel heter, meer verdrogend, fijner, ja veel krachtiger om te verteren en op te lossen en te openen dan de wortel zelf en daarom wordt deze as gebruikt om het uitvallen van het haar te beletten en te genezen.

Dat deze wortel eetbaar is blijkt genoeg uit de voorverhaalde woorden van Galenus, dan ze kost veel moeite eer ze haar bitterheid door weken of koken wil afleggen.

BIJVOEGING.

Men zou dit gewas met goede reden voor een soort van Ornithogalum mogen houden, dat is voor veldui, daar dat van Clusius voor gerekend wordt. Andere hebben dit kruid, als Lobel betuigt, geaarde veldui genoemd en sommige Pancratium van Montpelliers omdat het van tweevormige geslachten en gedaante schijnt te wezen, te weten van de affodillen wiens bloemen dat het heeft en van de hyacint wiens wortel op de zijne lijkt. (Ornithogalum narbonense) Daarom heeft Lobel het de naam hyacintaffodil gegeven en zegt: ‘de affodil van Galenus of hyacint affodil heeft een bloem die buiten en binnen bleekgeel is en niet melkachtig of sneeuwwit blinken als de veldui, noch ook op de onderkant groenachtig, maar is langwerpig en kleiner dan de aarvormige veldui. Voorts verhaalt hij sommige medesoorten er van die allen onder het geslacht van Ornithogalum of veldui en Ornithogalum spicatum gerekend worden.

Aard, kracht en werking van Asphodelus.

Het sap van de wortel van affodil, zegt Apuleius, met amandelolie gemengd geneest de smart en weedom van de benen en voeten, gestreken op dat lid dat zeer doet.

Dezelfde wortel gekookt en met mede ingenomen neemt zeer gauw alle pijn en weedom weg omtrent de lever en van alle inwendige leden.