Bistorta

HET IX. CAPITEL.

Van Herts-tonghe oft Bistorta.

Gheslachten.

Herts-tonghe is eyghentlijck maer eenerhande; nochtans heeft Leonarth Fuchs daer twee soorten af gemaeckt, eensdeels van bladeren ende eensdeels van wortelen van den anderen verschillende.

Ghedaente.

Herts-tonghe brenght langhworpighe bladeren voort, elck op een langhachtigh steelken staende, breedt ende spits van voren, de bladeren van Patich schier ghelijckende, maer nochtans gheribt oft zenuachtigh, aen de bovenste sijde groenachtigh, aen de onderste uyt den blauwen tusschen den grauwen witachtigh van verwe: tusschen dese bladeren spruyten de steelen uyt, hoogher dan eenen voet opschietende, rond, met ettelijcke kleynere [536] bladeren in de ronde bewassen: op ’t sop van dese steelen komt een adere voort met kleyne bloemkens, die lijfverwigh oft uyt den bleeckachtighe rooden purpurverwigh zijn: in de welcke daer nae drijkantighe saden voortkomen, blinckende, die van de Surckel ghelijck. De wortel is dick, langhachtigh, gheknoopt oft in leden ghedeylt, somtijts oock omghekromt, met seer veele aenhanghende hayrachtighe faselinghen beset, van buyten bruyn oft swartachtigh, van binnen niet heel rood van verwe, t’samentreckende van smaeck.

Leonarth Fuchs, als voorseyt is, maeckt twee soorten van Herts-tonghe; de Groote met meer gherimpelde ende rouwer bladeren, ende een grooter wortel, die niet seer in een ghetrocken oft omghekromt en is, maer seer geveselt ende met faselinghen beset: de ander oft Kleyne Herts-tonghe, hebbende effener ende sachter oft gladder bladeren, ende een ghekronckelde ende in een ghedrongen wortel, die niet soo groot is als de ander, ende niet soo gheveselt, anders de selve van smaeck ende verwe ghelijck.

Plaetse.

De Herts-tonghe wordt ghevonden op vochte plaetsen, in donckere oft schaduwachtighe bosschen, op vetten, kleyachtighen oft slijckachtigen grondt. Matthiolus schrijft dat sy op de berghen groeyt. Sy wast oock weeldighlijck ghenoegh in de hoven. De wortel blijft menighe iaeren over.

Tijdt.

De aders-ghewijse bloemen van Herts-tonge staen in den Mey ende Braeckmaendt op haer schoonste; daer nae wordt het saedt rijp.

Naem.

Nae sijne omghekromde ende ghekronckelde wortel heeft dit ghewas den Latijnschen naem Bistorta ghekreghen, als ofmen tweemaels verdraeyde oft tweemaels ghekronckelde seyde. De Hooghduytschen noemen ’t Naterwurtz; de Nederduytschen Herts-tonghe; de Fransoysen Bistorte; de Behemers Hadijkozenij. Men heet het in ’t Latijn oock nae den Hooghduytschen naem Colubrina ende Serpentaria, als ofmen Adder-cruydt oft Slanghen-cruydt seyde; somtijdts oock Dracunculus. Dese onse Herts-tonghe is nochtans seer verscheyden van het Dracontium van Dioscorides: dan sy soude misschien een mede-soorte van de Dracunculi van Plinius wel wesen: want Plinius in het 16.capitel van sijn 24.boeck verhaelt, dat ’t ghene dat de Griecken Dracontion noemen, hem in drijerhande ghedaente ghewesen oft ghethoont is gheweest. Sommighe thoonden hem dat met bladeren van Beete, niet sonder tortse oft hooghen steel, met purpure bloemen. Andere wesen hem een cruydt met een langhe wortel, gheteeckent ende in ledekens oft knoopkens verdeylt. Ten derden is hem ghewesen een ghewas met grooter bladeren dan die van den Cornoelieboom, ende met een rietachtighe wortel. Behalven dese dry schrijft den selven Plinius in het 2.capitel van sijn 25.boeck, dat in het veldt oft bouwlandt van sijnen weert een cruydt van hem ghevonden is gheweest Dracunculus gheheeten; wiens steel eenen duym dick was, met veele spickelen van verscheyden verwe gheplackt ende gheteeckent, als de huyt van de adders-slangen pleegh te wesen: welck cruydt sy seyden seer goedt ende krachtigh te wesen teghen de beten van allerhande ghedierten. Van dese vier soorten van Dracunculus is de eerste (soo hy self seydt) den kalfsvoet seer ghelijck. De derde is het Water-Slanghen-cruydt, van ons vooren beschreven. De vierde oft laetste schijnt de groote Speer-wortele oft Dracontion van Dioscorides te wesen: ende Plinius selve bethoont dat sy van de dry andere van ghedaente verschilt, segghende aldus in sijn 25.boeck in het 2.capitel: den vierden Dracunculus is verscheyden van dat ghewas, ’t welck wy in ons voorgaende boeck den naem Dracunculus gheseydt te hebben te voeren; maer den selven is nochtans anders van gedaente dan de andere soorten zijn. Daerom blijft alleen over van dese vier by Plinius vermaende soorten van Dracunculus de tweede: de welcke in dien de selve is die hy schrijft in het beghinsel van het 16.capitel van sijnen 14.boeck ende roodachtighe oft rosachtighe wortel te hebben, die in een ghedronghen is, ende eenen gekronckelden Draeck oft Slanghe ghelijckende, soo sal sy met onse Herts-tonghe oft Bistorta groote ghelijckenisse hebben: want de wortel van Herts-tonghe is ghekronckelt ende ghekromt, ende van verwe bijnae rosachtigh oft bleeckrood: voorts soo is sy oock in sommighe ledekens oft knoopkens afgheteeckent oft verdeylt, als die van den tweeden Dacunculus: ’t welck ons oock meer doet ghelooven, dat sy ’t selve cruydt soude moghen wesen dat Plinius den tweeden Dracunculus noemt.

Nochtans zijnder sommighe van de nieuwe Cruydt-beschrijvers, die de Bistorta een gantsch ander ghewas segghen te wesen. Want Mathiolus in sijne Epistolae Medicinales, oft Send-brieven de Medicijne belangende, schrijft, dat de Bistorta anders niet en is dan het Behen rubrum. Gesnerus wiltse voor het Limonium oft een soorte daer van rekenen. Sommighe andere houdense voor de Britannica. Welcke dry verscheyden meyninghen van ons ondersocht ende overweeght sullen worden, om de waerheyt wat beter te vinden.

Behen. Aengaende het Behen: soo wel het Rood als het Wit Behen (want het is tweederhande) heeft rieckende wortelen; warm van krachten, de onkuysheyt oft bijslapens lust verweckende; als Avicenna ende Serapion daer van gheschreven hebben. Daer-en-teghen soo is de wortel van Bistorta, dat is onse Herts-tonghe, heel sonder reuck, verkoelende ende t’samentreckende van krachten, ende daerom den lust van bijslapen eer verdrijvende oft benemende, dan den selven verweckende.

Limonium. Dioscorides betuyght dat het Limonium bladeren heeft die dunner ende langher zijn dan die van de Beete, ende bovendien rood saedt. Maer de Herts-tonghe oft Bistorta heeft kleyner ende harder bladeren dan die van de Beete, ende het saedt is dat van de Surckel ghelijck.

Britannica. Den selven Dioscorides ende Plinius verhaelen, dat de Britannica bladeren heeft die swarter ende rouwer oft ruygher zijn dan de Patich-bladeren, ende een korte dunne wortel hebben. De Bistorta oft Herts-tonge heeft gladde kaele bladeren, aen de onderste sijde wit, als voorseydt is; ende de wortel is veel grooter dan datmense kort oft dun soude moghen noemen. Voorts, soo raedt ons Apuleius het sap ende de bladeren van de Britannica tot den winter te bewaeren ende wegh te leggen, om t’allen tijden te moghen ghebruycken: die oorsaeck daer by segghende, om dat dit cruydt in alle tijden niet te vinden en is. Daer-en-teghen heeft de Herts-tonghe eene seer langh levende wortel, ende is het heel iaer door over al te vinden.

Sulcks dat uyt de voorgaende redenen ende bewijsinghen claerlijck ghenoegh blijcken kan, dat de Bistorta oft Herts-tonghe van het Behen van de Arabers, ende van het Limonium van Dioscorides, ende insghelijcks oock van de Britannica, verscheyden is, ende daer gheene oft heel kleyne ghelijckenisse mede en heeft.

Aerd.

De Herts-tonghe is koudt van aerd, ende met een tamelijcke verdrooginghe gheweldighlijck t’samentrecken van krachten.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Herts-tonghe doet ophouden ende stelpt soo wel allerhande vloetganck, als de maendtstonden der vrouwen: stelpt bovendien oock den buyckloop, ende doet de overvloedighe oft onmatighe braeckinge ophouden; ende gheneest het roodmelizoen ende dierghelijcke vloeden, in welcker voeghen datmen die oock ghebruyckt.

Sy is oock seer nut om te ghenesen alle de ontstekingen ende gheswillen van de amandelen, kele, ende omliggende deelen des mondts.

De selve wortel in water ghesoden, ende daer mede, oft oock met het sap van de selve, den mondt ghespoelt oft gewassen, maeckt de tanden ende het tandt-vleesch vast ende suyver.

‘Tselve vermoghen de bladeren ende dat saedt oock, doch niet soo krachtighlijck.

BIIVOEGHSEL.

Kleyne oft Alpinsche Herts-tonghe is van Clusius beschreven, ende Bistorta alpina minor gheheeten. Dese bloeyt op de hooghe bergen van Stiermarckt ende Oostenrijck in de Hoymaendt, ende is verscheyden van de Bergh-Hertstonge daer Camararius af schrijft, dese in de hoven gheplant zijnde bijnae soo groot wordt als de ander: want dese Kleyne Herts-tonghe van Clusius blijft van haeren eyghenen aerd allesins even kleyn; want haeren steel is somtijdts een spanne hoogh, maer meestendeel korter, teer, gheknoopt, draghende op tsop een witachtighe adere van bloemen. De bladeren zijn selden breeder dan eenen naghel van den vingher, ende zijn langh, hard, ghezenuwet, aen de omgheslaghen randen met sommighe aderkens soo doorreghen dat sy ghekertelt schijnen te wesen: aen d’een sijde zijn sy oock groen, aen d’ ander bleeck. De adere wordt grooter als de witte bloemen af ghevallen zijn, ende krijght saedt [537] als dat van de Groote: dan somtijdts in stede van saedt komen uyt dit adere in een ghedronghen bladerkens voort. De wortel is kleyner dan die van de Ghemeyne Herts-tonghe, anders oock ghekronckelt ende gheknoopt, buyten bruyn, binnen wit, van smaeck oock als ’t heele cruydt t’samentreckende. Sulcke soorte heet oock Bistorta minima, dat is Alderkleynste soorte van Herts-tonghe.

Aldergrootste Herts-tonghe oft Bistorta maxima van Jaspar Parduyn aen P. Hondius ghesonden, is van wortel bijnae de Ghemeyne ghelijck, ende bloeyt met die, oft wat eer: maer haer bladeren zijn wel eens soo groot, immers wel eenen voet langh, oft langer, doch niet veel breeder, die van Groot Patich ghelijck, niet soo gerimpelt, dat is, met min aderen oft zenuwen beloopen, wat spitser, ende niet soo bot als die, bleecker groen, op seer langhe steelkens rustende; doch soo dat die van beyde sijden met eenen langhen uytwas van ’t bladt self af komende beset zijn. Den steel is anderhalven voet hoogh, oft hoogher, met een oft twee, selden dry, bladeren bewassen, den selven niet soo breedt omghevendt als ’t in de Ghemeyne gebeurt, in sonderheyt het onderste bladt. Daer op staet eene enckele bloemadere, tweemael grooter dan die van den Ghemeyne, eerst van melck-witte, daer nae peerschachtighe bloemkens versamelt. Van dese bloemen vallender ettelijcke af, ende zijn onnut: sommighe blijven aen den steel, ende worden in een ghetrocken, ende maecken elck een saedt in haer selven, dat eenigh is, met gheen ander vliesken omwonden, dan alleen ’t ghene dat van ’t inghetrocken bloemken komt, drijkantigh, ros, blinckende.

Naem.

Sommighe hebben dit cruydt den naem van Rumex oft Patich oock mede-ghedeylt, om dat het van bladeren den Patich soo ghelijck is, ende van sade de gheslachten van Surckel somtijdts wat ghelijckt. De Kleyne is van Fuchsius Wijfken gheheeten, de Groote Manneken: andere noemen ’t oock Nater-wortel nae ’t Hooghduytsch, oft Nater-cruydt, Adder-cruydt, oft oock Longher-cruydt, ander Milt-cruydt, met onghemeyne naemen. Den naem Herts-tonghe is de Phyllitis eyghen. Dracunculus hortensis, datmen in onse tael Dragon heet, wordt onder ’t Moes beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Herts-tonghe verkoelt ende drooght tot in den derden graed; ende daer in en komt sy met de soorten van Dracunculus oft Serpentaria, dat is de soorten van Speer-wortel, gheensins over een, al is ’t saecke dat sy de selve van naeme ghelijck schijnt te wesen.

Om allerhande vloet te stoppen salmen de wortel van dit cruydt in water oft Rooden wijn sieden, ende dat water te drincken gheven: oft men sal het poeder van de selve met Rooden wijn ingheven.

De wortel van Herts-tonghe tot poeder ghebroght, ende daer van een vierendeel loots swaer inghenomen, is goet teghen de pest, ende verdrijftse door het sweeten.

De selve met eenighen dranck ingenomen, belett de vrouwen van kinde te misvallen: met sap van Wechbre ghedroncken, gheneest de ghene die hun pisse niet ghehouden en konnen.

De selve met doyeren ende wit van eyeren ende meel ghemenght, ende dan op een tichel ghebacken ende inghenomen, belett het overgheven van galachtighe vochtigheden: ’t poeder daer van met wijn van Granaten inghenomen doet oock ’t selve.

Water oft wijn daer dese wortel in ghesoden is, wederstaet alle verghift, ende is goet teghen de pest, ende in de pestighe kortsen daer het peper-koren sich beghint te verthoonen: iae sommighe willen versekeren, dat sy daerom Serpentina oft Nater-wortel gheheeten wordt, om dat sy met wijn ghedroncken alle beten van de slanghen ende adders schadeloos maeckt ende gheneest.

De ghene die met ghedurighe druypinghe des saedts gequelt zijn, sullen (nae dat hun lichaem eerst wel ghepurgeert ende ghesuyvert is) een vierendeel loots van ’t poeder van dese wortel met gestaelt water seer nuttelijck in moghen nemen.

De selve brenght de wormen om: men doetse by de wondt-drancken, in sonderheyt als het inghewant ghequetst is, ende is goet den ghenen die bloet spouwen.

Het ghedistilleert water, oft ’t water daer dese wortel in ghesoden is, ontdoet de klonteren van ’t gheronnen bloet, ghedroncken zijnde, ende is goet om de geelsucht te ghenesen.

Dese wortel in holle tanden ghesteken, alleen oft met wat Pyrethrum, honigh ende ghebranden Aluyn, versoet den tandt-sweer, ende suyvert het hooft, ende belett de sinckinghen die daer op van den hoofde vallen.

‘Tpoeder van dese wortel in de wonden ghestroyt, stelpt het bloet. “Tselve met edick op den buyck, scham ende lendenen, oft op de nieren gheleydt, doet de pisse ophouden.

Om de maendtstonden te stelpen, sullen de vrouwen in ’t water sitten daer dese wortelen in ghesoden zijn.Sommighe vrouwen maecken een klisterie van dit water, ende spuyten dat in de moeder, om die te drooghen, ende de vuyle zeerigheden van de selve te ghenesen, midts daer ettelijcke andere t’samentreckende dingen by doende. Sy maecken oock salven daer van, om het misvallen te beletten; ende een ander salve om het bloet-braecken ende andere braeckinghen te stelpen; welcke te langh soude vallen om te verhaelen.

Maer voor allen is het ghedistilleert water van dese wortel seer goet op de beten ende steken van de slanghen ende spinne-koppen gheleydt. Het is oock seer goedt om te verteren de voose tacken van vleesch die in de neuse-gaten groeyen, ghenoemt Polypi, ende den kancker die soo wel inden neuse als in ’t binnenste ende ’t ghehemelte van den mondt komt: dan daer moetmen wat poeders van de selve wortel opstroyen.

‘Tselve ghedistilleert water is oock sonderlinghen goedt teghen den bloetloop uyt de lever, diemen Fluxus hepaticus noemt.

Andere schrijven dat Herts-tonghe alle de krachten van Sulcker heeft.

De Kleyne Alpinsche oft Bergh-Herts-tonghe is van krachten de Groote heel ghelijck.

De Britannica van Plinius (die onse Herts-tonghe seer gelijckt, als Clusius, Lobel ende meer andere gheleerde ghelooven) is oock seer goedt om de voortsetende zeeren van de amandelen, ende van ’t binnenste van den mondt ende keel te ghenesen; ende kan wercken al ’t ghene dat de verkoelende ende t’samentreckende dinghen vermoghen. Galenus schrijft oock dat sy van sommighe ghestelt wordt onder de cruyden dienende tot de ghebreken der maghe. Oock is sy de wonden seer ghenesende, koudt ende droogh van nature.

Maer om te bethoonen dat dit cruydt gheene ghelijckenisse met de Britannica van Gesnerus en heeft, sullen wy de selve hier in ’t langh uyt Lobel beschrijven.

Britannica van Gesner ende die van Lions, seydt hy, is de Britannica van Plinius wel van bladers ende wortel ghelijck, maer haer is seer veel van die t’samentreckende kracht ende van te helpen ende ghenesen de sweeringhe des mondts ende der amandelen ghebrekende. Oock is sy seer bitter, ende een weynigh heet, hebbende eenighsins de verwe ende smaeck van de Conyza. Dit cruydt wast veel omtrent Lyons, ende heeft ghemeynlijck maer eenen steel, die rondt, hardt ende bleeck is, anderhalven voet hoogh; ende aen de knoopen groeyen de bladers: van de welcke sommighe onderste die van Duyvels-bete ghelijck zijn, maer kleyner, bruynachtigh, ende ghelijckende eensdeels die van de Conyza oft oock van de Madelieven. De bloemen komen voorts in ’t opperste aen kleyne sijd-scheutkens, die rond zijn, de bloemen van de Conyza niet onghelijck, maer grooter: de welcke, als ’t saedt rijp is, in een wolachtigheydt verstuyven: oock is ’t saedt niet onghelijck dat van de Groote Conyza. De wortel is kort, dun, witachtigh, faselachtigh, kleyner dan die van Duyvels-bete, oft die van de Madelieven ghelijck, seer voortloopende.

“T Longher-cruydt van de ionghe Herbaristen wordt nu ter tijdt oock van sommighe voor de Britannica ghehouden; maer dat is van ghedaente, bladeren, bloemen ende slijmerigheydt de Waelwortel ghelijck, ende is van ons elders bequaemelijcker beschreven.

HET IX. KAPITTEL.

Van hertstong of Bistorta. (Bistorta officinalis, kleine var. minus en grote var. grandiflorum)

Geslachten.

Hertstong is eigenlijk maar een soort, nochtans heeft Leonarth Fuchs daar twee soorten van gemaakt die eensdeels van bladeren en eensdeels van wortelen van elkaar verschillen.

Gedaante.

Hertstong brengt langwerpige bladeren voort die elk op een langachtig steeltje staan en breed en spits van voren zijn en vrijwel op de bladeren van zuring lijken, maar nochtans geribd of zenuwachtig en aan de bovenste zijde groenachtig en aan de onderste uit het blauwe tussen het grauwe witachtig van kleur en tussen deze bladeren spruiten de stelen uit die hoger dan dertig cm opschieten en rond zijn en met ettelijke kleinere [536] bladeren in de ronde begroeid, op de top van deze stelen komt een aar voort met kleine bloempjes die vleeskleurig of uit het bleekachtige rood purperkleurig zijn waarin daarna driekantige zaden voortkomen die blinken en die van zuring gelijk. De wortel is dik en langachtig, geknoopt of in leden gedeeld en soms ook omgekromd en met zeer veel aanhangende haarachtige vezels bezet die van buiten bruin of zwartachtig is en van binnen niet heel rood van kleur en tezamen trekkend van smaak.

Leonarth Fuchs, als gezegd is, maakt twee soorten van hertstong, de grote met meer gerimpelde en ruwere bladeren en een grotere wortel die niet zeer ineen getrokken of omgekromd is, maar zeer gevezeld en met vezels bezet en de andere of kleine hertstong heeft meer effen en zachtere of gladdere bladeren en een gekronkelde en ineen gedrongen wortel die niet zo groot is als de andere en niet zo gevezeld, anders die van smaak en kleur gelijk.

Plaats.

Hertstong wordt op vochtige plaatsen in donkere of schaduwachtige bossen op vette, kleiachtige of slijkachtige grond gevonden. Matthiolus schrijft dat ze op de bergen groeit. Ze groeit ook weelderig genoeg in de hoven. De wortel blijft menige jaren over.

Tijd.

De aarvormige bloemen van hertstong staan in mei en juni op haar schoonste en daarna wordt het zaad rijp.

Naam.

Naar zijn omgekromde en gekronkelde wortel heeft dit gewas de Latijnse naam Bistorta gekregen als of men tweemaal verdraaide of tweemaal gekronkelde zei. De Hoogduitsers noemen het Naterwurtz, de Nederduitsers herts-tonghe, de Fransen bistorte, de Bohemers hadijkozenij. Men noemt het in het Latijn ook naar de Hoogduitse naam Colubrina en Serpentaria als of men adderkruid of slangenkruid zei, soms ook Dracunculus. Deze onze hertstong verschilt nochtans zeer van het Dracontium van Dioscorides, dan ze zou misschien goed een medesoorte van de Dracunculi van Plinius wezen want Plinius in het 16^de kapittel van zijn 24^ste boek verhaalt dat hetgeen dat de Grieken Dracontion noemen hem in drievormige gedaanten gewezen of getoond is geweest. Sommige toonden hem dat met bladeren van biet met een toorts of hoge steel met purperen bloemen. Andere wezen hem een kruid met een lange wortel die getekend en in leden of knoopjes verdeeld is. Ten derde is hem een gewas gewezen met groter ebladeren dan die van de kornoeljeboom en met een rietachtige wortel. Behalve deze drie schrijft dezelfde Plinius in het 2^de kapittel van zijn 25^ste boek dat in het veld of bouwland van zijn waard een kruid van hem gevonden is geweest dat Dracunculus heet en wiens steel een duim dik was met vele spikkels van verschillende kleur geplekt en getekend als de huid van de adderslangen plag te wezen en dit kruid zeiden ze dat het zeer goed en krachtig is tegen de beten van allerhande gedierten. Van deze vier soorten van Dracunculus is de eerste (zo hij zelf zegt) de kalfsvoet zeer gelijk. De derde is het waterslangenkruid dat van ons tevoren beschreven is. De vierde of laatste schijnt de grote speerwortel of Dracontion van Dioscorides te wezen en Plinius zelf betoont dat ze van de drie andere van gedaante verschilt en zegt aldus in zijn 25^ste boek in het 2^de kapittel: ‘de vierde Dracunculus verschilt van dat gewas wat we in ons voorgaande boek de naam Dracunculus gezegd te hebben te voeren, maar die is nochtans anders van gedaante dan de andere soorten zijn’. Daarom blijft alleen van deze vier bij Plinius vermaande soorten van Dracunculus de tweede over die indien het dezelfde is die hij beschrijft in het begin van het 16^de kapittel van zijn 14^de boek en zegt dat het een roodachtige of rosachtige wortel heeft die ineen gedrongen is en op een gekronkelde draak of slang lijkt en zal ze met onze hertstong of Bistorta grote gelijkenis hebben, want de wortel van hertstong is gekronkeld en gekromd en van kleur bijna rosachtig of bleekrood en voorts zo is ze ook in sommige leden of knoopjes afgetekend of verdeeld als die van de tweede Dacunculus wat ons ook meer laat geloven dat ze hetzelfde kruid zou mogen wezen dat Plinius de tweeden Dracunculus noemt.

Nochtans zijn er sommige van de nieuwe kruidbeschrijvers die de Bistorta een gans ander gewas zeggen te wezen. Want Mathiolus in zijn Epistolae Medicinales of zendbrieven die de medicijnen aangaan schrijft dat de Bistorta niets anders is dan het Behen rubrum. Gesnerus wil het voor het Limonium of een soort er van rekenen. Sommige andere houden het voor de Britannica. Welke drie verschillende meningen van ons onderzocht en overwogen zullen worden om de waarheid wat beter te vinden.

Behen. Aangaande het Behen, zowel het rood als het wit behen (want het is tweevormig) heeft ruikende wortels die warm van krachten en onkuisheid of bijslapen lust verwekken zoals Avicenna en Serapio daarvan geschreven hebben. Daartegen is de wortel van Bistorta, dat is onze hertstong, geheel zonder reuk, verkoelend en tezamen trekkend van krachten en verdrijft daarom eerder de lust van bijslapen of beneemt het dan dat het die verwekt.

Limonium. Dioscorides betuigt dat het Limonium bladeren heeft die dunner en langer zijn dan die van de biet en bovendien rood zaad. Maar de hertstong of Bistorta heeft kleinere en hardere bladeren dan die van biet en het zaad is dat van zuring gelijk.

Britannica. Dezelfde Dioscorides en Plinius verhalen dat de Britannica bladeren heeft die zwarter en ruwer of ruiger zijn dan de zuringbladeren en een korte dunne wortel hebben. Bistorta of hertstong heeft gladde kale bladeren die aan de onderste zijde wit zijn als gezegd is en de wortel is veel groter dan dat men ze kort of dun zou mogen noemen. Voorts zo raadt Apuleius ons aan om het sap en de bladeren van de Britannica tot de winter te bewaren en weg te leggen om te alle tijden te mogen gebruiken en zegt er die oorzaak bij omdat dit kruid in alle tijden niet te vinden is. Daartegen heeft de hertstong een zeer lang levende wortel en is het heel jaar door overal te vinden.

Zulks dat uit de voorgaande redenen en bewijzen duidelijk genoeg blijken kan dat de Bistorta of hertstong van het Behen van de Arabieren en van het Limonium van Dioscorides verschilt en insgelijks ook van de Britannica en daar geen of heel kleine gelijkenis mee heeft.

Aard.

Hertstong is koud van aard met een tamelijk verdrogende en geweldig tezamen trekkende krachten.

Kracht en werking.

De wortel van hertstong laat ophouden en stelpt zowel allerhande vloedgang als de maandstonden van de vrouwen en stelpt bovendien ook de buikloop en laat het overvloedige of onmatige braken ophouden en geneest de rode loop en diergelijke vloeden op welke manier dat men die ook gebruikt.

Ze is ook zeer nuttig om alle ontstekingen en gezwellen te genezen van de amandelen, keel en omliggende delen van de mond.

Die wortel in water gekookt en daarmee of ook met het sap er van de mond gespoeld of gewassen maakt de tanden en het tandvlees vast en zuiver.

Hetzelfde kunnen de bladeren en dat zaad ook, doch niet zo krachtig.

BIJVOEGING.

(Polygonum viviparum) Kleine of hertstong van de Alpen is van Clusius beschreven en Bistorta alpina minor genoemd. Deze bloeit op de hoge bergen van Stiermark en Oostenrijk in juli en verschilt van de berghertstong daar Camararius van schrijft en als die in de hoven geplant bijna zo groot wordt als de ander want deze kleine hertstong van Clusius blijft van zijn eigen aard alleszins even klein, want zijn steel is soms zeventien cm hoog maar meestal korter, teer, geknoopt en draagt op de top een witachtige aar van bloemen. De bladeren zijn zelden breder dan een nagel van de vinger en zijn lang, hard en met zenuwen en aan de omgeslagen randen zo doorregen met sommige adertjes dat ze gekarteld schijnen te wezen, aan de ene zijde zijn ze ook groen en aan de ander bleek. De aar wordt groter als de witte bloemen afgevallen zijn en krijgt zaad [537] als dat van de grote, dan soms in plaats van zaad komen uit deze aar ineen gedrongen blaadjes voort. De wortel is kleiner dan die van de gewone hertstong, anders ook gekronkeld en geknoopt, buiten bruin en binnen wit en van smaak ook als het hele kruid tezamen trekkend. Zulke soort heet ook Bistorta minima, dat is allerkleinste soort van hertstong.

(Psersicaria bistorta) Allergrootste hertstong of Bistorta maxima is van Jaspar Parduyn aan P. Hondius gezonden en is van wortel bijna de gewone gelijk en bloeit met die of wat eerder, maar haar bladeren zijn wel eens zo groot, immers wel dertig cm lang of langer, doch niet veel breder en die van grote zuring gelijk, niet zo gerimpeld, dat is met minder aderen of zenuwen doorlopen, wat spitser en niet zo bot als die en bleker groen die op zeer lange steeltjes rust doch zo dat die van beide zijden met een lange uitwas die van het blad zelf afkomen bezet zijn. De steel is vijf en veertig cm hoog of hoger en met een of twee, zelden drie, bladeren begroeid om omgeven die niet zo breed zijn als het in de gewone gebeurt en vooral het onderste blad. Daarop staat een enkele bloemaar die tweemaal groter is dan die van de gewone en eerst van melkwitte en daarna paarsachtige bloempjes verzameld. Van deze bloemen vallen er ettelijke af en zijn onnut, sommige blijven aan de steel en worden ineen getrokken en maken elk een zaad in zich dat enig is en met geen ander vliesje omwonden dan alleen hetgeen dat van het ingetrokken bloempje komt dat driekantig is, ros en blinkt.

Naam.

Sommige hebben dit kruid de naam van Rumex of patich ook meegedeeld omdat het van bladeren zo op zuring lijkt en van zaad soms wat op de geslachten van zuring lijkt. De kleine is van Fuchsius wijfje genoemd en de grote mannetje, andere noemen het ook naterwortel naar het Hoogduts of naterkruid, adderkruid of ook longenkruid en ander miltkruid met ongewone namen. De naam hertstong is de Phyllitis eigen. Dracunculus hortensis dat men in onze taal dragon noemt wordt onder het moes beschreven.

Aard, kracht en werking.

Hertstong verkoelt en verdroogt tot in de derde graad en daarin komt ze met de soorten van Dracunculus of Serpentaria, dat zijn de soorten van speerwortel, geenszins overeen al is het zaak dat ze die van naam gelijk schijnt te wezen.

Om allerhande vloed te stoppen zal men de wortel van dit kruid in water of rode wijn koken en dat water te drinken geven of men zal het poeder er van met rode wijn ingeven.

De wortel van hertstong tot poeder gebracht en daarvan een vierendeel lood zwaar ingenomen is goed tegen de pest en verdrijft ze door het zweten.

Die met enige drank ingenomen belet de vrouwen van kind te misvallen en met sap van weegbree gedronken geneest diegene die hun plas niet houden kunnen.

Die met dooiers en wit van eieren en meel gemengd en dan op een tichel gebakken en ingenomen belet het overgeven van galachtige vochtigheden, het poeder er van met wijn van granaten ingenomen doet ook hetzelfde.

Water of wijn daar deze wortel in gekookt is weerstaat alle vergif en is goed tegen de pest en in de pestachtige koortsen daar het peperkoren zich begint te vertonen, ja sommige willen verzekeren dat ze daarom Serpentina of naterwortel genoemd wordt omdat ze met wijn gedronken alle beten van slangen en adders schadeloos maakt en geneest.

Diegene die met gedurig druppelen van zaad gekweld zijn zullen (nadat hun lichaam eerst goed gepurgeerd en gezuiverd is) een vierendeel lood van het poeder van deze wortel met gestaald water zeer nuttig in mogen nemen.

Dezelfde brengt de wormen om en men doet het bij de wonddranken en vooral als het ingewand gekwetst is en is goed voor diegenen die bloed spuwen.

Het gedistilleerd water of het water daar deze wortel in gekookt is ontdoet de klonters van het gestolde bloed als het gedronken wordt en is goed om de geelzucht te genezen.

Deze wortel in holle tanden gestoken, alleen of met wat Pyrethrum, honing en gebrande aluin verzoet de tandpijn en zuivert het hoofd en belet de zinkingen die daarop van het hoofd vallen.

Het poeder van deze wortel in de wonden gestrooid stelpt het bloed. Hetzelfde met azijn op de buik, schaam en lendenen of op de nieren gelegd laat de plas ophouden.

Om de maandstonden te stelpen zullen de vrouwen in het water zitten daar deze wortels in gekookt zijn. Sommige vrouwen maken een klysmar van dit water en spuiten dat in de baarmoeder om die te drogen en de vuile zerigheden er van te genezen mits daar ettelijke andere tezamen trekkende dingen bij te doen. Ze maken ook zalven daarvan om het misvallen te beletten en een andere zalf om het bloedbraken en ander braken te stelpen wat te lang zou vallen om te verhalen.

Maar voor alles is het gedistilleerd water van deze wortel zeer goed op de beten en steken van de slangen en spinnen gelegd. Het is ook zeer goed om de voze takken van vlees te verteren die in de neusgaten groeien die poliepen genoemd worden en de kanker die zowel in de neus als in het binnenste en het gehemelte van de mond komt, dan daar moet men wat poeder van dezelfde wortel opstrooien.

Hetzelfde gedistilleerd water is ook bijzonder goed tegen de bloedloop uit de lever die men Fluxus hepaticus noemt.

Andere schrijven dat hertstong alle krachten van zuring heeft.

De kleine Alpen of berghertstong is van krachten de grote heel gelijk.

De Britannica van Plinius (die veel op onze hertstong lijkt zoals Clusius, Lobel en meer andere geleerde geloven) is ook zeer goed om de voortsetende zeren van de amandelen en van het binnenste van de mond en keel te genezen en kan bewerken al hetgeen dat de verkoelende en tezamen trekkende dingen vermogen. Galenus schrijft ook dat ze van sommige onder de kruiden die dienen tot de gebreken van de maag gesteld wordt. Ook geneest het de wonden zeer en is koud en droog van nature.

Maar omaan te tonen dat dit kruid geen gelijkenis met de Britannica van Gesnerus heeft zullen we die hier in het lang uit Lobel beschrijven.

Britannica van Gesner en die van Lyon, zegt hij, is de Britannica van Plinius wel van bladeren en wortel gelijk, maar haar ontbreekt zeer veel van die tezamen trekkende kracht en om de zweren van de mond en de amandelen te helpen en te genezen. Ook is ze zeer bitter en wat heet en heeft enigszins de kleur en smaak van Conyza. Dit kruid groeit veel omtrent Lyon en heeft gewoonlijk maar een steel die rond, hard en bleek is en vijf en veertig cm hoog en aan de knopen groeien de bladeren waarvan sommige onderste die van duivelsbeet gelijk zijn, maar kleiner, bruinachtig en lijken eensdeels op die van Conyza of ook van de madelieven. De bloemen komen in het opperste aan kleine zijscheutjes voort die rond zijn en veel op de bloemen van Conyza lijken, maar groter die als het zaad rijp is in een wolletje verstuiven en ook lijkt het zaad veel op dat van de grote Conyza. De wortel is kort, dun, witachtig, vezelachtig en kleiner dan die van duivelsbeet of die van de madelieven gelijk en zeer voortlopen.

Het longenkruid van de jonge herboristen wordt tegenwoordig ook van sommige voor de Britannica gehouden, maar dat is van gedaante, bladeren, bloemen en slijmerigheid de waalwortel gelijk en is van ons elders beter beschreven.