Vinca

HET XVII. CAPITEL.

Van Vincoorde oft Maeghden-cruydt, Maeghdepalme ghenoemt.

Gheslachten.

In de hoven van dese landen vindtmen twee soorten van Maeghden-cruydt, diemen anders Vincoorde oft Maeghdepalm noemt.

Ghedaente.

1. Ghemeyne oft Kleyne Vincoorde heeft langhe dunne ronde ranghskens, als teere bieskens met kniekens oft knoopkens onderscheyden, langhs der aerden vlidderende ende hier ende daer kruypende, ende de selve ranghskens met ettelijcke veselinghskens somtijdts, doch seer selden, aen der aerden vast makende: daer aen wassen sachte effenen oft kaele breedachtighe langhworpighe, twee ende twee teghen den anderen over staende bladeren, van ghedaente ende verwe de Lauwer-bladeren niet seer onghelijck, maer veel kleyner. Neffens de bladeren komen de bloemen voort, elck in vijf bladerkens ghesneden ende wijt open-staende, onder aen hol oft pijpachtigh, de ghemeyne Buglosse oft Ossen-tonghe bloemen wat ghelijck, maer grooter ende lieffelijcker, van verwe meest blaeuw, somtijdts wit, selden roodt, gheenen oft seer kleynen reuck hebbende. De wortelen en zijn anders niet dan bijster dunne, veselinghen.

In sommighe hoven vindtmen dit gewas met dobbele oft veelbladighe bloemen. [665]

2. Groote Vincoorde is een medesoorte van de voorgaende, dan kruypt met veel langer roeykens oft steelkens langhs der aerden, ende heeft veel grooter bladeren ende bloemen: anders is sy de gemeyne Vincoorde oft Maeghdepalm in alles ghelijck.

Plaetse.

1. Ghemeyn Vincoorde wast gheerne op vochtachtighe plaetsen, in sonderheydt in de bosschen.

2. Groote Vincoorde is een vremdt ghewas, hier te lande van elders ghebroght, ende in de hoven onderhouden.

Tijdt.

De bladeren van dit ghewas zijn in de hoven alle het iaer door groen: dan beyde de soorten bloeyen in Meert, April ende Mey, ende seer dickwijls oock wel wat laeter in ’t iaer.

Naem.

Dit ghewas is hedensdaeghs hier te lande bekent met den naem Vincoorde, Maeghden-cruydt oft Maeghdenpalm; in Hooghduytschlandt Ingrun ende Singrun; in Vranckrijck Lisseron; in Italien Provenca; in Spaegnien Pervinqua; ende in de Apoteken oock Pervinca. De Griecken noemen ’t Clematis Daphnoïdes; met welcken naem dat by de Latijnen oock bekent is. Sy heeten ’t Clematis, om dat het kruypende ende vlidderende steelen heeft, als de soorten van Klim; ende Daphnoïdes, eensdeels om de ghedaente van de bladeren die het heeft, de Laurier-bladeren ghelijckende; eensdeels oock tot onderschil van de Tweede Clematis; ende oock van de andere medesoorten van ’t selve cruydt. Want Plinius spreeckt van meer andere cruyden, die soodanighen naem voeren, in het 15.capitel van sijn 24.boeck, wanneer hy dit selve Clematis Aegyptia noemt. Daer is noch een ander soorte van Clematis, seydt hy, die haeren toenaem van Egyptenlandt ghekreghen heeft, die van andere Daphnoïdes, van andere Polygonoïdes gheheeten wordt, ende bladeren heeft als den Lauwer-bladeren, langh ende dun. Aengaende den toenaem Polygonoïdes, die wordt onder de valsche ende oneygene naemen in de boecken van Dioscorides ghevonden. Behalven dese naemen zijnder noch sommighe andere; te weten in ’t Griecksch Philetaerion ende Smyrnoïdes, oft liever Myrtoïdes. Op een ander plaetse, te weten in het 11.capitel van sijn 21.boeck, noemt hy dit cruydt oock Vinca Pervinca ende Chamaedaphne. De Vinca Pervinca, seydt hy, blijft altijdt groen als den Lauwerboom (in de boecken van Plinius stond instar Linea, waer voor wy instar Lauri verandert hebben) aen sijn kniekens oft knoopkens met bladeren bewassen ende omringhelt: ende is een cruydt om de percken oft leeghe prieelen ende bedden van de hoven te vercieren; nochtans wordt het somtijdts ghebruyckt in kranssen ende elders in stede van de bloemen, als men geen bloemen ghevinden en kan. Dese wordt van de Griecken Chamaedaphne gheheeten. Nochtans soo heeft den selven Plinius, ende voor hem Dioscorides, een ander Chamaedaphne beschreven, daer wy elders van handelen.

1. De eerste soorte heet eyghentlijck Maeghdepalm ende Clematis Daphnoïdes, oft tot onderschil van de andere, Clematis Daphnoïdes minor, dat is Kleyne Vincoorde, Kleyne Maeghdepalm oft Kleyn Maeghde-cruydt.

2. De tweede soorte heet Groote Vincoorde, Groot Maeghde-cruydt, ende Groote Maeghdepalm; in ’t Latijn Clematis Daphnoïdes maior.

Aerd.

Vincoorde is warmachtigh van aerd, doch onder den tweeden graed van de warmte blijvende: ’t welck verre is van ’t ghene dat sommighe segghen, dat sy brandende oft zeeren ende bleynen makende soude wesen: dan sy is veel droogher dan sy warm is, ende daer by oock een weynighsken t’samentreckende.

Kracht ende Werckinghen.

Dit cruydt stopt allerhande loop des buycks, ende gheneest dat roodmelizoen, soo Dioscorides ende Galenus segghen, alsmen de steelen ende bladeren met wijn drinckt.

‘Tselve Maeghde-cruydt oft Vincoorde met melck ende olie van Roosen oft Cyprinum ghemenght, ende daer af eenen pessaris ghemaeckt, ende in de moeder ghedaen, doet de pijne ende weedom des moeders ophouden.

Vincoorde gheknauwt, gheneest oft versoet den tandtsweer; insghelijcks oock is seer goedt teghen de beten oft steken van de fenijnighe ghedierten, daer op gheleydt.

Men seyt oock, dat het selve cruydt met edick te drincken ghegeven, seer behulpsaem is de ghene die van de slanghen Aspides ghenoemt ghebeten zijn. [666]

BIIVOEGHSEL.

De ghedaente van dit gewas is alle man seer bekent: want de bladeren ende ranghskens worden van de kinderen ende ionghe maeghden voor stroysel ende cieraet veel gesocht ende gebruyckt: ende daer van is den naem Maeghde-cruydt ende Maeghdepalm ghekomen. Dese bladeren komen overvloedighlijcken veel t’samen voort, ende zijn van smaeck bitter, ende een weynigh t’samentreckende, de bosschen ende donckere plaetsen ende haghen ende heggen seer vercierende, soo wel heel Duytschlandt ende Vranckrijck als Italien door. De wortel is faselachtigh ende geel. Alsmen de steelen breckt, dan vloeyt daer een melckigh wit sap uyt; dat nochtans niet soo scherp en schijnt te wesen als dat van de andere Melck-cruyden ghemeynlijck is.

Veranderinghe van Maeghdepalm oft Vincoorde.

1. De gemeyne soorte van Vincoorde, seydt Clusius, heeft meestendeel blaeuwe bloemen: dan somtijdts zijn die oock wel wit, oft oock wat nae den peerschen treckende, sulcks als omtrent Losanne veel wast, daer sy oock somtijdts in haer midden een ander bloemke begrijpt.

2. De andere soorte, daer Dodoneus oock af vermaent, heeft veel grooter bladeren, dicker ranghskens, ende grooter bloemen, oock blaeuw van verwe, sulcks als in Spaegnien ende Vranckrijck, ende in sonderheydt omtrent Montpelliers veel wast, ende Pervinca maior gheheeten wordt.

Maeghdepalm met dobbel bruyn peersche bloemen wordt in de hoven van Nederlandt oock somtijdts ghevonden, seydt Lobel.

Naem.

Behalven de voorseyde naemen heeft dit ghewas in ’t Italiaensche den naem van Clematide prima, dat is Eerste Clematis; in Latijn Clematis prima Dioscoridis; in ’t Fransch Pervenche, Venthe ende Pucellage. Lobel twijffelt oock, oft sy voor den Centunculus van Plinius niet te houden en zy.

Clematis is oock den toenaem van een Oosterlucie, ende den bastaerdt naem van het Geytenbladt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Sommighe hebben dit cruydt al te heet ende brandende, selfs een afetende kracht toe-geschreven: ende gheloofden, dat het van krachten met de soorten van Flammula oft ten minsten met de Tweede Clematis over een komt. Maer dese en zijn gheensins te gelooven oft nae te volghen, als Dodoneus ghenoeghsaem betoont. Andere, als sommighe Italiaenschen Cruydt-beschrijvers, houden dat voor droogh ende verkoelende van aerd. Dese en zijn oock niet nae te volghen. Want, als Lobel betuyght, den aerd van dese Maeghdepalm is sulck, dat sy eenighe warmte in haer schijnt te hebben, waer mede datse suyvert ende afiaeght den witten vloet van de vrouwen; ende wederom een t’samentreckinghe daer ghelaten hebbende, ende ’t lichaem versterckt zijnde, den selven stopt.

Oock is groot wonder, seydt den selven Lobel, dat alleen een meyken oft kransken van dese Maeghdepalm ghevlochten, ende op ’t hooft ghedaen, ’t bloeyen uyt den neuse stelpt. Om ’t selve te doen, wrijven sommige de bladeren van dit cruydt wel kleyn, ende stekense in den neus, oft bindense rondom den hals, oft legghense onder ende op de tonghe.

Sommighe binden dit cruydt in de eeghenisse oft lieschen, ende rondom de heupen van de vrouwen, om soo de maendt-stonden op te doen houden: in der selver voeghen belet het oock dat de swanghere vrouwen van kinde niet en misvallen. Het gheneest oock de pijne ende krimpinghe in de darmen. Het sap versoet oock de pijne der ooren.

Den Centunculus van Plinius (daer Lobel onse Vincoorde oft Maeghdepalm voor houdt) heeft een uyt-nemende kracht om den buyck-loop te stoppen, met eggerighen wijn ingenomen: ende stelpt het bloedt, met wat honigh-syroop inghenomen: ende dry scrupels ende een half daer van, met tien oncen warm waters gedroncken, zijn seer goedt tot de secondine oft naegheboorte van de vrouwen. Oock heyltet de wonden, ende doet water maken. Sommige van dese krachten worden in onse Maeghdepalm oock bevonden.

Ander ghebruyck.

Behalven dat dit cruydt met de steelkens goedt is om daer kranssen ende meyen van te maken, ende de salen daer mede te bestroyen, soo wordt het oock in de Wijn-tonnen gheworpen: waer in ettelijcke daghen geweest zijnde maeckt den omgheroerden oft troubelen wijn wederom klaer.

HET XVII. KAPITTEL.

Van vincoorde of maagdenkruid, maagdenpalm genoemd. (Vinca minor en Vinca major)

Geslachten.

In de hoven van deze landen vindt men twee soorten van maagenkruid die men anders vincoorde of maagdenpalm noemt.

Gedaante.

1. Gewone of kleine vincoorde heeft lange dunne ronde rankjes als tere biesjes met knietjes of knoopjes onderscheiden die langs de aarde vlinderen en hier en daar kruipen en die rankjes met ettelijke vezeltjes soms, doch zeer zelden, aan de aarde vast maken en daaraan groeien zachte effen of kale breedachtige langwerpige twee en twee tegenover elkaar staande bladeren die van gedaante en kleur veel op de laurierbladeren lijken, maar veel kleiner. Naast de bladeren komen de bloemen voort die elk in vijf bladertjes gesneden zijn en wijdt openstaan en onderaan hol of pijpachtig en de gewone Buglosse of ossentongbloemen wat gelijk zijn, maar groter en lieflijker en van kleur meest blauw, soms wit en zelden rood die geen of zeer kleine reuk hebben. De wortels zijn niets anders dan bijster dunne vezels.

In sommige hoven vindt men dit gewas met dubbele of veelbladige bloemen. [665]

2. Grote vincoorde is een medesoort van de voorgaande, dan kruipt met veel langere twijgen of steeltjes langs de aarde en heeft veel grotere bladeren en bloemen, anders is ze de gewone vincoorde of maagdenpalm in alles gelijk.

Plaats.

1. Gewone vincoorde groeit graag op vochtachtige plaatsen en vooral in de bossen.

2. Grote vincoorde is een vreemd gewas dat hier te lande van elders gebracht en in de hoven onderhouden wordt.

Tijd.

De bladeren van dit gewas zijn in de hoven het hele jaar door groen, dan beide soorten bloeien in maart, april en mei en zeer dikwijls ook wel wat later in het jaar.

Naam.

Dit gewas is tegenwoordig hier te lande bekend met de naam vincoorde, maeghdencruydt of maeghdenpalm, in Hoogduitsland Ingrun en Singrun, in Frankrijk lisseron, in Italien provenca, in Spanje pervinqua en in de apotheken ook pervinca. De Grieken noemen het Clematis Daphnoïdes met welke naam dat bij de Latijnen ook bekend is. Ze noemen het Clematis omdat het kruipende en vlinderende stelen heeft als de soorten van klim en Daphnoïdes en eensdeels om de gedaante van de bladeren die het heeft die op de laurierbladeren lijken en eensdeels ook tot verschil van de tweede Clematis en ook van de andere medesoorten van hetzelfde kruid. Want Plinius spreekt van meer andere kruiden die zodanige naam voeren in het 15^de kapittel van zijn 24^ste boek wanneer hij dit Clematis Aegyptia noemt. ‘Daar is noch een andere soort van Clematis, zegt hij, die haar toenaam van Egypte gekregen heeft en die van andere Daphnoïdes en van andere Polygonoïdes genoemd wordt en bladeren heeft als de laurierbladeren, lang en dun’. Aangaande de toenaam Polygonoïdes die wordt onder de valse en oneigen namen in de boeken van Dioscorides gevonden. Behalve deze namen zijn er noch sommige andere, te weten in het Grieks Philetaerion en Smyrnoïdes of liever Myrtoïdes. Op een ander plaats, te weten in het 11^de kapittel van zijn 21^ste boek noemt hij dit kruid ook Vinca Pervinca en Chamaedaphne. ‘Vinca Pervinca, zegt hij, blijft altijd groen als de laurierboom (in de boeken van Plinius stond instar Linea, waarvoor we instar Lauri veranderd hebben) die aan zijn knietjes of knoopjes met bladeren begroeid en omringd is en is een kruid om de perken of lage priëlen en bedden van de hoven te versieren, nochtans wordt het soms gebruikt in kransen en elders in plaats van de bloemen als men geen bloemen vinden kan. Deze wordt van de Grieken Chamaedaphne genoemd’. Nochtans zo heeft dezelfde Plinius en voor hem Dioscorides een ander Chamaedaphne beschreven daar we elders van handelen.

1. De eerste soort heet eigenlijk maagdenpalm en Clematis Daphnoïdes of tot verschil van de andere Clematis Daphnoïdes minor, dat is kleine vincoorde, kleine maagdenpalm of klein maagdenkruid.

2. De tweede soort heet grote vincoorde, groot maagdenkruid en grote maagdenpalm, in het Latijn Clematis Daphnoïdes major.

Aard.

Vincoorde is warmachtig van aard, doch blijft onder de tweede graad van de warmte wat ver is van hetgeen dat sommige zeggen dat ze brandend of zeren en blaren makend zou wezen, dan ze is veel droger dan ze warm is en daarbij ook wat tezamen trekkend.

Kracht en werkingen.

Dit kruid stopt allerhande loop van de buik en geneest de rode loop zo Dioscorides en Galenus zeggen als men de stelen en bladeren met wijn drinkt.

Hetzelde maagdenkruid of vincoorde met melk en olie van rozen of Cyprinum gemengd en daarvan een pessarium gemaakt en in de moeder gedaan laat de pijn en weedom van de baarmoeder ophouden.

Vincoorde gekauwd geneest of verzoet de tandpijn en insgelijks ook is ze zeer goed tegen de beten of steken van de venijnige dieren, daarop gelegd.

Men zegt ook dat hetzelfde kruid met azijn te drinken gegeven zeer behulpzaam is diegene die van de slangen die Aspides genoemd worden gebeten zijn. [666]

BIIVOEGING.

De gedaante van dit gewas is elke man zeer goed bekend want de bladeren en rankjes worden veel gezocht van de kinderen en jonge maagden voor strooisel en sieraad en gebruikt en daarvan is de naam maagdenkruid en maagdenpalm gekomen. Deze bladeren komen overvloedig veel tezamen voort en zijn van smaak bitter en wat tezamen trekkend die de bossen en donkere plaatsen en hagen en heggen zeer versieren en zowel heel Duitsland en Frankrijk als Italië door. De wortel is vezelachtig en geel. Als men de stelen breekt dan vloeit er een melkachtig wit sap uit dat nochtans niet zo scherp schijnt te wezen als dat van de andere melkkruiden gewoonlijk is.

Verandering van maagdenpalm of vincoorde.

1. De gewone soort van vincoorde, zegt Clusius, heeft meestal blauwe bloemen, dan soms zijn die ook wel wit of trekken ook wat naar het paars zulks als omtrent Lousanne veel groeit waar ze ook soms in hun midden een ander bloempje omvat.

2. De andere soort daar Dodonaeus ook van vermant heeft veel groter bladeren, dikker rankjes en grotere bloemen die ook blauw van kleur zoals in Spanje en Frankrijk en vooral omtrent Montpelliers veel groeit en Pervinca major genoemd wordt.

Maagdenpalm met dubbel bruinpaarse bloemen wordt in de hoven van Nederland ook soms gevonden, zegt Lobel.

Naam.

Behalve de voor vermelde namen heeft dit gewas in het Italiaanse de naam van Clematide prima, dat is eerste Clematis, in Latijn Clematis prima Dioscoridis, in het Frans pervenche, venthe en pucellage. Lobel twijfelt ook of ze niet voor de Centunculus van Plinius te houden is.

Clematis is ook de toenaam van een oosterlucie en de bastaardnaam van het geiteblad.

Aard, kracht en werking.

Sommige hebben dit kruid al te heet en brandend en zelfs een afetende kracht toegeschreven en geloven dat het van krachten met de soorten van Flammula of ten minste met de tweede Clematis overeen komt. Maar deze zijn geenszins te geloven of na te volgen zoals Dodonaeus voldoende betoont. Andere zoals sommige Italiaanse kruidbeschrijvers houden dat voor droog en verkoelend van aard. Deze zijn ook niet na te volgen. Want, als Lobel betuigt, de aard van deze maagdenpalm is zulks dat ze enige warmte in haar schijnt te hebben waarmee ze zuivert en de witte vloed van de vrouwen afjaagt en wederom als het er een tezamen trekking laat en het lichaam versterkt heeft die stopt.

Ook is het groot wonder, zegt dezelfde Lobel, dat alleen een meitje of kransje van deze maagdenpalm gevlochten en op het hoofd gedaan het bloeden uit de neus stelpt. Om het zelfde te doen wrijven sommige de bladeren van dit kruid goed klein en steken ze in de neus of binden ze rondom de hals of leggen ze onder en op de tong.

Sommige binden dit kruid in de ergernis of lies en rondom de heupen van de vrouwen om zo de maandstonden op te laten houden en op dezelfde manier belet het ook dat de zwangere vrouwen niet van kind misvallen. Het geneest ook de pijn en krampen in de darmen. Het sap verzoet ook de pijn van de oren.

De Centunculus van Plinius (daar Lobel onze vincoorde of maagdenpalm voor houdt) heeft een uitnemende kracht om de buikloop te stoppen als het met zure wijn wordt ingenomen en stelpt het bloed met wat honingsiroop ingenomen en drie scrupels en een half er van met tien ons warm water gedronken zijn zeer goed tot de secondine of nageboorte van de vrouwen. Ook heelt het de wonden en laat water maken. Sommige van deze krachten worden in onze maagdenpalm ook bevonden.

Ander gebruik.

Behalve dat dit kruid met de steeltjes goed is om er kransen en meien van te maken en de zalen er mee te bestrooien zo wordt het ook in de wijntonnen geworpen en als ze er ettelijke dagen in geweest zijn maakt het de omgeroerde of troebele wijn wederom helder.