Rhaponticum

HET XI. CAPITEL.

Van Groote Santorie oft Centaurium.

Centaurium oft Santorie is tweederleye by Dioscorides, Groot ende Kleyn: de welcke niet alleen van grootte, maer oock van ghedaente seer veel van den anderen verschillen. Van het Groot sullen wy eerstelijck spreken, ende daer twee soorten af verhalen; van het Kleyn sullen wy in ’t naevolghende Capitel handelen.

1. Het Grootste Centaurium, oft de eerste Groote Santorie, brenght voort ronde, rechte, omtrent de vier oft vijf voeten hooghe steelen; ende daer aen wassen langhworpighe bladeren, de welcke in meer andere deelen oft bladeren verdeylt ende ghesneden zijn, ende daerom de bladeren van den Okernotenboom bijnae van ghedaente ghelijck schijnen te wesen, behalven dat elck bijsonder bladerkens langher is ende rondsomme aen de kanten gheschaert oft ghekertelt. De bloemen zijn van veele hayrsghewijse draeyen by een vergadert, van verwe uyt den lichten oft bleecken blauwen purpurachtigh, oft wit nae ’t peersch treckende, op ’t sop van de sijd-steelen uyt schelferachtighe ronde wat spits opgaende oft ghetopte hoofdeken uytspruytende: in de welcke hoofdekens, midtsgaders de wolachtighe stuyfkens, langhworpighe gladde blinckende saden besloten ligghen. De wortel is langhworpigh, gelijfvigh, dick, breuckigh, van buyten swartachtigh, van binnen wat roodachtigh, vol bloetverwigh sap, met eenighe soetigheydt ende t’samentreckinghe een weynighsken bijtachtigh van smaeck.

2. Van dese Groote Santorie isser noch een ander mede-soorte te vinden, wiens bladeren niet ghesnippelt oft doorkerft en zijn, maer als die van den Patich, heel langh ende breedt, enckel, eenvoudigh, slecht, ende ongesneden, aen de kanten nochtans ghekertelt oft gheschaert. Den steel is korter dan dien van de voorgaende soorte; anders, aengaende de bloemen, saedt ende wortel komt sy met de voorgaende in alles over een. Van dit gheslacht van Centaurium vermaent dien ouden schrijver (die sommighe Galenus segghen te wesen) die dat boeck ghemaeckt [539] heeft van de krachten van de Santorie, aen Papia ghesonden: daer hy betuyght ’t ghene dat hy daer af schrijft, uyt Cratevas ghehaelt te hebben, in sijn boeck van de dinghen diemen uyt der aerden pleegh te graven: alwaer twee soorten van Centaurium verhaelt worden, het Groot ende het Kleyn; ende het Groot soude bladeren hebben die van den Patich ghelijck. Maer het is best dat ick sijne woorden self voortbrenghe; de welcke aldus luyden: Het een van dese twee gheslachten van Centaurium, seyt hy, heeft bladeren als den Patich, diemen in de hoven pleegh te onderhouden, nochtans kleyner dan die, ende rondom de kanten wat ghesneden, ende bijnae saeghs-gewijse gheschaert: den steel is dry palmen langh: het sap is rood van verwe: op ’t sop komt een schelferachtigh wolachtigh hooft oft knopken voort. De wortel is vast, vollijfvigh, ende dick.

Plaetse.

1. Groot Centaurium wast seer gheerne op goedt, vet ende wel ghemest landt, ende bemindt de grasachtighe luchtige wel ter sonnen staende heuvelkens. Het wast bijster overvloedighlijck, seydt Dioscorides, in de landtschappen Lycien, Peloponnesus, Arcadien, Helis, Messenen, ende meer andere landen omtrent Pholoe, Lycia ende Smyrna gheleghen, ende in meer andere landouwen van Grieckenlandt ende Asien. Men vindt het oock op den bergh van Pouglien Garganus, nu Monte Sant Angelo geheeten, ende insghelijcks oock op den Bergh Baldus in het Veroneesch landt: maer ’t ghene dat daer van komt, soo Matthiolus betuyght, en is soo krachtigh niet als ’t ghene dat in Apulien oft Pouglia van Italien wast.

2. Het ander Groot Centaurium met breede ende onghesnippelde bladeren wast in Spaegnien veel; ende van daer zijnder somtijdts ettelijcke wortelen tot Antwerpen ghebroght gheweest, ende aldaer gheplant zijnde, ende in der aerden ghesteken, hebben seer wel gheaerdt, ende sommighe iaeren wederom uytghesproten.

Tijdt.

De soorten van Groot Centaurium bloeyen in den Somer: dan de wortelen moeten in den Herfst vergadert worden.

Naemen.

Centaurium heeft sijnen naem Centaurion in ’t Griecks, ende daer nae in ’t Latijn oock Centaurium oft Centaurea ghekreghen, van den Centaur Chyron, die dat eerst ghevonden, versocht ende sijn krachten te kennen ghegheven oft ontdeckt heeft.

Dit eerste geslacht van Centaurion wordt in ’t Griecks Kentarion to mega, dat is Groote Santorie gheheeten: Theophrastus noemt het oock Centaurida; oft Centauris. In sommighe Apoteken wordt het Rhaponticum ghenoemt; maer t’onrecht, ende met groote dwalinghe, ghemerckt dat het Rhaponticum anders niet en is dan een soorte van Rha oft Rhabarber, die inde landtschappen van Pontus wast, seer veel van de soorten van Centaurium verschillende.

1. De eerste soorte van dit Groot gheslacht van Centaurium heeten wy in ’t Latijn eyghentlijck Centaurium magnum, dat is Groot Santorie, oft Eerste Groote Santorie.

2. De tweede soorte is van sommighe Centaurium magnum alterum in ’t Latijn gheheeten, dat is tweede Groote Santorie, oft Centaurium latifolium ende Centaurium simplicis folii, dat is Santorie met breede oft enckele bladeren.

Voorts, soo vindtmen onder de bastaerdt naemen by Dioscorides, ende oock by Apuleius, noch ettelijcke die dese twee gheslachten van Groot Centaurium (daer wy nu af spreken) eyghentlijck schijnen toe te komen: hoe wel dat sommighe van die oock met het Kleyn Centaurium (daer wy in ’t naevolghende Capitel af sullen handelen) niet qualijck over een en komen: als zijn dese Griecksche, Narce, Marone oft Maronion, Nession, Limnesion, Limnestis, Plectronia oft Pelctronion, Cheronia, Haema Heracleous, Polyhydion Hemeroton; ende dese Latijnsche Unefera, ende Fel terrae.

Theophrastus ende Plinius schijnen dese gheslachten van Groot Centaurium, als oock het Kleyn Centaurium, onder de geslachten van Panaces te rekenen: want behalven het Panaces van Syrien, van ’t welck sy beyde in bijsondere plaetsen handelen, ende oock behalven de andere dry, die oock van Dioscorides verhaelt zijn, betuyghen, sy datter noch twee ander gheslachten van Panaces [540] te vinden zijn; te weten met breede bladeren, Panaces platyphyllon gheheeten, ende een ander met smalle bladeren, Panaces leptophyllon genoemt, als uyt het 9.boek van Theophrastus blijckt: wiens woorden Plinius in’t Latijn uyt den Griecksch oversettende, schrijft, dat sy beyde van den Centaur Chiron ghevonden, ende nae hem Centauria toeghenoemt zijn, alsmen leest in sijn 25.boeck in ‘t 14.capitel: ’t welck hy oock bevestight ende versekert in het 6.capitel van ’t selve boeck: alwaer hy beyde de gheslachten van Centaurium breeder uytlegghende beschrijft, ende betuyght dat sy van Chiron gevonden zijn, ende nae hem Chironia heeten: maer laet ons de woorden van Plinius selve hooren. Sy luyden aldus: Het vierde gheslacht van Panaces (seydt hy in ’t vierde capitel van ’t voorseyde boeck) is oock van den selven Centaurus Chiron ghevonden, ende heeft nae hem den toenaem Centaurium behouden: dan men noemt het oock wel Pharnaceon, nae den Koningh Pharnaces, die, als sommighe willen houden staende, dat eerst ghevonden heeft, ende niet den Centaur Chiron. Korts daer nae, vervolghende de beschrijvinghe van ’t selve cruydt, seydt hy aldus: Dit geslacht hebben sommighe in tweeen verdeylt; het een met breeder bladeren (in ’t Latijn stont gheschreven laevioris, dat is te seggen gladder, in stede van latioris, ’t welck breeder beteeckent; ende soo moeten de boecken van Plinius verbetert zijn) het ander met smaller bladeren. In het seste capitel van ’t selve boeck schrijft hy daer aldus van: Den Centaur Chiron ghenas sich selven, soo men seydt, met een cruydt ’t welck daer nae Centaurea gheheeten is gheweest, van die wonde die hy ghekreghen hadde doen hy de wapenen van Hercules handelende een van sijn pijlen onverhoets op sijnen voet liet vallen. Daerom hebben ’t sommighe oock Chironion ghenoemt. Het heeft breede, langhe, rondom de kanten gekertelde bladeren. Niet verre van daer schrijft hy daer noch meer van, segghende: Daer is noch een ander Centaurium, met den toenaem lepton, dat is met smalle oft kleyner bladeren, dat sommighe Libadion noemen.

Wt alle de welcke woorden, soo wel van Plinius als van Theophrastus, blijckt ghenoeghsaem, dat beyde de gheslachten van Centaurium, soo wel het Groot als het Kleyn, onder de soorten van Panaces van de oude Cruydt-beschrijvers ghereckent pleghen te wesen; ende dat dit ons Groot geslacht van Centaurium, daer wy nu af handelen, voor het vierde gheslacht van Panaces met breede bladeren, in ’t Griecks Panaces platyphyllon, dat is in ’t Latijn Latifolium Panaces, te houden is.

Aerd.

Galenus schrijft van de wortel van Groot Centaurium, dat ghelijckerwijs sy in het smaecken verscheyden ende teghen den anderen strijdende eygentheden van haer gheeft, insghelijcks oock in het gebruycken verscheyden krachten ende werckinghen bethoont.

Kracht ende Werckinghe.

Nae het uytwijsen van den verscheyden aerd van de wortelen van dit cruydt, soo bevindtmen dat sy bequaem zijn om de ghespannen, ghescheurde, ghebroken, verwronghen, ghekrompen, soo wel uytwendighe als inwendighe leden te ghenesen, ende de anborstigheyt oft swaerigheyt van de aedem te helpen, ende den verouderden hoest te beteren, als den selven Galenus betuyght.

Het selve, ende noch meer, schrijft Dioscorides van dit voorschreven cruydt, segghende aldus: De Groote Santorie (wel verstaende haere wortel) is de ghebroken, ghespannen, ghetrocken ende ghekrompen leden nut: geneest de pleuris ende pijne der sijden: verlicht het herhaelen des adems, ende gheneest de enghborstigheyt, ende den ouden hoest: sy wordt oock seer nuttelijck te drincken ghegeven den ghenen die bloet spouwen; te weten met wijn, soo wanneer daer gheen kortse by en is; ende met water, indien den krancken kortsigh is, de swaerte van twee draghmen t’seffens te drincken ghevende. Men prijstse oock seer teghen alle rammelinghen ende krimpinghen des buycks ende vande darmen; insghelijcks oock teghen de weeen oft smerten des moeders.

De selve wortel als een collyrium oft salfken in de moeder gesteken, verweckt de maendtstonden, ende doet de vrucht rijsen ende ghemackelijck voortskomen: ’t welck sy oock doet met wijn ghedroncken.

Men prijstse oock seer om de wonden te ghenesen, alsmense noch versch zijnde stoot, oft droogh zijnde eerst te weyck stelt, ende kleynkens stampt, ende daer op leydt: want sy is bequaem om alle quetsuren by een te haelen ende toe te sluyten oft heelen. Selfs indien men ghekapt oft ghesneden vleesch met dese wortel ghemenght t’samen te sieden stelde, men soude bevinden dat die stucken wederom aen een souden komen, ende by een blijvende niet meer verscheyden stucken, maer een heel stuck souden schijnen te wesen.

‘Tsap van dese wortel, dat in sommighe landen vergaert ende bewaert wordt, seydt Galenus, heeft gantschelijck de selve krachten die de wortels hebben; ende sommige ghebruycken dat in stede van het Lycium; ende heeten dat daerom Lycii succedaneum, dat is; ’t ghene dat in ghebreke van Lycium ghestelt wordt.

Verkiesinghe.

Het is boven voorseydt dat de Santorie (nae het schrijven van Matthiolus) veel krachtigher is uyt het landtschap Apulien ghebroght zijnde; dan ’t gene dat in het Verooneesch landt pleegh te wassen.

BIIVOEGHSEL.

De Groote Santorie, ende haer mede-soorten, worden in de hoven van sommighe Cruydt-beminners van dese landen ghevonden, diese met groote neerstigheydt saeyen ende bewaeren; ende aldaer bloeyen sy in de Braeckmaendt; ende in de Hoymaendt wordt haer saedt rijp. De tweede Groote soorte is de andere genoeghsaem ghelijck, behalven sommighe teeckenen, die van ons verhaelt zijn. Haer bloeme is witachtigh, als die van de eerste soorte, seydt Clusius; oft bleeckgeel uyt den peerschen, seydt Lobel. De wortels van beyde zijn malkanderen seer ghelijck: de welcke ghedrooght zijnde, de wortels van beyde de Rapontica gelijck zijn, seydt den selven Lobel, ende zijn hier voortijdts t’onrecht daer voor ghehouden gheweest. ‘Tsaedt van beyde is oock eenerhande, te weten van grootte ende ghedaente dat van den Wilden Saffraen oft Carthamus ghelijck. Dese Groote Sentory oft Santorie, soo die hedensdaeghs hier te lande heet, was in oude tijden oock Pelethronia gheheeten, ende oock Limnites, Chironia ende Herculis sanguis. De Italiaenen noemense Centaurea maggiore; de Engelsche Great Centorye; de Spaegniaerts Rapontico vulgar; ende de Portugisen noemen de tweede soorte daer van Rapontis; de welcke van Clusius in ’t Latijn Centaurium maius secundum sive Lusitanicum ghenoemt is, als ofmen Portugaelsche Santorie seyde, om dat sy in Portugael overvloedigh wast.

Aengaende den naem Maronion oft Marone, daer is in Griecken op ’t vaste landt een soorte van ghewas die sy Mauronia noemen, in Italien Crabonella gheheeten, en de Griecksche binnen-eylanden Sarcophago, in Lemnos Frocalida, als Bellonius betuyght: dan dat en beschrijft hy niet; doch het schijnt gheen soorte van Santorie te wesen, maer eer een moes-cruydt, als Kersse, Dragon, oft iet dat greetigh maeckt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Groote Santorie wordt ghemeynlijck gehouden voor warm ende droogh in den derden graed, ende t’samentreckende van naturen.

De bladers van Groote Santorie, in wijn ghesoden ende inghegheven, ghenesen volkomelijck de miltsucht: ’t welck wy self bevonden hebben, seydt Lobel.

De wortel van de Groote Santorie, seydt Apuleius, in wijn ghesoden ende ghedroncken, is uyt ter maten goet teghen de pijne van de lever.

Nu worden de wortelen van beyde de groote soorten van Santorie sonder onderscheyt ghebruyckt teghen ’t bloetspouwen ende groote kortigheydt op de borst.

De ghene die de Arabers naevolghen zijn seer bedroghen, segghende dat dese wortel ghebruyckt wordt om de moeder te suyveren ende reyn te maecken: want sy verwerren de krachten van de Groote ende Kleyne Santorie onder een; de welcke nochtans seer verscheyden, iae bijkants teghen de anderen strijdende zijn.

Stoebe met bloemen van Groote Santorie is van sommighe van krachten met de Groote Santorie over een komende ghehouden; daerom sal ick de beschrijvinghe van de selve hier uyt Clusius bijvoeghen. Hy noemtse in ’t Latijn Stoebe capitata Rosmarini folia; ende sy gheeft uyt een witachtighe houtighe wat gheveselde wortel verscheyden ronde steelen, als de Rosmarijn-steelen, omtrent ses voeten hoogh wordende, met eenighe grijsigheyt bespraeyt: de bladeren zijn als die van den Rosmarijn, maer veel langher, ende voor spitser: de welcke wat slapper wordende ende verflenschende haer selven soo in een trecken, datmense bijnae voor bladeren van Pinaster oft Wilden Pijnboom soude aensien: sy zijn boven groenachtigh, onder witachtigh, ende soo wel als de steelkens met eenighe grijse dons bedeckt: op ’t sop van de steelkens komen hoofdekens als die van de eerste Stoebe van Salamanca by Clusius beschreven, bijnae soo groot als die van de Groote Santorie: de bloeme ghelijckt oock die van de Groote Santorie seer wel, dan is meer purpurverwigh: het saedt is dat van den Wilden Saffraen oft Carthamus ghelijck, maer swartachtigh. Het blijft menighe iaeren in ’t leven. Sommighe noemen ’t Chamaepiper, doch met weynigh redenen; dan het is een middel-soorte tusschen de Stoebe ende tusschen de Rosmarijn. Want de ghedaente is de Stoebe ghelijck, ende de bladeren zijn als die van Rosmarijn: dan de bloemen zijn als die van de Santorie.

Aldergrootste Iacea met sachte bladeren, de Grootste Santorie ghelijck, in ’t Latijn Iacea laevis maxima Centauroïdes, wast in [541] Apulien, seydt Fabius Columna: ende is een middelsoorte tusschen het groot Centaurium ende de Somer Distel ende Iacea met doornachtighe bloem-knoppen, die elders beschreven is met den naem van Iacea capite spinoso. De bladeren zijn eerst als Patich bladeren, daer nae als Radijs-bladeren, maer grooter, ghelijfvigh. Den steel wordt dry voeten hoogh, ende is kantigh, bewassen by beurten met ghesneden bladeren, als Eyckenloof, omtrent zijn tsop wat ruygh, als oock zijn de bladeren self aen d’averrechte zijde: daer op staen twee oft dry bloem-bollen, dick, als die van Groote Santorie, t’samen vergadert van schelferen, als de Coren-bloemknoppen, doch met stekelingen ende geelachtighe doornen besett: het binnenste der knoppen is groen, fraey om sien: daer uyt spruyten dan geele bloemkens als hayr. Van buyten traent daer een gomachtighe geele blinckende vochtigheydt uyt. Het saedt is wit, platachtigh, oft ingedouwt, met een peersch stuyfken. De wortel is houtigh, hardt, langh, rouw als een Eyckenschorsse, onlieffelijck van reuck en smaeck.

HET XI. KAPITTEL.

Van grote santorie of Centaurium. (Centaurea scabiosa en Rhaponticum heleniifolium)

Centaurium of santorie is tweevormig bij Dioscorides, groot en klein die niet alleen van grootte, maar ook van gedaante zeer veel van elkaar verschillen. Van het groot zullen we eerst spreken en daarvan twee soorten verhalen en van het klein zullen we in het volgende kapittel handelen.

1. Het grootste Centaurium of de eerste grote santorie brengt ronde, rechte en omtrent honderd twintig of honderd vijftig cm hoge stelen voort en daaraan groeien langwerpige bladeren die in meer andere delen of bladeren verdeeld en gesneden zijn en daarom bijna op de bladeren van walnotenboom van gedaante lijken, behalve dat elk apart blaadje langer is en rondom aan de kanten geschaard of gekarteld. De bloemen zijn van vele haarvormige draden bijeen verzameld en van kleur uit het lichte of bleke blauwe purperachtig of wit dat naar het paars trekt die op de top van de zijstelen uit schilferachtige ronde wat spits opgaande of getopte hoofdjes spruiten en in elk hoofdje liggen met de wolachtige stuifjes langwerpige, gladde blinkende zaden besloten. De wortel is langwerpig, stevig en dik, breukbaar en van buiten zwartachtig en van binnen wat roodachtig, vol bloedkleurig sap dat met enige zoetheid en tezamen trekking wat bijtachtig van smaak is.

2. Van deze grote santorie is er noch een andere medesoort te vinden wiens bladeren niet gesnipperd of doorkerfd zijn, maar als die van zuring, heel lang en breed, enkel en eenvoudig, slecht en niet gesneden, aan de kanten nochtans gekarteld of geschaard. De steel is korter dan die van de voorgaande soort en anders aangaande de bloemen, zaad en wortel komt ze met de voorgaande in alles overeen. Van dit geslacht van Centaurium vermaant die oude schrijver (waarvan sommige dat het Galenus is) die dat boek gemaakt [539] heeft van de krachten van de santorie aan Papia gezonden daar hij betuigt hetgeen dat hij daarvan schrijft uit Cratevas gehaald te hebben in zijn boek van de dingen die men uit de aarde plag te graven waar twee soorten van Centaurium verhaald worden, het groot en het klein en het groot zou bladeren hebben die van de zuring gelijk. Maar het is het beste dat ik zijn woorden zelf voortbreng die aldus luiden: ‘het een van deze twee geslachten van Centaurium, zegt hij, heeft bladeren als de zuring die men in de hoven plag te onderhouden, nochtans kleiner dan die en rondom de kanten wat gesneden en bijna zaagvormig geschaard, de steel is dertig cm lang en het sap is rood van kleur, op de top komt een schilferachtig wolachtig hoofd of knopje voort. De wortel is vast, zeer stevig en dik’.

Plaats.

1. Groot Centaurium groeit zeer graag op goed, vet en goed gemest land en bemint de grasachtige luchtige goed in de zon staande heuveltjes. Het groeit bijster overvloedig, zegt Dioscorides, in de landschappen Lycia, Peloponnesus, Arcadië, Helis, Messena en meer andere landen omtrent Pholoe, Lycia en Smyrna gelegen en in meer andere landstreken van Griekenland en Azië. Men vindt het ook op de berg van Apulie Garganus dat nu Monte Sant Angelo heet en insgelijks ook op de berg Baldus in het land van Verona, maar hetgeen dat daarvan komt, zo Matthiolus betuigt, is niet zo krachtig als hetgeen dat in Apulië of Pouglia van Italië groeit.

2. Het ander groot Centaurium met brede en niet gesnipperde bladeren groeit veel in Spanje en vandaar zijn er soms ettelijke wortels te Antwerpen gebracht en aldaar geplant en in de aarde gestoken zijn zeer goed geaard en sommige jaren wederom uitgesproten.

Tijd.

De soorten van groot Centaurium bloeien in de zomer, dan de wortels moeten in de herfst verzameld worden.

Namen.

Centaurium heeft zijn naam Centaurion in het Grieks en daarnaar in het Latijn ook Centaurium of Centaurea gekregen van de Centaur Chyron die dat eerst gevonden, onderzocht en zijn krachten te kennen gegeven of ontdekt heeft.

Dit eerste geslacht van Centaurion wordt in het Grieks Kentarion to mega, dat is grote santorie genoemd, Theophrastus noemt het ook Centaurida of Centauris. In sommige apotheken wordt het Rhaponticum genoemd, maar te onrecht en met grote dwaling gemerkt dat het Rhaponticum niets anders is dan een soort van Rha of Rhabarber die in de landschappen van Pontus groeit en zeer veel van de soorten van Centaurium verschilt.

1. De eerste soort van dit grote geslacht van Centaurium noemen we in het Latijn eigenlijk Centaurium magnum, dat is groot santorie of eerste grote santorie.

2. De tweede soort is van sommige Centaurium magnum alterum in het Latijn genoemd, dat is tweede grote santorie of Centaurium latifolium en Centaurium simplicis folii, dat is santorie met brede of enkele bladeren.

Voorts zo vindt men onder de bastaardnamen bij Dioscorides en ook bij Apuleius noch ettelijke die deze twee geslachten van groot Centaurium (daar we nu van spreken) eigenlijk schijnen toe te komen hoewel dat sommige van die ook met het klein Centaurium (daar we in het volgende kapittel van zullen handelen) niet slecht overeen komen als zijn deze Griekse Narce, Marone of Maronion, Nession, Limnesion, Limnestis, Plectronia of Pelctronion, Cheronia, Haema Heracleous, Polyhydion Hemeroton en deze Latijnse Unefera en Fel terrae.

Theophrastus en Plinius schijnen deze geslachten van groot Centaurium als ook het klein Centaurium onder de geslachten van Panaces te rekenen, want behalve het Panaces van Syrië waarvan ze beide in aparte plaatsen handelen en ook behalve de andere drie die ook van Dioscorides verhaald zijn betuigen ze dat er noch twee ander geslachten van Panaces [540] te vinden zijn, te weten met brede bladeren, Panaces platyphyllon genoemd, en een ander met smalle bladeren, Panaces leptophyllon genoemd, als uit het 9^de boek van Theophrastus blijkt wiens woorden Plinius in het Latijn uit het Grieks overzet en schrijft dat ze beide van de Centaur Chiron gevonden en naar hem Centauria toegenoemd zijn zoals men leest in zijn 25^ste boek in het 14^de kapittel wat hij ook bevestigd en verzekert in het 6^de kapittel van hetzelfde boek waar hij beide geslachten van Centaurium breder uitlegt en beschrijft en betuigt dat ze van Chiron gevonden zijn en naar hem Chironia heten, maar laat ons de woorden van Plinius zelf horen. Ze luiden aldus: ‘het vierde geslacht van Panaces (zegt hij in het vierde kapittel van het voor vermelde boek) is ook van dezelfde Centaurus Chiron gevonden en heeft naar hem de toenaam Centaurium behouden, dan men noemt het ook wel Pharnaceon naar de koning Pharnaces die zoals sommige staande willen houden dat het eerst gevonden heeft en niet de Centaur Chiron’. Kort daarna vervolgt hij de beschrijving van hetzelfde kruid en zegt hij aldus: ‘dit geslacht hebben sommige in tweeën verdeeld, het een met bredere bladeren (in het Latijn stond laevioris geschreven, dat is te zeggen gladder in plaats van latioris wat breder betekent en zo moeten de boeken van Plinius verbeterd zijn) het andere met smallere bladeren’. In het zesde kapittel van hetzelfde boek schrijft hij daar aldus van: ‘de Centaur Chiron genas zichzelf, zo men zegt, met een kruid wat daarna Centaurea genoemd werd van die wond die hij gekregen had toen hij de wapens van Hercules handelde en een van zijn pijlen onverhoeds op zijn voet liet vallen. Daarom hebben sommige het ook Chironion genoemd. Het heeft brede, lange en rondom de kanten gekartelde bladeren’. Niet ver vandaar schrijft hij er noch meer van en zegt: ‘daar is noch een ander Centaurium met de toenaam lepton, dat is met smalle of kleiner bladeren dat sommige Libadion noemen’.

Uit al deze woorden en zowel van Plinius als van Theophrastus blijkt voldoende dat beide geslachten van Centaurium en zo wel het groot als het klein onder de soorten van Panaces van de oude kruidbeschrijvers gerekend plegen te wezen en dat dit ons groot geslacht van Centaurium daar we nu van handelen voor het vierde geslacht van Panaces met brede bladeren, in het Grieks Panaces platyphyllon dat is in het Latijn Latifolium Panaces, te houden is.

Aard.

Galenus schrijft van de wortel van groot Centaurium dat net zoals ze in het smaken verschillend en tegen elkaar strijdende eigenschappen van zich geeft insgelijks ook in het gebruiken verschillende krachten en werkingen betoont.

Kracht en werking.

Naar het uitwijzen van de verschillende aard van de wortels van dit kruid zo bevindt men dat ze geschikt zijn om de gespannen, gescheurde, gebroken, verwrongen, gekrompen en zo wel uitwendige als inwendige leden te genezen en de benauwdheid of zwaarheid van de adem te helpen en de verouderde hoest te verbeteren, als dezelfde Galenus betuigt.

Hetzelfde en noch meer schrijft Dioscorides van dit voorschreven kruid en zegt aldus: ‘de grote santorie (wel verstaande zijn wortel) is de gebroken, gespannen, vertrokken en gekrompen leden nuttig, geneest de pleuris of pijn van de zijden, verlicht het herhalen van de adem en geneest de benauwdheid en de oude hoest en wordt ook zeer nuttig te drinken gegeven diegenen die bloed spuwen, te weten met wijn wanneer er geen koorts bij is en met water indien de zieke koortsig is de zwaarte van twee drachme tegelijk te drinken geven. Men prijst ze ook zeer tegen alle rammelingen en kaimpen van de buik en van de darmen en insgelijks ook tegen de weeën of smarten van de baarmoeder.

Die wortel als een collyrium of zalfje in de baarmoeder gestoken verwekt de maandstonden en laat de vrucht rijzen en gemakkelijk voortkomen wat ze ook doet met wijn gedronken.

Men prijst ze ook zeer om de wonden te genezen als men ze als ze noch vers zijn stoot of droog eerst te week stelt en klein stampt en daarop legt, want ze is geschikt om alle kwetsuren bijeen te halen en toe te sluiten of helen. Zelfs indien men gekapt of gesneden vlees met deze wortel mengt en tezamen kookt zou men bevinden dat die stukken wederom aaneen zouden komen en bijeen blijven niet meer aparte stukken, maar een heel stuk zouden schijnen te wezen.

Het sap van deze wortel dat in sommige landen verzameld en bewaard wordt, zegt Galenus, heeft gans dezelfde krachten die de wortels hebben en sommige gebruiken dat in plaats van het Lycium en noemen dat daarom Lycii succedaneum, dat is hetgeen dat in gebreke van Lycium gesteld wordt.

Verkiezing.

Het is boven gezegd dat de santorie (naar het schrijven van Matthiolus) veel krachtiger is dat uit het landschap Apulië gebracht is, dan hetgeen dat in het land van Verona plag te groeien.

BIJVOEGING.

De grote santorie en haar medesoorten, worden in de hoven van sommige kruidbeminnaars van deze landen gevonden die het met grote naarstigheid zaaien en bewaren en daar bloeien ze in juni en in juli wordt hun zaad rijp. De tweede grote soort is de andere voldoende gelijk, behalve sommige tekens die van ons verhaald zijn. Haar bloem is witachtig als die van de eerste soort, zegt Clusius, of bleekgeel uit het paarse, zegt Lobel. (Rhaponticum heleniifolium en Rhaponticum scariosum) De wortels van beide zijn elkaar zeer gelijk en als die gedroogd zijn lijken ze beide op die van Rapontica, zegt dezelfde Lobel, en zijn hier vroeger te onrecht daarvoor gehouden geweest. Het zaad van beide is ook hetzelfde, te weten van grootte en gedaante dat van de wilde saffraan of Carthamus gelijk. Deze grote sentory of santorie, zo die tegenwoordig hier te lande heet, was in oude tijden ook Pelethronia genoemd en ook Limnites, Chironia en Herculis sanguis. De Italianen noemen het centaurea maggiore, de Engelse great centorye, de Spanjaarden rapontico vulgar en de Portugezen noemen de tweede soort daarvan rapontis die van Clusius in het Latijn Centaurium majus secundum sive Lusitanicum genoemd is als of men Portugese santorie zei omdat ze in Portugal overvloedig groeit.

Aangaande de naam Maronion of Marone, daar is in Griekenland op het vaste land een soort van gewas die ze Mauronia noemen die in Italië crabonella genoemd wordt en in de Griekse binneneilanden Sarcophago, in Lemnos Frocalida zoals Bellonius betuigt, dan dat beschrijft hij niet, doch het schijnt geen soort van santorie te wezen maar eerder een moeskruid als kers, dragon of iets dat gretig maakt.

Aard, kracht en werking.

Grote santorie wordt gewoonlijk voor warm en droog in de derde graad gehouden en tezamen trekkend van nature.

De bladeren van grote santorie in wijn gekookt en ingegeven genezen volkomen de miltzucht wat we zelf bevonden hebben, zegt Lobel.

De wortel van de grote santorie, zegt Apuleius, in wijn gekookt en gedronken is uitermate goed tegen de pijn van de lever.

Nu worden de wortels van beide de grote soorten van santorie zonder onderscheidt gebruikt tegen het bloedspouwen en grote kortheid op de borst.

Diegene die de Arabieren navolgen zijn zeer bedrogen die zeggen dat deze wortel gebruikt wordt om de baarmoeder te zuiveren en rein te maken want ze verwarren de krachten van de grote en kleine santorie onder elkaar die nochtans zeer verschillend, ja bijna tegen elkaar strijden.

Stoebe met bloemen van grote santorie is van sommige van krachten gehouden die met de grote santorie overeen komen en daarom zal ik de beschrijving er van hier uit Clusius bijvoegen. Hij noemt het in het Latijn Stoebe capitata Rosmarini folia en ze geeft uit een witachtige houtige wat gevezelde wortel verschillende ronde stelen als de rozemarijnstelen die omtrent honderd tachtig cm hoog worden en met enige grijsheid besproeid, de bladeren zijn als die van de rozemarijn, maar veel langer en voor spitser die wat slapper worden en verflensen zichzelf en zo ineen trekken dat men ze bijna voor bladeren van Pinaster of wilde pijnboom zou aanzien en zijn boven groenachtig en onder witachtig en zowel als de steeltjes met enige grijze dons bedekt, op de top van de steeltjes komen hoofdjes als die van de eerste Stoebe van Salamanca die van Clusius beschreven is en bijna zo groot als die van de grote santorie, de bloem lijkt ook zeer goed op die van de grote santorie, dan is meer purperkleurig, het zaad is dat van de wilde saffraan of Carthamus gelijk, maar zwartachtig. Het blijft menige jaren in het leven. Sommige noemen het Chamaepiper, doch met weinig redenen, dan het is een middelsoort tussen Stoebe en tussen de rozemarijn. Want de gedaante is de Stoebe gelijk en de bladeren zijn als die van rozemarijn, dan de bloemen zijn als die van de santorie.

Allergrootste Jacea met zachte bladeren is de grootste santorie gelijk, in het Latijn Jacea laevis maxima Centauroïdes, groeit in [541] Apulie, zegt Fabius Columna, en is een middelsoort tussen het groot Centaurium en de zomer distel en Jacea met doornachtige bloemknoppen die elders beschreven is met de naam van Jacea capite spinoso. De bladeren zijn eerst als zuringbladeren en daarna als radijsbladeren, maar groter en steviger. De steel wordt negentig cm hoog en is kantig en om beurten begroeid met gesneden bladeren als eikenloof die omtrent zijn top wat ruig is als ook zijn de bladeren zelf aan de onderkant en daarop staan twee of drie bloembollen die dik zijn als die van grote santorie die tezamen gesteld zijn van schilfers als de korenbloemknoppen, doch met stekels en geelachtige doornen bezet, het binnenste van de knoppen is groen en fraai om te zien en daaruit spruiten dan gele bloempjes als haar. Van buiten traant er een gomachtige gele blinkende vochtigheid uit. Het zaad is wit, platachtig of ingeduwd met een paars stuifje. De wortel is houtig en hard, lang en ruw als een eikenschors en onlieflijk van reuk en smaak.