Lepidium

HET XXIV. CAPITEL.

Van Iberis.

Ghedaente.

De Iberis heeft eenen steel van anderhalven voet hoogh, met veele dunne teere menighvuldighe sijd-tackskens ende rijskens bewassen: daer aen wassen kleyne langhworpighe bladeren, smal, als Kersse-bladeren; langhs de sijd-steelkens oft tackskens wassen witte bloemkens; ende daer nae volghen kleyne laeykens oft hauwkens, met saedt gheladen, bijnae als Kersse-saedt. De wortel is langh, allenghskens dunner wordende, van buyten ende van binnen wit, scherp ende heet van smaeck.

Plaetse.

Dit cruydt wast neffens de oude wegen ende muren, ende in de onghebouwde plaetsen omtrent de weghen, soo wel in Italien als in andere landen: dan hier in Nederduytschlandt en vindtmen ’t nerghens dan in de hoven, daer het van de cruydt-beminners gesaeyt wordt.

Tijdt.

Het bloeyt met de andere soorten van Kersse.

Naem.

Dit cruydt en weten wy in onse tael anders geenen naem te gheven dan den Grieckschen Iberis ende Cardamantice; Galenus ende sommige andere met hem noemen ’t Lepidion. Plinius heeft het in ’t Latijn Hiberis ghenoemt ende Nasturtium silvestre, ende insghelijcks oock Lepidium. Daer is nochtans noch een ander Lepidium met breeder bladeren by Plinius, daer wy in ’t volghende Capitel van spreken sullen. Sommighe zijn van ghevoelen, dat dit teghenwoordigh cruydt de Grias soude moghen wesen, daer Apuleius in ‘t 40.capitel van vermaent, segghende dat het seer goet is om alle flercijnachtighe pijnen ende smerten aen hun handen ende voeten te versoeten ende te verdrijven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Iberis is warm van aerdt, wel in den vierden graed, ende is de Kersse van [1120] reuck, smaeck ende krachten heel ghelijck: dan sy en is soo verdrooghende niet, seydt Galenus.

De wortelen van Iberis, seydt Dioscorides, zijn verwarmende, iae brandende van aerdt; ende worden nuttelijck met ghesouten Verckens-smeer, paps-ghewijs oft plaetsters-ghewijs vermenght zijnde, op de heupe geleydt van de ghene die ’t flercijn oft heupgicht hebben, ende daer vier uren langh op ghelaten; want daer door sal de pijne verschieten ende vergaen, te weten alsmen terstont nae datmen ’t cruydt af neemt, in een badstove gaet, ende daer nae de plaetse selve met wat wolle, die in olie nat ghemaeckt is, bestrijckt: ’t welck van Damocrates met ettelijcke dichten breeder verclaert is gheweest, als blijckt in ‘t 9.boeck van Galenus De Medic.secund. locos. Het inhoudt van de welcke aldus luydt: Iberis is een cruydt, dat over al veel wast ende overvloedighlijck te vinden is, neffens de oude vervallen huysen, ende begravenisse, ende by de oude muren, ende op de weghen ende paden die over lange tijden niet betreden en zijn gheweest, ende in plaetsen daer den ploegh noyt gheweest en is: sy is altijdts groen, van bladeren de Kersse ghelijck, doch grooter: ende bloeyt in de Lente: den steel wordt anderhalven voet hoogh, min oft meer; ende daer aen hanghen in den Somer de bladeren, soo langhe tot de strengigheydt des Winters die kael maeckt ende rijsachtigh oft witachtigh doet schijnen, ende dat alle de bladeren door de vorst afvallen ende vergaen: niet te min dit cruydt blijft altijdt eenighe andere bladeren behoudende; te weten de ghene die uyt de wortel selve spruyten, ende de steelen niet en besetten. In den Somer komt de bloeme voort, melck-wit van verwe, aen de menighvuldighe dunne steelkens oft rijskens groeyende: daer nae volght het saedt, dat soo kleyn is datmen ’t bijnae niet gheoogen en kan. Daer naer heeft de wortel eenen seer stercken ende scherpen reuck, de oprechte Kersse heel wel gelijckende, dese wortel sult ghy uyt der aerden trecken, te weten in een tamelijcken groote menighte, ende dat in den Somer; want dan is sy best ende allerkrachtighste, noch versch zijnde, ghemerckt datse onstercker wordt alsse verdrooght. Dat gedaen hebbende, sultse wel ende stijf stampen oft stooten, hoe wel datse hardt ende moeyelijck om stooten is, ende met wat smeer oft Verckens-liese vermenghen, ende soo aen het gantsche been, maer in sonderheyt aen de heupen van de flercijnachtighe menschen strijcken, ende dan wel vast toe binden, ende daer twee uren op laten, als den krancken een vrouwmensch is; maer aen de mans salmen ’t vier uren langh laten blijven. Daer nae suldijse in een badstove leyden, maer met geen olie oft ander vet meer strijcken: dan sultse alleen sachtelijck laten sweeten, ende dan in een badt doen treden: daer sy in sullen moeten duycken, ende eenen tijdt langh blijven, ende de smerte verdraghen: want sy sullen een groote hitte ende bijtachtigheyt aen hun krancke leden ghevoelen. Dan suldijse daer uyt leyden, ende sult bevinden dat sy groote bate daer in gevonden sullen hebben. Want het is dickwijls gebeurt, dat de ghene die soo kranck waeren datmense in de badstove moest draghen, met dese wortel ghestreken zijnde, ende in de badstove ghesweet hebbende ende ghebaeyt zijnde, soo sterck gheworden zijn, dat sy op hun eyghen voeten ende heel gesont uyt de badstove gegaen zijn, sonder eenighe pijne te gevoelen. Maer tot meerder voldoeninghe ende om de krancke volkomentlijck te genesen, soo suldy veel olie nemen, ende daer wat wijns by vermenghen, ende daer mede de krancke leden heel overstrijcken. Korts daer nae, alle vettigheyt ende vochtigheyt afgevaeght, ende de huyt heel reyn gemaeckt zijnde, sult ghy het gantsche been, dye oft heupe met sachte vellen oft pelsen wel bedecken, ende den krancken laten gaen, ende doen al ’t gene dat hy gesont zijnde pleegh te doen. Voorwaer dit is een sekere ende onbedrieghelijcke hulp ende bate tegen de voorseyde heupgichte; de welcke alleen, sonder daer iet anders by te doen, dese sieckte volkomentlijck genesen kan. Daerom alle de gene die door dese middelen van pijne ende smert verlost zijn, moeten dit wortelken van Iberis prijsen ende loven, door ’t welcke sy gesont gheworden zijn. Doch indien nae het ghebruyck van dese wortel daer noch eenighe smerte overblijft, soo suldy dese strijckinghe als voorseydt is noch ettelijcke reysen hervatten; te weten als de eerste tien dagen voor by zijn. Dit zijn de woorden van Damocrates, aengaende dit cruydt Iberis; de welcke ick hier hebbe willen stellen, om de kracht van de selve claerder te kennen te gheven.

BIIVOEGHSEL.

Dit voorbeschreven cruydt is de oprechte Iberis van de ouders, als Dodoneus ghenoegh betoont heeft: nochtans heeft Fuchsius de Koeckoecks-bloeme voor de oprechte Iberis gehouden, oft, als andere segghen, de Iberis Fuchsii is de Wilde Kersse van Lobel, by de Koeckoecks-bloemen beschreven. Men noemt dese teghenwoordighe soorte Sciatica Kersse, oft Wilde Kersse; in ’t Hooghduytsch Wilder Kresz, in ’t Italiaensch Nasturto salvatico, Piperite, Iberide ende Lepidio. Lobel heetse oock Lepidium herbula, ende Iberis Cardamancice. In Enghelandt heet sy oock Sciata Kresse ende Wilde Kresse; in Vranckrijck Cressom sauvage, Passarage sauvage oft Chasserage, ende anders oock Nasitort sauvage; in ’t Spaensch Mastuerco salvage oft Mastuerco montesino. Het is oock het eerste Lepidium Iberias van Paulus Egineta, in ’t Latijn Lepidium primum Pauli Aeginetae ghenoemt. Andere noemen den Meer-Radijs Lepidium Pauli & Plinij; dan in ’t volghende Capitel sal noch een ander Lepidium Plinij beschreven worden.

Iberis van Grieckenlandt, in ’t Latijn Iberis Graecorum, daer Bellonius van vermaent, wast oock in Asien by den bergh Ida, ende elders in Grieckenlandt; ende wordt daer vergadert om daer bessemen van te maecken.

Iberias is het Peper-cruydt hier nae beschreven.

Noch van de krachten.

De bladeren van dese Iberis, met Alantwortel gestooten ende opgheleydt, ghenesen niet alleen de heupgichte oft Sciatica, maer oock de miltsucht, ende allerley schorftheydt ende krauwagie: min noch meer dan Peper-cruydt. Sommighe segghen dat de wortel alleenlijck om den hals ghehanghen oft over ons ghedraghen, den tandt-sweer verdrijft, alsoo wel als de wortel van Peper-cruydt; ende daerom is dit cruydt, segghen sy, in ’t Fransch Chasserage ende Passerage gheheeten, als de pijne ende dulligheydt van de sweerende tanden verdrijvende: maer tot dien eynde is het beter datmen ’t cruydt selve oft de wortel knauwt, ende eenen tijdt langh inden mondt houdt, ghedurighelijck sprekende ende uytspouwende.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van Iberis. (Lepidium campestre)

Gedaante.

Iberis heeft een steel van vijf en veertig cm hoog die met vele dunne tere menigvuldige zijtakjes en twijgjes begroeid is en daaraan groeien kleine langwerpige bladeren die smal zijn als kersbladeren en langs de zijsteeltjes of takjes groeien witte bloempjes en daarna volghen kleine laatjes of hauwtjes met zaad geladen, bijna als kers zaad. De wortel is lang en wordt geleidelijk aan dunner en is van buiten en van binnen wit, scherp en heet van smaak.

Plaats.

Dit kruid groeit naast de oude wegen en muren en in ongebouwde plaatsen omtrent de wegen en zowel in Italië als in andere landen, dan hier in Nederduitsland vindt men het nergens dan in de hoven daar het van de kruidbeminnaars gezaaid wordt.

Tijd.

Het bloeit met de andere soorten van kers.

Naam.

Dit kruid weten we in onze taal geen andere naam te geven dan de Griekse Iberis en Cardamantice, Galenus en sommige andere met hem noemen het Lepidion. Plinius heeft het in het Latijn Hiberis genoemd en Nasturtium silvestre en insgelijks ook Lepidium. Daar is nochtans noch een ander Lepidium met bredere bladeren bij Plinius daar we in het volgende kapittel van spreken zullen. Sommige zijn van mening dat dit tegenwoordige kruid de Grias zou mogen wezen daar Apuleius in het 40^ste kapittel van vermaant en zegt dat het zeer goed is om alle jichtachtige pijnen en smarten aan hun handen en voeten te verzoeten en te verdrijven.

Aard, kracht en werking.

Iberis is warm van aard en wel in de vierde graad en is de kers van [1120] reuk, smaak en krachten heel gelijk, dan ze verdroog niet zo, zegt Galenus.

De wortels van Iberis, zegt Dioscorides, zijn verwarmend, ja brandend van aard en worden nuttig met gezouten varkensvet papvormig of pleistervormig vermengd op de heup gelegd van diegene die jicht of heupjicht hebben en er vier uren lang opgelaten want daardoor zal de pijn verschieten en vergaan, te weten als men terstond nadat men het kruid er af neemt in een badstoof gaat en daarna de plaats zelf met wat wol die in olie nat gemaakt is bestrijkt wat van Damocrates met ettelijke gedichten uitvoeriger verklaard is geweest zoals blijkt in het 9^de boek van Galenus ‘De Medic.secund. locos’. De inhoud ervan luidt aldus: ‘Iberis is een kruid dat overal veel groeit en overvloedig te vinden is naast de oude vervallen huizen en begraafplaatsen en bij oude muren en op de wegen en paden die lang niet betreden zijn geweest en in plaatsen daar de ploeg nooit geweest is en ze is altijd groen en van bladeren de kers gelijk, doch groter en bloeit in de lente, de steel wordt vijf en veertig cm hoog, min of meer, en daaraan hangen in de zomer de bladeren net zolang tot de strengheid van de winter die kaal maakt en twijgachtig of witachtig laat schijnen en dat alle bladeren door de vorst afvallen en vergaan, niettemin blijft dit kruid altijd enige andere bladeren behouden, te weten diegene die uit de wortel zelf spruiten en de stelen niet bezetten. In de zomer komt de bloem voort, melkwit van kleur die aan de menigvuldige dunne steeltjes of twijgjes groeien en daarna volgt het zaad dat zo klein is dat men het bijna niet zien kan. Daarnaar heeft de wortel een zeer sterke en scherpe reuk die op die van de echte kers heel goed lijkt en deze wortel zal ge uit de aarde trekken, te weten in een tamelijke grote menigte en dat in de zomer want dan is ze het beste en allerkrachtigste als ze noch vers zijn, gemerkt dat ze zwakker wordt als ze verdroogt. Als dat gedaan is zal ge goed en stijf stampen of stoten, hoewel dat het hard en moeilijk om stoten is en met wat smeer of varkensvet vermengen en zo aan het ganse been, maar vooral aan de heupen van de jichtachtige mensen strijken en dan goed vast binden en er twee uren op laten als de zieke een vrouwmens is, maar aan de mannen zal men het vier uren lang laten blijven. Daarna zal ge ze in een badstoof leiden, maar niet met olie of ander vet meer bestrijken en dan zal ge ze alleen zacht laten zweten en dan in een bad laten treden en daar in zullen ze moeten duiken en een tijd lang blijven en de smart verdragen, want ze zullen een grote hitte en bijten aan hun zieke leden voelen. Dan zal ge ze er uit leiden en zal bevinden dat ze er grote baat in gevonden zullen hebben. Want het is dikwijls gebeurd dat diegene die zo ziek waren dat men ze in de badstoof moest dragen met deze wortel gestreken en in de badstoof gezweet hebben en gebaad zijn zo sterk geworden zijn dat ze op hun eigen voeten en heel gezond uit de badstoof gegaan zijn zonder enige pijn te voelen. Maar tot meer voldoening en om de zieke volkomen te genezen zo zal ge veel olie nemen en er wat wijn bij vermengen en daarmee de zieke leden geheel bestrijken. Kort daarna als alle vettigheid en vochtigheid afgeveegd en de huid heel rein gemaakt is zal ge het ganse been, dij of heup met zachte vellen of pelzen goed bedekken en de zieke laten gaan en doen al hetgeen dat toen hij gezond was plag te doen. Voorwaar dit is een zekere en onbedrieglijke hulp en baat tegen de voor vermelde heupjicht die alleen, zonder er iets anders bij te doen, deze ziekte volkomen genezen kan. Daarom al diegene die door deze middelen van pijn en smart verlost zijn moeten dit worteltje van Iberis prijzen en loven waardoor ze gezond geworden zijn. Doch indien na het gebruik van deze wortel er noch enige smart overblijft dan zal ge deze bestrijking zoals gezegd is noch ettelijke keren herhalen, te weten als de eerste tien dagen voorbij zijn’. Dit zijn de woorden van Damocrates aangaande dit kruid Iberis die ik hier heb willen stellen om de kracht er van duidelijker te kennen te geven.

BIJVOEGING.

Dit voorgeschreven kruid is de echte Iberis van de ouders, zoals Dodonaeus genoeg betoond heeft, nochtans heeft Fuchsius de koekoeksbloem voor de echte Iberis gehouden of als andere zeggen, Iberis Fuchsii is de wilde kers van Lobel en bij de koekoeksbloemen beschreven. Men noemt deze tegenwoordige soort Sciatica kers of wilde kers, in het Hoogduits Wilder Kresz, in het Italiaans nasturto salvatico, piperite, iberide en lepidio. Lobel noemt het ook Lepidium herbula en Iberis Cardamancice. In Engeland heet ze ook sciata kres en wilde kresse, in Frankrijk cressom sauvage, passarage sauvage of chasserage en anders ook nasitort sauvage, in het Spaans mastuerco salvage of mastuerco montesino. Het is ook het eerste Lepidium Iberias van Paulus Egineta, in het Latijn Lepidium primum Pauli Aeginetae ghenoemt. Andere noemen de meerradijs Lepidium Pauli & Plinij, dan in het volgende kapittel zal noch een ander Lepidium Plinij beschreven worden.

Iberis van Griekenland, in het Latijn Iberis Graecorum, daar Bellonius van vermaant groeit ook in Azië bij de berg Ida en elders in Griekenland en wordt daar verzameld om er bezems van te maken.

Iberias is het peperkruid dat hierna beschreven wordt.

Noch van de krachten.

De bladeren van deze Iberis met alantwortel gestoten en opgelegd genezen niet alleen de heupjicht of Sciatica, maar ook de miltzucht en allerlei schurft en jeuk min of meer zoals peperkruid. Sommige zeggen dat de wortel alleen om de hals gehangen of over ons gedragen de tandpijn verdrijft net zo goed als de wortel van peperkruid en daarom is dit kruid, zeggen ze, in het Frans chasserage en passerage genoemd omdat ze de pijn en dolheid van de zwerende tanden verdrijven, maar tot dat doel is het beter dat men het kruid zelf of de wortel kauwt en een tijd lang in de mond houdt en steeds spreken en uit spuwen.

HET XIX. CAPITEL.

Van Kersse.

Ghedaente.

De ghemeyne Kersse oft Hof-Kersse heeft smalle, ghekloven ende ghesnippelde, doch niet seer groote bladerkens, van smaeck heet ende scherp. Haer steelen zijn rondt, hoogher dan eenen voet: daer aen wassen eerst kleyne witte bloemkens, ende daer nae kleyne breede rondachtighe huyskens, daer in dat het saedt voortkomt, dat ros oft roodtachtigh is.

Plaetse.

Dit ghewas wordt in de hoven ghesaeyt, ende komt voort op allerhanden grondt, in sonderheydt als het besproeyt oft begoten wordt.

Tijdt.

Kersse wordt in alle tijden, behalven in den Winter, bequaemelijck ghesaeyt: want sy komt seer haestelijck voort: ende schiet oock seer haest op, ende krijght haer steelen ende bloemen, alsse vroegh ghesaeyt is: in Braeckmaendt, ende korts daer nae soo levertse haer rijp saedt: maer alsse spader ghesaeyt wordt, dan en schietse soo lichtelijck niet op, noch en krijght oock haer bloemen ende saedt soo haest niet.

Naem.

Dit cruydt wordt gheeeten in ’t Griecks Cardamon, somtijdts oock Cynocardamon, alsmen onder de bastaert naemen vindt; in ’t Latijn heet het Nasturtium, ende tot onderschil van de andere wilde soorten Nasturtium hortense; van sommighe oock nae den Franschen oft Duytschen naem Cressio; want in ’t Hooghduytsch heet het Kresz; ende Garten Kresz; in ’t Nederduytsch Kersse ende Hof-Kersse; in ’t Fransoys Cresson ende Cresson du iardin; in ’t Italiaensch Nasturtio ende Agretto; in ’t Spaensch Mastuerco, Morritori ende Mesturco; in ’t Enghelsch Gardyn Cressys oft Towne Cressys; in ’t Beemsch Zahradnij Rzericha.

Oorsaecke des naems.

Den Latijnschen naem van dit ghewas, te weten Nasturtium, is ghekomen, als Plinius ghevoelt, á naribus torquendis oft á naso torquendo; om dat het met sijnen stercken reuck ende door de groote scherpigheydt van sijn saedt den neus vat, bijt oft intreckt, ende kracht heeft om te doen niesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Kersse is scherp ende bijtende van smaeck: ende daerom is sy oock sterckelijck verwarmende ende verdroogende van krachten; in sonderheydt als sy oudt ende groot gheworden is; want ter wijlen dat sy noch teer, iongh, malsch ende groen is, en is sy soo heet ende droogh niet; ende dat om de waterachtige vochtigheydt die daer noch by is; door de welcke haer scherpigheydt wat bedwongen, ghetemt oft verduystert wordt: in voegen datse dan bequaem is om met broodt te eten als een toespijse, soo Galenus daer van schrijft; ende als hedensdaeghs in Nederlandt allesins gedaen wordt, daermende Kersse ( in sonderheydt in de Meymaendt) op het boter ende broodt pleegh te legghen.

Men doet de Kersse oock veel by de Salaet-cruyden, gelijck Rakette ende Dragon daer by gedaen pleegh te worden; ende tot dien eynde wordt sy meest gesaeyt; te weten om de koude cruyden, als Lattouwe ende meer andere diergelijcke, door haer hitte wat te matigen ende te beteren.

De selve Kersse veel ghebruyckt, is oock seer goedt om die groote ende moeyelijcke sieckte, diemen hier te lande Schoorbuyck noemt, te genesen: want sy is daer tegen wel alsoo krachtigh ende nut als het Lepel-cruydt oft de Water-Kersse souden moghen wesen, in der selver voeghen ghebruyckt ende inghenomen zijnde.

Het saedt van de Kersse is veel scherper ende heeter van aerdt dan het cruydt selve; ende doet niesen door sijnen scherpen reuck, als voren uyt Plinius verhaelt is: want het is verwarmende ende verdrooghende bynae tot inden vierden graed: ende het is mededeelachtigh van eenighe verbrandende ende verbluysterende kracht; ende doet bleynen, blaeren oft puysten aen de huydt komen, daer op gheleydt zijnde: ende wordt ghehouden voor een van de sterckste dingen diemen pleegh te bereyden om de huydt roodt te maecken, ende daer puysten oft bleynen op te doen komen, om de vochtigheden van binnen den lijfve nae de huydt te trecken, diemen in ’t Griecks Phoenigmi pleegh te noemen: om de selve oorsaecke is het oock voor seer goedt ghehouden in ’t flercijn ende pijne van de heupen, ende alle andere verouderde weedommen; de welcke niet wel genesen en konnen worden dan door dese voorseyde roodtmakinghe des huydts, oft verweckinghe der puysten ende blaerkens.

‘Tselve saedt met Honigh vermenght, ende van buyten op de gheswollen oft verherde Milte geleydt, maeckt die morw ende kleyn, als Dioscorides betuyght, oft beletse grooter te worden ende meer te swillen.

Tot de Sciatica, dat is pijne ende weedom inde heupen, ende tot de verouderde pijne van den hoofde, ende tot alle andere koude verouderde ghebreken, is het saedt van Kersse oock goedt met Azijn ende meel van gerooste Gerste oft Polenta vermengt, ende daer op gheleyt: in der selver voeghen ghebruyckt, verdeylet ende doet scheyden alle koude geswillen, ende oock groote sweeren: het doet oock vergaen alle quade ruydigheydt ende schorftheydt.

‘Tselve saedt met pekel vermenght, ende van buyten opghebonden, doet alle kropklieren, bloedt-sweeren, vinnen ende diergelijcke ongavigheden tot rijpinghe komen, ende daer nae doorbreken.

Kersse saedt met Hoender sop oft eenighe andere diergelijcke vochte spijse inghenomen, doet de taeye dicke fluymen, die op de borst ligghen, dun worden, rijpen, rijsen ende lossen, ende wordt nuttelijck ghegeven alle de ghene die engh-borstigh, dempigh, ende kort van aedem zijn.

Maer die selve Kersse saedt alleen gebruyckt, ontstelt de Mage, ende doet haer letsel, seydt den selven Dioscorides: want het is al te heet ende te scherp: het beroert den buyck; ende doodet oft iaeght af de wormen van de selve met gewelt, ende maeckt de Milte kleyn. Het verweckt oock de maendt-stonden; ende doet de secondine, oft naegheboorte ende de doode vruchten lossen: selfs brengt de levende vruchten om, te veel oft alleen gebruyckt. Het is nochtans oock bequaem om den byslapens lust te vermeerderen oft te doen komen.

Men geeft dit selve saedt van Kersse seer nuttelijck te drincken oft t’eten de gene die van hooge gevallen oft gestooten [1113] zijn, ende eenighe verstuyckte, verwrongen, ghekroockte oft ghequetste soo wel inwendighe als uytwendighe leden hebben: want het ontdoet ende scheydt het geronnen bloedt, ende belet dat het goedt ende onberoert bloet niet en ronne, noch erghens eenighe vergaderinge in ’t lichaem en maecke, oft en klontere.

’T selve saedt doet oock sweeten, als hedensdaeghs eerst bevonden, ende van veele versocht is gheweest.

BIIVOEGHSEL.

De Kersse wordt meest by de Latouwe ghesaeyt: ende daer aerdtse best; maer sy moet altijdt water aen de wortel hebben. Het is een van de ghemeynste cruyden in alle landen ende van over langhe tijden. In Vranckrijck heetse somtijdts Cresson, somtijdts oock Cresson Alenoys, maer meest Cresson de iardin, in Languedock Nasitor, dat is Den neuse treckende, om haer groote scherpigheydt, als Lobel betuyght; ende daerom wordtse hier te lande oock Stercke Kersse gheheeten.

Veranderinghe oft gheslachten van de Hof-Kersse. In sommighe hoven wast dese Kersse met seer groote ende breede bladeren, ende die heet dan Nasturtium hortense latifolium, daer Caspar Bauhinus oock van spreeckt: den welcken oock vermaent van een soorte van Hof-Kersse met ghekronckelde bladeren, in ’t Latijn Nasturtium hortense crispum: wiens medesoorte hier te lande oock ghesien wordt, van smaeck de ander ghemeyne Hof-Kersse verre te boven gaende; met witte vierbladighe bloemen, vier lange draeykens binnen in hebbende, tros-gewijs by een staende. Dan Petrus Hondius heeft die noch breeder beschreven, als volght: Dese Gekronckelde Kersse, ghesaeydt zijnde in ’t Vooriaer (schrijft hy) oft oock wel het heele iaer door, brenght twee eys-ghewijse langhachtighe bladerkens voort, elck meest een kertelken oft twee hebbende. Tusschen dese komen andere bladeren voort, op langhachtighe groene broose steelen, van maecksel seer ghekronckelt aen de kanten, soo datmen somtijdts, alsse vrij ende onghedronghen staet, de selve kanten voor eenen hoop kleyne bladerkens aensien soude, tros-ghewijs rondom het groote bladt vergadert: welck groot bladt van maecksel, ende grootte met onse Kersse niet met alleen ghemeyns en heeft: want de onderste bladeren, eer de plante in ’t saedt schiet, hebben veeltijdts de lenghde van eenen uytghereckten vingher, oft meer, ende oock bijnae de selve breedde; ende zijn in ’t midden wat uytghehoolt. Den ronden middelsteel, als het saedt begint voort te komen, is van onder tot boven toe ongheschicktelijck bekleedt met kleyner bladeren, dry oft vier tros-ghewijs voortkomende, als oft het nieuwe scheutkens oft ranckskens waren: als ’t saedt rijp is, dan is den steel wel twee voeten hoogh: welck saedt in huyskens schuylt, voorts van maecksel ende smaeck als ghemeyn Kersse saedt. De wortel is oock als die van Kersse. Sy is seer aengenaem om aenschouwen, doch niet soo malsch als de ghemeyne, maer wel soo smaeckelijck ende scherp op de tonghe: soo datter veele zijn die de gemeyne verachten souden als sy dese konnen bekomen. In Hollandt ende Zeelandt isse nu bekent met de naem Kersse van Sijn Excellentie, in ’t Fransch Cresson de Son Excellence, in ’t Latijn Nasturtium Principis Mauricij.

Clusius vermaent van noch een ander soorte van Kersse, met seer smalle bladeren, die sommighe Nasturtium angustifolium noemen: ende Lobel twijffelt ofse een soorte van Rakette soude moghen wesen: ende noemtse Nasturtium silvstre Clusij, oft Eruca Nasturtio cognata, tenuifolia: dan Clusius selve houdtse voor een soorte van Wilde Kersse, ende noemtse Nasturtium silvestre Valentinum, om datse in Spaegnien wast, te weten, in het rijck van Valencen, voorts-brenghende ghekerfde bladers, dieper ghesneden dan die van de Hof-Kersse, ende dunner, groen, scherp van smaeck, als de ghemeyne Kersse: den steel heeft veele holle sijd-tacken, hayrigh, rouw, eenen voet hoogh: de bloemkens zijn aers-ghewijs vergadert, elck bijsonder van vier bleeck-geele bloemkens ghemaeckt, met vier draeykens in ’t midden verciert: daer nae volghen korte hauwkens met een uytstekende tongesken, niet over eynd-staende, maer nederwaerts gheboghen; in de welcke het saedt schuylt als Kersse saedt, in twee rijen oft laghen gheschickt. De wortel is enckel, witachtigh, tamelijcken dick, doch alle iaer vergaende.

Kleyne Bergh-Kersse, in ’t Latijn Nasturtium alpinum parvum capsula Nasturtij hortensis, heeft saedt-laeykens als de Hof-Kersse.

Allerkleynste Bergh-Kersse heeft een seer langhe saedt-hauwe, Nasturtium minimum alpinum oblonga siliqua in ’t Latijn gheheeten: ende is met de voorgaende soorte van Caspar Bauhinus vermaent.

Noch van de krachten van de Tamme oft Gemeyne Kersse.

De versche oft groene bladeren ende malsche steelkens van de Kersse veel ghebruyckt, doen pissen, suyveren de nieren ende de blase; maecken den buyck weeck: zijn goedt teghen de verstoptheden van de lever ende milte: ende ghenesen de inwendighe quetsuren: met Olie inghenomen drijven allerhande vergift uyt den lijfve; in Meede oft ghehonighden Wijn ghesoden, ’s morgens ende ’s avonts ghenoten, suyveren alle taeye vochtigheden, ende zijn goedt teghen den hoest, ende teghen de enghborstigheydt, oft moeyelijck herhalen des adems: met Geyten Melck ghesoden ende inghenomen versoeten alle pijnen van de borst. De kleynmoedighe ende bloode menschen pleeghmen in oude tijden te ghebieden Kersse te eten, om hun wat moets ende hertigheydt te doen hebben; ende, als sommighe segghen, de Kersse is Cardamum gheheeten, om datse het leven ende de kracht des herten bewaert. Sy heeft een groote kracht teghen den steen ende druppelpisse, met Lattouwe gheten

De ionghe lieden van Sparten en pleghen tot hunlieder broot geen ander toespijse te eten dan Kersse: de welcke hedensdaeghs in veele plaetsen van Grieckenlandt oock voor een eenighe toespijse van alle menschen gebruyckt wordt, sonderlingen in hun Vastens.

De ghestooten bladers van buyten opgheleydt, nemen wegh alle placken van de huyt, ende de pijne in de lendenen, ontdoen alle vergaderinghen van vochtigheden ende gheswillen, ende daer toe trecken sy de splinters, doornen ende stekelinghen uyt de wonden; ende ghenesen de cruypende oft voortsetende zeerigheden. De selve bladeren doen oock de wormen sterven, ghelijck oock haer sap, met sap van Munte ende Wijn ghedroncken.

‘Tvoorseyde sap heeft oock alle de selve kracht van de ghestooten bladeren, van buyten ghestreken oft opgheleydt zijnde. Ende het selve in den mondt ghehouden drijft daer alle quaede vochtigheydt uyt, die den tandtsweer veroorsaecken. Andere ghenesen den tandtsweer die van koude komt, mits gietende dit sap in de ooren.

Water van Kersse ghedistilleert, is goedt ghedroncken van de ghene doet bloet spouwen, ende roodtmelizoen hebben.

Kersse saedt is den Mostaert saede van krachten seer ghelijck, seydt Galenus: want het selve gheknauwt helpt de ghene die in de tonghe gheraeckt oft gheslaghen zijn, ende maecktse wederom sprekende. Het gheneest oock alle ander lammigheydt ende gheraecktheydt, ende oock de colijcke oft buyckpijn, ende alle gicht oft smerte van de leden, in Wijn oft Water ghesoden, ende in sackskens ghedaen, warm daer op gheleydt. Het selve doet oock ghemackelijck pissen: ende maeckt wacker de ghene die de slapende sieckte hebben: maeckt het verstant scherper ende stercker: ende maeckt de droomighe geesten licht. Het doet oock kamergangh hebben, ende drijft de wormen daer door uyt: ende is oock goedt teghen de slanghen ende fenijnighe dieren; ende veriaeght de selve met sijnen roock, als het ghebrandt wordt. Met Honigh oft Azijn op de huyt ghestreken belet het uytvallen van ’t hayr.

Ghekronckelde Kersse is soo lieflijck om t’eten (iae smaeckelijcker) als onse gemeyne Kersse; ende magh met Boter ende Broot uyt der handt, oft oock in Salaet, met de Winter Lattouwe kroppen, oft met Velt salaet vermenght zijnde, ghegeten worden; alleen, ghelijckmen de Water-Kersse pleegh, ghegeten, is oock niet onlieflijck; ende het is te vermoeden, datse oock kracht heeft om het Scheurbuyck te ghenesen, ghelijck meest alle Kerssen doen, mits datse oock scherp van smaeck is, ende de tonghe wat nijpt.

HET XIX. KAPITTEL.

Van kers. (Lepidium sativum)

Gedaante.

De gewone kers of hofkers heeft smalle, gekloven en gesnipperde, doch niet zeer grote bladertjes die van smaak heet en scherp zijn. Haar stelen zijn rond en hoger dan dertig cm en daaraan groeien eerst kleine witte bloempjes en daarna kleine brede rondachtige huisjes waarin het zaad voortkomt dat ros of roodachtig is.

Plaats.

Dit gewas wordt in de hoven gezaaid en komt voort op allerhande grond en vooral als het besproeid of begoten wordt.

Tijd.

Kers wordt in alle tijden, behalve in de winter, geschikt gezaaid want ze komt zeer gauw voort en schiet ook zeer gauw op en krijgt haar stelen en bloemen als ze vroeg gezaaid is in juni en kort daarna levert het rijp zaad, maar als ze later gezaaid wordt dan schiet ze niet zo gemakkelijk op, noch krijgt ook haar bloemen en zaad niet zo gauw.

Naam.

Dit kruid wordt in het Grieks Cardamon en soms ook Cynocardamon genoemd zoals men onder de bastaardnamen vindt, in het Latijn heet het Nasturtium en tot verschil van de andere wilde soorten Nasturtium hortense, van sommige ook naar de Franse of Duitse naam Cressio want in het Hoogduits heet het Kresz en Garten Kresz, in het Nederduits kersse en hof-kersse, in het Frans cresson en cresson du jardin, in het Italiaans nasturtio en agretto, in het Spaans mastuerco, morritori en mesturco, in het Engels gardyn cressys of towne cressys, in het Boheems Zahradnij Rzericha.

Oorzaak van de naam.

De Latijnse naam van dit gewas, te weten Nasturtium, is gekomen, als Plinius denkt, á naribus torquendis of á naso torquendo, omdat het met zijn sterke reuk en door de grote scherpte van zijn zaad de neus vat, bijt of intrekt en kracht heeft om te laten niezen.

Aard, kracht en werking.

Kers is scherp en bijtend van smaak en daarom is ze ook sterk verwarmend en verdrogend van krachten en vooral als ze oud en groot geworden is want terwijl dat ze noch teer, jong, mals en groen is is ze niet zo heet en droog en dat om de waterachtige vochtigheid die er noch bij is waardoor haar scherpte wat bedwongen, getemd of verduisterd wordt op die manier dat ze dan geschikt is om met brood te eten als een toespijs, zo Galenus er van schrijft, en zoals tegenwoordig in Nederland alleszins gedaan wordt daar men de kers ( en vooral in de meimaand) op het boter en brood plag te leggen.

Men doet de kers ook veel bij de saladekruiden net zoals raket en dragon er bij gedaan plegen te worden en tot dat doel wordt ze meest gezaaid, te weten om de koude kruiden als sla en meer andere diergelijke door haar hitte wat te matigen en te beteren.

Die kers veel gebruikt is ook zeer goed om die grote en moeilijke ziekte die men hier te lande scheurbuik noemt te genezen want ze is daartegen wel zo krachtig en nuttig als het lepelkruid of waterkers zou mogen wezen, op dezelfde manier gebruikt en ingenomen.

Het zaad van de kers is veel scherper en heter van aard dan het kruid zelf en laat niezen door zijn scherpe reuk zoals tevoren uit Plinius verhaald is want het is verwarmend en verdrogend bijna tot in de vierde graad en het is mededeelachtig van enige verbrandende en blaar makende kracht en laat bleinen, blaren of puisten aan de huid komen, daarop gelegd, en wordt gehouden voor een van de sterkste dingen die men plag te bereiden om de huid rood te maken en er puisten of blaren op te laten komen om de vochtigheden van binnen het lijf naar de huid te trekken die men in het Grieks Phoenigmi plag te noemen en om dezelfde oorzaak is het ook voor zeer goed gehouden in jicht en pijn van de heup en alle andere verouderde weedom die niet goed genezen kunnen worden dan door deze voor vermelde rood maken van de huid of verwekken van puisten en blaartjes.

Hetzelfde zaad met honig vermengt en van buiten op de gezwollen of verharde milt gelegd maakt die murw en klein, als Dioscorides betuigt, of belet ze groter te worden en meer te zwellen.

Tot de Sciatica, dat is pijn en weedom in de heupen, en tot de verouderde pijn van het hoofd en tot alle andere koude verouderde gebreken is het zaad van kers ook goed met azijn en meel van geroosterde gerst of Polenta vermengt en er op gelegd en op dezelfde manier gebruikt verdeelt en laat het scheiden alle koude gezwellen en ook grote zweren en laat ook vergaan alle kwade ruigheid en schurft.

Hetzelfde zaad met pekel vermengt en van buiten opgebonden laat alle kropklieren, bloedzweren, pukkels en diergelijke plekken tot rijpen komen en daarna doorbreken.

Kerszaad met hoendersap of enige andere diergelijke vochtige spijs ingenomen laat de taaie dikke fluimen die op de borst liggen dun worden, rijpen, rijzen en lossen en wordt nuttig gegeven al diegene die benauwd, dampig en kort van adem zijn.

Maar dat kerszaad alleen gebruikt ontstelt de maag en doet haar letsel, zegt dezelfde Dioscorides, want het is al te heet en te scherp, het beroert de buik en doodt of jaagt de wormen er van met geweld af en maakt de milt klein. Het verwekt ook de maandstonden en laat de secondine of nageboorte en de dode vruchten lossen en zelfs brengt het de levende vruchten om, te veel of alleen gebruikt. Het is nochtans ook geschikt om de bijslaap lust te vermeerderen of te laten komen.

Men geeft dit zaad van kers zeer nuttig te drinken of te eten diegene die van hoog gevallen of gestoten [1113] zijn en enige verstuikte, verwrongen, gekrakte of gekwetste en zowel inwendige als uitwendige leden hebben, want het lost op en scheidt het gestolde bloed en belet dat het goed en onberoerd bloed niet stolt, noch ergens een verzameling in het lichaam maakt of klontert.

Hetzelfde zaad laat ook zweten zoals tegenwoordig ondervonden is en van vele onderzocht is geweest.

BIJVOEGING.

Kers wordt meest bij sla gezaaid en daar aardt ze het beste, maar ze moet altijd water aan de wortel hebben. Het is een van de gewoonste kruiden in alle landen en al van lange tijden. In Frankrijk heet ze soms cresson, soms ook cresson alenoys, maar meest cresson de jardin, in Languedock nasitor, dat is de neus trekkende, vanwege haar grote scherpte, als Lobel betuigt, en daarom wordt ze hier te lande ook sterke kers genoemd.

Verandering of geslachten van de hofkers. In sommige hoven groeit deze kers met zeer grote en brede bladeren en die heet dan (Lepidium latifolium) Nasturtium hortense latifolium, daar Caspar Bauhinus ook van spreekt die ook vermaant van een soort van hofkers met gekronkelde bladeren, in ’t Latijn Nasturtium hortense crispum, wiens medesoort hier te lande ook gezien wordt en van smaak de andere gewone hofkers ver te boven gaat met witte vierbladige bloemen die vier lange draadjes van binnen hebben die trosvormig bijeen staan. Dan Petrus Hondius heeft die noch uitvoeriger beschreven als volgt: ‘Deze gekronkelde kers die in het voorjaar gezaaid wordt (schrijft hij) of ook wel het hele jaar door brengt twee eivormige langachtige bladertjes voort die elk meest een karteltje of twee hebben. Tussen deze komen andere bladeren voort die op langachtige groene broze stelen staan en van vorm aan de kanten zeer gekronkeld zijn zodat men soms als ze vrij en ongedrongen staat die kanten voor een hoop kleine bladertjes aanzien zou, trosvormig rondom het grote blad verzameld welk groot blad van vorm en grootte met onze kers niet geheel gemeen heeft, want de onderste bladeren voor de plant in zaad schiet hebben vaak de lengte van een uitgerekte vinger of meer en ook bijna dezelfde breedte en zijn in het midden wat uitgehold. De ronde middelsteel, als het zaad begint voort te komen, is van onder tot boven toe onregelmatig bekleed met kleinere bladeren die met drie of vier trosvormig voortkomen alsof het nieuwe scheutjes of rankjes waren en als het zaad rijp is dan is de steel wel zestig cm hoog, welk zaad in huisjes schuilt en verder van vorm en smaak als gewoon kers zaad. De wortel is ook als die van kers. Ze is zeer aangenaam om te zien, doch niet zo mals als de gewone, maar wel zo smakelijk en scherp op de tong zodat er vele zijn die de gewone verachten zouden als ze deze kunnen bekomen’. In Holland en Zeeland is ze nu bekend met de naam kers van zijn excellentie, in het Frans cresson de son excellence, in het Latijn Nasturtium Principis Mauricij. (Tropaeolum?)

(Arabis hirsuta) Clusius vermaant van noch een andere soort van kers met zeer smalle bladeren die sommige Nasturtium angustifolium noemen en Lobel twijfelt of het een soort van raket zou mogen wezen en noemt het Nasturtium silvstre Clusij of Eruca Nasturtio cognata, tenuifolia, dan Clusius zelf houdt het voor een soort van wilde kers en noemt het Nasturtium silvestre Valentinum omdat ze in Spanje groeit, te weten in het rijk van Valencia en gekerfde bladeren voortbrengt die dieper gesneden zijn dan die van hofkers en dunner, groen en scherp van smaak zoals de gewone kers, de steel heeft vele holle zijtakken die harig, ruw en dertig cm hoog zijn, de bloempjes zijn aarvormig verzameld en elk apart is van vier bleekgele bloempjes gemaakt met vier draadjes in het midden versiert en daarna volgen korte hauwtjes met een uitstekend tongetje die niet overeind staan, maar nederwaarts gebogen waarin het zaad schuilt als kers zaad in twee rijen of lagen geschikt. De wortel is enkel, witachtig en tamelijk dik, doch vergaat elk jaar.

(Hornungia alpina?) Kleine bergkers, in het Latijn Nasturtium alpinum parvum capsula Nasturtij hortensis, heeft zaadlaatjes als de hofkers.

Allerkleinste bergkers heeft een zeer lange zaadhauwen, Nasturtium minimum alpinum oblonga siliqua in het Latijn genoemd, en is met de voorgaande soort van Caspar Bauhinus vermaand.

Noch van de krachten van de tamme of gewone kers.

De verse of groene bladeren en malse steeltjes van kers veel gebruikt laten plassen, zuiveren de nieren en blaas en maken de buik week en zijn goed tegen de verstoppingen van de lever en milt en genezen de inwendige kwetsingen en met olie ingenomen drijven ze allerhande vergif uit het lijf, in mede of honingwijn gekookt en ’s morgens en ’s avonds genoten zuiveren alle taaie vochtigheden en zijn goed tegen de hoest en tegen de benauwdheid of moeilijk herhalen van de adem en met geitenmelk gekookt en ingenomen verzoeten ze alle pijnen van de borst. De klein moedige en bange mensen plag men in oude tijden te gebieden kers te eten om hun wat moed en sterkte te geven en, zoals sommige zeggen, de kers is Cardamum genoemd omdat ze het leven en de kracht van het hart bewaart. Ze heeft een grote kracht tegen de steen en druppelplas, met sla gegeten

De jonge lieden van Sparta plegen op hun brood geen andere toespijs te eten dan kers die tegenwoordig op vele plaatsen van Griekenland ook voor een enige toespijs van alle mensen gebruikt wordt en vooral in hun vasten.

De gestoten bladeren van buiten opgelegd nemen alle plekken van de huid weg en de pijn in de lendenen, lossen alle verzamelingen van vochtigheden en gezwellen op en daartoe trekken ze de splinters, doornen en stekels uit de wonden en genezen de kruipende of voortsetende zeren. Die bladeren laten ook de wormen sterven net zoals haar sap met sap van munt en wijn gedronken.

Het voor vermelde sap heeft ook al dezelfde kracht van de gestoten bladeren, van buiten gestreken of opgelegd. En hetzelfde in de mond gehouden drijft er alle kwade vochtigheid uit die de tandpijn veroorzaken. Andere genezen de tandpijn die van koude komt door het sap in de oren te gieten.

Water van kers gedistilleerd is goed gedronken van diegene doet bloed spuwen en rode loop hebben.

Kerszaad is mosterdzaad van krachten zeer gelijk, zegt Galenus, want het kauwen helpt diegene die in de tong geraakt of geslagen zijn en maakt ze wederom sprekend. Het geneest ook alle ander lamheid en m. s. en ook koliek of buikpijn en alle jicht of smart van de leden, in wijn of water gekookt en in zakjes gedaan, warm er op gelegd. Hetzelfde laat ook gemakkelijk plassen en maakt diegene wakker die de slapende ziekte hebben, maakt het verstand scherper en sterker en maakt de dromerige geesten licht. Het laat ook kamergang hebben en drijft de wormen daardoor uit en is ook goed tegen de slangen en venijnige dieren en verjaagt die met zijn rook als het gebrand wordt. Met honig of azijn op de huid gestreken belet het uitvallen van het haar.

Gekronkelde kers is zo lieflijk om te eten (ja smakelijker) als onze gewone kers en mag met boter en brood uit de hand of ook in salade met wintersla kroppen of met veldsla vermengt gegeten worden en alleen net zoals men de waterkers plag te eten en is ook niet onlieflijk en het is te vermoeden dat ze ook kracht heeft om scheurbuik te genezen net zoals meest alle kersen doen, mits dat ze ook scherp van smaak is en de tong wat nijpt.

HET XXV. CAPITEL.

Van Peper-cruydt.

Ghedaente.

Peper-cruydt heeft langhe breede bladeren, uyt den blauwen groenachtigh van verwe, grooter dan Lauwer bladeren, ende oock sachter, rondom de kanten gheschaert oft ghekertelt. De steelen zijn rondt ende [1121] taeye, omtrent twee voeten hoogh, in ettelijcke kleyner steelkens oft sijd-tackskens verdeylt: daer aen boven aen d’opperste wassen veel kleyne witte bloemkens, ende daer nae kleyn sadeken. De wortel is wit, langhs der aerden kruypende, ende tot veele plaetsen alle iaer nieuwe scheuten ende bladeren voortbrenghende, als de wortel van Meer-Radijs pleegh te doen.

Plaetse.

Dit cruydt soude hier te lande te vergheefs elders dan in de hoven ghesocht worden: maer als het daer eens gheplant is, dan blijft het daer langen tijdt wassen, soo dat de wortel daer naemaels niet lichtelijck uyt gheroeyt en kan worden. Dan van sijn eyghen aerdt soo bemint het schaduwachtige ende niet heel dorre oft drooghe gronden.

Tijdt.

De bladeren van dit ghewas komen in ’t Vooriaer eer uyt der aerden: maer het bloeyt in Braeckmaendt ende Hoymaendt.

Naem.

Hier te lande wordt dit cruydt Peper-cruydt gheheeten; in Hooghduytschlandt Pfefferkraut; in Vranckrijck Passerage; in Enghelandt Dittammer; in ’t Latijn Lepidium Plinij; om dat het groote ghelijckenisse schijnt te hebben met een Lepidium dat Plinius beschrijft in ‘t 9.capitel van sijn 19.boeck, segghende aldus; Lepidium schiet anderhalve voet hoogh op, ende heeft bladeren als den Laurus, maer sachter. ‘Tselve cruydt wordt van sommighe oock Raphanus silvestris, oft beter Raphanis silvestris, gheheeten, van sommighe andere Piperitis. Daer is nochtans noch een heel ander soorte van Piperitis, te weten het Capsicum, dat wy in ’t volghende Capitel beschrijven sullen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van dit ghewas, maer in sonderheyt de wortelen, zijn oock seer warm van aerdt, als haeren heeten ende brandenden smaeck ghenoegh betoont.

Lepidium, seydt Plinius in ‘t 17.capitel van sijn 20.boeck, wordt begrepen onder ’t ghetal van de brandende ende blaermaeckende dinghen. Ende soo sietmen dat het de placken ende ghebreken van ’t aensicht wegh neemt ende verdrijft, midts daer puysten ende blaerkens in verweckende; de welcke nochtans haest ghenesen worden, alsmense met wat Wasch ende Roosen olie strijckt. In der selven voeghen is dit cruydt oock seer nut om alle melaedtscheyt wegh te nemen, ende om de leelijcke lickteeckenen van de zeeren wederom op te haelen ende te verbeteren.

BIIVOEGHSEL.

In Franckenlandt wast dit cruydt in ’t wildt, ende heeft seer veel bijster kleyne moschachtige witte bloemkens, als die van Iberis, maer van reuck bijnae als die van Ligustrum, doch niet soo sterck. De bladers hebben eenighe ghelijckenisse met die van den Hof-Costus oft Balsem-cruydt; ’t welck sommighe oock Piperitis noemen. Het verschilt van het voorgaende eerste Lepidium Pauli oft Iberis; noch en is het Lepidium van Dioscorides niet: maer is het Lepidium secundum oft Iberias Pauli Aeginetae, oft het Lepidium Piperitis, ende Lepidium malus Cordi & Tragi; ende daerom heet het in Italien Lepidio, Piperite ende Piperella; maer sommighe heeten ’t Raphanus silvestris officinarum, om dat het de Apotekers hier te lande Wilden Radijs pleghen te noemen, ende andere oock Mirradick; ’t welck den naem van den Meer-Radijs is: wiens mede-soorte dit ghewas schijnt te wesen. Dit selve, oft den voorseyden Meer-Radijs, mocht oock het Lepidium maius Nebrissensis oft Piperitis Plinij wesen.

Wilde Water-Radijs wordt voor een mede-soorte van Peper-cruydt gherekent, maer daer hebben wy elders van vermaent.

Iaerlijcks Peper-cruydt, in ’t Latijn Lepidium annuum, heeft oock eenen steel van dry voeten hoogh, seydt Lobel, in veele tackskens ghedeylt, bladers grooter dan het Peper-cruydt, witte bloemen; scherp bijtende saedt, ghesloten in velachtighe huyskens als die van den Thlaspi, ende een veselachtighe wortel, die alle iaer vergaet.

Veranderinghe. Men vindt een soorte van dit ghewas, die scherp bijtende bladeren heeft, wat grooter dan die van ’t ghemeyn Peper-cruydt, al oft het een middel-soorte tusschen dit gewas ende Meer-Radijs waer: de welcke soo scherp van smaeck zijn, datmen de selve stampende, ’t sap daer van ghebruycken magh in sausen, voor Mostaert, alsoo wel als de wortelen van Meer-Radijs.

Lepidium quorumdam is de Kleyne Water-Kersse oft Koeckoecks-bloeme.

Lepidium Syriacum is het Gingidium, in oude tijden meest Lepidium gheheeten.

Peper-cruydt van Montpelliers, in ’t Latijn Dentaria oft Dentillaria Rondeletii & Narbonensium, Lepidium Aeginetae putatum, ende anders Molybdaena Plinii, wast veel in Spaegnien, seydt Clusius, ende omtrent Montpelliers, betuyght Lobel, hebbende een langhachtighe wortel; eenen ghetackten steel, dry voeten hoogh; bladers als die van Weedt oft Draba, aen den steel hanghende; vijf bladighe peersche bloemen uyt den blauwen, veel by een op de tsoppen van de steelen ghevoeght: daer nae ruygh, blinckende, klamme, klevende ende als met lijm bestreken huyskens, met swart saedt als kleyne bloote Haver korenen. ‘Tgantsche ghewas is seer heet ende brandende van smaeck, ende bleynmaeckende van krachten: ende heet in Italien Piombagine, Limonio falso, Caprinella, Herba di Sant Antonio, ende Dentilaria, in Spaegnien Belesa. Sulcks is dat cruydt dat Fabius Columna Tripolium Dioscoridis noemt, midts dat het een cruydt is drijmael de ghedaente der bloemen veranderende; want op de tsoppen der steelen staen eerst groene bloenknoppen, met dicke klamme hayrigheydt beset; de welcke open gaende, in vijf deelen ghesneden, van verwe uyt de blauwpeersschen wat witachtigh; daer nae doncker peersch wordende, vergaen ten laetsten, ende inghetrocken zijnde worden bruyn oft castanieverwigh; daer in wordt daer nae ghevonden langhworpigh saedt, bijnae als Terwe, met een groen dunne schorsse bedeckt, ende daer onder een purpur-blauw vliesken hebbende, dat het papier blauw verwen kan; dat daer nae ghedrooght zijnde swart is: het mergh is binnen wit ende bitter. Dit wast oock tusschen Napels ende Roomen; ende is het Lepidium Monspelliensium heel ghelijck van bladeren, altijdt aen de steel kleyner wordende, hoe sy hoogher komen, rondom met kleyne tandekens gheschaert.

Veranderinghe. Dit ghewas wordt somtijdts heel hoogh. Dan men vindter een soorte van, die wel bruyne dierghelijcke bladeren heeft, den steel van onder omvattende; dan die en zijn niet scherp van smaeck; nochtans isse voor dese Molybdaena ghesonden

Noch van de krachten.

Ons ghemeyn Peper-cruydt is heet ende droogh tot in den derden graed: ende de wortel is de Mostaert ende Rakette schier ghelijck. Immers het gaet de Iberis ende oock de Meer-Radijs in hitte verre te boven. Ende het wordt nu ter tijdt van veele in de spijsen voor Peper ghebruyckt, om dat het dierghelijcke smaeck ende krachten betoont, ende daerom met recht Peper-cruydt magh heeten. Dan het heeft eer den smaeck van Peper ende Mostaert tsamen ghemenght; ende dient om de maghe te verstercken. Ende sommighe maecken van ’t selve cruydt, om den appetijt te verwecken, een groene sause met Surckel, die sy met de spijse eten. ‘Tselve wordt met de groene bladeren van de Groote soorte van dit Peper-cruydt ende met die van het iaerlijcks Peper-cruydt oock ghedaen.

Peper-cruydt in water ghesoden, wordt seer ghepresen teghen de draeyinghe van den hoofde, vallende sieckte, dempigheyt, watersucht, geelsucht, ende oock teghen de colijcke, graveel ende koude pisse, ende om de achterblijvende maendtstonden te verwecken; oock om het kinderbaeren te vervoorderen, ende de secondine oft naegheboorte af te iaeghen.

De wortel dient oock wel tot de Sciatica oft heupgicht, met eenighe soete vettigheyt, als Gansen oft Capoenen-smout buyten op de heupe gheleydt; oft oock met Alant-wortel ende Verckens-liese plaesters-ghewijse vermenght.

Sommighe ghelooven, dat dit Peper-cruydt alle de krachten van den Meer-Radijs heeft; ende dat de wortel oock beter is groen dan heel droogh; maer dat de schellen de meeste kracht hebben. Dit cruydt, oft de wortel (segghen sy) geten van de ghene die van eenen dullen hondt ghebeten oft van eenigh quaet verghiftigh ghedrocht ghesteken zijn, gheneest die: ende de ghene diese nuchteren geten hebben, sullen dien gantschen dagh versekert zijn voor alle verghift: hoe wel dat sy nuchteren geten de maghe opblaest, ende de selve braecken oft opworpen doet: maer in ’t laetste van de maeltijdt geten, maeckt sy den buyck tamelijcken weeck, ende doet de pisse rijsen. De selve, ende ’t gantsche cruydt, ende ’t ghedistilleert water daer van, is goedt in alle manieren ghebruyckt van de ghene die graveelachtigh zijn, ende eenighe pijne oft ander ghebreck in de lendenen ende nieren hebben. De selve wortel ghesoden oft ghesneden, met Honigh vermenght, heelt de bleynen oft verhittinghen binnens mondts, alsmen die daer mede wascht; ende het sap van de versche wortel in gorghelinghen ghebruyckt, gheneest de sweeringhen in de keele. Water, daer sy in gesoden is, met Azijn vermenght, is goedt voor de gheswollen milte. Het poeder van de selve ghebrande wortel reynight de vuyle wonden, ende doet dat quaedt vleesch daer uyt, ende drooght de loopende gaten, ende oude zeeren. Het sap van dit cruydt in de ooren ghedruypt, gheneest de sweeringhen, ende drooght die van het loopende etter. Water, daer dit cruydt in ghesoden is, op de kaele huyt ghestreken, doet daer hayr groeyen. Het saedt met Honigh ghestooten ende inghenomen, gheneest die hunnen aedem swaerlijck ende al versuchten verhaelen; ende geeft de voesters veel melcks. Maer tot alle dese dinghen is ’t beter den Meer-Radijs selve te ghebruycken, oft den ghemeynen Radijs: want dit Peper-cruydt is wat te heet.

Het Peper-cruydt van Montpelliers heeft eenen soo heeten ende scherpen smaeck, ende soo brandende kracht, dat het in de palme van de handt een blauwe lootachtighe placke oft wevel brandt; ende met sout op den pols, oft alleen aen ’t hol van de voeten ghebonden, nae dat het lichaem wel ghesuyvert oft ghepurgeert is, de derdedaeghsche kortse verdrijven kan; maer, met olie van Ruyte ende van Peper ghemenght verdrijft het de schuddinghe van de vierdedaeghsche kortse, als den rugh-graet daer mede gestreken wordt. Teghen de heupgicht oft Sciatica wordt het oock onder de planten van de voeten ghebonden. Het water, daer dat in ghesoden is, gheneest de schorftheyt, alsmen de huyt daer mede wascht. ‘Tselve cruydt ghestooten opgeleydt, oft het sap op de beten van de Beeren, Wolven ende dulle honden geleydt, gheneest die. Gheknauwt, ende d’ooghen daer mede dickwijls ghestreken, neemt wegh alle schellen, [1122] vellen ende andere belammeringen der selver (als Plinius van sijn Molybdena schrijft) ende in sonderheydt dat ghebreck datmen plumbum pleegh te noemen. De wortel ghestooten, oft in Azijn ghesoden, in den mondt ghenomen, oft by de palme van de hande ghehouden, versoet den tandtsweer. De Italiaenen knauwense in den tandtsweer, ghelijckmen den Bertram pleegh te ghebruycken. Als de rugghen der Peerden door het wrijven van de sadels oft anders verzeert ende open zijn, dan (seydt Fabius Columna) moetmen dit Peper-cruydt, ghestooten zijnde, daer op legghen; ende de zeeren sullen seer haest drooghen.

HET XXV. KAPITTEL.

Van peperkruid. (Lepidium latifolium)

Gedaante.

Peperkruid heeft lange brede bladeren die uit het blauwe groenachtig van kleur zijn en groter dan laurierbladeren en ook zachter en rondom de kanten geschaard of gekarteld. De stelen zijn rond en [1121] taai en omtrent zestig cm hoog en in ettelijke kleinere steeltjes of zijtakjes verdeeld en daaraan groeien aan het opperste veel kleine witte bloempjes en daarna klein zaad. De wortel is wit en kruipt langs de aarde en brengt op vele plaatsen alle jaren nieuwe scheuten en bladeren voort zoals de wortel van meerradijs plag te doen.

Plaats.

Dit kruid zou hier te lande tevergeefs elders dan in de hoven gezocht worden, maar als het daar eens geplant is dan blijft het er lange tijd groeien zodat de wortel daar later niet gemakkelijk uitgeroeid kan worden. Dan van zijn eigen aard bemint het schaduwachtige en niet heel dorre of droge gronden.

Tijd.

De bladeren van dit gewas komen in het voorjaar eerst uit de aarde, maar het bloeit in juni en juli.

Naam.

Hier te lande wordt dit kruidt peperkruid genoemd, in Hoogduitsland Pfefferkraut, in Frankrijk passerage, in Engeland dittammer, in het Latijn Lepidium Plinij omdat het grote gelijkenis schijnt te hebben met een Lepidium dat Plinius beschrijft in het 9^de kapittel van zijn 19^de boek en zegt aldus; ‘Lepidium schiet vijf en veertig cm hoog op en heeft bladeren als Laurus, maar zachter’. Hetzelfde kruid wordt van sommige ook Raphanus silvestris of beter Raphanis silvestris genoemd en van sommige andere Piperitis. Daar is nochtans noch een heel andere soort van Piperitis, te weten het Capsicum dat we in het volgende kapittel beschrijven zullen.

Aard, kracht en werking.

De bladeren van dit gewas, maar vooral de wortels, zijn ook zeer warm van aard als haar hete en brandende smaak genoeg betoont.

Lepidium, zegt Plinius in het 17^de kapittel van zijn 20^ste boek, wordt begrepen onder het getal van de brandende en blaar makende dingen. En zo ziet men dat het de plekken en gebreken van het aanzicht weg neemt en verdrijft door er puisten en blaartjes in te verwekken die nochtans gauw genezen worden als men ze met wat was en rozenolie bestrijkt. Op dezelfde manier is dit kruid ook zeer nuttig om alle melaatsheid weg te nemen en om de lelijke liktekens van de zeren wederom op te halen en te verbeteren.

BIJVOEGING.

In Frankenland groeit dit kruid in het wild en heeft zeer veel bijster kleine mosachtige witte bloempjes zoals die van Iberis, maar van reuk bijna als die van Ligustrum, doch niet zo sterk. De bladeren hebben enige gelijkenis met die van hof Costus of balsemkruid wat sommige ook Piperitis noemen. Het verschilt van het voorgaande eerste Lepidium Pauli of Iberis, noch is niet het Lepidium van Dioscorides, maar is het Lepidium secundum of Iberias Pauli Aeginetae of het Lepidium Piperitis en Lepidium malus Cordi & Tragi en daarom heet het in Italië lepidio, piperite en piperella, maar sommige noemen het Raphanus silvestris officinarum omdat de apothekers hier te lande het wilde radijs plegen te noemen en andere ook mirradick wat de naam van de meerradijs is wiens medesoort dit gewas schijnt te wezen. Dit of de voor vermelde meerradijs mag ook het Lepidium majus Nebrissensis of Piperitis Plinij wezen.

Wilde waterradijs wordt voor een medesoort van peperkruid gerekend, maar daar hebben we elders van vermaand.

(Lepidium glastifolium) Eenjarig peperkruid, in het Latijn Lepidium annuum, heeft ook een steel van negentig cm hoog, zegt Lobel, die in vele takjes is gedeel en de bladeren zijn groter dan het peperkruid, witte bloemen, scherp bijtend zaad dat gesloten is in velachtige huisjes als die van Thlaspi en een vezelachtige wortel die elk jaar vergaat.

Verandering. Men vindt een soort van dit gewas die scherp bijtende bladeren heeft en wat groter dan die van het gewone peperkruid al of het een middensoort tussen dit gewas en meerradijs is die zo scherp van smaak zijn dat men als men die stampt het sap er van gebruiken mag in sausen voor mosterd net zo goed als de wortels van meerradijs.

Lepidium quorumdam is de kleine waterkers of koekoeksbloem.

(Tordylium syriacum) Lepidium Syriacum is het Gingidium die in oude tijden meest Lepidium heette.

Peperkruid van Montpelliers, in het Latijn (Plumbago eurpaea) Dentaria of Dentillaria Rondeletii & Narbonensium, Lepidium Aeginetae putatum en anders Molybdaena Plinii, groeit veel in Spanje, zegt Clusius, en omtrent Montpelliers, betuigt Lobel, heeft een langachtige wortel, een getakte steel van negentig cm hoog en bladeren als die van weed of Draba die aan de steel hangen, vijf bladige paarse bloemen uit het blauwe die veel bijeen op de toppen van de stelen gevoegd zijn en daarna ruig, blinken, klam en klevend en als met lijm bestreken huisjes met zwart zaad als kleine blote haver korrels. Het ganse gewas is zeer heet en brandend van smaak en is blaar makend van krachten en heet in Italië piombagine, limonio falso, caprinella, herba di Sant Antonio en dentilaria, in Spanje belesa. Zulks is dat kruid dat Fabius Columna Tripolium Dioscoridis noemt omdat het een kruid is dat driemaal de gedaante van de bloemen verandert, want op de toppen van de stelen staan eerst groene bloemknoppen die met dikke klamme harigheid bezet zijn en als die open gaan in vijf delen gesneden zijn en van kleur uit het blauwpaarse wat witachtig en daarna donker paars worden en vergaan tenslotte en ingetrokken worden ze bruin of kastanjekleurig en daarin wordt daarna langwerpig zaad gevonden bijna als tarwe en met een groen dunne schors bedekt en daaronder hebben ze een purperblauw vliesje dat het papier blauw verven kan dat daarna als het gedroogd is zwart wordt, het merg is binnen wit en bitter. Dit groeit ook tussen Napels en Rome en is het Lepidium Monspelliensium heel gelijk van bladeren die altijd aan de steel kleiner worden hoe ze hoger komen en rondom met kleine tandjes geschaard zijn.

Verandering. Dit gewas wordt soms heel hoog. Dan men vindt er een soort van die wel bruine diergelijke bladeren heeft en de steel van onder omvat, dan die zijn niet scherp van smaak, nochtans is ze voor deze Molybdaena gezonden

Noch van de krachten.

Ons gewone peperkruid is heet en droog tot in de derde graad en de wortel is de mosterd en raket vrijwel gelijk. Immers het gaat de Iberis en ook de meerradijs in hitte ver te boven. En het wordt tegenwoordig van vele in de spijzen voor peper gebruikt omdat het diergelijke smaak en krachten betoont en daarom met recht peperkruid mag heten. Dan het heeft eerder de smaak van peper en mosterd tezamen gemengd en dient om de maag te versterken. En sommige maken van dit kruid om appetijt te verwekken een groene saus met zuring die ze met de spijs eten. Hetzelfde wordt met de groene bladeren van de grote soort van dit peperkruid en met die van het eenjarig peperkruid ook gedaan.

Peperkruid in water gekookt wordt zeer geprezen tegen de draaiing van het hoofd, vallende ziekte, benauwdheid, waterzucht, geelzucht en ook tegen buikpijn, niergruis en koude plas en om de achterblijvende maandstonden te verwekken en ook om het kinderbaren te bevorderen en de secondine of nageboorte af te jagen.

De wortel dient ook wel tot de Sciatica of heupjicht en wordt met enige zoete vetheid als ganzen of kapoenvet buiten op de heup gelegd of ook met alantwortel en varkensvet pleistervormig vermengd.

Sommige geloven dat dit peperkruid alle krachten van meerradijs heeft en dat de wortel ook beter is groen dan heel droog, maar dat de schillen de meeste kracht hebben. Dit kruid of de wortel (zeggen ze) gegeten van diegene die van een dolle hond gebeten of van enig kwaad vergiftig gedrocht gestoken zijn geneest die en diegene die het nuchter gegeten heeft zullen die ganse dag verzekerd zijn voor alle vergif, hoewel dat ze nuchter gegeten de maag opblaast en die laat braken of opwerpen, maar op het eind van de maaltijd gegeten maakt ze de buik tamelijk week en laat de plas rijzen. Dezelfde en het ganse kruid en het gedistilleerd water er van is goed op alle manieren gebruikt van diegene die niergruis hebben en enige pijn of ander gebrek in de lendenen en nieren hebben. Die wortel gekookt of gesneden en met honig vermengt heelt de blaren of verhitting binnen de mond als men die er mee wast en het sap van de verse wortel in gorgels gebruikt geneest de zweren in de keel. Water daar ze in gekookt is met azijn vermengt is goed voor de gezwollen milt. Het poeder van de gebrande wortel reinigt de vuile wonden en laat dat kwaad vlees er uit en droogt de lopende gaten en oude zeren. Het sap van dit kruid in de oren gedrupt geneest de zweren en droogt die van het lopende etter. Water daar dit kruid in gekookt is op de kale huid gestreken laat er haar groeien. Het zaad met honig gestoten en ingenomen geneest die hun adem zwaar en al zuchtend verhalen en geeft de voedsters veel melk. Maar tot al deze dingen is het beter de meerradijs zelf te gebruiken of de gewone radijs, want dit peperkruid is wat te heet.

Het peperkruid van Montpelliers heeft een zo’n hete en scherpe smaak en zo brandende kracht dat het in de palm van de hand een blauwe loodachtige plek of wevel brandt en met zout op de pols of alleen aan de hol van de voeten gebonden nadat het lichaam goed gezuiverd of gepurgeerd is de derdedaagse malariakoorts verdrijven kan, maar met olie van ruit en van peper gemengd verdrijft het de schudding van de vierdedaagse malariakoorts als de ruggraad daarmee gestreken wordt. Tegen de heupjicht of Sciatica wordt het ook onder de planten van de voeten gebonden. Het water daar dat in gekookt is geneest de schurft als men de huid daarmee wast. Hetzelfde kruid gestoten opgelegd of het sap op de beten van de beren, wolven en dolle honden gelegd geneest die. Gekauwd en de ogen er dikwijls mee gestreken neemt weg alle schellen, [1122] vellen en andere belemmeringen er van (als Plinius van zijn Molybdena schrijft) en vooral dat gebrek dat men plumbum plag te noemen. De wortel gestoten of in azijn gekookt en in de mond genomen of bij de palm van de hand gehouden verzoet de tandpijn. De Italianen kauwen het in tandpijn net zoals men bertram plag te gebruiken. Als de ruggen van de paarden door het wrijven van de zadels of anders bezeerd en open zijn dan (zegt Fabius Columna) moet men dit peperkruid gestoten er op leggen en de zeren zullen zeer gauw drogen.