Citrus

HET II. CAPITEL.

Van de Citroenen, Limoenen, Aranien ende dierghelijcke Appelen.

Gheslachten.

De Citroen-boomen, Limoenen, Aranien ende Adams Appelen hooren allegader onder een geslacht: daerom sullen wy de selve in dit Capitel tsamen beschrijven.

Ghedaente.

1. De boomen, daer de Citroenen op wassen, en zijn niet seer groot. Haer tacken zijn taey ende buyghsaem, bedeckt met een groene schorsse, daer tot sommighe plaetsen stercke stekende dorenen, doch niet seer dickwijls, aen wassen. De bladeren zijn langhworpigh, breedt ende dick, groen effen ende gladt, goedt van reuck, de Laurier-bladeren niet seer ongelijck. De bloemen zijn wat peersachtigh, in haer midden ettelijcke dunne ende hayrs-ghewijse draeykens hebbende. De Vruchten, diemen Citroen-appelen noemt, zijn langhworpigh, somtijdts grooter dan de ghemeyne Concommeren, maer somtijdts oock kleyner, ende niet veel grooter dan de Limoenen wordende. Haer schorsse is dick, van buyten bleeck goudtgeel van verwe, verscheyden rouwe oft verheven knobbelkens hebbende, seer aengenaem ende lieflijck van reuck. Daer onder schuylt dick, hard, witachtigh vleesch, wat specerijachtigh van smaeck, doch niet seer, ende niet scherp noch suer, maer bijnae sonder eenighe smaeckelijcke eyghentheydt. In ’t midden van dit vleesch volght het binnenste klaer ende doorluchtigh mergh dat niet veel en is, maer met suer sap vervult: ende daer in leydt het saedt, wat grooter ende dicker dan een Gersten Koren, met een harde schelle bedeckt, maer binnen in een witte bitterachtighe keerne hebbende.

2. De Limoen-boomen ghelijckende voorbeschreven Citroen-boomen oock van grootte, groene ende doornachtighe tacken, ende bladeren als Laurier-bladeren: dan sy hebben witte bloemen, niet soo soet van reuck als die van de Aranien. De vruchten van dese boomen, Limoenen gheheeten, zijn langh ende dick, doch kleyner dan de Citroen-Appelen. Haer schorsse is geel, bitterachtigh van smaeck, ende soet van reuck, niet soo dick, ende met heel luttel wit vleesch van binnen beset. Dan het binnenste klaer doornschijnende mergh is in dese vruchten seer overvloedigh, ende is voller van sap dan de Citroenen: welck sap oock surer ende amperer van smaeck is dan het Citroen-sap. Daer in leydt oock saedt als in de Citroenen, maer niet soo bitter van smaeck.

3. De Aranie-boomen zijn oock soo groot als de Citroen oft Limoen-boomen, ende hebben oock groene tacken, somtijdts met ettelijcke doornkens beset. Haer bladeren zijn oock als Laurier-bladeren; doch sy zijn somtijdts grooter dan de Citroen oft Limoen-bladeren: ende bloemen, die oock wit van verwe zijn, als die van de Limoenen, zijn seer goedt ende uytnemende soet van reuck. De Vruchten, diemen Aranie-Appelen noemt, en zijn niet langhworpigh, maer heel bals-ghewijs oft bols-ghewijs rondt, [1239] ghelijck ghemeyne Appelen; ende zijn oock kleyner dan de Limoenen. Haer schorsse is hoogher goudtgeel van verwe: welcke verwe daer nae gemeynlijck Aranje verwe heet. Dese schorsse is oock goedt van reuck, ende is wat scherpachtigh ende bitterachtigh van smaeck, een weynighskens rouw, ende als gherimpelt, somwijlen dicker, somwijlen dunner, doch altijdt dicker dan Limoen-schelen: ende daer onder schuylt wit sacht ende voos vleesch, begrijpende het binnenste doorlochtigh ende klaer mergh; ’t welck met veele ende overvloedige vochtigheydt vervult is: ende daer in leydt kleyner saedt dan het Citroen-saedt, anders het selve van ghedaente, verwe ende smaeck heel ghelijck. Het sap van dese Appelen is somtijdts soet, somtijdts suer, somtijdts half suer half soet, ende, om soo te seggen, wijnachtigh van smaeck.

4. By dese vruchten worden van sommighe oock gerekent de Adams Appelen; de welcke op boomen wassen de voorseyde gelijck; oock dierghelijcke tacken hebbende, dan wat grooter bladeren dan die van de Limoenen. De bloemen zijn wat licht roodt oft peerschachtigh als de Citroen-bloemen. De Vruchten, Adams-appels ghenoemt, zijn rondt; maer worden drijmael oft viermael grooter dan Aranie-appelen, bedeckt met een dicke uyt den bleeckgeelen gerimpelde ende wat rouwachtige schorsse, in de welcke somtijdts ettelijcke diepe klooven oft scheurselen ghevonden worden. Het binnenste mergh is seer sappigh ende vocht, van smaeck sarpachtigh ende suer als het Limoen-sap, maer niet soo lieffelijck oft aengenaem op de tonghe: ende daer in schuylen oock saden als in de Citroen, ende dese ander voorbeschreven boomen.

Plaetse.

De Citroenen ende oock de Limoenen, ende de Aranie-appelen groeyen in Italien, in sonderheydt niet verre van den Zeekant, ende oock in de eylanden van de Veneetsche, Toscaensche ende van de Griecksche Zee: men vintse oock binnen ’s landts, neffens de groote Meeren oft Poelen, als den Benacus, Lago de Garda gheheeten; waer dat de Citroenen oock wassen, doch niet soo groot als elders. In Spaegnien wassen sy oock ghenoegh, maer meestendeel aen den Zeekant oft op plaetsen die niet verre van de Zee gelegen zijn. Sy groeyen oock wel in sommighe landen van Vranckrijck; te weten die aen de Middelandtsche Zee palen.

Dat dese vruchten eerst uyt het landtschap Media in Italien ghebroght zijn, dat betuyght Plinius klaerlijck ghenoegh, ende oock Virgilius in ’t tweede boeck van de Georgica, aldus van de Malus Medica schrijvende: Media heeft onaenghenaem sap, ende wrangh van smaeck in sijnen gheluckigen Appel; den welcken alle dingen te boven gaet tegen het quaedt dat iemandt door ’t drincken van eenigh vergift soude mogen gevoelen: want het sap van desen Appel helpt hun in korter stondt, ende drijft alle ’t vergift uyt den lijve. Desen boom (voeght den selven Virgilius daer by) is groot, in ’t aensien den Laurier-boom heel gelijck; ende ten waer dat hy eenen anderen reuck verre ende wijt van hem spreyde, men soude hem voor den Laurus moghen houden: sijn bladeren en vallen voor gheen winden af; ende sijn bloeme houdt seer vast aen den struyck, ende en rijst oock niet haest. De inwoonders van het landtschap Medien maecken daer mede eenen goeden adem, ende verdrijven den stanck van den mondt, ende ghevense de enghbortsighe oude lieden, die hunnen adem niet wel herhalen en konnen. Dit is de sin van Virgilius, aengaende dese boomen. Dan de Adams appelen zijn eerst uyt Assyrien ghebroght gheweest.

Tijdt.

Alle dese boomen blijven altijdt groen; ende, als Plinius seydt, in alle tijden ende saysoenen des iaers brenghen sy haer vruchten voort; ende altijdt vallender eenige af die heel rijp zijn; eenighe andere wordender rijp, ende eenighe andere komender eerst aen, ende worden groot.

Naem.

1. Het eerste geslacht van dese boomen wordt gheheeten in ’t Griecks Malus Medice ende Malus Citria, dat is in onse tael Citroen-appelboom. De vruchten heeten in ’t Nederduytsch Citroenen; in ’t Hooghduytsch Citrin opffel ende Citrinaten; in ’t Fransoys Citrons; in ’t Italiaensch Citrone ende Cedri; in ’t Spaensch Cidras; in ’t Engelsch Citroen appel; in ’t Beemsch Cytrynowe labiko; in de Apoteken Citrones. Den Grieckschen naem is Melon Medicon oft Melon Citrion; den Latijnschen Malum Medicum, oft Malum Citrium, oft oock Citromalum. Empyltanus, daer Atheneus af schrijft, verhaelde, dat Jubas, den Koningh van Mauritanien van dit Malum Citrium vermaent heeft, segghende, dat dien [1240] Appel aldaer Malus Hespericum genoemt wierdt. Galenus seydt datmen hem niet meer Malum Medicum en noemt, maer alleen Citrium oft Malum Citrium: ende voeght daer noch by, dat de ghene die hem Medicum heeten, anders niet en soecken, dan soo te spreken, dat niemandt hun en verstae.

2. Het tweede gheslacht heet in ’t Latijn Pomum Limonium oft Limonium Malum, in de Apoteken Limones, in ’t Nederduytsch Limonen oft Limoenen; in ’t Fransch Limons.

3. Het derde gheslacht wordt hier te lande Aranic-boom gheheeten; ende de Vruchten heeten Aranic-appelen; in Hooghduytschlandt Pomerantzen; in ’t Fransoys Pommes d’Orenges; in ’t Italiaensch Arancio; in ’t Spaensch Naranjas; in ’t Beemsch Pomerancil. Ende soo wordt den boom in ’t Latijn oock Malus Anarantia ghenoemt, van sommige oock Aurantium; van andere Aurengium, nae de goudtgeele verwe, die de schorssen van dese Appelen hebben. Sommighe ghelooven, dat sy Arantium malum ghenoemt moeten worden nae een Griecksche stadt, in Achaia gheleghen; oft oock Aranium malum, nae een volck van Persien, dat Aranij plagh te heeten.

4. Het vierde gheslacht is van sommighe Malus Assyria, dat is Appelboom van Assyrien, gheheeten; ende de Vrucht Pomum Assyrium, dat is Appel van Assyrien; dan de Italiaenen noemense ghemeynlijck Lomio, oft oock Pomum Adami, dat is Adams appel; om dat het onervaren ghemeyn volck gelooft, dat dit den appel is daer onser aller vader Adam in ’t Paradijs eerst af at teghen ’t ghebodt Godts: ende daerom segghen sy, dat de kloven die in de schellen van dese Appelen gesien worden, de teeckenen zijn van de beten die hy daer in gaf. Maer andere willen seggen, dat den oprechten Appel, daer Adam in beet, niet desen teghenwoordighen Appel en is, maer die soorte van Appelen die in ’t Arabisch Musa oft Mosa genoemt wort, daer Avicenna in ‘t 395.cap.van vermaent. Immers, als Andreas Thevenetus betuyght, die Musa wordt van sommighe Joden ghehouden voor den appel, die Adam eerst smaeckende, teghen Godt ghesondight heeft.

Aerd.

De vruchten oft Appelen van alle dese boomen zijn van verscheyden, oft onghelijcke ende tegen den anderen in krachten seer verschillende deelen ghemaeckt. Want de welrieckende schorssen van dese Appelen zijn bitterachtigh van smaeck, ende droogh ende warm van nature. Het wit vleesch, dat naest de schellen leydt, is koudt van aerd, ende grof van stoffe, in sonderheydt dat van de Citroenen; ’t welck veel dicker is dan dat van de andere Appelen van desen geslachte. Het binnenste sappigh, klaer ende doorschijnende mergh, te weten dat suer oft amper is, als dat van de Citroenen ende Limoenen, is verkoelende van aerd, ende oock drooghmaeckende; om dieswille dat het soo fijn van stoffe oft dun van deelen, ende doordringhende is. Dan het saedt is warm ende droogh, ende dat om sijn bitterheydt.

Kracht ende Werckinghe.

1. De schellen van Citroenen wederstaen alle fenijn ende vergiftigheydt; ende daerom worden sy somtijdts by sommige soorten van Theriakelenen ende dierghelijcke Compositien gemenght. De selve, gheknauwt, oft inden mont gehouden, maecken eenen goeden ende soetrieckende adem. De selve alleen, oft met Suycker geconfijt, gegeten, verwarmen de mage ende versterckense alsse verkoudt is, ende doen de spijse verteeren.

Het vleesch, dat onder de voorseyde Citroen-schorssen schuylt, ende wit, vast, hardt ende ghelijfvigh is, wordt somtijdts voor spijse ghebruyckt, ende brenght den lijfve een dick, grof, koudt ende slijmerigh sap oft voedtsel by. Galenus verhaelt, dat het van sommighe met Garum, dat is Visch-Pekel, oft andere Pekel, ende met Edick ghegeten wordt, om ’t selve eenighe smaeckelijckheydt te geven: ende seydt, dat het soo inghenomen zijnde ghemackelijck verteert wordt. Maer nu ter tijdt pleeghtmen dit vleesch te confijten ende in Suycker te bewaeren: ende soo bereydt zijnde is het aenghenaemer van smaeck, en wordt veel lichtelijcker verdouwt, gheeft meer voedtsel, ende ten laetsten en is soo onderheevigh niet van eenighe verstoppingen oft obstructien in ’t lichaem te veroorsaecken.

In oude tijden, als Theophrastus in sijn 4.boeck schrijft, en plaghmen de Citroen-appelen niet te eten; dan sy waeren doen alleen geacht ende gesocht om den wille van haeren goeden reuck; ende daerom leyden sy de selve tusschen de kleederen, om die van de motten ende schieters te bewaren ende te bevrijen: sy ghebruycktense oock in grooten noot teghen alle doodelijck vergift: om welcke kracht sy oock meest bekent oft veel geacht waren, als wy boven uyt de gedichten van Virgilius oock betoont hebben. Ende tot bevestinge van dien, maghmen lesen ’t gene dat Atheneus in sijn derde boeck verhaelt van sommighe misdadighe; de welcke ter doot verwesen zijnde, voor slangen ende diergelijcke quade vergiftighe beesten gheworpen wierden, maer van de selve niet behindert oft beschadight en konden worden, om dat sy van dese Citroen-appels ghegeten hadden.

Het binnenste sappigh doorschijnende mergh, dat met sarpe oft sure vochtigheydt vervult is, en is niet bequaem om eten, schrijft Galenus. Dan hedensdaeghs gebruycktmen dat dickwijls voor een sause, als Edick oft Veriuys: ende soo ingenomen zijnde kan het de heete oft galachtighe vochtigheden, die in de mage liggen, krachteloos maecken oft bedwinghen: doet den verloren lust om eten wederkeeren; ende is de maghe aenghenaem ende lief.

‘Tselve mergh van de Citroen-appelen, oft tsap daer van alleen ghebruyckt, is seer goedt teghen alle fenijnighe oft smettelijcke ende pestilentiaele sieckten; de welcke dat van sijnen eyghen aerd, ende van sijn gantsch wesen oft ghestaltenisse wederstaet ende verwint.

‘Tselve Citroen sap sterckt oock dat herte; het verkoelt, ende maeckt dun ende fijn alle grove dicke slijmerigheden, ende taeye oft lijmachtighe klevende vochtigheden.

Dit selve binnenste mergh ende sap van de Citroen-appelen wordt in de Apoteken oock veel gebruyckt, om daer eenen Syroop van te maecken, diemen Syrupus de acetositate Citri noemt: den welcken tot alle de voorseyde ghebreken seer nut ende bequaem is, maer aengenaemer ende lieffelijcker om innemen.

2. De Limoenen zijn de Citroenen oock van krachten seer ghelijck. Want het sap uyt het binnenste mergh van de Limoenen ghedouwt, is het sap van de Citroenen in surigheydt oft amperheyt ende voorts in alle andere eyghentheden, ende daerom oock in krachten ende werckinghen soo gelijck, datmen in ghebrecke van het een, sonder [1241] eenighe dwalinghe het ander magh ghebruycken. Daerom pleeghmen in de Apoteken oock eenen Syroop van Limoen-sap te maecken; den welcken den voorseyden Syroop van Citroenen in alles ghelijck van krachten is.

De schorsse van de Limoenen wordt oock voor soo goedt ende krachtigh in ’t wercken ghehouden, als de Citroenen schorsse. Dan het wit vleesch, dat tusschen de schorsse ende het sappigh mergh van de Limoenen leydt, en is niet weerdigh om te vergaderen oft te ghebruycken in spijse oft anders, ghelijckmen het vleesch van de Citroenen doet, om datter soo lutttel van ’t selve aen de Limoenen ghevonden wordt.

Water, dat door kracht des viers uyt de heele Limoenen ghetrocken oft ghedistilleert wordt, neemt alle sproeten, placken ende masen wegh, ende maeckt het aensicht klaer, schoon ende blinckende. ‘Tselve water ghedroncken doet de pisse rijsen, ende ontdoet, breeckt oft scheydt de steenkens oft ’t graveel dat aen een hanght, ende drijft die uyt de nieren ende blase.

3. De schorsse oft schelle van de Aranie-appelen is de Citroen ende Limoen-schellen van krachten genoeghsaem ghelijck:doch is soo veel warmer van aerdt als sy scherper ende bitterer van smaeck is dan de selve. Het binnenste sappigh mergh van dese Appelen, te weten als dat suer ende niet heel oft half soet is, heeft de selfde oft niet veel slapper kracht als het sap ende mergh van de Limoenen oft Citroenen. Dan het sap ende mergh van de soete Aranie-appelen en is soo verkoelende noch oock soo verdroogende niet, maer komt eer tot een matelijcke oft redelijcke warmigheydt ende vochtigheydt, ende is aenghenaem ende behaeghlijck van smaeck: daer-en-boven soo voedet meer dan dat van de suere: doch ’t voedtsel dat daer van komt, is niet te min oock dun ende seer luttel. Maer het mergh van de half soete ende half suere Aranie-appelen, te weten die een wijnachtighe smaeck tusschen den sueren ende den soeten hebben, is in ’t midden van de twee voorgaende ghestelt, te weten kouder dan dat van de soete, ende niet soo koudt als dat van de suere.

De bloemen van de Aranie-appels worden van de Handt-schoenmaeckers, ende van andere die welrieckende salven ende Olien bereyden, seer veel gesocht ende gebruyckt, om den goeden ende lieffelijcken reuck die sy hebben.

Wt dese Aranie-bloemen wordt oock een seer welrieckende water ghedistilleert; van ’t welcke een anderhalve once seffens inghenomen den mensche doet sweeten, ende de kortsen verdrijft.

4. De Adams-appelen, soo veel als haer amper ende suerachtigh sap belanght, schijnen de Limoenen van aerd ende oock van krachten gelijck te wesen, doch in alles onstercker ende slapper in ’t wercken dan de selve.

‘Tsaedt van alle dese Appelen doodet ende iaeght af de wormen van den buyck met dranck oft spijse inghegheven. ‘Tselve wederstaet oock seer krachtighlijck allerhande vergiftheydt, ende gheneest de beten ende steken van de Scorpioenen, ende van alle andere dierghelijck quaedt ghedierte.

BIIVOEGHSEL.

De gheslachten van dese suere vruchten, in Italien Agrume gheheeten, zijn van veele in ’t langhe beschreven gheweest; selfs Nicolaus Monardes heeft daer een Boecksken van ghemaeckt; ende in de boecken van de Landtwinninghe vindtmen daer veel van vermaent: ende Clusius seydt dat Simon Touar hem saedt van tienerhande gheslachten van dit ghewas ghesonden heeft, alle te Sevillien wassende, te weten van de Zamboas, Limones de carne, Limones de figura, Limones presiados, Limones poncies, Limones ceuties, Limones dulces, Limas dulces, Limas agrias, Limones de Yulte, oft Limas de Emperader; welcke laetste soorte beter de koude verdraeght dan de andere soorten; ende wordt ghelooft daerom eerst uyt Hongarijen ghebroght te zijn; ende is lieffelijckste van alle dese vruchten, vol wijnachtigh sap, oft tusschen suer ende soet. Hier te lande (als in Zeelandt) heeftmen oock somtijdts rijpe Aranie-appelen ghesien: dan sy kosten veel moeyte: ghemerckt datse in Italien self allesins niet en konnen rijp worden, dan alsmense des winters neerstelijck bewaert oft deckt. Dan alle dese soorten worden van Clusius elck bijsonderlijck beschreven (die wy hier volghen sullen) ende hy verdeyltse in vijf gheslachten; wiens bladeren allegader met seer veel kleyne gaetkens doorboort schijnen, ghelijck de bladeren van Hypericon, met een lidt oft knopken aen haer steelkens vast: dan alleen de bladeren van den Aranie-boom hebben by die knoopkens aen beyde sijden eenen aenwas, al oft het een kleyn bladt waer.

1. Het eerste gheslacht zijn de Citroenen oft Citrine-appelen, in ’t Spaensch Cidras ghenoemt ende Cidreda; in ’t Italiaensch, Cedri, Cedromela ende Citroni; in ’t Engelsch Citron tree; in ’t Hooghduytsch Citron; in ’t Latijn Medica malus, Malus Persica Theophrasti sorte, Malus Assyriaca Plinij, Malus Hesperia, Malus Citria, Citrea, ende Chrysomela Athenaei. Ende dit gheboomte heeft meest eenen korten stam, met langhe tacken, met stijve ende dicke scherpe dorenen; groote breede bladeren, rondom wat gheschaerdt: de bloemen zijn wit, dickwijls van buyten wat peersachtigh, wel rieckende. Hier te lande bloeyt dat somtijdts, dan het en draeght bijnae nimmermeer gheen vruchten. In Italien bindtmen de tacken aen latten, ende men laet die aen de muren wassen als wijngaerden. Sommighe sluyten de ionghe vruchten in de eerde vormen van sulcken ghedaente als sy willen, ende laetense daer in tot dat sy rijp beghinnen te worden. Aengaende de oeffeninghe van dese boomen, soo is het dat de Citroen-boomen op den Oranie-boom ghegriffiet veele vruchten dragen; oock en vreesen sy de koude alsdan soo seer niet. Dan om dat desen boom vruchtbaer is, salmen een groot deel van de vruchten afplucken: ende dan sullen de ghene die daer aen blijven veel grooter, schooner ende beter worden. Andere planten daer altijdt Cauwoorden by; andere legghen asschens van de Cauwoorden rondom de wortels. Men moet de overtollighe scheuten ende tacken wel snoeyen. Eenighe segghen datse roodtachtighe vruchten draghen, alsmense op eenen Granaet-boom oft Moerbesie-boom intet.

Krachten van de Citroenen.

Wt desen gantschen appel wordt een water ghedistilleert, seer nut teghen alle qualen van ’t hert ende herssenen, ende ghebruyckelijck in de heete kortsen. Andere sieden eenen gheheelen Citroen in Roose-water ende Suycker, tot dat hy gheheel in sap verteert is; ende besighen daer af alle morghen in tijde van peste eenen lepel oft twee. Rouw ghegheten worden traeghelijck verdouwt; selfs diese teghen den nacht eten, krijghen daer een swijmelinghe in ’t hooft van: dan in schijven ghesneden, ende met Suycker bestroyt, oft oock geconfijt, moghen vrijelijck van alle menschen ghebesight worden, sonderlinghen alsmen daer versch Violetten Suycker nae eet: andere eten de schorsse ende ‘tsaedt daer nae. De swanghere vrouwen etense, om haer onredelijcke lusten ende appetijt te verdrijven. Het binnenste mergh alleen, oft ‘tsap met Suycker vermenght, voedt wat, maer maeckt krimpinghen in den buyck; doch is goedt teghen pestige ende heete kortsen, ende verslaet den dorst. Dit sap is oock goedt ghebruyckt om de rimpels van de handen te doen vergaen: dan om de roodtheydt van ’t aensicht salmen ’t wasschen met water daer kaf oft stroo van Gerst oft Haver in ghesoden is, ende daer nae stoven met sap van Citroenen: dan tot de ghebreken van de ooghen is het te krachtigh. Het saedt verweckt den maendtvloet, ende doet misvallen: ‘tselve wederstaet alle vergift, verquickt het hert, maeckt lust om eten, ende verslaet den dorst. Dit selve sap wordt soo nut bevonden om de sieckte Scheurbuyck gheheeten te ghenesen, iae te verhoeden; dat de Schippers, die dit sap op voorraet in hunne schepen mede nemen, ende in hun lange reyse gebruycken, gheen noot meer van die sieckte en sullen hebben: de welcke hun meest van verduft korenwerck ende quade bedorven spijse ende stinckende vuyl water pleegh te komen. Wt het saedt van de Citroen-appelen, wordt een Olie ghetrocken; de welcke van buyten gestreken aen de pols en ’t hert, alle vergift wederstaet, ende nut is in de heete kortsen daer masen ende peperkoren by zijn; maer aen de navel van de ionghe kinderen ghestreken, brenght de wormen om. De ghene die haest in onmacht vallen, moghen een poeder maecken van een half once drooghe Citroen-schellen, Wieroock ende Myrrhe, van elcks dry draghmen, ende dien roock dickwijls ontfanghen. Andere sieden dese schellen in Looghe, ende wasschen daer ‘t hooft mede, om alle catarrhen ende sinckinghen te beletten. De bloemen worden gheconfijt ende ghedaen by de dingen die ’t herte verstercken: oft daer wordt tot dien eynde een welrieckende water van ghemaeckt, in Italien Acqua Nanfa oft Acqua Napha gheheeten. De Olie, die op dat water drijft, is soo krachtigh, dat een druppel daer van de flauwe menschen doet bekomen. De bladers gheven de kleeders oock eenen goeden reuck, ende bevrijense van de Motten ende ghewormte.

2. De tweede soorte heet Limones in ’t Spaensch ende Limonera; in onse tael Limoen-boom; in ’t Enghelsch Limon tree; haer vrucht heeft gheen oft heel luttel keernen: de schorssen zijn bleecker dan de Citroen, op ’t groen treckende: ende hebben puckels ghelijck tepels van de borsten. De bladeren zijn korter dan die van de Citroen-boomen: de bloem is van buyten peersachtigh: de dorenen zijn kleyn ende kort. Een soorte is heel soet, doch veel kleyner, die Limones dulces heet. Een ander heet Limonss prenados, om dat de vrucht noch een ander kleyne vrucht in haeren buyck heeft; dan die heeft Clusius self niet ghesien. Een ander soorte heet Limones de figuras; ende dese is heel vleeschigh, sonder sap, van verscheyden ghedaente oft maecksel, sulcks als in Calabrien van de landtlieden veel gheten wordt. Een ander is de grootste van allen, ende haer vrucht is van grootte den aldergrootsten Citroen-appel ghelijck; dan de schelle en is soo dick niet, goudtgeel van verwe, van binnen niet soo suer als d’andere: ende sulcke soorte is van sommighe oock Pomeires oft Poncyres gheheeten: want sy segghen dat de Poncyren seer goedt van reuck zijn, (ende dat de Melissa daerom Poncyrade heet) maer laf ende soet van smaeck, tweemael soo groot als de Limoenen, de ghedaente hebbende van de Concommers, ende de schelle van eenen duym dick: ende daerom is ’t datmen haer schelle met Sout oft Suycker eet, oft met Sout ende Azijn: dan ghemeynlijck worden de Adams-appelen Poncyren gheheeten, als hier nae blijcken sal. Voorts soo wordt den Limoen op den Citroen somtijdts gheintet; ende dan draeght [2142] hy schooner vruchten: op eenen Oranie-boom gheintet, aerdt oock beter. Te Alcayro in Egypten vindtmen Wilde Limoenen, niet grooter wordende dan Duyven-eyers.

Krachten van de Limoenen.

De beste Limoenen zijn de ghene die van reuck de Citroenen wat ghelijcken, ende wat langh ghepluckt zijn: ende sy dienen meest in warme tijden van ionghe lieden gebruyckt: want rouw ghegheten verkouwen sy de maghe; ende in Sout bewaert en zijn niet goedt, maer veroorsaecken pijne in den buyck; doen grof melancholijck bloet groeyen, ende voeden niet, maer maecken ’t lichaem magher; dan alsmense in water weyckt, de schellen aftreckt, ende met Caneel poeder inneemt, ende dat niet dickwijls, oft veel, dan schaden sy min. Sap van onrijpe Limoenen, met Malveseye oft witten Wijn ghedroncken, is goedt teghen ’t graveel, ende breeckt den steen in de Nieren ende Blase: ende daerom pleeghmen te Napels ende te Genua de Kleyne Limoenen in schijfkens ghesneden zijnde met Sout te bestroyen, ende met Roose-water te besproeyen, ende soo met Vleesch ende Visch te eten: want sy maecken de maghe gretigh, doen den dranck wel smaecken, ende drijven den steen sterckelijck af. ‘Tselve sap verdrijft de schorftheydt ende rappigheydt, neemt wegh de sproeten, ende doet vergaen de placken van inckt die op ’t lijnwaet zijn: met wat Souts vermenght, neemt wegh de placken ende rimpelen van de handen, ende maecktse wit ende sacht, alsmense daer mede wascht. Een stuck goudts in eenen Limoen ghesteken, oft in Limoen-sap gheleydt, wordt lichter dan het te voren was: selfs alsmen in Limoen-sap eenen gouden Ducaet oft fijn gheslaghen bladeren van goudt leght, ende de selve daer vierentwintigh uren langh in laet ligghen, dat sap is sonderlinghen goedt de ghene die de pest ende heete kortsen hebben. Syroop van dit selve sap gheneest oock de pestighe kortsen, ende brenght de wormen om. Dit sap twee oft drijmael gesighet oft doorghedaen, doet de Peerlen binnen vijf oft ses daghen soo sacht als Honigh worden (’t welck ‘t sap van Berberis oock vermagh) soo dat ghy daer af maecken sult al dat ghy begheert. Is ’t datmen den Limoen teghen het vier leght, het sap, traen oft sweet datter uyt sal komen, maeckt het aensicht schoon, ende neemt de roode ende andere placken wegh, ende is een goedt blancketsel, ende doodet de zieren. Olie van de schellen oft saden der Limoenen versterckt het herte bijnae als die van den Citroen.

3. De derde soorte noemt Clusius Limas, ende den boom Limera: ende dese recht eenen grooten stam op, maer heeft dunner tacken, langh, met stijve langhe groene doornen beset: de bladeren zijn rondom wat gheschaerdt: de bloeme is wit, de vrucht is wat kleyner dan die van de groote soorte van Limoenen, wat langhworpigh, geelachtigh als sy rijp is, een dunne schorsse hebbende, soo dat daer bijnae anders niet dan sap in en is, ende dat selve seer suer van smaeck. Een soorte heeft gheen oft heel kleyne doornen: ende haer vrucht is rondt, bovenwaerts als met een kroonken oft navelken verciert. De keernen van beyde zijn langhworpigh.

4. De vierde soorte is den Aranie-appel, in ’t Spaensch Natanjas ghenoemt oft Naranzas; in ’t Latijn Arantium malum, Aureum malum, Arantium, Aranium ende Auraneium, alles nae de goudtgeele verwe der schorssen; oft oock Neranzium, oft Malum Hesperium; in ’t Griecks Chrysomelon; in ’t Enghelsch Orenge tree; in ’t Nederduytsch Appelen van Araenien; in Italien Pomi Ranci, Aranci, Meleangoli, Citrangoli ende Citrangula. Desen boom en is niet leegher dan den Ghemeynen Appel-boom: sijn tacken zijn sterck ende stijf, met luttel korte doornen beset: de bladeren en zijn rondom niet gheschaerdt: de saden oft keernen zijn ronder dan Limoen-saden. Een Kleyne soorte daer van is Aurea malus pumilio ghenoemt, oft Aranie-boom Naentken, die meer vruchten voortbrenght. Een soorte noemt hy Aurea malus eduli cortice; de welcke veel vollijvigher schoone goudtgeele schellen heeft, die oock gheten moghen worden alsoo wel als ’t binnenste soetsappigh mergh, dat in bijsondere vellekens afgescheyden is. Sulcks is de groote soorte van Aranie-appelen, die in Sicilien ende Malta groeyt; wiens schellen veel gheacht ende verre versonden worden om te confijten. Dan de Spaegniaerts noemense Naranja Caxel. Een medesoorte heet den selven Clusius Aurea malus monospermos, om dat sy maer een greyn oft saedt en heeft in haer vrucht, die oock suer van sap is. Alle dese boomen worden gesaeyt van dry keernkens by een, eerst in lauw Koey-melck gheweyckt; ende dan op sijn selven oft op den Citroen-boom, Granaet-boom, Peer-boom, Appel-boom ende Moerbesie-boom, in de struyck tusschen de wortel gheintet; op den Hulst-boom gheintet, ende sullen van den windt oft vorst niet sterven, hoe wel dat de vruchten soo goedt van aerdt niet en zijn als de andere. Andere segghen, dat ’t gheselschap van den Lauwer-boom den Oranie-boom voor den vorst bewaert; den Myrtus-boom sal daer oock nuttelijck by gheset worden. Den Oranie-boom Naentken wordt gheplant van een tacksken van den ghemeynen Oranie-boom, dat van sijn scherpe puncten ghesuyvert zijnde met het opperste nederwaerts, in een doecksken ghewonden met versch Calfs-mest in d’aerde ghesteken wordt. Sommighe versekeren, dat de Aranie-boomen hoe tammer ende hoe beter gheoeffent dat sy zijn, hoe sy meer stekelinghen ende doornen hebben.

Krachten van de Aranie-boomen.

De vruchten oft Appelen van dit ghewas zijn meest ghebruyckelijck: sommige steken nochtans ’t saedt in d’aerden; ende daer van komen het eerste iaer kleyne boomkens; de welcke voor salaet gheten, oft daer mede ghemenght, smaeckelijck zijn, ende daer-en-boven seer goedt om de maghe te stercken, ende den appetijt oft etens lust te verwecken. Water uyt de bloemen ghedistilleert, in Italien Acqua Nasa oft Nansa gheheeten, staet in soetigheydt alle andere wateren te boven; ende is seer nut teghen de pestighe kortsen daer peperkoren is, ses oncen seffens ghedroncken: anderhalf once ghedroncken, gheneest de ghebreken van de moeder, ende vervoordert het kinderbaeren: ‘tselve van buyten met andere dinghen vermenght, versterckt het herte. Wt de appelen selve, ende in sonderheydt uyt ’t saedt wordt oock water ghedistilleert; ’t welck ghedroncken zijnde den steen in de nieren breeckt, alleen oft met twee oft dry druppen Olie van Vitriool vermenght. Voorts soo zijn de beste Aranie-appelen de ghene die swaer, wel rijp ende doncker-geel zijn, ende half suer half soet: ende die zijn goedt in de kortsen; ende doen den verloren etens lust wederkeeren. Den reuck kan de weecke menschen verquicken. Sy zijn allegader seer nut om de sieckte, die van quade oft bedorven spijse ende stinckende water ghekomen is, te ghenesen; dan de Citroenen zijn daer wel soo krachtigh in. De soete Aranie-appelen zijn oock seer goedt om alle verstoppinghe te ontsluyten; ende worden nuttelijck de swaermoedighe melancholijcke menschen ghegheven, ende de oude lieden, ende de ghene die veele sinckinghen op de borst onderheevigh zijn. Maer de suere verkouwen de maghe, stoppen den buyck, ende maecken de borst ende de adem-aderen engh: dan alsmen daer niet veel seffens van en eet, oft datmen wat geconfijte Aranie-schellen daer toe eet, dan zijn sy de heete ionghe menschen, ende dat in heeten tijden des iaers, nut ghenoegh. Dese gheconfijte schellen stercken de maghe, doen de winden scheyden, ende drijven ’t slijm uyt den buyck ende maghe; ende zijn midts dien goedt ghebruyckt de ghene die eenen stinckende adem hebben. Waer toe de ghedrooghde schellen oock goedt zijn: ende de selve ghepoedert, worden inghenomen met water oft wijn teghen de colijcke oft buyckpijn: Met Honigh ende Aluyn is dat selve poeder goedt teghen den sprouw, ende andere puysten binnens mondts van de ionghe kinderen; ’t selve poeder doodet de wormen oock; ende met Wijn inghenomen, bewaert den mensche teghen de pest. Wt de selve versche schellen, eerst wat ghedrooght, wordt een seer goede Olie ghetrocken, nut teghen alle de voorseyde ghebreken: ende ’t sap, dat uyt de versche schellen ghedouwt wordt, ontsteeckt lichtelijck, ende dringht door ’t glas tot in den Wijn die daer in is. Maer ‘tsap van den gheheelen appel, ende ’t binnenste sappigh mergh beschermt ende gheneest den mensche van verghift, pestighe ende smettelijcke sieckten, ende heete kortsen: ende sterckt boven allen den krop van de maghe; ende daerom gheneest het de flauwigheydt, benauwtheydt, walginghe, braecken ende hicken in de heete kortsen, oft andere sieckten, daer de maghe te lijden heeft. ‘Tsap van de soete met Syroop van Violen ghedroncken in de kortsen, doet de krancke wel slapen: dan ’t sap van de suere is koudt ende droogh in den tweeden graed; ende daerom is het soo goedt in de kortsen, ende in alle verrottinghe, verslaende den dorst. Het saedt is warm ende droogh in den tweeden graed; ende viertigh van de selve, oft meer, heel ghegheten, maecken den buyck weeck ende los; ’t welck het Limoen ende Citroen-saedt oock vermagh, soo Bellonius betuyght.

5. De vijfde soorte is den Adams-appel-boom, in Vranckrijck Poncires; in Spaegnien Toronjas; in Portugael Zamboas ghenoemt; in Italien Pomi Adamo, oft Pomi d’Adamo, ende oock Lonie; in ’t Latijn Malus Assyria ende Pomus Assyria; ende daer van (maghmen segghen) komt den Franschen naem Pomcires. Haer struyck is somtijdts leegher, bijnae als den Citroen-boom, doch meest soo hoogh als den Oranie-appel: de doornen zijn kort: de bladeren als die van de Limoenen: de vruchten rondt, drijmael grooter dan eenen Aranie-appel, geelachtigh als sy rijp is, met een oneffene dicke schelle, ende wat dicke ende voos vleesch, dat van sommighe oock, midtsgaders de schellen, gheten wordt: binnen in schuylt volsappigh mergh, in korte vellekens, vlieskens oft blaeskens besloten, als in de Aranie-appelen: want in de Citroenen, Limoenen ende andere soorten zijn die blaeskens langhworpigh. ‘Tsaet is rondtachtigh. Lobel seydt dat den Adams-appel in Provencen somtijdts soo groot wordt als een hooft, met een seer dicke schelle, maer met luttel binnenste mergh, anders seer schoon int aenschouwen, van maecksel onder breedt, ende allenghskens in de ronde wat scherper; met een platachtighe kruyn, ghelijck een schildeken ghedraeyt; ende de bloemen daer van zijn heel wit, seer wel rieckende. Dese Adams-appelen en zijn niet seer nut om rouw te eten, noch om te confijten, maer de struycken dienen om Citroen-boomen, Oranie-boomen, ende Limoen-boomen, ende haer mede-soorten (die andere oock Poncyren noemen) daer op te griffen, die op desen boom uytermaten wel groeyen, in sonderheydt de Oranien

Krachten van den Adams-appel

De Adams-appelen dienen meest om de handen te wasschen, ende om in de handen te dragen, om haer lieffelijckheydt ende goeden reuck. Is ’t dat ghy den Adams-appel overmidts snijdt, ende met kleyn ghestooten Solfer bestroyt zijnde onder heete asschens braeyt, ende dan daer mede strijckt op een lichaem, dat met meelachtighe zeerigheden ghequelt is, ghy sult het ghenesen; ende van gelijcken oock allerley schorftheydt ende crauwagien, alsmen die daer mede strijckt eermen te bedde gaet. Den selven, als voren verwarmt oft ghebraden, doet de smerte van de speenen vergaen, als die eerst met Populier salve bestreken zijn.

Wt dese vruchten, als Adams-appelen, Citroenen, Oranien ende Limoenen pleghen die van het eylandt Candien het sap te douwen, ende heele vaten daer mede ghevult zijnde in andere landen te voeren; in sonderheydt in Turckijen; alwaer dat sap voor Veriuys ghebruyckt wordt. Het selve van de schippers op hun langhe reysen ter Zee medeghevoert, ende ghebruyckt, [1243] gheneest ende bewaert hun van het verdrietelijck ghebreck dat sy Scheurbuyck oft Blauwe schuyt noemen. Ende voorwaer het is een seer nuttelijck sap voor alle de gene die miltsuchtigh ende met swaer bloedt verladen zijn.

Verscheyden vruchten met ghedaente van Aranie-appelen, uyt West ende Oost-Indien ghebroght, worden hier nae onder de Indische oft Vremde cruyden beschreven.

HET II. KAPITTEL.

Van de citroenen, limoenen, oranje en diergelijke appels. (Citrus medica, Citrus x limonia, Citrus aurantium en Citrus ponum Adamii)

Geslachten.

De citroenbomen, limoenen, oranje en Adams appels behoren allen onder een geslacht en daarom zullen we die in dit kapittel tezamen beschrijven.

Gedaante.

1. De bomen daar de citroenen op groeien zijn niet zeer groot. Haar takken zijn taai en buigzaam en met een groene schors bedekt daar op sommige plaatsen sterk stekende dorens aan groeien, doch niet zeer dikwijls,. De bladeren zijn langwerpig, breed en dik, groen, effen en glad en goed van reuk die veel op laurierbladeren lijken. De bloemen zijn wat paarsachtig die in hun midden ettelijke dunne en haarvormige draadjes hebben. De vruchten die men citroenappels noemt zijn langwerpig en soms groter dan de gewone komkommers, maar soms ook kleiner die niet veel groter dan de limoenen worden. Haar schors is dik en van buiten bleek goudgeel van kleur die verschillende ruwe of verheven knobbeltjes heeft, zeer aangenaam en lieflijk van reuk. Daaronder schuilt dik, hard, witachtig vlees dat wat specerijachtig van smaak is, doch niet zeer, en niet scherp noch zuur, maar bijna zonder enige smakelijke eigenschap. In het midden van dit vlees volgt het binnenste helder en doorluchtig merg dat niet veel is, maar met zuur sap vervuld is en daarin ligt het zaad dat wat groter en dikker is dan een gerstekoren en met een harde schil bedekt, maar binnenin een witte bitterachtige kern heeft.

2. De limoenbomen lijken ook op de voorbeschreven citroenbomen van grootte, groene en doornachtige takken en bladeren als laurierbladeren, dan ze hebben witte bloemen die niet zo zoet van reuk zijn als die van de oranjeappel. De vruchten van deze bomen, limoenen genoemd, zijn lang en dik, doch kleiner dan de citroenappels. Haar schors is geel en bitterachtig van smaak en zoet van reuk, niet zo dik en met heel weinig wit vlees van binnen bezet. Dan het binnenste heldere doornschijnende merg is in deze vruchten zeer overvloedig en is voller van sap dan de citroenen welk sap ook zuurder en bitterder van smaak is dan het citroensap. Daarin ligt ook zaad als in de citroenen, maar niet zo bitter van smaak.

3. De oranjebomen zijn ook zo groot als de citroen of limoenbomen en hebben ook groene takken die soms met ettelijke doorntjes beet zijn. Haar bladeren zijn ook als laurierbladeren, doch ze zijn soms groter dan citroen of limoenbladeren en bloemen die ook wit van kleur zijn zoals die van de limoenen en zijn zeer goed en uitnemend zoet van reuk. De vruchten die men oranjeappels noemt, zijn niet langwerpig, maar heel bal of bolvormig rond (1239] zoals de gewone appels en zijn ook kleiner dan de limoenen. Haar schors is dieper goudgeel van kleur welke kleur daarnaar gewoonlijk oranje kleur heet. Deze schors is ook goed van reuk en is wat scherpachtig en bitterachtig van smaak, wat ruw en als gerimpeld en soms dikker, soms dunner, doch altijd dikker dan limoenschillen en daaronder schuilt wit, zacht en voos vlees dat het binnenste doorluchtig en helder merg omvat wat met veel en overvloedige vochtigheid vervuld is en daarin ligt kleiner zaad dan het citroenzaad, anders is het die van gedaante, kleur en smaak heel gelijk. Het sap van deze appels is soms zoet, soms zuur en soms half zuur en half zoet en om zo te zeggen wijnachtig van smaak.

4. Bij deze vruchten worden van sommige ook de Adams appels gerekend die op bomen groeien die de voorgaande gelijk is en ook diergelijke takken heeft, dan wat groter bladeren dan die van de limoenen. De bloemen zijn wat licht rood of paarsachtig als citroenbloemen. De vruchten, Adamsappels genoemd, zijn rond, maar worden driemaal of viermaal groter dan oranjeappels en zijn bedekt met een dikke uit het bleekgele gerimpelde en wat ruwachtige schors waarin soms ettelijke diepe kloven of scheuren gevonden worden. Het binnenste merg is zeer sappig en vochtig en van smaak scherpachtig en zuur als het limoensap, maar niet zo lieflijk of aangenaam op de tong en daarin schuilen ook zaden als in de citroen en deze ander voorbeschreven bomen.

Plaats.

De citroenen en ook limoenen en de oranjeappels groeien in Italië en vooral niet ver van de zeekant en ook in de eilanden van de Veneetse, Toscaanse en van de Griekse zee, men vindt ze ook binnen het land, naast de grote meren of poelen zoals Benacus, Lago de Garda genoemd waar de citroenen ook groeien, doch niet zo groot als elders. In Spanje groeien ze ook genoeg, maar meestal aan de zeekant of op plaatsen die niet ver van de zee gelegen zijn. Ze groeien ook wel in sommige landen van Frankrijk, te weten die aan de Middellandse zee palen.

Dat deze vruchten eerst uit het landschap Media in Italië gebracht zijn dat betuigt Plinius duidelijk genoeg en ook Virgilius in het tweede boek van de Georgica die aldus van Malus Medica schrijft: ‘Media heeft onaangenaam sap en wrang van smaak in zijn gelukkige appel die alle dingen te boven gaat tegen het kwaad dat iemand door het drinken van enig vergif zou mogen voelen, want het sap van deze appel helpt hun in korte tijd en drijft al het vergif uit het lijf. Deze boom (voegt dezelfde Virgilius daarbij) is groot en in het aanzien de laurierboom heel gelijk en tenzij dat hij een anderen reuk ver en wijdt van zich verspreidt zou men hem voor Laurus mogen houden, zijn bladeren vallen door geen wind af en zijn bloem houdt zeer vast aan de struik en valt ook niet gauw. De inwoners van het landschap Medië maken daarmee een goede adem en verdrijven de stank van de mond en geven het aan de benauwde oude lieden die hun adem niet goed herhalen kunnen’. Dit is de zin van Virgilius aangaande deze bomen. Dan de Adams appels zijn eerst uit Assyrië gebracht geweest.

Tijd.

Al deze bomen blijven altijd groen en, zoals Plinius zegt, in alle tijden en seizoenen van het jaar brengen ze hun vruchten voort en altijd vallen er enige af die heel rijp zijn, enige andere worden er rijp en enige andere komen er net aan en worden groot.

Naam.

(Citrus medica) 1. Het eerste geslacht van deze bomen wordt in het Grieks Malus Medice en Malus Citria genoemd, dat is in onze taal citroenappelboom. De vruchten heten in het Nederduits citroenen, in het Hoogduits Citrin opffel en Citrinaten, in het Frans citrons, in het Italiaans citrone en cedri, in het Spaans cidras, in het Engels citroen appel, in het Boheems cytrynowe labiko, in de apotheken Citrones. De Griekse naam is Melon Medicon of Melon Citrion, de Latijnse Malum Medicum of Malum Citrium of ook Citromalum. Empyltanus, daar Atheneus van schrijft, verhaalt dat Jubas de koning van Mauritanië van dit Malum Citrium vermaande en zegt dat die (1240] appel daar Malus Hespericum genoemd wordt. Galenus zegt dat men het niet meer Malum Medicum noemt, maar alleen Citrium of Malum Citrium en voegt er noch bij dat diegene die het Medicum noemen niets anders zoeken dan zo te spreken dat niemand hun verstaat.

(Citrus x limonia) 2. Het tweede geslacht heet in het Latijn Pomum Limonium of Limonium Malum, in de apotheken Limones en in het Nederduits limonen of limoenen, in het Frans limons.

(Citrus aurantium subsp. amara) 3. Het derde geslacht wordt hier te lande aranic-boom genoemd en de vruchten heten aranic-appelen, in Hoogduitsland Pomerantzen, in het Frans pommes d’orenges, in het Italiaans arancio, in het Spaans naranjas en in het Boheems pomerancil. En zo wordt de boom in het Latijn ook Malus Anarantia genoemd en van sommige ook Aurantium, van andere Aurengium naar de goudgele kleur die de schorsen van deze appels hebben. Sommige geloven dat ze Arantium malum genoemd moeten worden naar een Griekse stad die in Achaia ligt of ook Aranium malum naar een volk van Perzië dat Aranij plag te heten.

(Citrus ponum “Adamii”) 4. Het vierde geslacht is van sommige Malus Assyria genoemd, dat is appelboom van Assyrië, en de vrucht Pomum Assyrium, dat is appel van Assyrië, dan de Italianen noemen het gewoonlijk Lomio of ook Pomum Adami, dat is Adamsappel, omdat het onervaren gewone volk gelooft dat dit de appel is daar onze aller vader Adam in het Paradijs eerst van at tegen het gebod van God en daarom zeggen ze dat de kloven die in de schillen van deze appels gezien worden de tekens zijn van de beten die hij daarin gaf. Maar andere willen zeggen dat de echte appel daar Adam in beet niet deze tegenwoordige appel is, maar die soort van appels die in het Arabisch Musa of Mosa genoemd wordt daar Avicenna in het 395^ste kapittel van vermaant. Immers, als Andreas Thevenetus betuigt, die Musa wordt van sommige Joden gehouden voor de appel die Adam eerst proefde en tegen God gezondigd heeft.

Aard.

De vruchten of appels van al deze bomen zijn van verschillende of ongelijke en tegen elkaar in krachten zeer verschillende delen gemaakt. Want de welriekende schorsen van deze appels zijn bitterachtig van smaak en droog en warm van nature. Het wit vlees dat naast de schillen ligt is koud van aard en grof van stof en vooral dat van de citroenen wat veel dikker is dan dat van de andere appels van dit geslachte. Het binnenste sappig, helder en doorschijnend merg, te weten dat zuur of bitter zoals dat van de citroenen en limoenen is verkoelend van aard en ook droog makend omdat het zo fijn van stof of dun van delen en doordringend is. Dan het zaad is warm en droog en dat vanwege zijn bitterheid.

Kracht en werking.

1. De schillen van citroenen weerstaan alle venijn en vergiftigheid en daarom worden ze soms bij sommige soorten van teriakels en diergelijke composities gemengd. Die gekauwd of in de mond gehouden maken een goede en zoet ruikende adem. Die alleen of met suiker gekonfijt en gegeten verwarmen de maag en versterken die als ze verkouden is en laten de spijs verteren.

Het vlees dat onder de voor vermelde citroenschorsen schuilt en wit, vast, hard en stevig is wordt soms voor spijs gebruikt en brengt het lijf een dik, grof, koud en slijmerig sap of voedsel bij. Galenus verhaalt dat het van sommige met Garum, dat is vispekel, of andere pekel en met azijn gegeten wordt om het enige smakelijkheid te geven en zegt dat het zo ingenomen gemakkelijk verteerd wordt. Maar tegenwoordig plag men dit vlees te konfijten en in suiker te bewaren en zo bereidt is het aangenamer van smaak en wordt veel gemakkelijker verteerd en geeft meer voedsel en tenslotte is het niet zo onderhevig om enige verstoppingen of obstructie in het lichaam te veroorzaken.

In oude tijden, als Theophrastus in zijn 4^de boek schrijft, plag men de citroenappels niet te eten, dan ze waren toen alleen geacht en gezocht vanwege hun goede reuk en daarom legde ze die tussen de kleren om die van de motten en schieters te bewaren en te bevrijden, ze gebruikten ze ook in grote nood tegen alle dodelijk vergif om welke kracht ze ook het meest bekend of veel geacht waren, zoals we boven uit de gedichten van Virgilius ook betoond hebben. En tot bevestiging er van mag men lezen hetgeen dat Atheneus in zijn derde boek verhaalt van sommige misdadigers die ter dood verwezen waren en voor slangen en diergelijke kwade vergiftige beesten geworpen werden, maar van die niet verhinderd of beschadigd konden worden omdat ze van deze citroenappels gegeten hadden.

Het binnenste sappige doorschijnende merg dat met scherpe of zure vochtigheid vervuld is is niet geschikt om te eten, schrijft Galenus. Dan tegenwoordig gebruikt men dat dikwijls voor een saus als azijn of sap van onrijpe druiven en zo ingenomen kan het de hete of galachtige vochtigheden die in de maag liggen krachteloos maken of bedwingen en laat de verloren lust om te eten wederkeren en is de maag aangenaam en lief.

Hetzelfde merg van de citroenappels of het sap er van alleen gebruikt is zeer goed tegen alle venijnige of besmettelijke en pestachtige ziekten die dat van zijn eigen aard en van zijn gans wezen of gestalte weerstaat en overwint.

Hetzelfde citroen sap versterkt ook het hart, het verkoelt en maakt dun en fijn alle grove dikke slijmerigheden en taaie of lijmachtige klevende vochtigheden.

Dit binnenste merg en sap van de citroenappels wordt in de apotheken ook veel gebruikt om er een siroop van te maken die men Syrupus de acetositate Citri noemt die tot alle voor vermelde gebreken zeer nuttig en geschikt is, maar aangenamer en lieflijker om in te nemen.

2. De limoenen zijn de citroenen ook van krachten zeer gelijk. Want het sap dat uit het binnenste merg van de limoenen geduwd wordt is het sap van de citroenen in zurigheid of bitterheid en voorts in alle andere eigenschappen en daarom ook in krachten en werkingen zo gelijk dat men in gebreke van het een zonder [1241] enige dwaling het ander mag gebruiken. Daarom plag men in de apotheken ook een siroop van limoensap te maken die de voor vermelde siroop van citroenen in alles gelijk van krachten is.

De schors van de limoenen wordt ook voor zo goed en krachtig in het werken gehouden als de citroenschors. Dan het witte vlees dat tussen de schors en het sappig merg van de limoenen ligt is niets waard om te verzamelen of te gebruiken in spijs of anders, net zoals men het vlees van de citroenen doet omdat er zo weinig van aan de limoenen gevonden wordt.

Water dat door kracht van het vuur uit de hele limoenen getrokken of gedistilleerd wordt neemt alle sproeten, plekken en mazelen weg en maakt het aanzicht helder, mooi en blinkend. Hetzelfde water gedronken laat de plas rijzen en lost op, breekt of scheidt de steentjes of niergruis dat aaneen hangt en drijft die uit de nieren en blaas.

3. De schors of schil van de oranjeappels is de citroen en limoenschillen van krachten voldoende gelijk, doch is zoveel warmer van aard als zij scherper en bitterder van smaak is dan die. Het binnenste sappig merg van deze appels, te weten als dat zuur en niet geheel of half zoet is, heeft dezelfde of niet veel slappere kracht als het sap en merg van de limoenen of citroenen. Dan het sap en merg van de zoete oranjeappels is niet zo verkoelend of zo verdrogend maar komt eerder tot een matige of redelijke warmte en vochtigheid en is aangenaam en behaaglijk van smaak en daarboven voedt het meer dan dat van de zure, doch het voedsel dat er van komt is niettemin ook dun en zeer weinig. Maar het merg van de half zoete en half zure oranjeappels, te weten die een wijnachtige smaak tussen het zure en zoete hebben, is in het midden van de twee voorgaande gesteld, te weten kouder dan dat van de zoete en niet zo koud als dat van de zure.

De bloemen van de oranjeappels worden van de handschoenmakers en van andere die welriekende zalven en oliën bereiden zeer veel gezocht en gebruikt vanwege de goede en lieflijke reuk die ze hebben.

Uit deze oranjebloemen wordt ook een zeer welriekend water gedistilleerd waarvan een anderhalve ons tegelijk ingenomen de mens laat zweten en de koortsen verdrijft.

4. De Adamsappels, zoveel als hun bitter en zuurachtig sap aangaat, schijnen de limoenen van aard en ook van krachten gelijk te wezen, doch in alles zwakker en slapper in het werken dan die.

Het zaad van al deze appels doodt en jaagt de wormen van de buik af, met drank of spijs ingegeven. Hetzelfde weerstaat ook zeer krachtig allerhande vergift en geneest de beten en steken van de schorpioenen en van alle andere diergelijk kwaad gedierte.

BIJVOEGING.

De geslachten van deze zure vruchten die in Italië agrume heten zijn van velen in het lang beschreven geweest en zelfs Nicolaus Monardes heeft er een boekje van gemaakt en in de boeken van de landwinning vindt men er veel van vermaand en Clusius zegt dat Simon Touar hem zaad van tien geslachten van dit gewas gezonden heeft die alle te Sevilla groeien, te weten van de zamboas, limones de carne, limones de figura, limones presiados, limones poncies, limones ceuties, limones dulces, limas dulces, limas agrias, limones de yulte of limas de emperader, welke laatste soort beter de koude verdraagt dan de andere soorten en wordt geloofd dat het daarom eerst uit Hongarije gebracht is en is de lieflijkste van al deze vruchten en vol wijnachtig sap of tussen zuur en zoet. Hier te lande (zoals in Zeeland) heeft men ook soms rijpe oranjeappels gezien, dan ze kosten veel moeite gemerkt dat ze in Italië zelf niet rijp kunnen worden dan als men ze ‘s winters naarstig bewaart of bedekt. Dan al deze soorten worden van Clusius elk apart beschreven (die we hier volgen zullen) en hij verdeelt ze in vijf geslachten wiens bladeren allen met zeer veel kleine gaatjes doorboort schijnen zoals de bladeren van Hypericum en met een lid of knopje aan hun steeltjes vast, dan alleen de bladeren van oranjeboom hebben bij die knoopjes aan beide zijden een aanwas als of het een klein blad is.

(Citrus medica) 1. Het eerste geslacht zijn de citroenen of citrineappels, in het Spaans cidras genoemd en cidreda, in het Italiaans, cedri, cedromela en citroni, in het Engels citron tree, in het Hoogduits Citron, in het Latijn Medica malus, Malus Persica Theophrasti sorte, Malus Assyriaca Plinij, Malus Hesperia, Malus Citria, Citrea en Chrysomela Athenaei. En dit geboomte heeft meest een korte stam met lange takken en met stijve en dikke scherpe dorens, grote brede bladeren die rondom wat geschaard zijn, de bloemen zijn wit en dikwijls van buiten wat paarsachtig en ruiken goed. Hier te lande bloeit dat soms, dan het draagt bijna nimmermeer vruchten. In Italië bindt men de takken aan latten en men laat die aan de muren groeien als wijngaarden. Sommige sluiten de jonge vruchten in aarden vormen van zo’n vorm als ze willen en laten ze daarin totdat ze rijp beginnen te worden. Aangaande de teelt van deze bomen zo is het dat de citroenbomen op oranjeboom geënt vele vruchten dragen en ook vrezen ze de koude dan niet zo zeer. Dan omdat deze boom vruchtbaar is zal men een groot deel van de vruchten afplukken en dan zullen diegene die daaraan blijven veel groter, mooier en beter worden. Andere planten er altijd kouwoerden bij, andere leggen as van de kouwoerden rondom de wortels. Men moet de overtollige scheuten en takken goed snoeien. Enige zeggen dat ze roodachtige vruchten dragen als men ze op een granaatboom of moerbeiboom ent.

Krachten van de citroenen.

Uit deze ganse appel wordt een water gedistilleerd dat zeer nuttig is tegen alle kwalen van het hart en hersens en gebruikelijk in de hete koortsen. Andere koken een gehele citroen in rozenwater en suiker totdat het geheel in sap verteerd is en gebruiken daarvan elke morgen in tijde van pest een lepel of twee. Rouw gegeten worden ze traag verteerd en zelfs die ze tegen de nacht eten krijgen er een bezwijming in het hoofd van, dan in schijven gesneden en met suiker bestrooit of ook gekonfijt mogen van alle mensen vrij gebruikt worden en vooral als men er vers violensuiker na eet, andere eten de schors en het zaad er na. De zwangere vrouwen eten ze om hun onredelijke lusten en appetijt te verdrijven. Het binnenste merg alleen of het sap met suiker vermengt voedt wat, maar maakt krampen in de buik, doch is goed tegen pestachtige en hete koortsen en verslaat de dorst. Dit sap is ook goed gebruikt om de rimpels van de handen te laten vergaan, dan om de roodheid van het aanzicht zal men het wassen met water daar kaf of stro van gerst of haver in gekookt is en daarna stoven met sap van citroenen, dan tot de gebreken van de ogen is het te krachtig. Het zaad verwekt de maandvloed en laat misvallen, hetzelfde weerstaat alle vergif, verkwikt het hart, maakt lust om te eten en verslaat de dorst. Dit sap wordt zo nuttig bevonden om de ziekte die scheurbuik heet te genezen, ja te verhoeden dat de schippers die dit sap op voorraad in hun schepen mee nemen en in hun lange reis gebruiken geen nood meer van die ziekte zullen hebben die hun meest van verduft korenwerk en kwade bedorven spijs en stinkend vuil water plag te komen. Uit het zaad van de citroenappels wordt een olie getrokken en die van buiten gestreken aan de pols en het hart alle vergif weerstaat en nuttig is in de hete koortsen daar mazelen en peperkoren bij zijn, maar aan de navel van de jonge kinderen gestreken brengt het de wormen om. Diegene die gauw in onmacht vallen mogen een poeder maken van een half ons droge citroenschillen, wierook en Myrrhe, van elk drie drachmen en die rook dikwijls ontvangen. Andere koken deze schillen in loog en wassen er het hoofd mee om alle katarren en zinkingen te beletten. De bloemen worden gekonfijt en bij de dingen gedaan die het hart versterken of er wordt tot dat doel een welriekend water van gemaakt dat in Italië acqua nanfa of acqua Napha heet. De olie die op dat water drijft is zo krachtig dat een druppel er van de flauwe mensen laat bijkomen. De bladeren geven de kleren ook een goede reuk en bevrijden ze van de motten en gewormte.

(Citrus x limonia) 2. De tweede soort heet limones in het Spaans en limonera, in onze taal limoenboom, in het Engels limon tree, haar vrucht heeft geen of heel weinig kernen en de schorsen zijn bleker dan de citroen die naar het groene trekken en hebben pukkels gelijk tepels van de borsten. De bladeren zijn korter dan die van de citroenbomen, de bloem is van buiten paarsachtig, de dorens zijn klein en kort. Een soort is heel zoet, doch veel kleiner die limones dulces heet. Een ander heet limones prenados omdat de vrucht noch een andere kleine vrucht in zijn buik heeft, dan die heeft Clusius zelf niet gezien. Een andere soort heet limones de figuras en deze is heel vlezig en zonder sap en van verschillende gedaante of vorm zulks als in Calabrie van de landlieden veel gegeten wordt. Een andere is de grootste van allen en haar vrucht is van grootte de allergrootste citroenappel gelijk, dan de schil is niet zo dik en goudgeel van kleur en van binnen niet zo zuur als de andere en zo’n soort is van sommige ook pomeires of poncyres genoemd want ze zeggen dat de poncyren zeer goed van reuk zijn (en dat Melissa daarom Poncyrade heet) maar laf en zoet van smaak en tweemaal zo groot zijn als de limoenen en hebben de gedaante van de komkommers en de schil van een duim dik en daarom is het dat men haar schil met zout of suiker eet of met zout en azijn, dan gewoonlijk worden de Adamsappels poncyren genoemd zoals hierna blijken zal. Voorts wordt de limoen op de citroen soms geënt en dan draagt [2142] het mooiere vruchten, op een oranjeboom geënt aarden ze ook beter. Te Alcayro in Egypte vindt men wilde limoenen die niet groter worden dan duiveneieren.

Krachten van de limoenen.

De beste limoenen zijn diegene die van reuk wat op citroenen lijken en wat lang geplukt zijn en ze dienen meest in warme tijden van jonge lieden gebruikt te worden, want rouw gegeten verkoelen ze de maag en in zout bewaart zijn ze niet goed, maar veroorzaken pijn in de buik, laten grof melancholisch bloed groeien en voeden niet, maar maken het lichaam mager, dan als men ze in water weekt en de schillen er aftrekt en met kaneelpoeder inneemt en dat niet vaak of veel, dan schaden ze minder. Sap van onrijpe limoenen met malvezei of witte wijn gedronken is goed tegen niergruis en breekt de steen in de nieren en blaas en daarom plag men te Napels en te Genua de kleine limoenen die in schijfjes gesneden zijn met zout te bestrooien en met rozenwater te besproeien en zo met vlees en vis te eten, want ze maken de maag gretig, laten de drank goed smaken en drijven de steen sterk af. Hetzelfde sap verdrijft de schurft en jeuk, neemt de sproeten weg en laat de plekken van inkt vergaan die op het linnen zijn en met wat zout vermengt neemt het de plekken en rimpels van de handen weg en maakt ze wit en zacht als men ze daarmee wast. Een stuk goud in een limoen gestoken of in limoensap gelegd wordt lichter dan het tevoren was en zelfs als men in limoensap een gouden dukaat of fijn geslagen bladeren van goud legt en dat er vierentwintig uur lang in laat liggen is dat sap bijzonder goed diegene die de pest en hete koortsen hebben. Siroop van dit sap geneest ook de pestachtige koortsen en brengt de wormen om. Dit sap twee of driemaal gezeefd of doorgedaan laat de parels binnen vijf of zes dagen zo zacht als honig worden (wat het sap van Berberis ook kan) zodat ge daar van maken zal al dat ge begeert. Is het dat men de limoen tegen het vuur legt, het sap, traan of zweet dat er uit zal komen maakt het aanzicht mooi en neemt de rode en andere plekken weg en is een goed blanketsel en doodt de zeren. Olie van de schillen of zaden van limoenen versterkt het hart bijna als die van de citroen.

3. De derde soort noemt Clusius Limas en de boom Limera en deze richt een grote stam op, maar heeft dunner takken die lang zijn en met stijve lange groene doornen bezet, de bladeren zijn rondom wat geschaard, de bloem is wit en de vrucht is wat kleiner dan die van de grote soort van limoenen, wat langwerpig en geelachtig als ze rijp is die een dunne schors heeft zodat er bijna niets anders dan sap in is en dat is zeer zuur van smaak. Een soort heeft geen of heel kleine doornen en haar vrucht is rond en boven als met een kroontje of naveltje versiert. De kernen van beide zijn langwerpig.

(Citrus aurantium subsp. amara) 4. De vierde soort is de oranjeappel die in het Spaans naranjas genoemd wordt of naranzas, in het Latijn Arantium malum, Aureum malum, Arantium, Aranium en Auraneium, alles naar de goudgele kleur van de schorsen of ook Neranzium of Malum Hesperium, in het Grieks Chrysomelon, in het Engels orenge tree, in het Nederduits appelen van araenien, in Italië pomi ranci, aranci, melangoli, citrangoli en citrangula. Deze boom is niet lager dan de gewone appelboom, zijn takken zijn sterk en stijf en met weinig korte doornen bezet, de bladeren zijn rondom niet geschaard, de zaden of kernen zijn ronder dan limoenzaden. Een kleine soort er van is Aurea malus pumilio genoemd of aranie-boom naentken die meer vruchten voortbrengt. Een soort noemt hij Aurea malus eduli cortice die veel dikkere mooie goudgele schillen heeft die ook gegeten mogen worden net zoals het binnenste zoetsappig merg dat in aparte velletje afgescheiden is. Zulks is de grote soort van oranjeappels die in Sicilië en Malta groeit wiens schillen veel geacht en ver verzonden worden om te konfijten. Dan de Spanjaarden noemen het naranja caxel. Een medesoort noemt dezelfde Clusius Aurea malus monospermos omdat ze maar een korrel of zaad bevat in haar vrucht die ook zuur van sap is. Al deze bomen worden gezaaid van drie kerntjes bijeen die eerst in lauwe koeienmelk geweekt en dan op zichzelf of op de citroenboom, granaatboom, peerboom, appelboom en moerbeiboom in de stam tussen de wortel geënt worden en op de hulstboom geënt zullen ze niet van de wind of vorst sterven, hoewel dat de vruchten niet zo goed van aard zijn zoals de andere. Andere zeggen dat het gezelschap van de laurierboom de oranjeboom voor de vorst beschermt en de Myrtusboom zal er ook nuttig bijgezet worden. Oranjeboom naantje wordt geplant van een takje van de gewone oranjeboom dat van zijn scherpe punten gezuiverd is en met het opperste nederwaarts in een doekje gewonden en met verse kalverenmest in de aarde gestoken wordt. Sommige verzekeren dat de oranjebomen hoe tammer en hoe beter geteeld dat ze zijn, hoe ze meer stekels en doornen hebben.

Krachten van de oranjebomen.

De vruchten of appels van dit gewas zijn meest gebruikelijk en sommige steken nochtans het zaad in de aarde en daarvan komen het eerste jaar kleine boompjes die voor salade gegeten of daarmee gemengd smakelijk zijn en daarboven zeer goed om de maag te sterken en de appetijt of eetlust te verwekken. Water uit de bloemen gedistilleerd dat in Italie acqua nasa of nansa heet staat in zoetigheid alle andere wateren te boven en is zeer nuttig tegen de pestachtige koortsen daar peperkoren bij is, zes ons tegelijk gedronken en anderhalf ons gedronken geneest de gebreken van de baarmoeder en bevordert het kinderbaren en hetzelfde van buiten met andere dingen vermengt versterkt het hart. Uit de appels zelf en vooral uit het zaad wordt ook water gedistilleerd en als dat gedronken wordt breekt het de steen in de nieren, alleen of met twee of drie druppen olie van vitriool vermengt. Voorts zo zijn de beste oranjeappels diegene die zwaar goed rijp en donkergeel zijn en half zuur half zoet en die zijn goed in de koortsen en laten de verloren eetlust weerkeren. De reuk kan de weke mensen verkwikken. Ze zijn allen zeer nuttig om de ziekte die van kwade of bedorven spijs en stinkend water gekomen is te genezen, dan de citroenen zijn er wel zo krachtig in. De zoete oranjeappels zijn ook zeer goed om alle verstopping te ontsluiten en worden de zwaarmoedige melancholische mensen nuttig gegeven en de oude lieden en diegene die aan veel zinkingen op de borst onderhevig zijn. Maar de zure verkoelen de maag, stoppen de buik en maken de borst en de ademaderen eng, dan als men er niet teveel tegelijk van eet of dat men wat gekonfijte oranjeschillen er bij eet dan zijn ze de hete jonge mensen en dat in hete tijden van het jaar nuttig genoeg. Deze gekonfijte schillen versterken de maag, laten de winden scheiden en drijven het slijm uit de buik en maag en zijn daardoor goed gebruikt diegene die een stinkende adem hebben. Waartoe de gedroogde schillen ook goed zijn en die gepoederd ingenomen worden met water of wijn tegen koliek of buikpijn. Met honig en aluin is dat poeder goed tegen de spruw en andere puisten binnen de mond van de jonge kinderen, hetzelfde poeder doodt de wormen ook en met wijn ingenomen bewaart de mens tegen pest. Uit die verse schillen die eerst wat gedroogd zijn wordt een zeer goede olie getrokken dat nuttig is tegen alle voor vermelde gebreken en het sap dat uit de verse schillen geduwd wordt ontsteekt gemakkelijk en dringt door het glas tot in de wijn die er in is. Maar het sap van de gehele appel en het binnenste sappige merg beschermt en geneest de mens van vergif, pestachtige en besmettelijke ziekten en hete koortsen en versterkt boven alles de krop van de maag en daarom geneest het de flauwte, benauwdheid, walging, braken en hikken in de hete koortsen of andere ziekten daar de maag van te lijden heeft. Het sap van de zoete met siroop van violen gedronken in de koortsen laat de zieke goed slapen, dan het sap van de zure is koud en droog in de tweede graad en daarom is het zo goed in de koortsen en in alle verrotting en verslaat de dorst. Het zaad is warm en droog in de tweede graad en veertig er van of meer heel gegeten maken de buik week en los wat limoen en citroenzaad ook kan, zo Bellonius betuigt.

(Citrus ponum Adamii, Citrus maxima) 5. De vijfde soort is de Adamsappelboom die in Frankrijk poncires, in Spanje toronjas, in Portugal zamboas genoemd wordt en in Italië pomi Adamo of pomi d’Adamo en ook lonie, in het Latijn Malus Assyria en Pomus Assyria en daarvan (mag men zeggen) komt de Franse naam pomcires. Haar stam is soms lager en bijna als de citroenboom, doch meest zo hoog als de oranjeappel, de doornen zijn kort en de bladeren als die van de limoenen, de vruchten zijn rond en driemaal groter dan een oranjeappel en geelachtig als ze rijp is en met een oneffen dikke schil en wat dik en voos vlees dat van sommige ook met de schillen gegeten wordt, binnenin schuilt vol sappig merg dat in korte velletjes, vliesjes of blaasjes besloten is zoals in de oranjeappels want in de citroenen, limoenen en andere soorten zijn die blaasjes langwerpig. Het zaad is rondachtig. Lobel zegt dat de Adamsappel in Provence soms zo groot wordt als een hoofd met een zeer dikke schil, maar met weinig binnenste merg, anders zeer mooi in het aanschouwen en van vorm onder breed en wordt geleidelijk aan in de rondte wat scherper, met een platachtige kruin die als een schildje gedraaid is en de bloemen er van zijn heel wit en ruiken zeer goed. Deze Adamsappels zijn niet zeer nuttig om rouw te eten, noch om te konfijten, maar de stammen dienen om citroenbomen, oranjebomen en limoenboom en hun medesoorten (die andere ook poncyren noemen) daar op te enten die op deze boom uitermate goed groeien en vooral de oranjes.

Krachten van de Adamsappel

De Adamsappels dienen meest om de handen te wassen en om in de handen te dragen vanwege haar lieflijkheid en goede reuk. Is het dat ge de Adamsappel overdwars snijdt en met klein gestoten zwavel bestrooit onder hete as braadt en dan daarmee strijkt op een lichaam dat met meelachtige zeren gekweld is, ge zal het genezen en net zo ook allerlei schurft en jeuk als men die daarmee strijkt eer men te bed gaat. Dezelfde en zoals tevoren verwarmt of gebraden laat de smart van de aambeien vergaan als die eerst met populierzalf bestreken zijn.

Uit deze vruchten zoals Adamsappels, citroenen, oranjes en limoenen plegen die van het eiland Kreta het sap te duwen en hele vaten daarmee gevuld in andere landen te voeren en vooral in Turkije waar dat sap voor sap van onrijpe druiven gebruikt wordt. Het wordt van de schippers op hun lange reizen ter zee meegevoerd en gebruikt en [1243] geneest en bewaart hun van het verdrietig gebrek dat ze scheurbuik of blauwe schuit noemen. En voorwaar het is een zeer nuttig sap voor al diegene die miltzuchtig en met zwaar bloed verladen zijn.

Verschillende vruchten met de gedaante van oranjeappels die uit West en Oost-Indië gebracht worden, worden hierna onder de Indische of vreemde kruiden beschreven.