Beta

HET VI. CAPITEL.

Van Beete.

Gheslachten.

Beete is tweederhande: Wit ende Roodt. De Roode is oock tweederley: een die van bladeren ende wortelen, maer niet van verwe, de Witte Beete gelijck is: ende een ander, die een seer groote dicke eetbaere wortel heeft.

Ghedaente.

1. De Witte oft Ghemeyne Beete heeft groote, breede, effene, blinckende, somtijdts bleecker somtijdts donckerer groene bladeren. De steelen zijn langh, drie voeten hoogh, ghestreept ende gevoort, in ettelijcke sijde-scheutkens verdeylt: aen de welcke eerst veel kleyne bloemkens d’een boven d’ander geschickt zijnde wassen, bleeck-groen van verwe: daer nae volghen rouwe ruyge saden. De wortel is langh, dick, van binnen witachtigh.

2. De Ghemeyne Roode Beete is de Witte Beete van bladeren, steelen, saedt ende wortelen seer ghelijck, alleen van bladeren ende steelen niet wit, maer bruyn roodt.

3. Dat vremdt gheslacht van Roode Beete is oock van bladeren ende steelen roodt, maer somtijdts bleecker dan de voorgaende: alleen de wortelen zijn wat korter, maer dick, somtijdts een Steck-Rape gelijck, van binnen schoon-roodt, soeter van smaeck, ende bequaemer om voor [969] spijse te ghebruycken, dan de wortelen van de andere Beete. Anders is de gedaente ende het maecksel van de bladeren, steelen ende saedt de ander Gemeyne Beete ghenoeghsaem ghelijck.

Plaetse.

Beete wordt in de Moes-hoven gesaeyt: ende wast geern in vette ende vochte aerde.

Tijdt.

De Beete wordt alderbequamelijckste ghesaeyt in de Lente: ende dan voort gekomen, blijft sy al den Somer door groen, ende oock den naekomenden Winter: dan het tweede iaer komt den steel eerst mitsgaders het saedt voort: ’t welck gemeynlijck rijp is in de Hoymaendt oft Oogstmaendt. De wortel van de vremde Roode Beete moet uyt der aerden getrocken worden eer dat den steel uytspruyt: anders sal sy onbequaem zijn om geten te worden.

Naem.

In ’t Nederduytsch heet dit ghewas Beete; in ’t Hooghduytsch Mangoldt; in ’t Enghelsch Betis; in ’t Fransch De la Poree ende Bette; in ’t Italiaensch Beza ende Bierola; in ’t Spaensch Aselgas; in ’t Latijn Beta; in ’t Griecks Seutlon ende Teutlon, ende somtijdts oock wel Teutlion. Daer is een cruydt van Atheneus vermaent met naeme Seutlis: dan dat selve is van ’t geslacht vande Beete verre verscheyden.

1. De eerste soorte wordt hier te lande Witte Beete oft Gemeyne Beete gheheeten, in ’t Latijn Beta candida. Theophrastus seydt dat de Witte Beete Sicelice, dat is Sicula, toegenoemt wordt: daer van schijnt den naem Sicla ghekomen te zijn: met den welcken de Beete van de Barbaren ende van de Apotekers in veel landen ghenoemt pleegh te worden.

2. De tweede soorte noemen wy Eerste Roode Beete oft Gemeyne Roode Beete, in ’t Latijn Beta rubra.

3. De derde soorte wordt van de Hooghduytschen Rote Ruben, dat is Roode Rape geheeten, als Fuchsius betuyght. Sy en is nochtans geen geslacht van Rapen, maer een soorte van Beete: ende is daerom van sommige Roomsche Beete oft Roomsche Roode Beete in ’t Latijn Romana Beta, ghenoemt gheweest.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. De Beete, in sonderheydt de Witte, is een koudt ende vochtigh moescruydt; ’t welck oock eenighe braeckigheydt oft salpeterachtigheydt in sich heeft: daer door betoont sy oock eenighe afvaghende ende suyverende kracht; ende treckt de slijmerigheydt ende snot uyt den neuse.

Men eetse gemeynlijck ghesoden zijnde: ende dan sincktse haesterlijck nae beneden, ende verweckt den buyck tot het uytlaten ende afdrijven van de overvloedigheden, sonderlingen als sy met het sap, daer sy in gesoden is geweest, [970] ghenomen wordt; alsmense sonder sop eet, vaegt sy min af ende maeckt den buyck soo weeck niet, door dien dat sy haer salpeterachtigheydt in het water afgeleyt heeft.

Dan het voedtsel dat van de Beete komt, van welcke soorte van Beete dat het oock zy, is heel weynigh, iae bijnae geen met alleen; ende ’t ghene dat het geeft en is geensins soo goedt als ’t gene dat de Lattouwe pleegh by te brengen.

“Tsop van de Beete in den neuse ghedaen ende opgehaelt, treckt de slijmerigheydt sachtelijck uyt den hoofde: ende suyvert soo de herssenen, ende opent de verstoptheydt vanden neuse.

Water, daer de wortelen ende de bladeren van Beete in gesoden zijn, doet de schellen ende neten vanden hoofde vergaen, alsmen ’t hooft daer mede wasschet.

De wortel van Beete, nae dat haer schorsse een weynighsken afgeschrapt is, van onder in ’t fondament geset als een suppositorie, verweckt de darmen oock tot het uytdrijven der onsuyverheden, ende maeckt den buyck weeck: in sonderheydt als sy met wat Souts bespraeyt wordt.

2. De Roode Gemeyne Beete is mede-deelachtigh van eenige tsamentreckinghe; ende maeckt den buyck soo weeck niet: ende en is soo goedt niet om in spijse te gebruycken.

3. De wortel van Roomsche Roode Beete inde Wintersche maenden met Azijn ende Sout bewaert, oft oock versch gesoden zijnde, ende als ander Salaet met Olie ende Azijn, ende somtijdts oock met Peper oft anders, ghelijck de gemeyne Roode Caroten, op tafel ghebroght, is een goede ende smaeckelijcke spijse.

BIIVOEGHSEL.

De Beete is hier te lande met den naem Warmmoes genoegh bekent. De Witte ende meest gemeyne soorte heet in ’t Hooghduytsch Weisser Mangolt; in ’t Fransoys Bette blanche oft Iotte blanche (want den ghemeynen Walschen ende Franschen naem is Du Iote, Iote, Poeree, Bete;) in ’t Latijn Beta alba; in ’t Italiaensch Bietola bianca; in ’t Spaensch oock wel Bledas; in ’t Enghelsch Wite Bethis. Dese heeft geele bloemkens sterres-ghewijs staende, oft bleeck-groen. Sommighe heetense Cicla, maer niet Sicla, in de Apoteken. Het saedt is klaer, swart, in groene vellekens besloten, hardt ende rondt.

Beete met doncker groene bladers is de Witte van ghedaente ghelijck: dan de bladers zijn bruyn groen: daerom wordt sy oock van sommighe swarte Beete gheheeten: ende is hier van Dodoneus oock eensdeels vermaent.

De Ghemeyne Roode Beete wordt oock somtijdts in ’t Latijn Beta nigra geheeten; in ’t Hooghduytsch Roter Mangolt; in ’t Fransoys Bette rouge; van Lobel Beta rubra vulgatior. De Italiaenen noemense Bietola negra. Wildt ghy Roode Beete hebben, bespraeytse met Rooden Wijn-droessem: oft plantse daerse heete Sonne heeft.

De derde soorte van Beete oft Roomsche Roode Beete heet oock Beta nigra Romana; in ’t Enghelsch Redde Betis; dese heet in ’t Italiaensch Bietola rossa.

Candiotsche Beete, in ’t Latijn Beta Cretica semine aculeato, heeft heel scherp stekend saedt.

Beta malvacea is de Spinagie.

Beta silvestris Tragi is de Pyrola; in ’t Hooghduytsch Wald Mangolt gheheeten.

Water Beete; in ’t Latijn Beta aquatica, wast in de beeckskens, ende is de ghemeyne ghelijck: dan de steelkens ende de ribbekens van de bladeren zijn meestendeel roodt. De wortelen zijn swarte veselinghen.

Wilde Zee-Beete, in ’t Latijn Beta silvestris spontanea marina, groeyt van selfs op savelachtighe plaetsen aen de Zee ghelegen, seyt Lobel hebbende doncker groene bladers, die smaller ende dicker zijn dan van de andere; ende heeft eenen souten ende salpeterschen smaeck: anders is sy de andere heel ghelijck.

Wilde Beete van de Italiaenen, in hun taele Bietola selvaggia gheheeten, is de Plumbago, oft een soorte van Limonium, elders beschreven.

Noch van de krachten van de Beete.

De Beete een weynigh ghesoden maeckt den buyck weeck, te weten de Witte: maer seer ghesoden, ende met Azijn gegheten, stopt den selven. Voorts al is het saecke dat Dodoneus hier seydt, dat de Beete koudt ende vocht is, nochtans hebben sommighe willen versekeren dat sy warm ende droogh is, om dat sy eenighe salpeterachtigheydt in haer heeft: dan ghemerckt de selve seer haest afghesondert kan worden, salmen de reden van Dodoneus voor best houden. Sommighe Italiaenen segghen, dat sy droogh is ende warm in den derden graed. Sy prijsense seer teghen de verstoptheydt van de Lever, in sonderheydt met Mostaert ende Azijn gegheten.

De wortel wordt in heete asschen ghebraden ende gegheten, om den stanck van den aedem ende mondt, ende den quaeden reuck van ’t Loock, datmen gheten heeft, wegh te nemen: ende daer toe wordt sy ’s winters in Azijn, Olie ende Soudt bewaert. Men brandt de wortel; ende met die asschen ende Honigh ende Sout worden suppositorien ghemaeckt voor de ionghe kinderen die met de wormen gequelt zijn. Constantinus seydt in sijne Landt-winninghe, dat de wortel van Beete gestooten ende in Wijn geleyt, den selven in dry uren tijdts suer maeckt, ende in goeden Azijn verandert. Castor Durante seyt, dat vier wortelen van Beete, wel schoon gheschrapt ende ghestooten, in twee pont Wijn gheleydt, van den selven in een ure tijdts goeden Azijn maecken. Sommighe stekense in den neuse, om te doen niesen, eerst wat gekroockt zijnde.

Water, waer Beete-bladeren in ghesoden zijn, neemt het ieucksel van de huyt wegh; ende gheneest de kack-hielen.

Men siedt de wortel oock in Looghe, om het haer daer mede suyver te maecken.

Dan de wortel van Roode Roomsche Beete wordt meest in spijse ghebruyckt, te weten eerst gesoden, oft onder de heete asschen oft in den oven ghebraden, ende daer nae in dunne schijfkens ghesneden, ende met Azijn, Olie ende Sout ende Peper oft Gember gheten. Men siedtse oock wel eerst, ende daer nae snijdtmense in stucken, ende met leytse te weycken met Sout in stercken Azijn, om daer nae met het ghebraet te eten, om den appetijt te verwecken. Sy wordt ghehouden voor een seer goedt salaet voor de ghene die graveelachtigh zijn: dan sy doet sommighe te sterckelijck pissen.

‘Tsap van Witte Beete ghedroncken, maeckt kamergangh, ende suyvert de maghe; maer en magh niet te veel ghebruyckt worden; want anders soo beswaeret de mage. Van buyten is het goedt om de klievinghen, die van koude ghekomen zijn, te ghenesen.

‘Tselve sap met Honigh vermenght, ende met de neusgaten op ghetrocken, versoet de pijne van den hoofde; in de ooren ghedaen versoet de pijne daer van, ende doet het tuyten vergaen: aen de tanden ghehouden, stilt den tandt-sweer.

De bladeren van Beete rouw ghestooten, ghenesen de witte schelferachtighe placken des lichaems, daer op gheleyt, als de placken te voren met Salpeter ghewreven worden.

De selve bladeren rouw ghestooten, zijn oock goedt gheleyt op de voorts-etende sweeringhen, ende op de quaede schorftheden des hoofts, als het hayr uytvalt.

De bladeren van Beete ghesoden, zijn oock goedt ghelijck een plaester gheleyt op de verbrandtheydt, ende op het wildt vier, ende op de bloedt-sweeren.

Beete voor spijse ghebruyckt, is seer goedt den miltsuchtighen: want sy opent de verstoptheydt van de Milte.

De selve rouw gheknouwt, ende dat sap op het kael hooft ghestreken, doet het hayr weder groeyen.

De Roode Beete met Linsen ghesoden, ende voor spijse inghenomen, stopt den buyck, eer dan sy hem weeck soude maecken: de wortel stopt noch veel meer, heel anders dan de witte.

‘Tsap van de wortel van Beete is goedt teghen de beten van de fenijnighe dieren.

De Apotekers zijn seer te berispen, die de Beete in stede van Maier ghebruycken, als Lobel in het langhe betoont: ende de Maier in stede van Beete: het welck noch erger is: want Maier bederft ende verrot in den lijfve, om dat het daer te lange in blijft: het welcke de Beete niet en doet, die door haer salpeterachtighe kracht haest nederwaerts gaet, in sonderheydt de Witte oft Gemeyne Beete.

Witte Beete ghesoden, ende met rouw Loock gegheten, is goedt teghen alle soorten van wormen: sy doet water maecken, ende geneest den buyck-loop ende de geelsucht, seydt Plinius.

‘Tsap van Witte Beete beneemt het loopen van de ooghen, op het voorhooft gestreken: ende gheneest oock het wildt vier, als daer een weynigh Aluyns onder ghemengt is.

‘Tsap op het hooft ghestreken, doet de Luysen ende Neten sterven.

HET VI. KAPITTEL.

Van biet. (Beta vulgaris subsp. vulgaris, var. Rubra, Cicla)

Geslachten.

Biet is tweevormig, wit en rood. De rode is ook tweevormig, een die van bladeren en wortels, maar niet van kleur op de witte biet lijkt en een andere die een zeer grote dikke eetbare wortel heeft.

Gedaante.

1. De witte of gewone biet heeft grote, brede, effen, blinkende en soms bleker en soms donkerder groene bladeren. De stelen zijn lang en negentig cm hoog, gestreept en gevoord en in ettelijke zijscheutjes verdeeld waaraan eerst veel kleine bloempjes groeien die de een boven de ander gevoegd staan en bleekgroen van kleur en daarna volgen ruwe ruige zaden. De wortel is lang, dik en van binnen witachtig.

2. De gewone rode biet is de witte biet van bladeren, stelen, zaad en wortels zeer gelijk, alleen van bladeren en stelen niet wit, maar bruinrood.

3. Dat vreemd geslacht van rode biet is ook van bladeren en stelen rood, maar soms bleker dan de voorgaande, alleen de wortels zijn wat korter, maar dik en soms lijken ze op een stekraap, van binnen mooi rood en zoeter van smaak en beter om voor [969] spijs te gebruiken dan de wortels van de andere biet. Anders is de gedaante en de vorm van de bladeren, stelen en zaad de andere gewone biet voldoende gelijk.

Plaats.

Biet wordt in de moeshoven gezaaid en groeit graag in vette en vochtige aarde.

Tijd.

Biet wordt allerbest gezaaid in de lente en als het dan voort gekomen is blijft het de hele zomer door groen en ook de volgende winter, dan het tweede jaar komt de steel eerst met het zaad voort wat gewoonlijk rijp is in juli of augustus. De wortel van de vreemde rode biet moet uit de aarde getrokken worden eer dat de steel uitspruit anders zal ze ongeschikt zijn om gegeten te worden.

Naam.

In het Nederduits heet dit gewas beete, in het Hoogduits Mangoldt, in het Engels betis, in het Frans de la poree en bette, in het Italiaans beza en bierola, in het Spaans aselgas, in het Latijn Beta en in het Grieks Seutlon en Teutlon en soms ook wel Teutlion. Daar is een kruid van Atheneus vermaand met naam Seutlis, dan dat verschilt veel van het geslacht van biet.

1. De eerste soort wordt hier te lande witte biet of gewone biet genoemd, in het Latijn Beta candida. Theophrastus zegt dat de witte biet Sicelice, dat is Sicula, toegenoemd wordt en daarvan schijnt de naam Sicla gekomen te zijn waarmee de biet van de Barbaren en van de apothekers in veel landen genoemd plag te worden.

2. De tweede soort noemen we eerste rode biet of gewone rode biet, in het Latijn Beta rubra.

3. De derde soort wordt van de Hoogduitsers Rote Ruben, dat is rode raap genoemd, als Fuchsius betuigt. Het is nochtans geen geslacht van rapen, maar een soort van biet en is daarom van sommige Roomse biet of Roomse rode biet en in het Latijn Romana Beta genoemd geweest.

Aard, kracht en werking.

1. De biet en vooral de witte is een koud en vochtig moeskruid wat ook enige brakheid of salpeterigheid in zich heeft en daardoor betoont het ook enige afvegende en zuiverende kracht en trekt de slijmerigheid en snot uit de neus.

Men eet het gewoonlijk gekookt en dan zinkt het sneller naar beneden en verwekt de buik tot het uitlaten en afdrijven van de overvloedigheden en vooral als ze met het sap daar het in gekookt is geweest [970] genomen wordt en als men het zonder sap eet veegt het minder af en maakt de buik niet zo week doordat dat het zijn salpeterachtigheid in het water afgelegd heeft.

Dan het voedsel dat van de biet komt en van welke soort van biet dat het ook is is heel weinig, ja vrijwel niets en hetgeen dat het geeft is geenszins zo goed als hetgeen dat sla plag bij te brengen.

Het sap van biet in de neus gedaan en opgehaald trekt de slijmerigheid zachtjes uit het hoofd en zuivert zodat het de hersens en de verstopping van de neus opent.

Water daar de wortels en de bladeren van biet in gekookt zijn laat de schellen en neten van het hoofd vergaan als men het hoofd daarmee wast.

De wortel van biet nadat haar schors wat afgeschrapt is van onder in het fondament gezet als een klysma verwekt de darmen ook tot het uitdrijven van de onzuiverheden en maakt de buik week en vooral als ze met wat zout besproeid wordt.

2. De rode gewone biet is mededeelachtig van enige tezamen trekking en maakt de buik niet zo week en is niet zo goed om in spijs te gebruiken.

3. De wortel van Roomse rode biet in de winterse maanden met azijn en zout bewaart of ook vers gekookt en als ander salade met olie en azijn en soms ook met peper of anders zoals de gewone rode peen op tafel gebracht is een goede en smakelijke spijs.

BIJVOEGING.

Biet is hier te lande met de naam warmmoes genoeg bekend. De witte en meest gewone soort heet in het Hoogduits Weisser Mangolt, in het Frans bette blanche of jotte blanche (want de gewone Waalse en Franse naam is du jote, jote, poeree, bete) in het Latijn Beta alba, in het Italiaans bietola bianca, in het Spaans ook wel bledas en in het Engels wite bethis. Deze heeft gele bloempjes die stervormig staan of bleekgroen. Sommige noemen het Cicla, maar niet Sicla in de apotheken. Het zaad is helder, zwart en in groene velletjes besloten, hard en rond.

Biet met donker groene bladeren is de witte van gedaante gelijk, dan de bladeren zijn bruingroen en daarom wordt het ook van sommige zwarte biet genoemd en is hier van Dodonaeus ook eensdeels vermaand.

De gewone rode biet wordt ook soms in het Latijn Beta nigra genoemd, in het Hoogduits Roter Mangolt, in het Frans bette rouge en van Lobel Beta rubra vulgatior. De Italianen noemen het bietola negra. Wil ge rode biet hebben besproei het met rode wijndroesem of plant het daar het hete zon heeft.

De derde soort van biet of Roomse rode biet heet ook Beta nigra Romana, in het Engels redde betis en deze heet in het Italiaans bietola rossa.

(Rumex abyssinicus) Biet van Kreta, in het Latijn Beta Cretica semine aculeato, heeft heel scherp stekend zaad.

Beta malvacea is de spinazie.

Beta silvestris Tragi is de Pyrola die in het Hoogduits Wald Mangolt heet.

Waterbiet, in het Latijn Beta aquatica, groeit in de beekjes en lijkt op de gewone, dan de steeltjes en ribjes van de bladeren zijn meestal rood. De wortels zijn zwarte vezels.

Wilde zeebiet, in het Latijn Beta silvestris spontanea marina, groeit vanzelf op zavelachtige plaatsen aan de zee gelegen, zegt Lobel, en heeft donker groene bladeren die smaller en dikker zijn dan van de andere en heeft een zoute en salpeterachtige smaak, anders is ze de andere heel gelijk.

Wilde biet van de Italianen heet in hun taal bietola selvaggia en is de Plumbago of een soort van Limonium en elders beschreven.

Noch van de krachten van biet.

Biet wat gekookt maakt de buik week, te weten de witte, maar zeer gekookt en met azijn gegeten stopt die. Voorts al is het zo dat Dodonaeus hier zegt dat de biet koud en vochtig is, nochtans hebben sommige willen verzekeren dat ze warm en droog is omdat ze enige salpeterachtigheid in zich heeft, dan gemerkt dat die zeer gauw afgezonderd kan worden zal men de reden van Dodonaeus voor best houden. Sommige Italianen zeggen dat ze droog is en warm in de derde graad. Ze prijzen het zeer tegen de verstopping van de lever en vooral met mosterd en azijn gegeten.

De wortel wordt in hete as gebraden en gegeten om de stank van de adem en mond en de kwade reuk van het look dat men gegeten heeft weg te nemen en daartoe wordt ze ’s winters in azijn, olie en zout bewaart. Men brandt de wortel en met die as en honig en zout worden klysma’s gemaakt voor de jonge kinderen die met de wormen gekweld zijn. Constantinus zegt in zijn landwinning dat de wortel van biet gestoten en in wijn gelegd die in drie uren tijd zuur maakt en in goede azijn verandert. Castor Durante zegt dat vier wortels van biet die goed schoon geschrapt en gestoten in twee pond wijn gelegd van die in een uur tijd goede azijn maken. Sommige steken het in de neus om te laten niezen als ze eerst wat gekrakt zijn.

Water waar bietbladeren in gekookt zijn neemt het jeuken van de huid weg en geneest de kakhielen.

Men kookt de wortel ook in loog om het haar daarmee zuiver te maken.

Dan de wortel van rode Roomse biet wordt meest in spijs gebruikt, te weten eerst gekookt of onder de hete as of in de oven gebraden en daarna in dunne schijfjes gesneden en met azijn, olie en zout en peper of gember gegeten. Men kookt het ook wel eerst en daarna snijdt men ze in stukken en met legt ze te weken met zout in sterke azijn om daarna met het gebraad te eten om de appetijt te verwekken. Ze wordt voor een zeer goede salade gehouden voor diegene die niersteenachtig zijn, dan ze laat sommige te sterk plassen.

Het sap van witte biet gedronken maakt kamergang en zuivert de maag, maar mag niet teveel gebruikt worden want anders bezwaart het de maag. Van buiten is het goed om de klieven die van koude gekomen zijn te genezen.

Hetzelfde sap met honig vermengt en met de neusgaten opgetrokken verzoet de pijn van het hoofd en in de oren gedaan verzoet het de pijn er van en laat het tuiten vergaan en aan de tanden gehouden stilt de tandpijn.

De bladeren van biet ruw gestoten genezen de witte schilferachtige plekken van het lichaam, daarop gelegd als de plekken tevoren met Salpeter gewreven worden.

Die bladeren ruw gestoten zijn ook goed gelegd op de voortsetende zweren en op de kwade schurft van het hoofd als het haar uitvalt.

De bladeren van biet gekookt zijn ook goed als een pleister gelegd op de verbranding en op het wild vuur en op de bloedzweren.

Biet voor spijs gebruikt is zeer goed de miltzuchtige want ze opent de verstopping van de milt.

Die rouw gekauwd en dat sap op het kaal hoofd gestreken laat het haar weer groeien.

De rode biet met linzen gekookt en voor spijs ingenomen stopt de buik meer dan ze hem week zou maken, de wortel stopt noch veel meer, heel anders dan de witte.

Het sap van de wortel van biet is goed tegen de beten van de venijnige dieren.

De apothekers zijn zeer te berispen die de biet in plaats van majer gebruiken, als Lobel in het lang betoont en de majer in plaats van biet wat noch erger is want majer bederft en verrot in het lijf omdat het er te lang in blijft wat biet niet doet die door haar salpeterachtige kracht gauw naar beneden gaat en vooral de witte of gewone biet.

Witte biet gekookt en met rouw look gegeten is goed tegen alle soorten van wormen, ze laat water maken en geneest de buikloop en de geelzucht, zegt Plinius.

Het sap van witte biet beneemt het lopen van de ogen, op het voorhoofd gestreken en geneest ook het wild vuur als er wat aluin onder gemengd is.

Het sap op het hoofd gestreken doet de luizen en neten sterven.