Cerinthe

HET XIII. CAPITEL.

Van het cruydt Maru.

Gheslacht.

Het cruydt Maru, misschien Cerinthe oft Leucographis gheheeten, is tweederhande; een met breede ende een met smaller bladeren.

Ghedaente.

1. De bladeren van dit cruydt zijn breedt, langhworpigh, uyt den groenen nae den blauwen treckende, met ettelijcke witachtighe placken geteeckent, somtijdts nederwaerts ghebooght oft omgeslagen. De steelen zijn rondt ende getackt, bekleedt met diergelijcke, doch allenghskens smaller wordende bladeren: aen de tsoppen van de welcke kleyne bloemen hanghen, die rondt van maecksel zijn, langhworpigh, binnen hol, geel van verwe, by haer steelkens somtijts met een kleyn purpur randeken verciert: nae de welcke volghen kantighe swartachtige saden. De wortel is langhworpigh ende tamelijcken dick.

2. De medesoorte van dit ghewas is kleyner, ende heeft smaller bladeren, doch oock langhworpigh van maecksel: de steelkens zijn teerer: anders is sy de voorgaende in alles ghelijck.

Plaetse.

Men vindt dit gewas in de vette grasachtige heuvelkens oft berghskens, ende oock neffens de weghen ende kanten van de velden in Beemerlandt, Oostenrijck, Hongarijen, ende in de naeste Rijcken ende landouwen, soo wel aen d’een als d’ander sijde van den Danouw.

Tijdt.

Het groeyt ende bloeyt van Mey af tot heel diep in den Somer.

Naem.

Nu ter tijdt is dit cruydt Maru geheeten: anders gheen naemen en zijn my bekent: daerom noeme ick de eene soorte Maru maius, dat is Groot Maru; de ander Maru minus oft Kleyn Maru. Aengaende welcken [986] naem, soo vindtmen by Avicenna in ‘t 64.capitel een cruydt Maru vermaent, dat vijfderhande is: de twee eerste soorten zijn warm van aerd ende welrieckende: de vierde is oock warm, droogh ende dunmaeckende van aerd: de derde is middelmatighlijcken ghestelt, sulcks als ghemeynt wordt de Buglosse te wesen: de vijfde verkoelt, ende is Misebar ghenoemt. Dan met welck van alle dese soorten van Maru dit ons cruydt meest ghelijckenisses soude moghen hebben (immers indien dat een medesoorte van Maru is) dat is moeyelijck te versekeren; ghemerckt dat Avicenna soo luttel woorden van de vijf geslachten van Maru gemaeckt heeft, ende (dat meer is) soo duysterlijck daer van schrijft. Maer indienmen ons oordeel magh gheven, nae den aerd ende krachten, soo salmen seggen dat dit ons Maru de Misebar soude moghen zijn: want dit teghenwoordigh cruydt schijnt verkoelende van aerd te wesen. Dit cruydt schijnt oock ’t selve ghewas te zijn dat Plinius in ‘t 12.cap.van sijn 21.boeck met dese woorden beschrijft, ende Cerinthe noemt: Cerinthe, seydt hy, heeft witte bladeren, krom, eenen cubitus hoogh, met een hol hoofdeken, vol sap als Honigh. Ende voorwaer dit ons Maru en komt met die beschrijvinghe niet heel qualijck over een: want de bladeren zijn met witachtighe placken gevleckt, ende sy zijn oock nederwaerts ghekromt oft omgeslagen: ende het heel ghewas wordt anderhalven voet, dat is eenen cubitus hoogh; bovendien soo brenght het tsop oft opperste van den steel holle bloemkens voort; uyt de welcke de Bien Honigh vergaderen. Theophrastus rekent den Cerinthon oft Kerinthos onder de somersche bloemen; te weten in sijn 6.boeck: ende in dat ghetal moet dit ons Maru oock ghestelt zijn: want de bloeme daer van komt in den Somer voort. Virgilius in het 4.boeck van sijne Georgica vermaent oock van een Cerinthe ignobile gramen, dat is, soo Servius dat uytleydt, een cruydt dat over al ghemeyn is ende overvloedighlijck wast: in welcke plaetse Virgilius het woordt Gramen, dat Gras beteeckent, misbruyckt ende voor alle soorten van ghewas verstaet (als ghelooflijck is) oft hy verstaet daer een ander Cerinthe mede, die een soorte van Gras soude moghen wesen.

Plinius in ’t XI cap.van sijn 27.boeck vermaent van een cruydt Leucographis gheheeten, dat hy van niemandt beschreven en heeft ghevonden, soo hy seydt. Dan indien de cruyden ghemeynlijck nae eenige reden oft gelijckenisse haer naemen verkrijgen, soo salmen dit ons teghenwoordigh cruydt den voorseyden naem Leucographis wel moghen gheven, als oftmen seyde, Cruydt met wit geplackt: want de bladeren van ’t selve zijn met witte placken geteeckent, ende (soo het Griecksch woordt luydt) beschreven. Voorts soo kan de Cerinthe ende Leucographis by Plinius wel eenerhande cruydt wesen. Want het gebeurt dickwijls, dat een ghewas met verscheyden naemen op bijsondere ende verscheyden plaetsen vermaent wordt, als wy elders betoont hebben.

Dan aengaende, dat dit ons Maru de Memicha oft Glaucion van de Griecken niet en is, dat is soo blijckelijck, dat het noodeloos waer, daer meer woorden van te maecken.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De soorten van Maru schijnen koudt van aerd ende t’samentreckende te wesen: ende sulcks was het Leucographis oock, als Plinius betuyght: de Leucographis, seydt hy, wordt voor nut ghehouden de ghene die bloedt spouwen, ’t ghewicht van anderhalve scrupel, dat is dry oboli, seffens met Saffraen inghenomen: sy is oock goedt de ghene die den buyckloop hebben, als sy met water ghestooten oft ghestampt ende opgheleydt wordt; ende insghelijcks om de vrouwelijcke vloeden te stelpen: men vermenghtse oock by de salven ende andere dinghen diemen teghen de ghebreken der ooghen bereydt. Sy is daer-en-boven oock seer bequaem om de zeeren ende holligheden die in de teere ende weecke delen des lichaems komen, te vullen ende met vleesch te bedecken.

BIIVOEGHSEL.

In Italien heetmen dese cruyden Cerintha oft Almaru Avicennae; te Parijs Telephium maculosum, oft oock Calendula, doch niet eyghentlijck ghenoegh: Lobel noemtse Cerinthe Plinij. De Kleyne soorte is van Camerarius Cerinthe minor gheheeten, van Gesnerus Bergunds zung ende Flecken kraut. Voorts soo is dit ghewas vijfderley, als Clusius dat selve verdeylt. Dry soorten zijn groot; de vierde is kleyn; de vijfde en heeft gheen placken.

1. Het eerste is de Eerste soorte van Dodoneus hier vermaent: ende die noemt Clusius Cerinthe quorumdam maior versicolore flore, ander Groote Cerinthe met purpur geele bloemen, om dat de bloemen wat peersch by de geele verwe hebben. Haer tacken zij rondt, volsappigh: de bladeren zijn wat hayrigh: de saden wassen ghemeynlijck twee in een huysken. De wortel is wit, ende vergaet hier te lande alle iaer. In Portugael ende elders in Spaegnien bloeytse in Meert; ander is sy heel ghelijckse hier van Dodoneus beschreven is.

2. Groote Cerinthe met heel geele bloemen is de tweede soorte van Clusius beschreven, ende Cerinthe quorumdam maior flavo flore gheheeten; de welcke bladeren heeft als de eerste, doch niet soo breedt omtrent de steelkens, ende als met teere dorenkens oft hayrkens rondom besett; de bloemen zijn heel geel, sonder eenighe peersicheydt. De wortel is oock wit, dick ende langh, gheveselt, oock des winters hier te lande vergaende. Sy wast in Italien ende Spaegnien.

3. Groote Cerinthe met rood-peersch oft bruyn-roode bloemen, in ’t Latijn Cerinthe maior quorumdam flore ex rubro purpurascente ghenoemt, schiet by de twee oft dry voeten hoogh op, ende is met dierghelijcke doch wat kleyner bladeren bewassen, van verwe groen met blauw vermenght, ende oock met witte placken gheteeckent. De bloemen komen in doncker peersche huyskens voorts, ende zijn self langh, uyt den rooden peersch van verwe, met wat wits bespraeydt.

4. Kleyne Cerinthe met geele bloemen is een medesoorte van de Kleyne Cerinthe hier van Dodoneus beschreven. Clusius noemtse Cerinthe quorumdam minor flore flavo. Den steel is anderhalven voet hoogh, oft hooger, rondt, getackt: de bladeren zijn kleyner dan die van de derde soorte, smaller, oock met wit gheplackt. De opperste tacken zijn omghebogen, met veele spitse bladeren bedeckt: uyt den oorsprongh van welcke bladeren de bloemkens voortkomen, uyt haer knopkens hangende, veel kleyner dan de voorgaende, aen de uyterste randen ghetandt, heel geel van verwe. “’Tsaedt is swart. In Stirien wast dit cruydt seer veel; ende behoudt daer somtijdts heel diep in den winter sijne groene bladeren: ende sulcks is die soorte van Kleyne Cerinthe daer Camerarius ende Gesnerus van vermaenen, seggende dat haer wortel ’s winters niet en vergaet.

5. Cerinthe sonder placken, van den selven Clusius Cerinthe quinta folio non maculato gheheeten, is de vierde soorte van Cerinthe heel ghelijck; ende is ghewassen in den hof van J. Jan van Hooghelande uyt haer wortel veel leeghe ter aerden huckende tacken voortbrenghende, bewassen met heel groene, sachte, kaele bladeren, sonder eenige placken: tusschen de oorsprongh van dese bladeren [987] spruyten kleyne tackskens, draghende elck eenen grooten hoop van ander kleyner bladeren, ende daer tusschen doncker peersche steelkens: daer op staet een knopken in vijf smalle bladerkens verdeylt, omhelsende een langhworpigh hol bloemken, onder geel, in ’t midden peersch, van buyten oock geel, in vijf snippelinghen ghedeylt, midden in met ettelijcke stijfve draeykens ende een langachtigh dun priemken verciert.

Cerinthe van Plinius is een cruydt van de Bien seer begheert ter wijlen sy wercken: dan oft het dese Maru, daer wy nu af spreken, is oft niet, is ons onbekent.

Marua iantusa staet by de soorten van Malrove.

Marum is een Marioleyne, Orega oft dierghelijck ghewas.

Marullium is de Lattouwe.

Noch van de krachten.

De bladeren van dese cruyden worden in Italien veel voor Bernagie ghebruyckt, ende hebben, nae ’t ghevoelen van den wijtvermaerden Clusius ende van andere gheleerde, bijnae de selve krachten. Dan Lobel seydt, dat dese Cerinthe niet seer onghelijck en is van smaeck ende ghedaente de soorten van Deurwas, noch oock den Hypericon. Immers de bladers, als sy gheknouwt worden,en zijn niet onlieflijck van smaeck, als oft iemandt smaeckte een nieuwe weeckachtigh Wasch; ende daerom isse misschien Cerinthe ghenoemt gheweest; oft om dat de Bien ghenucht nemen in haer bloemen; de welcke aerdigh om sien zijn, ende daer toe oock niet onlieflijck van smaeck, maer soetachtigh. Het saedt is van dobbel ghestalte, seydt den selven Lobel, van buyten swart, van binnen merghachtigh, het Kempsaet seer ghelijckende.

De bladeren van de Kleyne Cerinthe, als sy noch teer zijn, moghen in salaet ghegheten worden; ende en zijn niet onbehaeghlijck van smaeck, als Gesnerus betuyght.

Dan de Alchimisten ende konstighe distilleerders van Italien, ende oock van sommighe plaetsen van Vranckrijck, distilleeren dit gantsche cruydt Maru, te weten de ghemeynste soorte: ende ghebruycken het ghedistilleert water van ’t selve in alle de gebreken daer het Telephium nut toe is. Daerom die de krachten daer van begheert te weten, die lese het Capitel van Telephium oft Smeer-wortel.

HET XIII. KAPITTEL.

Van het kruid Maru. (Cerinthe major en Cerinthe minor)

Geslacht.

Het kruid Maru dat misschien Cerinthe of Leucographis heet is tweevormig, een met brede en een met smaller bladeren.

Gedaante.

1. De bladeren van dit kruid zijn breed, langwerpig en trekken uit het groene naar het blauwe en zijn met ettelijke witachtige plekken getekend en soms nederwaarts gebogen of omgeslagen. De stelen zijn rond en getakt en bekleed met diergelijke, doch geleidelijk aan smaller wordende bladeren waar aan de toppen er van bloemen hangen die rond van vorm zijn, langwerpig en binnen hol, geel van kleur en bij hun steeltjes soms met een klein purper randje versiert waarna kantige zwartachtige zaden volgen. De wortel is langwerpig en tamelijk dik.

2. De medesoort van dit gewas is kleiner en heeft smaller bladeren, doch ook langwerpig van vorm, de steeltjes zijn teerder, anders is ze de voorgaande in alles gelijk.

Plaats.

Men vindt dit gewas in de vette grasachtige heuveltjes of bergjes en ook naast de wegen en kanten van de velden in Bohemen, Oostenrijk, Hongarije en in de naaste rijken en landstreken en zowel aan de ene als aan de andere zijde van de Donau.

Tijd.

Het groeit en bloeit van mei af tot heel diep in de zomer.

Naam.

Tegenwoordig is dit kruid Maru genoemd, anders zijn geen namen me bekend en daarom noem ik de ene soort Maru majus, dat is groot Maru en de ander Maru minus of klein Maru. Aangaande welke [986] naam zo vindt men bij Avicenna in het 64^ste kapittel een kruid Maru vermaand dat vijfvormig is, de twee eerste soorten zijn warm van aard en welriekende, de vierde is ook warm, droog en dun makend van aard, de derde is middelmatig gesteld zulks als gemeend wordt de buglosse te wezen, de vijfde verkoelt en is misebar genoemd. Dan met welke van al deze soorten van Maru dit ons kruid de meeste gelijkenis zou mogen hebben (immers indien dat een medesoort van Maru is) dat is moeilijk te verzekeren, gemerkt dat Avicenna zo weinig woorden van de vijf geslachten van Maru gemaakt heeft en (dat meer is) zo duister er van schrijft. Maar indien men ons oordeel mag geven naar de aard en krachten zo zal men zeggen dat dit ons Maru de misebar zou mogen zijn want dit tegenwoordig kruid schijnt verkoelend van aard te wezen. Dit kruid schijnt ook hetzelfde gewas te zijn dat Plinius in het 12^de kapittel van zijn 21^ste boek met deze woorden beschrijft en Cerinthe noemt: ‘Cerinthe, zegt hij, heeft witte bladeren die krom en vijf en veertig cm hoog is me een hol hoofdje vol sap als honig’. En voorwaar dit ons Maru komt met die beschrijving niet heel slecht overeen want de bladeren zijn met witachtige plekken gevlekt en ze zijn ook nederwaarts gekromd of omgeslagen en het heel gewas wordt vijf en veertig cm, dat is een cubitus hoog en bovendien brengt het top of opperste van de steel holle bloempjes voort waaruit de bijen honig verzamelen. Theophrastus rekent de Cerinthon of Kerinthos onder de zomerse bloemen, te weten in zijn 6^de boek, en in dat getal moet dit ons Maru ook gesteld zijn, want de bloem er van komt in de zomer voort. Virgilius in het 4^de boek van zijn Georgica vermaant ook van een Cerinthe ignobile gramen, dat is zo Servius dat uitlegt, een kruid dat overal algemeen is en overvloedig groeit, op welke plaatse Virgilius het woord Gramen, dat gras betekent, misbruikt en voor alle soorten van gewas verstaat (als geloofwaardig is) of hij verstaat er een ander Cerinthe mee dat een soort van gras zou mogen wezen.

Plinius in het XIde kapittel van zijn 27^ste boek vermaant van een kruid dat Leucographis heet dat hij van niemand beschreven heeft gevonden, zo hij zegt. Dan indien de kruiden gewoonlijk naar enige reden of gelijkenis hun namen krijgen zo zal men dit ons tegenwoordig kruid de voor vermelde naam Leucographis wel mogen geven alsof men kruid met wit geplekt zei, want de bladeren er van zijn met witte plekken getekend en (zo het Grieks woord luidt) beschreven. Voorts zo kan de Cerinthe en Leucographis bij Plinius wel een kruid wezen. Want het gebeurt dikwijls dat een gewas met verschillende namen op aparte en verschillende plaatsen vermaand wordt als we elders betoond hebben.

Dan aangaande dat dit ons Maru niet de memicha of Glaucion van de Grieken is dat is zo duidelijk dat het nodeloos is er meer woorden van te maken.

Aard, kracht en werking.

De soorten van Maru schijnen koud van aard en tezamen trekkend te wezen en zulks was het Leucographis ook, als Plinius betuigt; ‘Leucographis, zegt hij, wordt voor nuttig gehouden diegene die bloed spuwen het gewicht van anderhalve scrupel, dat is drie oboli, tegelijk met saffraan ingenomen en ze is ook goed diegene die de buikloop hebben als ze met water gestoten of gestampt en opgelegd wordt en insgelijks om de vrouwelijke vloeden te stelpen en men vermengt het ook bij de zalven en andere dingen die men tegen de gebreken van de ogen bereidt. Ze is daarboven ook zeer geschikt om de zeren en holligheden die in de tere en weke delen van het lichaam komen te vullen en met vlees te bedekken’.

BIJVOEGING.

In Italië noemt men deze kruiden cerintha of almaru Avicennae, te Parijs Telephium maculosum of ook Calendula, doch niet eigelijk genoeg, Lobel noemt ze Cerinthe Plinij. De kleine soort is van Camerarius Cerinthe minor genoemd en van Gesnerus Bergunds zung en Flecken kraut. Voorts zo is dit gewas vijfvormig zoals Clusius dat verdeelt. Drie soorten zijn groot en de vierde is klein, de vijfde heeft geen plekken.

1. Het eerste is de eerste soort van Dodonaeus hier vermaand en die noemt Clusius Cerinthe quorumdam major versicolore flore, anders grote Cerinthe met purpergele bloemen omdat de bloemen wat paars bij de gele kleur hebben. Haar takken zij rond en volsappig, de bladeren zijn wat harig en de zaden groeien gewoonlijk twee in een huisje. De wortel is wit en vergaat hier te lande elk jaar. In Portugal en elders in Spanje bloeit het in maart, ander is ze heel gelijk ze hier van Dodonaeus beschreven is.

2. Grote Cerinthe met heel gele bloemen is de tweede soort van Clusius beschreven en Cerinthe quorumdam major flavo flore genoemd die bladeren heeft als de eerste, doch niet zo breed omtrent de steeltjes en als met tere dorentjes of haartjes rondom bezet, de bloemen zijn heel geel zonder enige paarsigheid. De wortel is ook wit, dik en lang, gevezeld die ook ‘s winters hier te lande vergaat. Ze groeit in Italië en Spanje.

(Cerinthe major purpurascens)

3. Grote Cerinthe met roodpaars of bruinrode bloemen, in het Latijn Cerinthe major quorumdam flore ex rubro purpurascente genoemd, schiet bij de zestig of negentig cm hoog op en is met diergelijke doch wat kleiner bladeren begroeid en van kleur groen met blauw vermengt en ook met witte plekken getekend. De bloemen komen in donker paarse huisjes voorts en zijn zelf lang en uit het rode paars van kleur met wat wits besproeid.

4. Kleine Cerinthe met gele bloemen is een medesoort van de kleine Cerinthe hier van Dodonaeus beschreven. Clusius noemt het Cerinthe quorumdam minor flore flavo. De steel is vijf en veertig cm hoog of hoger, rond en getakt, de bladeren zijn kleiner dan die van de derde soort, smaller en ook met wit geplekt. De opperste takken zijn omgebogen en met vele spitse bladeren bedekt en uit de oorsprong van die bladeren komen de bloempjes voort die uit hun knopjes hangen en veel kleiner zijn dan de voorgaande en aan de uiterste randen getand, heel geel van kleur. Het zaad is zwart. In Stirien groeit dit kruid zeer veel en behoudt daar soms heel diep in de winter zijn groene bladeren en zulks is die soort van kleine Cerinthe daar Camerarius en Gesnerus van vermanen die zeggen dat haar wortel ’s winters niet vergaat.

5. Cerinthe zonder plekken is van dezelfde Clusius Cerinthe quinta folio non maculato genoemd en is de vierde soort van Cerinthe heel gelijk en is gegroeid in de hof van J. Jan van Hooghelande die uit haar wortel veel lage ter aarde hurkende takken voortbrengt die begroeid zijn met heel groene, zachte, kale bladeren zonder enige plekken en tussen de oorsprong van deze bladeren [987] spruiten kleine takjes die elk een grote hoop van ander kleiner bladeren dragen en daartussen donker paarse steeltjes en daarop staat een knopje dat in vijf smalle bladertjes verdeeld is en een langwerpig hol bloempje bevat dat onder geel en in het midden paars en van buiten ook geel is en in vijf snippers gedeeld met in het midden ettelijke stijve draadjes en met een langachtig dun priempje versierd is.

Cerinthe van Plinius is een kruid dat van de bijen zeer begeerd wordt terwijl ze werken, dan of het deze Maru, daar we nu van spreken, is of niet is ons onbekend.

Marua iantusa staat bij de soorten van malrove.

Marum is een marjolein, Origanum of diergelijk gewas.

Marullium is de sla.

Noch van de krachten.

De bladeren van deze kruiden worden in Italië veel voor bernagie gebruikt en hebben, naar de mening van de wijdvermaarde Clusius en van andere geleerde bijna dezelfde krachten. Dan Lobel zegt dat deze Cerinthe veel lijkt van smaak en gedaante op de soorten van deurwas, noch ook op Hypericum. Immers de bladeren als ze gekauwd worden zijn niet onlieflijk van smaak alsof iemand een nieuwe weekachtige was proefde en daarom is ze misschien Cerinthe genoemd geweest of omdat de bijen genoegen nemen in haar bloemen die aardig om te zien zijn en daartoe ook niet onlieflijk van smaak, maar zoetachtig. Het zaad is van dubbele gestalte, zegt dezelfde Lobel, van buiten zwart en van binnen mergachtig en lijken zeer op hennepzaad.

De bladeren van de kleine Cerinthe als ze noch teer zijn mogen in salade gegeten worden en zijn niet onbehaaglijk van smaak, als Gesnerus betuigt.

Dan de alchimisten en kunstige distilleerders van Italië en ook van sommige plaatsen van Frankrijk distilleren dit ganse kruid Maru, te weten de gewone soort, en gebruiken het gedistilleerd water er van in alle gebreken daar het Telephium nuttig toe is. Daarom die de krachten daarvan begeert te weten die leest het kapittel van Telephium of smeerwortel.