Lilium

Joost van Ravelingen. Vervolg van Dodonaeus of Dodoens. Cruydt-boeck, 1644.

[302] HET TWEEDE DEEL.

Het sevenste Boeck.

Van de Bulben oft Bloemen met aiuynachtighe oft klisterachtighe Loocks-ghevvijse wortelen.

VOOR-REDEN.

Nu volght de beschrijvinghe van de bloemen die voort-komen van klisterachtighe oft bulbeuse wortelen: dan onder de bulben oft klisters zijnder sommige eetbaer ende bequaem om te voeden, als zijn Loock, Aiuyn, Porey, ende ettelijcke andere dierghelijcke; maer daer af sullen wy op een ander plaetse, dat is by de Moes-cruyden, spreken: want nu ter tijdt hebben wy hier alleen voor ghenomen te handelen van de Bulben oft loockachtighe wortelen, die fraeye ende lieflijcke bloemen voort-brenghen; de welcke niet alleen in de hoven onder-houden ende gheoeffent worden, ende tot verciersel van dien veel gheacht zijn, maer oock dickwijls ghesocht worden om daer kranssen, hoeykens ende tuylkens af te maecken. Van dese zijn de sommighe goedt ende lieflijck van reuck; sommighe en hebben gantsch gheenen reuck.

Sy verschillen oock veel van den anderen, soo wel in ghedaente ende maecksel, als in de verwe; ghelijck den Narciss ende de Lelien van malkanderen seer verscheyden zijn van ghedaente; ende de Witte Lelien verschillen van de Roode ende andere aengaende haere verwe. Voorts soo vindtmen oock eenigh onderschil in het maecksel van de bollen oft bulben selve: want sommighe zijn gheheel ende vast by een, met vellekens oft rockskens bekleedt; sommige zijn van vele schelferinghen, schubben oft keernen ghemaeckt, diemen eyghentlijck klisters heet; als zijn de wortelen van de Lelien.

Dan alle de Bulben oft bollen, daer wy nu af gaen spreken, blijven langh in ’t leven, ende en vergaen oft en verdorren niet haest oft lichtelijck, als sy ghepluckt oft uyt der aerden ghenomen zijn: daerom kanmense oock seer ghemackelijck van d’ eene plaetse op d’ ander versetten ende verplanten, soo wanneermense, nae dat haer saedt rijp gheworden is, uyt der aerden neemt. De oorsaecke daer van is, om dat alle dese bulben vol van overvloedigh taey sap ende voghtigheydt zijn; ’t welck niet haest en verdrooght oft en vergaet, ende die cruyden langhen tijdt in ’t leven houden kan.

[302] HET TWEEDE DEEL.

Het zevende boek.

Van de bollen of bloemen met uiachtige of klisterachtige lookvormige wortels.

VOORREDEN.

Nu volgt de beschrijving van de bloemen die van klisterachtige of bolachtige wortels voortkomen, dan onder de bollen of klisters zijn er sommige eetbaar en geschikt om te voeden als zijn look, ui, prei en ettelijke andere diergelijke, maar daarvan zullen we op een andere plaats, dat is bij de moeskruiden, spreken want nu hebben we hier alleen voorgenomen te handelen van de bollen of lookachtige wortels die fraaie en lieflijke bloemen voortbrengen die niet alleen in de hoven onderhouden en geteeld worden en tot versiering er van veel geacht zijn, maar ook dikwijls gezocht worden om er kransen, hoedjes en tuiltjes van te maken. Van deze zijn sommige goed en lieflijk van reuk, sommige hebben gans geen reuk.

Ze verschillen ook veel van de anderen en zowel in gedaante en vorm als in de kleur zoals de narcis en de lelie van elkaar zeer verschillen van gedaante en de witte lelie verschilt van de rode en andere aangaande haar kleur. Voorts zo vindt men ook enig verschil in de vorm van de bollen of bulben zelf, want sommige zijn heel en vast bijeen met velletjes of rokjes bekleed en sommige zijn van vele schilfers, schubben of kernen gemaakt die men eigenlijk klisters noemt als zijn de wortels van de leliën.

Dan alle bulben of bollen daar we nu van gaan spreken blijven lang in het leven en vergaan of verdorren niet gauw of gemakkelijk als ze geplukt of uit de aarde genomen zijn en daarom kan men ze ook zeer gemakkelijk van de ene plaats op de ander verzetten en verplanten als men ze wanneer het zaad rijp geworden is uit de aarde neemt. De oorzaak daarvan is omdat al deze bollen vol van overvloedig taai sap en vochtigheid zijn wat niet gauw verdroogt of vergaat en die kruiden lange tijd in het leven houden kan.

HET 1. CAPITEL.

Van de Witte Lelien.

Gheslachten.

De Witte Lelie, die van schoonheydt, nettigheydt ende nuttigheydt alle de andere soorten van Lelien te boven gaet, magh met goede reden voor alle de andere Lelien beschreven worden.

Ghedaente.

Dese Witte Lelie heeft langhworpighe breede ghelijvige ende vol-sappighe vette bladeren, uyt den grasverwigen bleeck-groen, blinckende ende kael oft glat: de steelen worden hoogher dan dry voeten, ende komen tusschen de bladeren uyt de wortelen gesproten, ende zijn met vele allenghskens smaller wordende bladeren dicht bewassen: de bloemen staen op ’t sop van den steel, schoon ende behaeghlijck, wit, welrieckende, groot, eerst smal, ende daer nae breeder wordende, ende hun selven in de wijde ontluyckende, een mandeken oft korfken gelijckende, van ses bladerkens gemaeckt, die langhworpigh zijn, van buyten ghestreept, uyt het midden sommighe draeykens uytghevende, waer van geele nopkens afhanghen: de wortel is bolachtigh, rond oft loockachtigh, van keernen als klisters oft schelferen veel by een vergadert zijnde gemaeckt, vol taey ende slijmachtigh sap; met ’t welck de bladeren en de steelen oock overvloedighlijck begaeft zijn.

Plaetse.

Men saeyt oft sett de Lelien over al in de hoven: dan in Surien ende in het landtschap Pisidia van Pamphylien wast de alderbeste ende bequaemste om de salve te maecken, soo Dioscorides schrijft.

Tijdt.

De Witte Lelien bloeyen in Hooghduydtschlandt, Italien, Spaegnien, Nederduytschlandt, Vranckrijck ende elders in de Braeckmaendt: dan in de Ooghstmaendt komender nieuwe bladeren uyt de wortel, de welcke den geheelen winter door groen blijven: den steel spruyt in het voor-iaer oft Lente uyt der aerden.

Naem.

Dit ghewas wordt van de Griecken Crinonia gheheeten; dan de bloeme self heet Crinon ende Leirion (welcken naem de Narcissen oock ghegheven wordt) van sommighe Calleirion ende Crinanthemon; in ’t Latijn Lilium ende Rosa Iuonis, dat is, Roose van de Godinne Juno: welcken naem haer ghegheven is, om datmen pleegh te gelooven, dat dese Lelie van ’t melck van Juno, op der aerden ghestort zijnde, ghekomen is: want de Poëten verzieren, dat Hercules den sone van Jupiter ende Alchmena, des nachts by Juno ghebroght is geweest om haer borsten te suygen, ter wijlen dat sy sliep; ’t welck ghedaen hebbende, isser uyt haer borsten een groote menighte van melck ghevloeyt; daer van het een deel den hemel besproeyt heeft, waer van den Melckwegh oft Via Lactea in den hemel sijnen oorspronck soude hebben; ende het ander deel is op der aerden ghestort, ende daer van zijn de Lelien ghesproten; die daer na haeren naem by de Heydenen voeren.

Maer om de fabulen ende beuselinghen van de ouders aen een sijde te laten, het is ons ghenoegh, dat wy weten dat de Lelie sulcken Griecksche ende Latijnsche naemen heeft; te weten, Crinum ende Lilium; waer mede sy bekent is: dan dese soorte wordt nae de verwe van de bloeme Lilium album, dat is in ’t Nederduytsch Witte Lelien, ghenoemt; in ’t Hooghduydtsch Weisse Gilgen oft Weisse Lilien; in ’t Italiaensch Giglio; in ’t Spaensch Lirio blanco, Azucena blanca; in ’t Fransch Lys blanc.

Aerd.

De bloeme van de Lelien is ghemengelt ende verscheyden van aerd; eensdeels van dun ende fijn, eensdeels van grof ende aerdachtigh stof ghemaeckt. Dan de wortelen ende de bladeren, bijsonder oft alleen gestooten, hebben een droogh-maeckende, afvagende ende tamelijcke verteerende oft verdouwende kracht.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van het cruydt van de Witte Lelien, soo Dioscorides seght, ghenesen de steken oft beten van de slanghen ende adders, op dat ghequetste lit van buyten gheleyt zijnde.

De selve bladeren warm ghemaeckt oft gheroost, zijn seer nut om de verbrandtheydt te ghenesen.

Men pleegh dese bladeren oock in edick te bewaeren: ende dan zijn sy seer goedt om de wonden te ghenesen, soo den selven Dioscorides schrijft. [303]

Het sap van dese Lelie-bladeren met Honigh ende Edick vermenght, ende in een koperen potteken oft ketel ghesoden, wordt bewaert als een seer heylsaem ende suyverende dinck om alle oude zeeren ende versche wonden te genesen.

De wortel van dese Witte Lelie, ghebraden oft gheroost, ende met Olie van Roosen ghestooten ende wel ghemenght, gheneest de verschaude oft verbrande leden, ende het wilt vier, verdrijft de herdigheyt des moeders, ende doet de maendtstonden komen, ende brenght alderhande zeeren ende sweeren tot bequaeme heelinghe.

De selve wortel met honigh gestooten is seer goedt om de gequetste oft verwrongen zenuen ende de verstuyckingen der lidtmaten te genesen: sy maeckt alle placken ende melaetsachtighe leden suyver ende reyn, ende verdrijft de sproeten van het gantsche lichaem; ende vaeght af de loopende zeerigheden des hoofdts, ende belet het voort-komen van de semelachtighe onreynigheden die op ’t hoofdt pleghen te vergaderen: is oock seer nut om het aensicht reyn ende blinckende te maecken, ende alle rimpelen te doen vergaen.

Dese wortelen met Edick ende bladeren van Hyoscyamus oft Bilsen-cruydt, met wat Terwen-meel vermenght ende kleyn ghestooten, zijn seer goedt om het gheswil van de klootkens ende van dat sacksken te verdrijven, te doen sincken, verteeren ende morw te maecken; ende versoeten alle verhittingen die daer aen moghen komen.

Om alle herde weeren ende exteroogen van de voeten te ghenesen, schrijft Plinius, dat de wortelen van Witte Lelien ghebraden ende met oude verckens-liese ghestooten, oft beter in wijn oft azijn ghesoden, ende daer dry daghen op latende ligghen, sonder af te nemen, de selve morw maecken ende verdrijven. Oock dat de selve met vet oft smeer gesoden zijnde, ende gelijck een dun salfken bereydt, seer nut zijn om het hayr op de verbrande huydt te doen groeyen.

Men pleeghse oock met Honigh-wijn oft anderen soeten wijn te drincken, om het gheronnen oft onsuyver ende overvloedigh bloet, dat uyt sijn aders ghegaen is, door den kamergangh af te iagen, ende den buyck weeck te maecken. Sy zijn seer goedt de Miltsuchtighe menschen, ende die ghescheurt oft met breuckinghen ghequelt zijn.

De versche wortelen van dese Lelien ghesoden zijnde, worden seer nuttelijck gemenght met de plaester diemen paps-ghewijse leght om de geswillen ende sweeren te doen matureren ende tot verdouwinghe te brenghen. Sy worden oock ghevoeght by de spoelinghen diemen maeckt om de gheswillen van den mondt ende van de keele te ontdoen ende te ghenesen: want sy zijn nut ende bequaem om alderhande gheswillen te doen rijpen, ende tot etteringhe te brenghen, ende versoeten met eenen alle smerte ende weedom die daer by pleegh te wesen.

Het saedt van Lelien, soo Dioscorides schrijft, te drincken ghegheven, is seer goedt teghen de beten van de slanghen ende adders.

Men maeckt een papken van ’t saedt ende de bladeren van dese Lelien, om de roode gheswillen, Erysipelata ghenoemt, oft de roose te genesen, daer op van buyten gheleyt.

Van de bloemen van de Lelien maecktmen een Olie oft Salve, Oleum Lirinum oft Oleum Susinum in ’t Latijn ghenoemt, seer bequaem om de zenuen die verstijft, verwronghen, oft andersins beschadight zijn, weeck ende morw te maecken, ende sonderlinghen nut om de hardigheydt van de Moeder te ghenesen ende te vermorwen.

Verkiesinghe.

Dioscorides schrijft, dat in sijne tijden de alderbeste Lelie, ende wel de alderbequaemste om de Olie oft Salve te maecken, was de ghene die in Surien ende in het lantschap Pisidia van Pamphylien pleegh te groeyen: als voorseydt is.

BIIVOEGHSEL.

Dese Lelie komt van edelheydt ende weerden aldernaest by de Roose; ende dat niet alleen om haeren seer lieflijcken reuck, maer oock om haere hooghe witte verwe: waer in sy meest alle de andere Bloemen te boven gaet. Dese seer schoone bloeme is in ses langhe smalle bladerkens ghedeylt, die van buyten een groene strepe oft ribbeken hebben, ende van binnen heel wit zijn, ende boven aen d’ opperste wat omghekromt, al t’samen by een staende een klocke bijnae in ’t aensien ghelijck: tusschen de welcke op ses korte steelkens hanghen ses heel geele smalle tongheskens; ende tusschen die staet een langh recht priemken, boven drijkantigh, een klepelken schier ghelijckende.

De steelen van de Ghemeyne Witte Lelien, wanneer sy haer bloemen voort-ghebroght hebben, sullen volkomen rijp saedt krijghen, al waer ’t saecke datmen haer de wortelen van onder uyt trocke oft afsnede, ’t welck in de Iris bulbosa oock ghebeurt.

Witte Lelie van Constantinopelen van Clusius beschreven, is van andere Witte Martagon van Constantinopelen ghenoemt gheweest; hoe wel sy in Turckijen den naem Sultan Zambach voert, want sy alle welrieckende witte bloemen den naem van Zambach oft Jasminen pleghen te gheven; nochtans en is sy gheen soorte van Jasminen, maer een oprechte medesoorte van dese Witte Lelien, die wy in dit Capitel beschreven hebben: want sy heeft steelen die niet korter en zijn dan die van de ghemeyne Witte Lelien, maer nochtans dunner dan die, ende gheensins soo dicht met bladeren bewassen oft omringhelt, die oock wat kleyner zijn dan die van de ghemeyne Lelien; ende bovendien soo zijn de bloemen daer van oock wat kleyner, nochtans alsoo lieflijck van reuck als de gemeyne. Somtijdts krijght hy soo groote wortelen, datmen een van die met twee handen bijnae niet omvatten oft begrijpen en kan. Het is oock gebeurt, dat een van dese wortelen in een iaer op eenen platten breeden steel meer dan sestigh bloemen voort-ghebroght heeft, hoe wel dat die op andere iaeren daer nae wederom eenen ronden steel hadde, als de andere, met gheensins soo vele bloemen begaeft als dat eene iaer. Voorts soo zijn de uyterste klisters van dese wortelen geelachtigh, als die van de Martagons.

Dierghelijcke soorten van Witte Lelien heeft den selven Clusius t’ Antwerpen ghesien in den hof van Meester Pieter Coudenbergh; de welcke op ’t uyterste van den steel seer vele dicht by een staende witte bloemen hadde, die somtijdts oock onvolkomen ende niet volmaeckt waren; daerom heeft hy die in ’t Latijn Lilium sativum gheheeten.

De bloemen van dese Witte Lelien van Constantinopelen, seght Lobel, zijn kleyner, langhworpigher, schooner ende engher dan die van de Witte Lelie; ende insghelijcks de bladeren zijn smaller ende kleyner, maer roodachtigh, als oock den heelen steel, van verwe gelijckende de af-rijsende wijngaert-bladeren.

Witte Lelie van Syrien. Rauwolfius vermaent van een Lilium album Syriacum, dat in de vochtighe plaetsen omtrent Aleppo wast. Den steel is hoogh, van dickte ende verwe die van onse Lelien ghelijck, maer breeder, in sonderheydt omtrent het sop, daer hy dry vinghers breede dick is oft dicker. Desen steel is aen alle kanten van onder tot boven bewassen met dunne teere langhachtighe bladeren, die lichtelijck afvallen. Op ’t uyterste tsop staen witte bloemen, onse Lelien ghelijckende.

Men vindt noch sommighe soorten van Witte Lelien, nochtans selden, die onder de geslachten van Wilde Lelien behooren, ende aldaer van ons voor seer vreemde soorten beschreven sullen worden.

Oeffeninghe van de Lelien.

De Witte Lelien, soo wel als d’ andere, worden gheplant, nemende elcke schelferinghe oft klister van haer wortelen besonder, ende stekende de selve soo in d’ aerde, in den Meert ende April in dese landen; maer in heete landen in October ende November in vetten ende wel gheoeffenden grondt. [304]

Op dat de Lelien op verscheyden tijden des iaers souden moghen bloemen hebben, sult ghy in ’t planten van dien sommighe wortelkens oft klisterkens twaelf, sommighe acht, sommighe vier, sommighe twee vingheren diep in d’ aerde steken; ende nae dat sy diep oft ondiep in d’aerde staen, daer nae sullen sy vroegh oft spaey bloeyen,en soo sult ghy langhen tijdt Lelien hebben.

Ghy sult de bloemen van Lelien alsulcken verwe doen hebben als ghy wilt, is ’t dat ghy de wortel te weyck leght eer ghy die plant in alsulcken geverwt water als ghy begeert: ende nae dat sy geplant is, van de selve vochtigheydt in het putteken doet daer sy staet. Oock kanmen in de schorsse van den steel eenighe verwt steken, ende stoppende de selve schorsse wel dicht met wasch. Andere doen de wortelen behendighlijcken open, ende stroyen daer eenigh poeder in, dat niet bijtende en zy, ende plantense in vetten grondt, ende slaense wel gade.

Ander segghen, datmen de Lelien rood oft purpur maeckt, als de wortel, eer dat sy gheplant is, in droessem van rooden wijn oft in Vermilioen gheweyckt heeft, ende daer nae met den selven droessem in ’t putteken daer sy gheplant wordt begoten is. Oft oock als de Lelie bloemen heeft in Wedemaendt, salmen tien oft twaelf planten daer van met haere wortelen t’ samen binden, ende alsoo in den roock hanghen; want sy sullen kleyn wortelkens krijghen ghelijck Wilden Loock: ende als den tijdt ghekomen is om die te planten, ’t welck is in Meert ende April, soo leght de selve planten in droessem van rooden wijn te weyck, tot datse wel gheverwt zijn ende wel rood als ghy die uytneemt; plantse dan op de rije in puttekens, ende beghietse ghenoegh met den selven droessem, soo sullen sy roode bloemen voordt-brenghen.

Ghy sult oock ’t heele iaer versche Lelien hebben, is ’t dat ghy die pluckt eer de bloemen open zijn, ende in eenich pot doet, wel vast gestopt, soo dat sy gheen locht en hebben: oft sluytse in eenigh vat van eycken-hout ghemaeckt, dat wel ghepeckt is, op dat het water daer niet in en dringht, ende worpt het soo in eenen put oft regen-back oft in vlietende water; ende sy sullen ’t heele iaer versch blijven. Maer is ’t dat ghy somtijdts die binnen den iaere gebruycken wilt, leghte in de Sonne, op datse door de warmte van de Sonne souden moghen open gaen.

Kracht ende Werckinghe van Witte Lelien.

De bladeren van dese Lelien verdrooghen, vaeghen af, verteeren ende verdouwen; maer nochtans niet soo krachtighlijck als de wortelen.

Men pleegh dese bladers in wranghen wijn te sieden, ende op de oude wonden te legghen; want sy ghenese die seer haest.

De selve bladeren met wijn vermenght, ghenesen het wildt vier, daer op gheleyt.

Teghen de verstuycktheydt, seght Apuleius, neemt de bladers van de Lelie, stootse ende leghtse daer op, sy sullense krachtighlijck ghenesen; ende indien daer gheswil is, ’t sal vergaen. De bloemen van Witte Lelien verquicken ende verfraeyen het hoofdt ende de herssenen; maer alsmense te langhe rieckt, vervullen sy het hoofdt, ende beswaeren dat al te seer.

Water van dese bloemen gedistilleert verdrijft de rimpels uyt den aensichte van de vrouwen, ende gheeftse een onghelooflijcke wittigheydt. ‘Tselve water inghenomen met wat Saffraen ende Kaneel, voordert de vrouwen die in aerbeyt gaen, dickwijls ghedroncken zijnde; ende nae het verlossen, doet het de naegheboorte ghemackelijck rijsen. Het is goedt teghen de swijmenisse ende flauwigheydt des herten; ende gheneest de watersucht, ende ontstekinghe van de lever; ende doet de verloren stemme wederom keeren, ende gheneest de heesheydt.

Olie daer de bloemen van Lelien in te weycke ghestaen hebben, maeckt alle de harde gheswillen morw; ende is ’t datmen de vrouwelijckheyt strijckt met lijnsaedt-smout, ende datmen op de buyck wolle leght die in dese olie nat ghemaeckt is, de vrouwen die in den aerbeydt gaen sullen groote verlichtinghe ghevoelen. Dese olie verteert ende vermorwt seer krachtelijck, sonder nochtans eenige bijtachtigheydt, ende daerom is sy seer bequaem in de hardigheyt des moeders; gheneest de verbrandtheydt, alsmen de bladeren daer van buyten op leght. Is goet in alle ghebreken der zenuen, krampen, beroertheden, lammigheden; ende morwt alle harde geswillen: men doetse by klysterien diemen bereydt om de buyck weeck te maecken, ende om de harde overvloedigheden te vermorwen. Bijnae al ’t selve vermagh de olie daer de wortelen, iae oock de bladeren in gesoden zijn.

De wortelen van dese Lelien zijn goedt in al ’t ghene dat sonder bijtinghe ghedrooght moet wesen, ende in alle groote wonden, sonderlinghen in den hoofde oft beghinsel van de muscelen, ende tot alle vochtighe verouderde sweeringhen, diemen qualijck tot sluyten kan ghebrenghen.

Een plaester ghemaeckt van de wortel van Lelien, met verckens liese, ende olie van Camille, doet de klap-ooren uytbreken.

Een salve ghemaeckt van de selve wortels, olie van bitter Amandelen ende witten wasch, heeft een sonderlinghe kracht om het aensicht suyver ende reyn te maecken, ende de rimpels te verdrijven.

Teghen de beten van fenijnighe dieren, seght Apuleius, stoot de wortel van Lelien, ende gheeft het uytghedouwen sap te drincken, ende leght de ghestooten wortel op den beet.

De wortel ghesoden, oft in heete asschen ghebraden, ende met olie van olijven ghestooten, is goet teghen alderhande verbrandtheydt, soo wel van ’t vier, als van het water.

De selve wortel met loock ghebraden, ende met droessem van rooden wijn ghestooten, gheeft de vrouwen die gheen goedt coluer en hebben, nae dat sy uyt den kinderbedde ghekomen zijn, een schoone verwe, is ’t dat sy ’s avondts haer aensicht daer mede strijcken, ende ’s morghens met gherste-water dat wederom afwasschen.

HET 1. KAPITTEL.

Van de witte Lelie. (Lilium candidum)

Geslachten.

De witte lelie die van schoonheid, netheid en nuttigheid alle andere soorten van leliën te boven gaat mag met goede reden voor alle andere leliën beschreven worden.

Gedaante.

Deze witte lelie heeft langwerpige brede stevige en vol sappige vette bladeren die uit het graskleurige bleekgroen, blinkend en kaal of glad zijn, de stelen worden hoger dan negentig cm en komen tussen de bladeren uit de wortels gesproten en zijn dicht begroeid met vele geleidelijk aan smaller wordende bladeren, de bloemen staan op de top van de steel en zijn mooi en behaaglijk, wit en welriekend, groot en eerst smal en worden daarna breder om zichzelf in de wijdte te openen en op een mandje of korfje lijken en zijn van zes blaadjes gemaakt die langwerpig zijn en van buiten gestreept die uit het midden sommige draadjes uitgeven waarvan gele nopjes afhangen, de wortel is bolachtig, rond of lookachtig en gemaakt van kernen als klisters of schilfers veel bijeen verzameld en vol taai en slijmachtig sap waarmee de bladeren en de stelen ook overvloedig begaafd zijn.

Plaats.

Men zaait of zet de leliën overal in de hoven, dan in Syrië en in het landschap Pisidia van Pamphilië groeit de allerbeste en geschiktste om de zalf te maken zo Dioscorides schrijft.

Tijd.

De witte lelie bloeit in Hoogduitsland, Italië, Spanje, Nederduitsland, Frankrijk en elders in juni, dan in augustus komen er nieuwe bladeren uit de wortel die de gehele winter door groen blijven, de steel spruit in het voorjaar of lente uit de aarde.

Naam.

Dit gewas wordt van de Grieken Crinonia genoemd, dan de bloem zelf heet Crinon en Leirion (welke naam de Narcissen ook gegeven wordt) van sommige Calleirion en Crinanthemon, in het Latijn Lilium en Rosa Juonis, dat is roos van de Godin Juno welke naam haar gegeven is omdat men plag te geloven dat deze lelie van het melk van Juno dat op de aarde gestort is gekomen is want de poëten versieren dat Hercules, de zoon van Jupiter en Alchmena, ‘s nachts bij Juno gebracht is om haar borsten te zuigen terwijl ze sliep en toen hij dat deed is er uit haar borsten een grote menigte van melk gevloeid en heeft daar een deel de hemel mee besproeid waarvan de melkweg of Via Lactea in de hemel zijn oorsprong zou hebben en het ander deel is op de aarde gestort en daarvan is de lelie gesproten die daarna zijn naam bij de heidenen voert.

Maar om de fabels en flauwekul van de ouders aan een kant te laten, het is ons genoeg dat we weten dat de lelie zo’n Griekse en Latijnse naam heeft, te weten, Crinum en Lilium waarmee ze bekend is, dan deze soort wordt naar de kleur van de bloem Lilium album, dat is in het Nederduits witte lelie genoemd, in het Hoogduits Weisse Gilgen of Weisse Lilien, in het Italiaans giglio, in het Spaans lirio blanco, azucena blanca en in het Frans lys blanc.

Aard.

De bloem van de lelie is gemengd en verschillend van aard en eensdeels van dunne en fijne en eensdeels van grove en aardachtige stof gemaakt. Dan de wortels en de bladeren en apart of alleen gestampt hebben een droogmakende, afvegende en tamelijk verterende of verduwende kracht.

Kracht en werking.

De bladeren van het kruid van de witte lelie, zo Dioscorides zegt, genezen de steken of beten van de slangen en adders als het op dat gekwetste lid van buiten gelegd is.

Dezelve bladeren warm gemaakt of geroosterd zijn zeer nuttig om de verbranding te genezen.

Men plag deze bladeren ook in azijn te bewaren en dan zijn ze zeer goed om de wonden te genezen, zo dezelfde Dioscorides schrijft. [303]

Het sap van deze leliebladeren met honing en azijn vermengt en in een koperen potje of ketel gekookt wordt bewaard als een zeer heilzaam en zuiverend ding om alle oude zeren en verse wonden te genezen.

De wortel van deze witte lelie die gebraden of geroosterd en met olie van rozen gestampt en goed gemengd is geneest de verschoven of verbrande leden en het wild vuur, verdrijft de hardheid van de baarmoeder en laat de maandstonden komen en brengt allerhande zeren en zweren tot geshcikte heling.

Dezelfde wortel met honing gestampt is zeer goed om de gekwetste of verwrongen zenuwen en verstuikte ledematen te genezen, ze maakt alle plekken en melaatsachtige leden zuiver en rein en verdrijft de sproeten van het ganse lichaam en veegt de lopende zeren van het hoofd af en belet het voortkomen van de zemelachtige onreinheden die op het hoofd plegen te verzamelen en is ook zeer nuttig om het aanzicht rein en blinkend te maken en alle rimpels te laten vergaan.

Deze wortels met azijn en bladeren van Hyoscyamus of bilzekruid met wat tarwemeel vermengt en klein gestoten zijn zeer goed om het gezwel van de klootjes en van het zakje te verdrijven, te laten zinken, verteren en murw te maken en verzoet alle verhittingen die daaraan mogen komen.

Om alle harde knoesten en eksterogen van de voeten te genezen, schrijft Plinius, dat de wortels van witte lelie gebraden en met oude varkensvet gestampt of beter in wijn of azijn gekookt en daar drie dagen op laten liggen zonder af te nemen dat murw maakt en verdrijft. Ook dat hetzelfde met vet of smeer gekookt en als een dun zalfje bereidt zeer nuttig is om het haar op de verbrande huid te laten groeien.

Men plag het ook met honingwijn of andere zoete wijn te drinken om het gestolde of onzuiver en overvloedig bloed dat uit zijn aders gegaan is door de kamergang af te jagen en de buik week te maken. Het is zeer goed voor de miltzuchtige mensen en die gescheurd of met breuken gekweld zijn.

De verse wortels van deze lelie die gekookt zijn worden zeer nuttig gemengd met de pleister die men papgewijs legt om de gezwellen en zweren te laten verzachten en tot verteren te brengen. Ze worden ook gevoegd bij de spoelingen die men maakt om de gezwellen van de mond en van de keel op te lossen en te genezen, want ze zijn nuttig en geschikt om allerhande gezwellen te laten rijpen en tot etter te brengen en verzoeten meteen alle smart en weedom die er bij plag te wezen.

Het zaad van lelie, zo Dioscorides schrijft, te drinken geven is zeer goed tegen de beten van de slangen en adders.

Men maakt een papje van het zaad en de bladeren van deze lelie om de rode zwellen, Erysipelata genoemd, of de roos te genezen door het van buiten op te leggen.

Van de bloemen van de lelie maakt men een olie of zalf die Oleum Lirinum of Oleum Susinum in het Latijn genoemd wordt en zeer geschikt is om de zenuwen die stijf, verwrongen of anderszins beschadigd zijn week en murw te maken en vooral nuttig om de hardheid van de baarmoeder te genezen en te vermurwen.

Verkiezing.

Dioscorides schrijft dat in zijn tijd de allerbeste lelie en wel de allergeschiktste om de olie of zalf te maken diegene is die in Syrië en in het landschap Pisidia van Pamphilië plag te groeien, als gezegd is.

BIJVOEGING.

Deze lelie komt van edelheid en waarde het allerdichtst bij de roos en dat niet alleen om haar zeer lieflijke reuk, maar ook om haar hoge witte kleur waarin ze meest alle andere bloemen te boven gaat. Deze zeer mooie bloem is in zes lange smalle blaadjes gedeeld die van buiten een groene streep of ribje hebben en van binnen geheel wit zijn en bovenaan het opperste wat omgekromd die al tezamen bijeen staan en bijna op een klok in het aanzien lijken waartussen op zes korte steeltjes zes heel gele smalle tongetjes hangen en daartussen staat een lang recht priempje dat boven driekantig is en vrijwel op een klepeltje lijkt.

De stelen van de gewone witte lelie, wanneer ze hun bloemen voortgebracht hebben, zullen volkomen rijp zaad krijgen al trok men bij hun de wortels er van onder uit of snee men die af wat in de Iris bulbosa ook gebeurt.

Witte lelie van Constantinopel van Clusius beschreven is van andere witte martagon van Constantinopel genoemd geweest, hoewel ze in Turkije de naam sultan zambach voert, want ze noemen alle welriekende witte bloemen zambach of jasminen, nochtans is het geen soort van Jasminen, maar een echte medesoort van deze witte lelie die we in dit kapittel beschreven hebben, want ze heeft stelen die niet korter zijn dan die van de gewone witte lelie, maar nochtans dunner dan die en geenszins zo dicht met bladeren bewassen of omringt die ook wat kleiner zijn dan die van de gewone lelie en bovendien zo zijn de bloemen daarvan ook wat kleiner, nochtans alzo lieflijk van reuk als de gewone. Soms krijgt het zulke grote wortels dat men een van die met twee handen bijna niet omvatten of grijpen kan. Het is ook gebeurd dat een van deze wortels in een jaar op een platte brede steel meer dan zestig bloemen voortgebracht heeft, hoewel dat die op andere jaren daarna wederom een ronde steel had als de andere en met geenszins zoveel bloemen begaafd als dat ene jaar. Voorts zo zijn de uiterste klisters van deze wortels geelachtig als die van de Martagons.

Diergelijke soorten van witte leliën heeft dezelfde Clusius te Antwerpen gezien in de hof van meester Pieter Coudenbergh die op het uiterste van de steel zeer veel dicht bijeen staande witte bloemen had die soms ook onvolkomen en niet volmaakt waren en daarom heeft hij die in het Latijn Lilium sativum genoemd.

De bloemen van deze witte lelie van Constantinopel, zegt Lobel, zijn kleiner, langwerpiger, mooier en enger dan die van de witte lelie en insgelijks zijn de bladeren smaller en kleiner, maar roodachtig als ook de hele steel en van kleur lijken ze op de afvallende druivenbladeren.

Witte lelie van Syrië. Rauwolfius vermaant van een Lilium album Syriacum, dat in de vochtige plaatsen omtrent Aleppo groeit. De steel is hoog en van dikte en kleur die van onze lelie gelijk, maar breder en vooral omtrent de top daar hij drie vingers breed dik is of dikker. Deze steel is aan alle kanten van onder tot boven met dunne tere langachtige bladeren begroeid die gemakkelijk afvallen. Op het uiterste top staan witte bloemen die op onze lelie lijken.

Men vindt noch sommige soorten van witte leliën, nochtans zelden, die onder de geslachten van wilde leliën behoren en daar van ons voor zeer vreemde soorten beschreven zullen worden.

Teelt van lelies.

De witte lelie en zo ook de andere worden geplant door een schilfer of klister van zijn wortel apart te nemen en dat zo in de aarde in maart en april in deze landen te steken, maar in hete landen in oktober en november in vette en goed bewerkte grond. [304]

Opdat de lelies op verschillende tijden van het jaar bloemen zouden mogen hebben zal ge in het planten van die sommige worteltjes of klistertjes twaalf, sommige acht, sommige vier en sommige twee vingers diep in de aarde steken en nadat ze diep of ondiep in de aarde staan daarnaar zullen ze vroeg of laat bloeien en zo zal ge lange tijd lelies hebben.

Ge zal de bloemen van lelies zo’n kleur laten krijgen als ge wilt is het dat ge de wortel te weken legt voor ge die plant in zulk gekleurd water als ge begeert en nadat ze geplant is diezelfde vochtigheid in het putje doen waar ze in staat. Ook kan men in de schors van de steel enige kleur steken en stoppen die schors goed dicht met was. Anderen doen de wortels behendig open en strooien daar enig poeder in dat niet bijtend is en planten ze in vette grond en houden ze goed in de gaten.

Anderen zeggen dat men de lelies rood of purper maakt als de wortel voordat ze geplant is in droesem van rode wijn of in vermiljoen geweekt heeft en daarna met dezelfde droesem in het putje daar ze geplant wordt begieten. Of ook als de lelie bloemen heeft in juni zal men tien of twaalf planten daarvan met hun wortels tezamen binden en alzo in de rook hangen, want ze zullen kleine worteltjes krijgen als wilde look en als de tijd gekomen is om die te planten, wat in maart en april is, leg deze planten in droesem van roden wijn te weken totdat ze goed gekleurd zijn en goed rood als ge die uitneemt en plant ze dan op de rij in putjes en begiet ze genoeg met dezelfde droesem en dan zullen ze rode bloemen voortbrengen.

Ge zal ook het hele jaar verse lelies hebben is het dat ge die plukt eer de bloemen open zijn en in enige pot doet die goed dicht gestopt is zodat ze geen lucht hebben of sluit ze in enig vat van eikenhout gemaakt dat goed met pek besmeerd is zodat het water er niet in dringt en werp het zo in een put of regenbak of in stromend water en ze zullen het hele jaar vers blijven. Maar is het dat ge soms die binnen het jaar gebruiken wil, leg ze in de zon zodat ze door de warmte van de zon open zouden mogen gaan.

Kracht en werking van witte lelie.

De bladeren van deze lelie verdrogen, vegen af, verteren en verdouwen, maar nochtans niet zo krachtig als de wortels.

Men pleeg deze bladeren in wrange wijn te koken en op de oude wonden te leggen, want ze genezen die zeer gauw.

Dezelfde bladeren met wijn vermengt genezen het wild vuur, daarop gelegd.

Tegen de verstuiking, zegt Apuleius, neem de bladeren van de lelie, stamp ze en leg ze erop en ze zullen ze krachtig genezen en indien er gezwel is het zal vergaan. De bloemen van witte lelie verkwikken en verfraaien het hoofd en de hersens, maar als men ze te lang ruikt vervullen ze het hoofd en bezwaren dat al te zeer.

Water van deze bloemen gedistilleerd verdrijft de rimpels uit het aanzicht van de vrouwen en geeft ze een ongelooflijke witheid. Hetzelfde water ingenomen met wat saffraan en kaneel bevordert de vrouwen die in arbeid gaan als het dikwijls gedronken wordt en na het verlossen laat het de nageboorte gemakkelijk rijzen. Het is goed tegen de bezwijming en flauwheid van hart en geneest de waterzucht en ontsteking van de lever en laat de verloren stem wederom terugkeren en geneest de heesheid.

Olie daar de bloemen van lelies in te week gestaan hebben maakt alle harde gezwellen murw en is het dat men de vrouwelijkheid bestrijkt met lijnzaadvet en dat men op de buik wol legt die in deze olie nat gemaakt is zullen de vrouwen die in arbeid gaan grote verlichting voelen. Deze olie verteert en vermurwt zeer krachtig zonder nochtans enigszins te bijten en daarom is ze zeer geschikt in de hardheid van de baarmoeders en geneest de verbranding als men de bladeren daar van buiten op legt. Is goed in alle gebreken der zenuwen, krampen, beroerdheden, lammigheden en vermurwt alle harde gezwellen, men doet ze bij klysma’s die men bereidt om de buik week te maken en om de harde overvloedigheden te vermurwen. Bijna al hetzelfde vermag de olie daar de wortelen, ja ook de bladeren in gekookt zijn.

De wortels van deze lelies zijn goed in al hetgeen dat zonder bijten gedroogd moet wezen en in alle grote wonden en vooral doe van het hoof of begin van de muscels en tegen alle vochtige verouderde zweren die men moeilijk tot sluiten kan brengen.

Een pleister van de wortel van lelies met varkensvet en olie van kamille gemaakt laat de klaporen uitbreken.

Een zalf gemaakt van de wortels, olie van bittere amandelen en witte was heeft een bijzondere kracht om het aanzicht zuiver en rein te maken en de rimpels te verdrijven.

Tegen de beten van venijnige dieren, zegt Apuleius, stamp de wortel van lelies en geeft het uitgeduwde sap te drinken en leg de gestampte wortel op de beet.

De wortel gekookt of in hete as gebraden en met olie van olijven gestampt is goed tegen allerhande verbranding en zowel van het vuur als van het water.

Dezelfde wortel met look gebraden en met droesem van rode wijn gestampt geeft de vrouwen die geen goede kleur hebben nadat ze uit het kinderbed gekomen zijn een mooie kleur als ze ’s avonds hun aanzicht daarmee bestrijken en ’s morgens met gerstewater dat weer afwassen.

HET IV. CAPITEL.

Van de ander soorte van Wilde Lelien oft Lelien van Constantinopelen.

Gheslacht.

Onder ’t geslacht van de Wilde Lelien moet oock dese andere veel schoonder soorte van Lelien gherekent worden, die van sommighe Lelie van Constantinopelen ghenoemt is

Ghedaente.

Dese andere soorte van Wilde Lelien brenght eenen steel voort omtrent anderhalven voet hoogh oft hoogher, met vele bladeren bewassen, die allenghskens smaller worden: welcken steel nae benedenwaerts uyt den purpuren swartachtigh van verwe is. De bladeren zijn effen glat, vet ende blinckende, bijnae die van de Witte Lelien ghelijck, nochtans wat swarter, korter ende breeder, ende niet soo spits oft scherp afgaende, als die. De bloemen staen op ’t hooghste t’sop van den steel, oock omghekromt ende ghekronckelt als die van de Lelikens van Calvarien, seer lieflijck ende aenghenaem van reuck, ende schoon rood van verwe, eenighsins tusschen de Menie ende den Cinober, oft als de bloeme van Constantinopelen. Uyt het midden van de bloeme komen ses witachtighe draeykens voort, saffraen-verwighe tipkens oft nopkens voor aen hebbende: tusschen de welcke een middel-priemken uytsteeckt: de saedt-bollen zijn die van de Lelien van Calvarien ghelijck, oock dierghelijck grauw kafachtigh saedt inhoudende. In plaetse van de wortel heeft sy eenen bol oft bulb van vele schubben kleyne bulbekens oft klisterkens vergadert, onder ende boven met ettelijcke hayrs-ghewijse veselinghen bewassen, ghelijck ’t ghebeurt aen de Roode Lelien.

Plaetse.

Matthiolus schrijft, dat hy dese Lelien op de gheberghten van Italien in het landtschap van Pouglien ende Japydia heeft in ’t wildt ghevonden; dan hier te lande worden sy met de andere Lelien in de hoven onder-houden.

Tijdt.

Sy bloeyen hier te lande met de Witte Lelien, wat laeter dan de voorgaende soorten van Wilde Lelien.

Naem.

Dese Lelien worden van Matthiolus Hemerocallis altera gheheeten; dan wy hebbense liever ghehadt onder de soorten van Wilde Lelien te rekenen, ende Lilium silvestre alterum te noemen, dat is Tweede Wilde Lelie: want aengaende de Hemerocallis, wy hebben sommighe redenen die ons doen ghelooven, dat die eene soorte van Lelien is die gheen klisterachtighe oft loockachtighe wortelen en hebben.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Watmen met dese soorte van Lelien doen oft uytrechten kan, dat is ons tot noch toe onbekent.

BIIVOEGHSEL.

Men noemt dese seer schoone Lelie in ’t Latijn Lilium miniatum sine rubrum Byzantinum, dat is Roode oft Menie-Roose Lelie van Constantinopelen, ende soo Lobel betuyght, in Pera teghen over Constantinopelen is sy Zufimare oft Corona di Re op ’t Italiaensch gheheeten, ende in Italien om haer fraeyigheydts wille Rizo della Signora, oft Rizzi, ende anders Ricci della Signora, om dat de bloemen ghekrolt hayr ghelijcken: Lobel noemtse Hemerocallis Chalcedonica purpureo-sanguinea: die daer twee soorten van stelt, eene met vele bloemen, ende een ander die noyt meer dan een bloeme en krijght. Dan Clusius houdt dit onderscheyt voor onseker, ghemerckt dat sy nae de plaetsen die met haeren aerd wel oft qualijck over een komen, oock veel oft luttel bloemen pleegh voort te brenghen. Het is wel waer, dat sy ghemeynlijck niet meer dan twee oft dry bloemen en krijght: dan sommighe verhalen, dat sijder gehadt hebben, die van saedt voort-gekomen zijnde, het eerste iaer dat sy begonsten te draghen, acht bloemen voordt-ghebroght hebben; ende het naeste iaer veertigh: dan dickwijls hebben sijder vijf, ses, seven oft dertien. Maer als sy soo veel bloemen krijghen, dan hebben sy ghemeynlijck eenen platten steel, die anders rond pleegh te wesen; ende wederom in andere iaeren soo veel bloemen niet en draeght. De wortelen zijn somtijdts heel groot, van verwe ghemeynlijck geel, als die van de Lelien van Calvarien: maer uyt der aerden ghenomen zijnde, worden witachtigh, ende somtijdts worden sommighe klisters daer van heel purpur, oft met sommige roode spickelkens bespreyt. Sy vermenighvuldighen haer selven dickwijls met vele afsetsels. Maer het saedt wordt seer spade rijp, selden voor ’t beghinsel van September; ’t welck in d’ aerde gheworpen zijnde, brenght het eerste iaer platte bladeren voort; het tweede iaer breeder bladeren; het derde iaer eenen steel met sommighe bladerkens bewassen, in het vijfde ende seste iaer komen de bloemen eerst voort.

Gheslachten van Lelien van Constantinopelen. Van dese Lelie heeft Clusius twee verscheyden soorten beschreven, by de welcke hy noch meer andere mede-soorten voeght, die nu volghen.

1. Wilde Lelien van Constantinopelen met bleeck-roode bloemen, hebbende groener steelen ende bladeren, met wortelen die somtijdts van verwe purpurachtigh zijn.

2.Wilde Lelien van Constantinopelen met bruyner roode bloemen, hebbende ghemeynlijck uyt den purpuren swartachtighe bladeren. Van dit gheslacht heeft den selven Clusius een mede-soorte ghehadt met verscheyden bloemen; van de welcke de middelste op een recht opstaende steelken voordt-komende, niet van ses, als de andere, maer van twaelf bladeren gemaeckt was, daerom heeft hijse Zufiniare gemello flore, dat is Wilde Lelie van Constantinopelen met tweedobbele bloeme geheeten.

3. Wilde Lelie van Constantinopelen met sneewitte bloemen, van steelen ende bladeren de andere soorten heel ghelijck.

4. Berg-Lelien met geele bloemen, wassende omtrent de Pyrenee-berghen, die Vranckrijck van Spaegnien scheyden, waer sy somtijdts vroegher, somtijdts spaeder bloeyen, ende somtijdts heel geele bloemen krijghen, sonder eenighe swarte stickelkens oft puntkens: dan ghemeynlijck krijghen sy dry, vijf oft seven bloemen op het t’sop van de steelen uyt eenen oorspronck, oft niet verre van den anderen spruytende; ende als sy beghinnen open te gaen, zijn sy uyt den groenen bleeckachtigh, daer nae bleeck, ende ten laetsen geel, van ses omghekronckelde bladerkens ghemaeckt (als die van de voor-beschreven Wilde soorten van Lelien van Calvarie ende van Constantinopelen) van ’t midden tot den navel toe met swarte uyt den purpuren plackskens ghestickelt: uyt het midden komen ses groene draeykens voort, met menie-roode nopkens oft tipkens; tusschen de welcke uyt den navel spruyt een drykantighe dickachtigh stamperken oft priemken, dat sommighe van die bloemen somwijlen niet en hebben. Den reuck van dese Lelien is tusschen den swaeren ende lieflijcken, bijnae sulck als in de Vlier-bloemen; ende in sommighe soorten van Lisch. De steelen zijn dry voeten hoogh oft hooger, [ 310] rond, groen, met vele bladeren ongheschicktelijck bekleedt: welcke bladeren van maecksel langhworpigh, smal, groen ende sacht zijn, met dry zenuwen door-reghen, aen de kanten witachtigh, ende als met eenighe wolachtigheydt beset. De wortel is dick, van vele schubben oft schelferachtighe klister vergadert, als die van de Witte Lelie. Sy bloeyen vroegher dan de andere Witte Lelien van Constantinopelen. Hy noemtse in ’t Latijn Lilium montanum flavo flore maculis distincto, dat is Gheele Bergh-Lelie met spickelen. Die somtijdts oock ghevonden wordt met donckerer groene bladeren, ende met noch hoogher gheele bloemen, oock met bruyner oft swarter placken ghestickelt. Een soorte daer van is by sommighe bekent met naeme van Martagon flavum sub-viride, midts dat de bloemen groen-geel zijn, doch oock wat besprenght. In de hoven van dese landen is nu noch een soorte daer van, Martagon luteum maximum ghenoemt, oft Aldergrootste Geele Bergh-Lelie; de welcke alle andere in grootee ende veelheydt der bloemen te boven gaet, de welcke wel t’ seventigh oft tachentigh op eenen steel staen, schoon geel, met weynigh stippelen besprenght. Den selven Clusius heeft bevonden, dat de selve bloemen somtijdts seer weynigh sprenckelen hebben, somtijdts gantsch gheen: diemen daerom Wilde Geele Lelie sonder spickelen, ende in ’t Latijn Lilium montanum flavo puro flore noemt. Sy wassen wel van saedt, ende oock van afsetsels; ende de Fransoysen die by de Pyrenee-berghen woonen noemense Consol, dat is Consolida, als ofmen Heyl-cruydt oft Wondt-cruydt seyde.

5. Vroeghe Roode Wilde Lelien komen bijnae een heele maendt vroegher voort dan de voor-beschreven Wilde Lelien van Constantinopelen; te weten, in ’t laetste van Mey, oft in ’t beghinsel van Junius: nochtans spruyten sy spaeder uyt der aerden, dan d’ andere. Haeren steel is dunner ende korter dan dien van de voor-beschreven soorten, bekleedt met smaller ende donckerder groene bladeren, voort-brenghende noch bleecker-roode bloemen dan de andere: de schubben der wortelen zijn als de andere, maer veel korter.

6. Eerste Martagon van Pomponus, anders Vroeghe Wilde Lelien met smalle bladeren ende orange bloemen, heeft vele bladeren om eenen steel van anderhalven voet oft wat hoogher, ongheschicktelijck wassende, bijster smal ende langh, bijnae als de bladeren van Bocks-baerdt: de bloemen komen voort vervolghens oft even wijdt van den anderen op ’t tsop van den steel, niet uyt eenen oorsprongh, als in de andere Wilde Lelien gebeurt. Sy heeft somtijdts in een iaer vijfendertigh bloemen voort-ghebroght, van verwe eenen seer rijpen Orange-appel seer nae bijkomende, van reuck de Wilde Lelien met geele bloemen oft de Vlier-bloemen ghelijck. Sy heeft oock twee iaeren achter een sessenveertigh bloemen voort-gebroght aen eenen platten steel.

7. Tweede Martagon van Pomponius van sommighe geheeten, oft Tweede Wilde Lelien met smalle bladeren ende menie-roode bloemen, welcke veel schooner blinckende, oft immers bleecker geverwt zijn dan de bloemen van de voorgaende soorte, oock niet sonder reuck. Haer bladeren zijn wat donckerder groen ende meer blinckende, ende en verflenschen soo haest niet, midtsgaders haer steelen, als de voorgaende.

Den naem Martagon Pomponi; schijnt haer in Italien ghegeven te wesen van de lief-hebbers, diese van daer herwaerts over-ghesonden hebben: andere noemense Vroeghe Martagons oft Somer Wilde Lelien; doch meest in ’t Latijn Lilium miniatum tenuifolium. Dan hier te lande hebben dese beyde soorten traeghlijck van afsetsels haer selven vermenighvuldight, ende ten laetsten is haer saedt rijp gheworden in drijhoeckighe huyskens (als die van de Constantinopelsche, maer kleyner) in ses rijen oft laghen ghevoeght, meest al ijdel ende voos, behalven tien oft twaelf wat vast ende ghelijvigh, plat-rond, kleyn, roodachtigh.

Veranderinghe. Het is ghebeurt, dat een van dese Martagons sestien oft seventien bloemen op ’t sop van den steel in de rije, niet aders-gewijs, maer kroons-gewijs oft krans-gewijs staende hadde; soo datmen ’t Martagon umbelliferum hadde moghen heeten, en hadde het op andere iaeren niet ghebloeyt als d’ andere. Somtijdts hebben dese Martagons vele bloemen, ende heeten Martagon Pomponij praecox multiflorum, somtijdts weynigher: de verwe somtijdts schoon rood als Korael, somtijdts wat bleecker. Daer is oock eenen Spaden Martagon van Pomponius met noch bleecker roode bloemen, in ’t Latijn Pomponij serotinum.

Eenen bol uyt Indien de Martagon wortel ghelijckende, is van Capo de Bona Esperansa ghebroght, rood van buyten, gheschelfert als de Artichocken, onder gheknobbelt, met wat faselingen beset; maer hy en is noch niet ten vollen beschreven oft bekent: doch schijnt by de soorten van Martagons te behooren, als oock de volghende.

Martagon van Canada is een soorte van Lelien, uyt het landt Canada oft Fransch Indien (als sommighe dat noemen) gebroght, die Petrus Hondius beschrijft, ende Martagon Canadense noemt. De wortel is schelferachtigh, als die van de ghemeyne Wilde Lelien oft Martagon van Constantinopelen. Dan sy heeft dit vremts, dat den tweeden bulb boven den eersten, ende den derden boven den tweeden somtijdts wast, doch alle dry dicht aen een ghehecht blijvende: ende de bovenste bulben zijn alsoo wel beveselt als de onderste: beneffens dat, soo hanghender ter sijden noch vele andere kleyne bulbekens aen: oock soo zijn de bollekens witter dan die van de ghemeyne Wilde Lelien: de schelferen zijn oock kleyner, korter, dicker, ronder ende ghelijvigher dan die van eenighe soorten van Martagon. Dit ghewas spruyt seer fraey uyt der aerden, te weten in ’t laetste van April. De bladeren zijn als die van de Martagons, van onderen tot boven den steel bekleedt, beneden niet veel, boven dichter byeen, spitser dan die van de Ghemeyne, meestendeel met dry zenuen in de lenghde beset: de bloemen en zijn hier te lande noch niet voorts gekomen. Dese soorte van dit gewas en wilt hier te landen soo wel niet aerden, als de andere cruyden die ons van daer ghebroght zijn.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van de Bergh-Lelien met geele bloemen, die in Vranckrijck by de Pyrenee-berghen wassen, ende Consol heeten, ghestooten ende opgheleyt, gheneest de wonden ende quetsuren, soo wel van de menschen als van de beesten, op seer korten tijdt; in voegen, dat de inwoonders van de voorseyde bergen anders niet en pleghen te ghebruycken om hun wonden te heelen, dan dese wortel. Oft de andere soorten van Wilde Lelien oock dierghelijcke kracht in haere wortelen hebben, dat staet ons noch te onder-soecken.

De Martagon-wortelen uyt Canada dienen voor spijse, ende worden als Rapen ghegheten.

HET IV. KAPITTEL.

Van de ander soort van wilde lelies of lelies van Constantinopel. (Lilium chalcedonicum)

Geslacht.

Onder het geslacht van de wilde lelies moet ook deze andere en veel mooier soort van lelies gerekend worden die van sommige lelie van Constantinopel genoemd is

Gedaante.

Deze andere soort van wilde lelie brengt een steel voort omtrent vijf en veertig cm hoog of hoger met vele bladeren begroeid die geleidelijk aan smaller worden en welke steel naar benedenwaarts uit het purper zwartachtig van kleur is. De bladeren zijn effen glad, vet en blinken, bijna die van de witte lelie gelijk, nochtans wat zwarter, korter en breder en gaan niet zo spits of scherp af als die. De bloemen staan op het hoogste top van de steel en zijn ook omgekromd en gekronkeld als die van de lelietjes van Calvaria en zeer lieflijk en aangenaam van reuk en mooi rood van kleur en enigszins tussen menie en cinnaber of als de bloem van Constantinopel. Uit het midden van de bloem komen zes witachtige draadjes voort die saffraankleurige tipjes of nopjes vooraan hebben waartussen een middenpriempje uitsteekt, de zaadbollen zijn die van de lelie van Calvarië gelijk en bevatten ook diergelijk grauw kafachtig zaad. In plaats van de wortel heeft ze een bol of bulb van vele schubben kleine bolletjes of klistertjes verzameld die onder en boven met ettelijke haarvormige vezels begroeid zijn zoals het gebeurt aan de rode lelie.

Plaats.

Matthiolus schrijft dat hij deze lelie op de gebergten van Italië in het landschap van Apulië en Japydia in het wild heeft gevonden, dan hier te lande worden ze met de andere lelies in de hoven onderhouden.

Tijd.

Ze bloeien hier te lande met de witte lelie en wat later dan de voorgaande soorten van wilde lelies.

Naam.

Deze lelies worden van Matthiolus Hemerocallis altera genoemd, dan wij hebben het liever gehad om het onder de soorten van wilde lelies te rekenen en Lilium silvestre alterum te noemen, dat is tweede wilde lelie, want aangaande de Hemerocallis hebben we sommige redenen die ons doen geloven dat dit een soort van lelie is die geen klisterachtige of lookachtige wortels hebben.

Aard, kracht en werking.

Wat men met deze soort van lelies doen of uitrechten kan, dat is ons tot noch toe onbekend.

BIJVOEGING.

Men noemt deze zeer mooie lelie in het Latijn Lilium miniatum sine rubrum Byzantinum, dat is rode of menieroze lelie van Constantinopel, zo Lobel betuigt, in Pera tegenover Constantinopel wordt het zufiniara of corona di re op het Italiaans genoemd en in Italië vanwege haar fraaiheid rizo della signora of rizzi en anders ricci della signora omdat de bloemen op gekruld haar lijken, Lobel noemt het Hemerocallis Chalcedonica purpureo-sanguinea die er twee soorten van stelt, een met vele bloemen en een ander die nooit meer dan een bloem krijgt. Dan Clusius houdt dit onderscheidt voor onzeker, gemerkt dat ze naar de plaatsen die met haar aard goed of slecht overeenkomen ook veel of weinig bloemen plag voort te brengen. Het is wel waar dat ze gewoonlijk niet meer dan twee of drie bloemen krijgt, dan sommige verhalen dat ze er gehad hebben die van zaad voortgekomen zijn het eerste jaar dat ze begonnen te dragen acht bloemen voortgebracht hebben en het volgende jaar veertig, dan dikwijls hebben ze er vijf, zes, zeven of dertien. Maar als ze zoveel bloemen krijgen dan hebben ze gewoonlijk een platte steel die anders rond pleeg te wezen en wederom in andere jaren niet zoveel bloemen draagt. De wortels zijn soms heel groot en van kleur gewoonlijk geel als die van de lelie van Calvarië, maar uit de aarde genomen worden ze witachtig en soms worden sommige klisters ervan heel purper of met sommige rode spikkeltjes besproeid. Ze vermenigvuldigen zichzelf dikwijls met vele bijbollen. Maar het zaad wordt zeer laat rijp en zelden voor het begin van september wat in de aarde geworpen wordt het eerste jaar platte bladeren voortbrengt en het tweede jaar bredere bladeren, het derde jaar een steel die met sommige blaadjes begroeid is en in het vijfde en zesde jaar komen de bloemen eerst voort.

Geslachten van lelies van Constantinopel. Van deze lelie heeft Clusius twee verschillende soorten beschreven waarbij hij noch meer andere medesoorten voegt die nu volgen.

1. Wilde lelie van Constantinopel met bleekrode bloemen heeft groenere stelen en bladeren met wortels die soms van kleur purperachtig zijn.

2.Wilde lelie van Constantinopel met bruiner rode bloemen heeft gewoonlijk uit het purper zwartachtige bladeren. Van dit geslacht heeft dezelfde Clusius een medesoort gehad met verschillende bloemen waarvan de middelste op een recht opstaand steeltje voortkomt en niet van zes, als de andere, maar van twaalf bladeren gemaakt was en daarom heeft hij het zufiniare gemello flore, dat is wilde lelie van Constantinopel met tweedubbele bloemen genoemd.

3. Wilde lelie van Constantinopel met sneeuwwitte bloemen is van stelen en bladeren de andere soorten heel gelijk.

4. Berglelie met gele bloemen groeit omtrent de Pyreneenbergen die Frankrijk van Spanje scheiden en waar ze soms vroeger, soms later bloeien en soms heel gele bloemen krijgen zonder enige zwarte spikkeltjes of puntjes, dan gewoonlijk krijgen ze drie, vijf of zeven bloemen op de top van de stelen uit een oorsprong spruiten of niet ver van de anderen en als ze beginnen open te gaan zijn ze uit het groene bleekachtig en daarna bleek en tenslotte geel en van zes omgekrulde blaadjes gemaakt (als die van de voor beschreven wilde soorten van lelie van Calvarië en van Constantinopel) en van het midden tot de navel toe met zwarte uit het purper plekjes gespikkeld en uit het midden komen zes groene draadjes voort met menierode nopjes of tipjes waartussen uit de navel een driekantige dikachtig stampertje of priempje spruit dat sommige van die bloemen soms niet hebben. De reuk van deze lelie is tussen het zware en lieflijke en bijna zulks als in de vlierbloemen en in sommige soorten van lis. De stelen zijn negentig cm hoog of hoger, [310] rond, groen en met vele bladeren onregelmatig bekleed welke bladeren van vorm langwerpig, smal, groen en zacht zijn en met drie zenuwen doorregen, aan de kanten witachtig en als met enige wolligheid bezet. De wortel is dik en van vele schubben of schilferachtige klister verzameld als die van de witte lelie. Ze bloeien vroeger dan de andere witte lelie van Constantinopel. (Liluum martagon) Hij noemt het in het Latijn Lilium montanum flavo flore maculis distincto, dat is gele berglelie met spikkels. Die soms ook gevonden wordt met donkerder groene bladeren en met noch dieper gele bloemen en ook met bruinere of zwartere plekken gespikkeld. Een soort daarvan is bij sommige bekend met naam van Martagon flavum sub-viride omdat de bloemen groengeel zijn, doch ook wat bespikkeld. In de hoven van deze landen is nu noch een soort er van die Martagon luteum maximum genoemd wordt of allergrootste gele berglelie die alle andere in grootte en hoeveelheid der bloemen te boven gaat die wel met zeventig of tachtig op een steel staan, mooi geel en met weinig stippels bevlekt. Dezelfde Clusius heeft bevonden dat deze bloemen soms zeer weinig spikkels hebben en soms gans geen die men daarom wilde gele lelie zonder spikkels en in het Latijn Lilium montanum flavo puro flore noemt. Ze groeien wel van zaad en ook van bijbollen en de Fransen die bij de Pyreneenbergen wonen noemen het consol, dat is Consolida als of men heelkruid of wondkruid zei.

5. Vroege rode wilde lelies komen bijna een hele maand vroeger voort dan de voorbeschreven wilde lelies van Constantinopel, te weten in het laatste van mei of in het begin van juni, nochtans spruiten ze later uit de aarde dan de andere. Hun steel is dunner en korter dan die van de voorbeschreven soorten en bekleed met smaller en donkerder groene bladeren en brengt noch blekerrode bloemen voort dan de andere, de schubben van de wortels zijn als de andere, maar veel korter.

6. (Lilium pomponium) Eerste Martagon van Pomponus, anders vroege wilde lelie met smalle bladeren en oranje bloemen heeft vele bladeren om een steel van vijf en veertig cm of wat hoger die onregelmatig groeien, bijster smal en lang, bijna als de bladeren van boksbaard, de bloemen komen vervolgens of even wijdt van de anderen voort op de top van de steel en niet uit een oorsprong als in de andere wilde lelies gebeurt. Ze heeft soms in een jaar vijfendertig bloemen voortgebracht die van kleur veel op een zeer rijpe oranjeappel lijken en van reuk op de wilde lelie met gele bloemen of de vlierbloemen. Ze heeft ook twee jaren achter elkaar zesenveertig bloemen voortgebracht aan een platte steel.

(Lilium pumilum?) 7. Tweede Martagon van Pomponius van sommige genoemd of tweede wilde lelie met smalle bladeren en menierode bloemen die veel mooier blinken of immers bleker gekleurd zijn dan de bloemen van de voorgaande soort en ook niet zonder reuk. Haar bladeren zijn wat donkerder groen en blinken meer en verflensen niet zo gauw net als haar stelen als de voorgaande.

De naam Martagon Pomponi schijnt haar in Italië gegeven te wezen van de liefhebbers die ze vandaar herwaarts overgezonden hebben, andere noemen ze vroege Martagons of zomer wilde lelies, doch meestal in het Latijn Lilium miniatum tenuifolium. Dan hier te lande hebben deze beide soorten van bijbollen zichzelf traag vermenigvuldigd en tenslotte is hun zaad rijp geworden in driehoekige huisjes (als die van de Constantinopelse, maar kleiner) in zes rijen of lagen gevoegd en meestal leeg en voos behalve tien of twaalf wat vast en stevig, plat rond, klein en roodachtig.

Verandering. Het is gebeurd dat een van deze Martagons zestien of zeventien bloemen op de top van de steel in de rij en niet aarvormig, maar kroonsgewijs of kransgewijs staan had zodat men het Martagon umbelliferum had mogen noemen had het op andere jaren niet gebloeid als de andere. Soms hebben deze Martagons vele bloemen en heten Martagon Pomponij praecox multiflorum en soms minder, de kleur is soms mooi rood als koraal en soms wat bleker. Daar is ook een late Martagon van Pomponius met noch bleker rode bloemen in het Latijn Pomponij serotinum.

Een bol uit Indië die op de Martagon wortel lijkt is van Kaap de Hoop gebracht, rood van buiten en geschilferd als de artisjokken, onder knobbelachtig en met wat vezels bezet, maar hij is noch niet te volle beschreven of bekend doch schijnt bij de soorten van Martagons te behoren als ook de volgende.

(Lilium canadense)

Martagon van Canada is een soort van lelie uit het land Canada of Frans Indië (als sommige dat noemen) gebracht die Petrus Hondius beschrijft en Martagon Canadense noemt. De wortel is schilferachtig als die van de gewone wilde lelie of Martagon van Constantinopel. Dan ze heeft dit vreemds dat soms de tweede bol boven de eerste en de derde boven de tweede groeit, doch die alle drie dicht aaneengehecht blijven en de bovenste bollen zijn alzo goed vezelig als de onderste en naast die hangen er terzijde noch vele andere kleine bolletjes aan, ook zo zijn de bolletjes witter dan die van de gewone wilde lelie, de schilfers zijn ook kleiner, korter, dikker, ronder en steviger dan die van enige soorten van Martagon. Dit gewas spruit zeer fraai uit de aarde, te weten in het laatste van april. De bladeren zijn als die van de Martagons die van onderen tot boven de steel bekleden, beneden niet veel en boven dichter bijeen, spitser dan die van de gewone en meestal met drie zenuwen in de lengte bezet, de bloemen zijn hier te lande noch niet voort gekomen. Deze soort van dit gewas wil hier te lande niet zo goed aarden als de andere kruiden die ons vandaar gebracht zijn.

Kracht en werking.

De wortel van de berglelie met gele bloemen die in Frankrijk bij de Pyreneenbergen groeien en consol heten gestampt en opgelegd geneest de wonden en kwetsingen zowel van de mensen als van de beesten op zeer korte tijd, op die manier dat de inwoners van de voor vermelde bergen niets anders plegen te gebruiken om hun wonden te helen dan deze wortel. Of de andere soorten van wilde lelies ook diergelijke kracht in hun wortels hebben dat staat ons noch te onderzoeken.

Martagonwortels uit Canada dienen voor spijs en worden als rapen gegeten.

HET II. CAPITEL.

Van Purpure Lelien oft Martagons, anders Roode Lelien.

Gheslachten.

Men vindt drijderhande gheslachten van Martagons oft Purpure Lelien: het Eerste is het Grootste, het Tweede dat Kleynste, ende het Derde dat klisters tusschen de bladeren voort-brenght, ende daerom bulbiferum ghenoemt wordt.

Ghedaente.

1. De Grootste soorte van Martagons oft Purpure Lelien heeft lange hooge steelen, somtijdts hooger dan die van de Witte Lelien: dan haer bladeren zijn smaller ende swarter groen, seer veel aen den steel wassende; maer sy en geeft gheen bladeren uyt haere wortel eer dat den steel ten voorschijn komt. De bloemen staen aen ’t opperste van den steel, tien, twaelf oft meer, tot de achtien oft twintigh toe, ende noch bet, boven den anderen ongheschicktelijck gevoeght staende, die van de Witte Lelien, aengaende de ghedaente ende grootte, gelijck, van verwe rood, wat nae den saffraenachtighen treckende, met vele kleyne swarte plackskens oft stickelkens geteeckent ende bespreyt, de teecken oft merck-teeckenen van sommige letteren eenighsins naekomende ende gelijckende; de wortelen zijn groote bulben oft bollen, oock van veel keernen oft loockachtighe klisters vergadert, die van de Witte Lelien ghelijck, maer grooter.

2. De Kleyne Martagons, dat is de tweede soorte van Purpure Lelien, hebben eenen veel korteren steel; te weten maer anderhalven voet hoogh oft noch kleynder: de bladeren zijn oock swart-groen, smaller ende kleyner dan de andere: op ’t opperst van den steel, komen de bloemen gelijckelijck voort, elck nochtans op een bijsonder steelken staende, ’t welck somtijdts korter, somtijts langer is; van verwe zijn sy oock purpure saffraenverwigh, oock met sommighe swarte seer kleyne stickelkens verciert; insgelijcks oock als de Lelien doorsneden, maer wat kleyner dan die: de wortelen zijn oock kleyner bulben oft klisters [305] dan zijn die van de voorgaende, van boven ende van onder met dunne veselinghen beset ende behanghen.

3. De derde soorte van Martagons is wat hoogher dan de Kleyne, maer leegher dan de Groote: de bloemen zijn wat rooder dan die van de Kleyne. Dese geeft uyt den schoot van de bladeren, ende somtijdts by de sijd-steelkens, daer de bloemen op staen, kleyne bulben oft klisters; de welcke in der aerden gesteken ende geplant zijnde, wederom uytspruyten, ende in het derde oft vierde iaer bloemen voortbrengen. Voordts soo is dese soorte, aengaende de bollen oft klisters der wortelen, ende aengaende de bladeren ende bloemen, die met swerte stickelkens geteeckent zijn, de twee voorgaende geslachten van Martagons genoeghsaem gelijck: dan dese soorte heeft somtijdts meer ende volbladighe oft dobbel bloemen, ende heeft veel meer andere verscheydentheden, nae dat sy verset oft verplant wordt: welcke veranderinge oorsaeck geweest is, dat sommige daer meer soorten af hebben willen maecken: ’t welck nochtans onnoodigh is.

Plaetse.

1. De Groote Martagons wassen in Italien op de bouwlanden, tusschen het koren; sy wassen oock aldaer op de berghen ende dalen, soo Matthiolus betuyght: dan hier in Nederduydtschlandt worden sy in de hoven gheoeffent ende onderhouden.

2. De Kleyne Martagons worden, midtsgaders de andere Lelien, in de hoven van Hoogh ende Neder Duytschlant geplant.

3. De derde soorte van Martagons wordt gevonden in de dellinghen van de hooghe bergen, in sommighe landouwen; maer in Hooghduydtschlandt ende Nederlandt en vindtmense nerghens dan in de hoven: dan sy wordt in de vette ende wel ghemeste hoven, ende die wel ter sonne staen, soo weeldigh ende wel groeyende, dat sy niet alleen uyt den schoot van de bladeren vele klisterkens voordt-geeft, maer oock aen de steelen van de bloemen; ende boven dien krijght sy niet alleen meer, maer oock dobbel bloemen, ende dat soo wel van haere afsetsels, als van haere grootsten steel; ’t welck sy nochtans niet meer en doet, wanneer sy op dorrer ende donckerder plaetsen verset wordt. Ende daerom en behoeftmen niet terstont te ghelooven, dat alle de cruyden die nae de verscheydentheydt van de plaetsen daer sy wassen, oock van ghedaente verschillen, voor verscheyden soorten te houden zijn: want dat verschil ende veranderinghe is alleen veroorsaeckt, niet door haeren eyghen oft besonderen aerd; maer door de oeffeninghe oft veranderinghe der ghewesten oft plaetsen daermense sett.

Tijdt.

1. De Groote Martagons bloeyen wat vroegher dan de ghemeyne Witte Lelien, nae de Kleyne soorte van Martagons, wanneer de Roosen pleghen te bloeyen.

2. De Kleyne Martagons oft Kleyne Purpure Lelien bloeyen in ’t laetste van den Mey, wat vroegher dan de andere soorten van Lelien; daerom worden sy oock van sommighe Vroege Lelien ghenoemt.

3. De derde soorte bloeyt wat spaeder in ’t iaer dan de Kleyne, ende wat vroegher dan de Groote; als niet alleen van grootte, maer oock aengaende den tijdt van bloeyen, een middel-soorte tusschen de Groote ende Kleyne wesende.

Naem.

1. De eerste ende grootste soorte van dese Purpure oft Roose Lelien, in ’t Latijn Lilium purpureum maius ghenoemt, is hier te lande bekent met den naem van Groote Martagons oft Roode lelien, oft Purpure Lelien: dan Matthiolus schrijft, datse in Italien Lilium silvestre, ende Hemerocallis gheheeten wordt: maer de Hemerocallis, als Dioscorides betuyght, brenght op elck uytspruytsel oft afsetsel dry oft vier bloemen voordt, van verwe sterck geel, dat is ten vollen oft seer geel; al waer Dioscorides dat woordt Apophyses oft Apophyae gebruyckt, daer mede sommige tackachtige aenwassen oft ghetackte uytspruytselen verstaende; ende beschrijvende de verwe van de Hemerocallis, seght op ’t Griecks dat sy ischyros ochra, dat is sterckelijck geel zijn, verstaende de okerverwe, die met de melinus oft citrinus color ghenoeghsaem over een komt; want die schijnt wat nae de verwe van den Citroen-appel te trecken. Maer dese teeckenen en komen met onse Roode Lelien oft Martagons niet over een; want sy en hebben gheene aenwassende tacken oft sijd-steelen; ende de bloemen wassen op eenen steel, niet alleen dry oft vier by een, maer oock somtijts achtien oft twintigh, iae veel meer, tot de 50.oft 60. toe: bovendien soo en zijn sy niet geel van verwe, maer purpur saffraenverwigh. Daerom blijckt het genoegh, dat de Martagons niet voor de Hemerocallis te houden en zijn, maer eer voor de soorte van Lelien die van [306] Dioscorides in het Capitel van de Lelien beschreven wort met naeme van Purpure Lelien, oft op ’t Griecks Crinon porphyron: de welcke oock van Plinius Lilium rubens, dat is Roode Lelie, genoemt wordt, ende van de Griecken, soo den selven betuyght, Crinon; wiens bloeme oock nae ’t seggen van den selven Plinius, Cynorrhodon geheeten is: van de welcke Lelien oock wel meest gepresen worden de gene die in Antiochien wassen, daer nae die by Laodicea van Syrien groeyen, ende daer nae de ghene die van Phaselis komen, ende ten vierden die van Italien. Dan sommige souden nochtans mogen seggen, datter tweederhande soorten van bloemen zijn diemen Hemerocallis noemt: van de welcke de een sijd-tacken oft apophyses soude hebben, ende de andere sonder sijd-tacken is, maer purpure bloemen heeft: ende soo souden dese Martagons oock den naem van Hemerocallis moghen voeren, bijsonder met den toenaem porphyranthes: welcken toenaem de Hemerocallis oock toeghescreven wordt onder de bastaerdt-naemen. Maer nochtans soo en soude ick dese Martagons gheensins willen voor Hemerocallis houden; want daer wordt een soorte van Hemerocallis ghevonden met purpure bloemen, verre van dese Martagons verscheyden: de welcke den toenaem porphyranthes met recht magh voeren, iae veel eyghentlijcker dan eenighe van dese soorten van Martagons.

2. De tweede soorte is oock een medesoorte van Roode Lelien, ende wordt in ’t Latijn Lilium purpureum minus gheheeten, dat is Kleyne Roode oft Purpure Lelie, om die van de voorgaende soorte te onderscheyden. De Griecken noemense oock Crinon porphyron, als de voorgaende: sommighe noemense Vroeghe Lelien, om dat sy vroegher bloeyen dan meest alle andere soorten van Lelien.

3. De derde moet oock onder de Purpure oft Roose Lelien gherekent worden; ende is in ’t Latijn Lilium purpureum tertium gheheeten: ende sommighe ghevense den toenaem bulbiferum; al ofmen seyde, Derde Roose Lelie die klisters voort-brenght, om datmen tusschen haer bladers oft steelen dickwijls bollen oft klisters pleegh te vinden, met de welcke sy vermenighvuldight magh worden.

Den Poët Ovidius in sijn tiende boeck van de Metamorphosis gheeft diergelijcke Lelien den naem van Hyacinthus, nae den iongelingh Hyacinthus; van wiens bloet hy versiert dat dese bloeme gesproten soude wesen, terwijlen hy met den Godt Apollo spelende sterft oft omghebroght wierdt: welcke doodt dien Godt seer mishaegde, dat hy de teeckenen van sijn droefheydt ende klachten in dese bloeme heeft willen betoonen, alsmen aen de puncktkens oft plackskens, diemen daer in siet, aenmercken kan: dit betuyght hy met dierghelijck ghedight:

Aenmerckt hoe dat het bloet, ’t welck stortende op der aerden

Bespreyde het groene gras, gheen bloet en is u ghebleven;

Maer d’ aerde heeft daer voor een schoone bloem ghegheven,

De Lelie heel ghelijck van maecksel en van weerden,

Behalven dat sy is gantsch purpur rood van schijn,

De Lelie heel sneeuwit bevonden wordt te zijn.

Het Aerdtrijck broght haer voort, door Phoebus sterck ghebodt:

Die willende over al betoonen sijn goedt herte,

Dat hy sijn vriend toe droegh, heeft als een maghtigh Godt,

In ’t midden van dees bloem, tot teecken van sijn smerte,

Ghedruckt sijn swaer gheklagh, met trecken die noch blijcken.

En alsmen die aensiet, niet dan Ay Ay ghelijcken.

De selve bloeme is oock van den Grieckschen Poët Theocritus, met den naem Hyacinthus beschreven geweest, in sijn Graf-dicht oft Epitaphion, ’t welck hy maeckt ter eeren van Bion, in het 19. Eidyllion; wanneer hy seght op de naevolghende maniere:

Hyacinthe uwen naem is in u bloem ghebleven:

Want daer in staet Ay Ay als met u bloet gheschreven.

Insghelijcks vermaent Virgilius van desen Hyacinthus in de derde Ecloga van sijne Bucolica, segghende, dat die schoon rood (suave rubens) van verwe is. Nemesianus schrijft oock in sijn tweede Ecloga, dat den Hyacinthus lieflijck rood (dulce rubens) wordt bevonden: welcken naem Rood oft Rubens, soo veel by de Poëten beteeckent, als dat woordt purpureus by Ovidius. Want de roode verwe van de bloemen wordt seer dickwijls by de Poëten ende andere schrijvers Purpur oft Purpureus color gheheeten.

Sommige meynen, dat dit ghewas oock den toenaem van Hyacinthus ferrugineus voert, om dat de bloeme van roest van het ijser door haere roodigheydt schijnt te ghelijcken: want ghelijckerwijs de aerugo het roest is van het koper, soo is de ferrugo het roest ende bederfsel van het ijser, die oock nae haer roode verwe rubigo, dat is roest, pleegh ghenoemt te wesen. Ende voorwaer daer zijnder veel van de meyninghe, dat de verwe die ferrugineus color in ’t Latijn gheheeten wordt, haeren naem heeft nae de ferrugo, ende anders niet en beteeckent dan een verwe die den roest ghelijckt: maer nochtans en wordt dese meyninge voor een ieder niet voor goedt gehouden; want veel zijnder die ghelooven, dat ferrugineus color een verwe is die wat nae den blauwen treckt; te weten, de verwe die men siet in het ijser soo wanneer dat van den viere ghenomen is, nae dat het gloeyende is gheweest: want als dan sietmen het beste ende hardste ijser een verwe krijghen die seer nae by den blauwen komt, ende daerom van het ijser ferrugineus ghenoemt wordt. Dese bevestigen haer meyninghe met de dichten van Virgilius in het seste boeck van sijne Aeneis; al waer hy op een plaetse de schuyt van Charon den naem ferruginea gheeft, die hy op een ander plaetse caerulea oft blauw noemt; daer-en-boven oock in het 9.boeck beschrijft Virgilius den sone van Artens met blauwe wapenen, in ’t Latijn ferrugine clarus Ibera, die hy in ‘t 8.boeck seyde te wesen van verwe den Oceaen oft Zee ghelijck: sulcks dat het schijnt, dat de verwe van de ferrugo met de blauwe verwe die in de zee blijckt, seer wel over een komt: ghelijck oock in het tweede boeck van de Ontschakinghe van Proserpina van den Poët Claudianus, de Violen die blauwverwigh bekent zijn te wesen, met de verwe van ferrugo beschreven worden. Voorts soo heeft Virgilius den Hyacinthus desen toenaem ferrugineus ghegheven in het 4.boeck van sijne Georgica, als oock doet Columnella in sijn 10.boeck. Hoe het gaet, immers dese verwe ferrugineus schijnt een doncker ende droeve verwe te wesen, ende bequaem om den rouw ende droefheydt te betoonen; als blijckt uyt de Argonantica van Catullus, ende uyt Ovidius in sijne Metamorphosis.

Dan om tot de Martagons, dat is onse Roosen oft Purpuren Hyacinth, wederom te keeren, soo moetmen weten, dat meest alle de nieuwe Cruydt-beschrijvers desen Hyacint den Latijnschen naem Hyacinthus Poëticus gheven, dat is, den Hyacinth daer de Poeten af spreken: met welcken naem sy dien van den anderen ghemeynen Hyacinth onderscheyden, die van Jodocus Willichius in sijne Commentaria op de Georgica van Virgilius Hyacinthus Historicus ghenoemt is. Maer, nae mijn goedt-duncken, soudemen dese onse Roode Lelien met beter redenen den naem van Hyacinthus scriptus gheven, al ofmen seyde, Hyacinth met puncktkens oft stickelkens ghepleckt, oft den Gheteeckenden Hyacinth; ende den anderen Hyacinthus, die met den naem over al ghemeyn ende bekent is, Hyacinthus non scriptus, dat is Hyacinth sonder stickelen, noemen; als wy hier naemaels sullen betoonen: want in desen Hyacinth oft inde Martagons sietmen vele puntckens ende vleckskens staen, daer den anderen ghemeynen Hyacinth geen stickelen met allen en heeft. Met desen naem komt dat ghedicht van Theocritus wel over een in sijn 10. Eidyllion, daer hy desen Hyacinth den toenaem grapta gheeft, ’t welck in ’t Latijn scripta ende in ’t Duydtsch beschreven oft gheplackt te segghen is; segghende aldaer dat de Viole swart is, ende den Hyacinth oock: niet om dat desen Hyacinth heel swart is, maer om dat hy met swarte puncktkens ende tipkens gestickelt ende gheteeckent is; niet anders dan den Narciss purpureus oft purpurverwigh genoemt wordt, om dat hy in sijn middel eenen ronden rinck oft gekrolden krans heeft, die purpurverwigh is: welcken Narciss oock luteus, dat is geeluwe, gheheeten wordt, om dat den middelsten kelck geel pleegh te wesen; daer nochtans het meeste deel van dese twee soorten van Narcissen, te weten de omringelende oft uytwassende bladeren van de bloemen, heel sneeuwit bevonden worden, als de beschrijvinghe vanden Narciss klaerder uytwijsen sal.

Pausanias in het tweede boeck van sijne Corinthiara verhaelt, dat dese bloeme, die wy Martagons oft Hyacinthus scriptus noemen, oft immers een seer dierghelijcke bloeme, Comosandalos van de Hermionensers [307] ghenoemt pleegh te wesen, wanneer hy vertellende de ceremonien ende manieren die sy hadden om de Goddinne der Aerden op haeren eyghen feestdagh te eeren, aldus schrijft: De Priesters, seght hy, gaet in desen ommegangh voor met de Heeren van de stadt, daer nae de mans ende de vrouwen: ende in ’t laetste volghen de kinderen selve: sy zijn allegader verciert met witte kleederen, op hun hoofdt kroonen oft kranssen draghende, die van een seker soorte van bloemen ghemaeckt zijn, aldaer Comosandalos gheheeten: welcke bloeme ick meyne dat de selve is die wy Hyacinthos noemen; want sy is die van grootte ende van verwe in alles ghelijck; ende is boven dien oock met die teecken oft placken gheteeckent, die in den Hyacinth gevonden worden, ende een teecken van rouwe ende droefheydt zijn. Welcke woorden van Pausanias my seer lichtelijck souden doen ghelooven, dat onse Roode Lelien den Comosandalos wat ghelijckachtigh zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den aerd ende de krachten, van alle de soorten van dese Purpure oft Roose Lelien is tot noch toe onbekent ende onversocht: immers sy en worden by gheene medicamenten oft gheneesmenghelinghen ghedaen: dan sy zijn alleen onder de krans-cruyden ghesocht, ende veel in de hoven gheacht ende onder-houden.

Verkiesinghe.

Plinius schrijft, dat onder dese roode Lelien de beste ende fraeyste zijn die van Antiochia; daer nae die van Loadicea in Syrien; ten derden die van Phaselis komen; ten vierden, de ghene die in Italien groeyen.

BIIVOEGHSEL.

In het voorgaende Capitel hebben wy uyt Plinius ende andere verhaelt, hoe datmen door konste de Witte Lelien rood soude konnen maecken; maer hier spreken wy van de oprechte Roode oft Orangie Lelien, die sulcks zijn van hunnen eyghen aerd, ende geensins door konst verandert en zijn. Dese bloemen worden nu ghemeynlijck Martagons gheheeten, oft, soo Lobel schrijft, Ghemeyne Roode Orangie Lelien, ende Martagons van de Alchymisten; in ’t Latijn Lilium purpureum aut phoeniceum vulgare; in ’t Hooghduytsch Gold Gilgen; ende in ’t Nederlandts oock somtijdts Geele lelien; in ’t Italiaensche Giglio rosso; in ’t Spaensch Lirio amarillo. Den selven Lobel twijffelt oft sy te houden zijn voor den Bulbus cruentus van Hippocrates, oft voor een mede-soorte van de Hemerocallis, anders Lilium silvestre van Dioscorides: in Enghelandt zijn sy Redde Purpel Lelie ghenoemt; in Vranckrijck Lis Orengé, oft somtijdts Lis iaulne, ende Lis rouge, maer meest Martagon.

Clusius heeft de eerste soorte somtijdts sestigh bloemen op eenen steelken voort-brenghen. De tweede soorte oft Vroege Martagons hebben dat eyghens, seght den selven Clusius, dat sy uyt de syden van haere groote wortel, vele andere afsetsels uytgeven, ende soo haer selven seer verspreyden, ghelijck het gras. Hy heeft dese soorte somtijdts met dobbele bloemen ghesien, van twaelf oft twintigh bladeren by een vergadert. Het is oock te mercken in dese twee soorten, dat de eerste oft spaede bleecker bloemen heeft, ende de andere oft vroeghe, veel donckerder ende bijnae heel roode; ’t welck in de soorten van Lobel beschreven anders ghebeurt: den welcken omtrent de seven verscheyden soorten van Martagons verhaelt.

1. De eerste soorte is die van Lobel Roode Orenge Lelie geheeten, oft gemeyne Martagon, met lange smalle bladeren aen den steel.

2. De tweede soorte noemt hy Bleeck Orenge Martagon, met kleyne korte bladers, sonder klisters.

3. De derde heet Martagon met groote klisters, aen de sijd-tackskens van den oppersten steel voort-komende, met korte breede bladeren, ende schoon vermillioen roode bloemen; somtijdts dobbele bloemen krijghende, als sy langh onverplant gestaen heeft: de wortel is groot ende wit, dickwijls dry kroonkens van veselingen boven aen hebbende, nae dat de aerde daer van ghenomen oft by gedaen wordt.

4. De vierde is Martagon met seer dobbele bloemen, door spel ende overvloedigheydt van de Nature, krijgende in plaetse van vele sijd-tackskens ende bloemen eenen dobbelen platten steel, boven verciert met eene groote lustighe bloeme van seer vele bladeren als de Dobbele Pioen.

5. De vijfde noemt hy Martagon met langhe smalle bladeren, kleyne spitse klisterkens draghende op d’ opperste van de steelen, die schoone bleeck-roode bloemen voort-brenghen.

6, De seste is Martagon met vele klisters van de middel van den steel toe tot boven toe bewassen, voort-brenghende schoonen orenge roode bloemen.

7. De sevenste soorte is van hem Kleyne Rooden Orenge Lelien gheheeten, oft Naentken Lelien oft Reuskens Lelien; in ’t Latijn Lilium purpureum minimum oft Pumilio: die heel leegh wast, selden ander-halven voet hoogh, hebbende op ’t sop van den steel ghelijck een hoofdeken, trosken oft breedt kransken van orenge bloemen. Als sy sommighe iaeren langh gheen bloemen en draeght, vergadert sy eenen grooten hoop van klisterachtighe ballekens, t’ saemen als in een hoofdt ghevoeght, rondom met bladers beset.

Alle dese voorseyde soorten zijn eerst van Clusius bijsonderlijck afgheteeckent gheweest in het 6.capitel van sijn 2.boeck van de Vremde ghewassen; ende aengaende de dry soorten van Martagons met klisters, hy en heeft de eerste nerghens elders dan in de hoven ghesien; de andere twee op de bergen van Oostenrijck ende in de weyden van Stiermarckt van selfs voort-komende. De eerste heeft eenen steel dry voeten hoogh, stijf ende dick, bekleedt met bladeren als die van de Lelien, swartachtigh, op sijn opperste sijd-tackskens dickachtighe klisters draghende, voort-brengende groote roode donckerachtighe orange bloemen, als die van de vroeghe Martagons. Als dese soorte noch ionck is, dan wassen dese klisterkens langhs de middel-steelen tot boven toe; maer als sy ettelijcke iaeren ghebloeyt heeft, en krijght sy anders gheene klisters dan langhs de sijd-steelen oft tackskens daer de bloemen aenwassen. De andere soorte is leegher, voort-brengende eenen steel selden hoogher dan anderhalven voet, ghestreept oft ghevoort, bewassen met swart-groenachtighe bladeren, die nochtans midtsgaders den oppersten steel, met grijsen dons oft wolleken ruygh zijn: de bloemen van dese soorten en zijn niet vlammigh oft vierigh roodt, maer bleecker van verwe, ende de eerste soorte van Martagons sonder klisters van Dodoneus daer in ghelijckende. Als dese soorte sommighe iaeren ghebloeyt heeft, dan en krijght sy oock nerghens geen klisters dan aen de opperste sijd-tackskens; ende de klisters zijn kleynder dan de voorgaende. De derde soorte is wat leegher dan de eerste, ende wat hoogher dan de tweede, hebbende dunner ende swacker steelen, bleecker groen van verwe, midtsgaders de bladeren. De bloemen ghelijcken die van de tweede soorte. Sy heeft altijdt seer vele klisters die tusschen de bladeren langhs de middelsteelen staen en wassen. Haere wortel is kleyner dan die van de eerste, ende spreyt ter sijden seer vele afsetsels in de ronde uyt, die allegader het tweede iaer steelen voort-brenghen, die oock met dierghelijcke klisterkens bewassen zijn.

Dese klisterkens blijven soo langhe aen haer steelkens, tot dat sy door den windt oft door het aenraecken af-vallen; somtijdts krijgen sy veselinghskens ter wijlen sy noch aen de steelen staen.

Niet teghenstaende dese voorseyde klisterkens, soo brenghen dese soorten van Martagons noch haer eygen saedt voort, in dry-kantighe huyskens besloten, kafachtigh, taey ende grauwachtigh, als de ghemeyne Lelien oock doen: van ’t welck oock dierghelijcke planten voort-komen, alsoo wel als van de klisterkens.

Voorts soo pleghen alle dese soorten van Martagons, soo wel de ghene die klisterkens draghen, als de andere, wanneer haere bloemen eerst beghinnen te botten, seer veel van de Mieren ghequelt te worden; sulcks dat sy bijnae altijdts daer mede bedeckt schijnen te wesen: ’t welck aen de Pioene-bloemen oock ghesien wordt.

Martagons met witte bloemen zijn van ons in ’t Bijvoeghsel van ’t voorgaende Capitel by Clusius beschreven, die nochtans geen soorte van dese Roode Lelien oft Martagons en zijn, maer een oprechte mede-soorte van de Witte Lelien.

Martagons van Pomponius wordt van ons onder de soorten van Wilde Lelien ende Lelien van Constantinopelen beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Castor Durante schijnt dese soorten van Lelien voor de Hemerocallis te houden, ende haer alle de krachten toe te schrijven, die van Dioscorides de Hemerocallis toegheeyghent worden. Daerom de ghene die dese Martagons voor de Hemerocallis begheeren te ghebruycken, die moghen het 7. Capitel van dit 7. Boeck lesen, ende sullen de krachten daer van aldaer beschreven vinden.

HET II. KAPITTEL.

Van purperen lelies of Martagon, anders rode lelies. (Lilium martagon, Lilium bulbiferum, Lilium bulbiferum var. chaixii)

Geslachten.

Men vindt drie geslachten van Martagons of purperen lelies, de eerste is het grootste, de tweede de kleinste en het derde dat klisters tussen de bladeren voortbrengt en daarom bulbiferum genoemd wordt.

Gedaante.

1. De grootste soort van Martagons of purperen lelies heeft lange hoge stelen die soms hoger zijn dan die van de witte lelies, dan haar bladeren zijn smaller en zwarter groen waarvan er zeer veel aan de steel groeien, maar ze geeft geen bladeren uit haar wortel eer dat de steel tevoorschijn komt. De bloemen staan aan het opperste van de steel, tien, twaalf of meer, tot de achttien of twintig toe en noch meer die onregelmatig boven elkaar gevoegd staan en die van de witte lelie aangaande de gedaante en grootte gelijk, van kleur rood dat wat naar het saffraanachtige trekt en met vele kleine zwarte plakjes of spikkeltjes getekend en besproeid die op tekens of merktekens lijken die wat op sommige letters enigszins gelijken en,de wortels zijn grote bulben of bollen die ook van veel kernen of lookachtige klisters verzameld zijn en die van de witte lelie gelijk, maar groter.

2. De kleine Martagons, dat is de tweede soort van purperen lelies hebben een veel kortere steel, te weten maar vijf en veertig cm hoog of noch kleiner, de bladeren zijn ook zwartgroen, smaller en kleiner dan de andere en op het opperst van de steel komen de bloemen gelijk voort die elk nochtans op een apart steeltje staan wat soms korter en soms langer is en van kleur zijn ze ook purper saffraankleurig en ook met sommige zwarte zeer kleine spikkeltjes versiert en insgelijks ook als de lelie doorsneden, maar wat kleiner dan die, de wortels zijn ook kleiner bollen of klisters [305] dan die van de voorgaande en van boven en van onder met dunne vezels bezet en behangen.

3. De derde soort van Martagons is wat hoger dan de kleine, maar lager dan de grote en de bloemen zijn wat roder dan die van de kleine. Deze geeft uit de schoot van de bladeren en soms bij de zijsteeltjes daar de bloemen opstaan kleine bolletjes of klisters en als die in de aarde gestoken en geplant worden wederom uitspruiten en in het derde of vierde jaar bloemen voortbrengen. Voorts zo is deze soort aangaande de bollen of klisters der wortelen en aangaande de bladeren en bloemen die met zwarte spikkeltjes getekend zijn de twee voorgaande geslachten van Martagons voldoende gelijk, dan deze soort heeft soms meer en gevuldbladige of dubbele bloemen en heeft veel meer andere verschillende nadat ze verzet of verplant wordt welke verandering oorzaak geweest is dat sommige daar meer soorten van hebben willen maken wat nochtans onnodig is.

Plaats.

1. De grote Martagons groeien in Italië op de bouwlanden tussen het koren en groeien ook aldaar op de bergen en dalen zo Matthiolus betuigt, dan hier in Nederduitsland worden ze in de hoven geteeld en onderhouden.

2. De kleine Martagons worden met de andere lelies in de hoven van Hoog- en Nederduitsland geplant.

3. De derde soort van Martagons wordt in de dalen van de hoge bergen in sommige landstreken gevonden, maar in Hoogduitsland en Nederland vindt men ze nergens dan in de hoven, dan ze wordt in de vette en goed gemeste hoven en die goed in de zon staan zo weelderig en groeien zo goed dat ze niet alleen uit de schoot van de bladeren vele klistertjes voorgeeft, maar ook aan de stelen van de bloemen en bovendien krijgt ze niet alleen meer, maar ook dubbele bloemen en dat zowel van haar bijbollen als van haar grootste steel wat ze nochtans niet meer doet wanneer ze op dorre en donkerder plaatsen verzet wordt. En daarom behoeft men niet terstond te geloven dat alle kruiden die naar de verscheidenheid van de plaatsen daar ze groeien ook van gedaante verschillen en voor verschillende soorten te houden zijn, want dat verschil en verandering is alleen veroorzaakt, niet door haar eigen of bijzondere aard, maar door de teelt of verandering der gewesten of plaatsen daar men ze zet.

Tijd.

1. De grote Martagons bloeien wat vroeger dan de gewone witte lelie en na de kleine soort van Martagons wanneer de rozen plegen te bloeien.

2. De kleine Martagons of kleine purperen lelies bloeien op het eind van mei, wat vroeger dan de andere soorten van lelies en daarom worden ze ook van sommige vroege lelies genoemd.

3. De derde soort bloeit wat later in het jaar dan de kleine en wat vroeger dan de grote en niet alleen van grootte, maar ook aangaande de tijd van bloeien is het een middelsoort tussen de grote en kleine.

Naam.

(Lilium bulbiferum) 1. De eerste en grootste soort van deze purperen of roos lelies wordt in het Latijn Lilium purpureum majus genoemd en is hier te lande bekend met de naam van grote Martagons of rode lelie of purperen lelie, dan Matthiolus schrijft dat ze in Italië Lilium silvestre en Hemerocallis genoemd wordt, maar de Hemerocallis, als Dioscorides betuigt, brengt op elke uitspruitsel of bijbol drie of vier bloemen voort en van kleur sterk geel, dat is vol of zeer geel waar Dioscorides dat woord Apophyses of Apophyae gebruikt waarmee sommige takachtige aangroeisels of getakte uitspruitsels verstaat en als hij de kleur van de Hemerocallis beschrijft zegt hij op het Grieks dat ze ischyros ochra, dat is sterk geel zijn, en verstaat daarmee de okerkleur die met de melinus of citrinus color voldoende overeen komt, want die schijnt wat naar de kleur van de citroenappel te trekken. Maar deze tekens komen met onze rode lelie of Martagons niet overeen, want ze hebben geen aangroeiende takken of zijstelen en de bloemen groeien op een steel en niet alleen drie of vier bijeen, maar ook soms achttien of twintig, ja veel meer, tot de 50 of 60 toe en bovendien zijn ze niet geel van kleur, maar purper saffraankleurig. Daarom blijkt het genoeg dat de Martagons niet voor de Hemerocallis te houden zijn, maar eerder voor de soort van lelies die van [306] Dioscorides in het kapittel van de lelies beschreven wordt met naam van purperen lelie of op het Grieks Crinon porphyron die ook van Plinius Lilium rubens, dat is rode lelie, genoemd wordt en van de Grieken, zo dezelfde betuigt, Crinon en wiens bloem ook naar het zeggen van dezelfde Plinius Cynorrhodon genoemd is van welke lelie ook wel meest geprezen wordt degene die in Antiochië groeit en daarna die bij Laodicea van Syrië groeit en daarna degene die van Phaselis komen en ten vierde die van Italië. Dan sommige zouden nochtans mogen zeggen dat er twee soorten van bloemen zijn die men Hemerocallis noemt waarvan de een zijtakken of apophyses zou hebben en de andere zonder zijtakken is, maar purperen bloemen heeft en zo zouden deze Martagons ook de naam van Hemerocallis mogen voeren en vooral met de toenaam porphyranthes, welke toenaam de Hemerocallis ook toegeschreven wordt onder de bastaardnamen. Maar nochtans zo zou ik deze Martagons geenszins voor Hemerocallis willen houden want er wordt een soort van Hemerocallis gevonden met purperen bloemen die veel van deze Martagons verschilt en die de toenaam porphyranthes met recht mag voeren, ja veel beter dan enige van deze soorten van Martagons.

(Var. x croceum)

2. De tweede soort is ook een medesoort van rode lelie en wordt in het Latijn Lilium purpureum minus geheten, dat is kleine rode of purperen lelie om die van de voorgaande soort te onderscheiden. De Grieken noemen het ook Crinon porphyron als de voorgaande, sommige noemen het vroege lelie omdat ze vroeger bloeien dan meest alle andere soorten van lelies.

(Lilium bulbiferum) 3. De derde moet ook onder de purperen of roos lelies gerekend worden en is in het Latijn Lilium purpureum tertium geheten en sommige geven het de toenaam bulbiferum al of men zei derde roos lelie die klisters voortbrengt omdat men tussen haar bladeren of stelen dikwijls bollen of klisters plag te vinden waarmee ze vermenigvuldigd mag worden.

De poëet Ovidius in zijn tiende boek van de Metamorfosen geeft diergelijke lelies de naam van Hyacinthus, naar de jongeling Hyacinthus van wiens bloed hij versiert dat deze bloem gesproten zou wezen terwijl hij met de God Apollo al spelende sterft of omgebracht werd en welke dood die God zeer mishaagde zodat hij de tekens van zijn droefheid en klachten in deze bloem heeft willen tonen als men aan de puntjes of plekjes die men daarin ziet opmerken kan, dit betuigt hij met diergelijk gedicht:

‘Merk op hoe dat het bloed wat stortte op de aarde.

Besproeide het groene gras, geen bloed is u gebleven;

Maar de aarde heeft daarvoor een mooie bloem gegeven,

De lelie heel gelijk van vorm en van waarde,

Behalve dat ze gans purperrood van schijn is en;

De lelie heel sneeuwwit bevonden wordt te zijn.

Het aardrijk bracht haar voort door Phoebus sterk gebod:

Die wilde overal zijn goede hart betonen,

Dat hij zijn vriend toedroeg en heeft als een machtig God,

In het midden van deze bloem tot teken van zijn smart,

Gedrukt zijn zwaar geklaag met steken die noch blijken.

En als men die aanziet niets anders dan Ay Ay lijken’.

Dezelfde bloem is ook van de Griekse poëet Theocritus met de naam Hyacinthus beschreven in zijn grafgedicht of Epitaphion wat hij maakte ter ere van Bion in het 19^de Eidyllion wanneer hij op de navolgende manier zegt:

‘Hyacint uw naam is in uw bloem gebleven:

Want daarin staat Ay Ay als met uw bloed geschreven’.

Insgelijks vermaant Virgilius van deze Hyacinthus in de derde Ecloga van zijn Bucolica en zegt dat die mooi rood (suave rubens) van kleur is. Nemesianus schrijft ook in zijn tweede Ecloga dat de Hyacinthus lieflijk rood (dulce rubens) wordt bevonden en die naam rood of rubens betekent zoveel bij de poëten als dat woord purpureus bij Ovidius. Want de rode kleur van de bloemen wordt zeer dikwijls bij de poëten en andere schrijvers purper of purpureus color genoemd.

Sommige menen dat dit gewas ook de toenaam van Hyacinthus ferrugineus voert omdat de bloem het roest van ijzer door zijn roodheid schijnt te gelijken, want net zoals aerugo het roest is van het koper zo is ferrugo roest en bederf van het ijzer die ook naar zijn rode kleur rubigo, dat is roest, genoemd plag te wezen. En voorwaar er zijn er veel van de mening dat de kleur die ferrugineus color in het Latijn genoemd wordt haar naam heeft naar de ferrugo en niets anders betekent dan een kleur die op roest lijkt, maar nochtans wordt deze mening niet door iedereen voor goed gehouden want veel zijn er die geloven dat ferrugineus color een kleur is die wat naar het blauwe trekt, te weten de kleur die men in het ijzer ziet wanneer dat van het vuur genomen is nadat het gloeiend is geweest want dan ziet men het beste en hardste ijzer een kleur krijgen die zeer dichtbij blauw komt en daarom van het ijzer ferrugineus genoemd wordt. Deze bevestigen hun mening met de gedichten van Vergilius in het zesde boek van zijn Aeneis waar hij op een plaats de schuit van Charon de naam ferruginea geeft die hij op een andere plaats caerulea of blauw noemt, daarboven ook in het 9^de boek beschrijft Virgilius de zoon van Artens met blauwe wapens in het Latijn ferrugine clarus Ibera die hij in het 8^ste boek zegt van kleur de oceaan of zee gelijk te wezen zodat het schijnt dat de kleur van de ferrugo met de blauwe kleur die in de zee blijkt zeer goed overeen komt zoals ook in het tweede boek van de ontvoering van Proserpina van de poëet Claudianus de violen die blauw gekleurd bekend zijn met de kleur van ferrugo beschreven worden. Voorts zo heeft Virgilius de Hyacinthus deze toenaam ferrugineus gegeven in het 4^de boek van zijn Georgica als ook doet Columnella in zijn 10^de boek. Hoe het gaat, immers deze kleur ferrugineus schijnt een donkere en droeve kleur te wezen en geschikt om de rouw en droefheid aan te tonen als blijkt uit de Argonantica van Catullus en uit Ovidius in zijn metamorfosen.

Dan om tot de Martagons, dat is onze roze of purperen Hyacint, wederom te keren zo moet men weten dat meest alle nieuwe kruidbeschrijvers deze Hyacint de Latijnse naam Hyacinthus Poëticus geven, dat is de Hyacinth daar de poëten van spreken en met die naam is ze van de andere gewone Hyacint onderscheiden die van Jodocus Willichius in zijn Commentaria op de Georgica van Virgilius Hyacinthus Historicus genoemd is. Maar, naar mijn goeddunken, zou men deze onze rode lelie met betere redenen de naam van Hyacinthus scriptus geven als of men Hyacint met puntjes of spikkeltjes geplakt of de getekende Hyacint zei en de andere Hyacinthus die met de naam overal gewoon en bekend is Hyacinthus non scriptus, dat is Hyacint zonder spikkels noemen zoals we hier later zullen aantonen, want in deze Hyacint of in de Martagons ziet men vele puntjes en vlekjes staan daar de andere gewone Hyacint helemaal geen spikkeltjes heeft. Met deze naam komt dat gedicht van Theocritus goed overeen in zijn 10^de Eidyllion daar hij deze Hyacint de toenaam grapta geeft wat in het Latijn scripta en in het Diets beschreven of geplekt betekent en zegt daar dat de viool zwart is en de Hyacint ook, niet omdat deze Hyacint heel zwart is, maar omdat hij met zwarte puntjes en stipjes gespikkeld en getekend is, niets ander dan dat de narcis purpureus of purperkleurig genoemd wordt omdat hij in zijn midden een ronde ring of gekrulde krans heeft die purperkleurig is welke narcis ook luteus, dat is geel, genoemd wordt omdat de middelste kelk geel plag te wezen daar nochtans het meeste deel van deze twee soorten van Narcissen, te weten de omringende of uitgroeiende bladeren van de bloemen heel sneeuwwit bevonden worden als de beschrijving van de narcis duidelijker uitwijzen zal.

Pausanias in het tweede boek van zijn Corinthiara verhaalt dat deze bloem die we Martagons of Hyacinthus scriptus noemen of immers een zeer diergelijke bloem Comosandalos van de Hermionzers [307] genoemd plag te wezen wanneer hij de ceremonien en manieren vertelt die ze hadden om de Godin der Aarde op haar eigen feestdag te eren aldus beschrijft: ‘De priesters, zegt hij, gaan in deze ommegang voor met de heren van de stad, daarna de mannen en de vrouwen en tenslotte volgen de kinderen zelf, ze zijn allen versierd met witte kleren en dragen op hun hoofd kronen of kransen die van een zeker soort van bloemen gemaakt zijn en aldaar Comosandalos genoemd, welke bloem ik meen dat het dezelfde is die we Hyacinthos noemen, want ze is die van grootte en van kleur in alles gelijk en is bovendien ook met die tekens of plekken getekend die in de Hyacint gevonden worden en een teken van rouw en droefheid zijn. Welke woorden van Pausanias me zeer gemakkelijk zouden doen geloven dat onze rode lelie de Comosandalos wat gelijk is.

Aard, kracht en werking.

De aard en krachten van alle soorten van deze purperen of roze lelie is tot nog toe onbekend en niet onderzocht, immers ze worden bij geen medicamenten of geneesmengsels gedaan, dan ze zijn alleen onder de kranskruiden gezocht en veel in de hoven geacht en onderhouden.

Verkiezing.

Plinius schrijft dat onder deze rode lelies de beste en fraaiste zijn die van Antiochië, daarna die van Loadicea in Syrië, ten derde die van Phaselis komen en ten vierde diegene die in Italië groeien.

BIIOEGING.

In het voorgaande kapittel hebben we uit Plinius en andere verhaald hoe dat men door kunst de witte lelie rood zou kunnen maken, maar hier spreken we van de echte rode of oranje lelie die zulks zijn van hun eigen aard en geenszins door kunst veranderd zijn. Deze bloemen worden nu gewoonlijk Martagons genoemd of, zo Lobel schrijft, gewone rode oranje lelie en Martagons van de alchimisten, in het Latijn Lilium purpureum aut phoeniceum vulgare, in het Hoogduits Gold Gilgen en in het Nederlands ook soms gele lelie, in het Italiaans giglio rosso, in het Spaans lirio amarillo. Dezelfde Lobel twijfelt of ze voor de Bulbus cruentus van Hippocrates te houden zijn of voor een medesoorte van de Hemerocallis anders Lilium silvestre van Dioscorides, in Engeland zijn ze redde purpel lelie genoemd, in Frankrijk lis orengé of soms lis jaulne en lis rouge, maar meestal martagon.

Clusius heeft de eerste soort soms zestig bloemen op een steeltje zien voortbrengen. De tweede soort of vroege Martagons hebben dat eigens, zegt dezelfde Clusius, dat ze uit de zijden van haar grote wortel vele andere bijbollen uitgeven en zo zichzelf zeer verspreiden gelijk het gras. Hij heeft deze soort soms met dubbele bloemen gezien die van twaalf of twintig bladeren bijeen gemaakt was. Het is ook te merken in deze twee soorten dat de eerste of late bleker bloemen heeft en de andere of vroege veel donkerder en bijna heel rode wat in de soorten van Lobel beschreven anders gebeurt die omtrent de zeven verschillende soorten van Martagons verhaalt.

(Lilium bulbiferum)

1. De eerste soorte is die van Lobel rode oranje lelie genoemd of gewone Martagon met lange smalle bladeren aan de steel.

(Var. croceum) 2. De tweede soort noemt hij bleke oranje Martagon met kleine korte bladeren zonder klisters.

3. De derde heet Martagon met grote klisters die aan de zijtakjes van de opperste steel voortkomen, met korte brede bladeren en mooie vermiljoen rode bloemen en soms dubbele bloemen krijgt als ze lang onverplant gestaan heeft, de wortel is groot en wit en heeft dikwijls drie kroontjes van vezels bovenaan naardat de aarde daarvan genomen of bij gedaan wordt.

4. De vierde is Martagon met zeer dubbele bloemen en door spel en overvloed van de natuur krijgt het in plaats van vele zijtakjes en bloemen een dubbele platte steel die boven met een grote lustige bloem versierd is van zeer vele bladeren als de dubbele pioen.

5. De vijfde noemt hij Martagon met lange smalle bladeren die kleine spitse klistertjes draagt op het opperste van de stelen die mooie bleekrode bloemen voortbrengen.

6, De zesde is Martagon met vele klisters van het midden van de steel toe tot boven toe begroeid en mooie oranjerode bloemen voortbrengt.

(var. chaixii) 7. De zevende soort is van hem kleine rode oranje lelie genoemd of naantje lelie of reusjes lelie, in het Latijn Lilium purpureum minimum of Pumilio die heel laag groeit en zelden vijf en veertig cm hoog met op de top van de steel als een hoofdje een trosje of breed kransje van oranje bloemen. Als ze sommige jaren lang geen bloemen draagt verzamelt ze een grote hoop van klisterachtige balletjes die tezamen als in een hoofd gevoegd zijn en rondom met bladeren bezet.

Al deze voor voor vermelde soorten zijn eerst van Clusius apart getekent in het 6^de kapittel van zijn 2^de boek van de vreemde gewassen en aangaande de drie soorten van Martagons met klisters heeft hij de eerste nergens elders dan in de hoven gezien, de andere twee op de bergen van Oostenrijk en in de weiden van Stiermark vanzelfs voortkomen. De eerste heeft een steel van negentig cm hoog, stijf en dik en bekleed met bladeren als die van de lelies, zwartachtig die op zijn opperste zijtakjes dikachtige klisters draagt en grote rode donkerachtige oranje bloemen voortbrengt als die van de vroege Martagons. Als deze soort noch jong is dan groeien deze klistertjes langs de middenstelen tot boven aan toe, maar als ze ettelijke jaren gebloeid heeft krijgt ze geen andere klisters dan langs de zijstelen of takjes daar de bloemen aan groeien. De andere soort is lager en brengt een steel voort die zelden hoger wordt dan vijf en veertig cm, gestreept of gevoord en begroeid met zwartgroenachtige bladeren die nochtans met de opperste steel met grijs dons of wolletje ruig zijn, de bloemen van deze soorten zijn niet vlammend of vurig rood, maar bleker van kleur en lijken op de eerste soort van Martagons zonder klisters van Dodoneus. Als deze soort sommige jaren gebloeid heeft dan krijgt ze ook nergens geen klisters aan dan aan de opperste zijtakjes en de klisters zijn kleiner dan de voorgaande. De derde soort is wat lager dan de eerste en wat hoger dan de tweede en heeft dunnere en zwakkere steelen die blekergroen van kleur zijn en zo ook de bladeren. De bloemen lijken op die van de tweede soort. Ze heeft altijd zeer vele klisters die tussen de bladeren langs de middelstelen staan en groeien. Haar wortel is kleiner dan die van de eerste en spreidt terzijden zeer vele bijbollen in de ronde uit die allen het tweede jaar stelen voortbrengen die ook met diergelijke klistertjes begroeid zijn.

Deze klistertjes blijven zolang aan hun steeltjes totdat ze door de wind of door het aanraken afvallen en soms krijgen ze vezeltjes terwijl ze noch aan de stelen staan.

Niettegenstaande deze voorzeide klistertjes brengen deze soorten van Martagons noch hun eigen zaad voort dat in driekantige huisjes besloten is en kafachtig, taai en grauwachtig zijn als de gewone lelie ook doet waarvan ook diergelijke planten voortkomen alzo wel als van de klistertjes.

Voorts zo plegen al deze soorten van Martagons en zowel diegene die klistertjes dragen als de andere wanneer hun bloemen eerst beginnen te botten zeer veel van de mieren gekweld te worden zodat ze bijna altijd daarmee bedekt schijnen te wezen wat aan de pioenbloemen ook gezien wordt.

Martagons met witte bloemen zijn van ons in het bijvoegsel van het voorgaande kapittel bij Clusius beschreven die nochtans geen soort van deze rode lelie of Martagons zijn, maar een echte medesoort van de witte lelie.

Martagons van Pomponius wordt van ons onder de soorten van wilde lelien en lelien van Constantinopel beschreven.

Aard, kracht en werking.

Castor Durante schijnt dese soorten van lelies voor de Hemerocallis te houden en ze alle krachten toe te schrijven die van Dioscorides aan de Hemerocallis toegeschreven worden. Daarom diegene die deze Martagons voor de Hemerocallis begeren te gebruiken die mogen het 7^de kapittel van dit 7de boek lezen en zullen de krachten daarvan aldaar beschreven vinden.

HET III. CAPITEL.

Van de Lelikens van Calvarien oft Wilde Lelien.

Gheslacht.

De Cimbels, anders Singhels ghenoemt, oft de Lelikens van Calvarien, worden oock voor een gheslacht van Lelien ghehouden; ende zijn daerom in ’t Latijn Lilium silvestre, dat is Wilde Lelien, gheheeten

Ghedaente.

Lelikens van Calvarien brengen voort ronde steelen dry voeten hoogh oft hoogher: de bladeren zijn langh, breed, spits, ende en staen niet ongheschicktelijck boven den anderen, maer wassen ghemeynlijck op verscheyden plaetsen rondom den steel, den voorschreven steel sters-ghewijse oft straels-ghewijse omringhelende. De bloemen komen voort op haer eyghen steelkens, ende hanghen nederwaerts af, ghesneden als de Lelien, maer kleyner, van verwe dickwijls bruyn oft verstorven purpur, somtijdts wat schooner rood, met sommighe purpure blinckende vlecken geteeckent, in ’t midden verciert met draeykens van de selve verwe: de bladeren van dese bloemen zijn omghekronckelt oft achterwaerts omgheboghen, bijnae als ringhen oft kranskens: daerom worden dese bloemen oock van sommighe Cymbels geheeten. De wortelen zijn oock van vele bollen oft klisterachtighe kaernen aen een gemaeckt ende vergadert, goudt-geel van verwe, met vele veselinghen behanghen.

Plaetse.

Dese Wilde Lelien wassen op vele plaetsen van Hooghduydtschlandt, in de bosschen ende berghen, soo Fuchsius ende Gesnerus betuyghen: men vindtse oock op sommighe grasachtighe heuvelkens oft [308] berghskens van Behemerlandt. Hier in Neder Duytschlandt worden sy met de andere soorten van Lelien in de hoven gheoeffent ende onder-houden.

Tijdt.

Sy bloeyen in ’t laetste van den Mey, oft in ’t beghinsel van de Braeckmaendt, wat vroegher dan de Witte Lelien.

Naem.

Dese bloeme wordt hier te lande Lelikens van Calvarien gheheeten; somtijdts oock Singlen oft Cymbalen, ende Wilde Lelien in onse tael; in Hoogh-duytschlandt Goldtwurtz, om dat haere wortel gout-geel van verwe is; sy noemense oock Heidnische blumen; de Spaegniaerts Lirio Amarillo salvaie; de Fransoysen Lys sauvage; dat is in ’t Nederduydtsch Wilde Lelien; in ’t Latijn Lilium silvestre. Daer is nochtans een ander soorte van Wilde Lelien, anders Hemerocallis gheheeten, die wy hier naemaels sullen beschrijven. Dan Matthiolus schrijft, dat dese Lelikens, daer wy nu af spreken, van de Italiaensche Alchymisten ende Distilleerders Martagon ghenoemt pleghen te wesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit gheslacht van Lelien en is in de Apoteken oft in de Medicijne in gheen ghebruyck.

BIIVOEGHSEL.

Lelikens van Calvarien worden hier te lande dickwijls met den naem Heydens-bloeme gheheeten; maer meest Cymbels, als voorseyt is: andere noemense Grauw Lelien oft Singelen; in ’t Latijn Lilium montanum, in ’t Fransoys Lys Iaulne, dat is Geele Lelie, nae de verwe van de wortelen: sommighe Apotekers noemense t’onrecht Affodillus; ende dat om dat Fuchsius die voor Asphodelus femina ghehouden heeft. Tragus heeftse Hyacinthus poëtarum ghenoemt: ende voorwaer midts dat de bloemen met vele spickelkens oft druppelkens besprenckelt zijn, alsoo blijckelijck, iae merckelijcker, als de Roode Lelie-bloemen oft Martagons: daerom soude dit ghewas oock seer wel Hyacinthus scriptus moghen heeten. Andere houden ’t voor Hemerocallis, ende segghen dat het in Italien oock Hemerocallide heet, ende Giglio salvatico; in ’t Spaensch Lirio amarillo: maer het en magh voor gheen Hemerocallis met recht gehouden wesen, dan wel Lilium montanum silvestre, dat is Wilde Bergh-Lelie, soo die van Clusius genoemt wordt, die daer omtrent vier verscheyden soorten van verhaelt, in Hooghduydtschlandt, Oostenrijck ende Vranckrijck wassende.

Gheslachten van Bergh-Lelien.

1. Groote Bergh-Lelie met bruyn-purpure bloemen. Dit geslacht wast hoogher op, heeft grooter ende bruyner bladeren, ende krijght veel meer bloemen dan het ander; ende die bloemen zijn doncker oft bruyn purpurachtigh van verwe, somtijdts met seer veel, somtijdts met luttel swartachtighe spickelkens ghevleckt oft gheteeckent: voordt soo zijn dese bloemen, eer dat sy open gaen, met een dichte ruyghe wolachtigheydt bekleedt. Dit geslacht is somtijdts soo verscheyden van ghedaente, dat het eenen groenen steel heeft, ende sijn hoofdt niet onghebooght en heeft, maer recht over eynde staet, niettemin oock met veel wolachtigheydt ruygh, hebbende bleeck-purpurachtighe bloemen, met gheene placken oft stickelkens gheteeckent.

2. Bergh-Lelien met bleecker bloemen. Dit gheslacht wast leegher, heeft bleeck-groene bladeren, niet soo veel bloemen, ende die oock bleecker van verwe, met vele swartachtighe stickelkens gheteeckent: het komt vroegher voordt dan d’ ander; ende de bloemen daer van, eer sy open gaen, zijn glat ende kael, purpurachtigh van verwe: den steel treckt oock wat nae den purpuren. Van dit gheslacht isser een mede-soorte, die wat laeter bloeyt, met seer donckere gheverwde bloemen, ende van binnen met swarte puntckens gevleckt ende gheteeckent. Een ander mede-soorte van dit gheslacht is oock leegh, hebbende eenen wat purpurachtighe steel, met eenen omghekromden krans oft top: de bloemen zijn van buyten kael ende niet ruygh; de welcke ontloken zijnde heel bleeck oft licht purpur gheverwt zijn, ende bijnae vleesch-verwigh oft lijf-verwigh schijnen te wesen, sonder eenighe stickelkens oft plackskens. Sulcks is Martagon suave rubente flore van sommighe gheheeten; van ander Purpur roode blosende Martagon.

3. Bergh-Lelien met witte bloemen, sommighe met purpure plackskens, sommighe sonder plackskens ende sneeuwit. Dit gheslacht is oock leegh, ende komt aldernaest by het tweede; maer de verwe van de bloemen is verscheyden; want eer sy open gaen, zijn sy van buyten bijnae vleesch-verwigh oft lijf-verwigh; dan als sy ontloken ende open zijn, worden sy van binnen wit van verwen bevonden te zijn; doch met sommighe purpure stickelkens bespraeyt ende geteeckent. Dierghelijck ghewas heeft Clusius oock somtijdts ghesien; maer de wortel daer van en was soo oker-verwigh geel niet als die van de andere soorten van dese Wilde Lelien. Hy heeft oock een dierghelijcke soorte ghevonden met heel sneeuwitte bloemen, die met gansch gheene plackskens van binnen gheteeckent en waren, in de hoven van Franckfort; ende die noemt hy Lilium montanum albo puro flore: andere noemen sulcken soorte Martagon Imperiale flore niveo sine maculis; in ’t Nederduydtsch Sneeuwitte Cymbelen sonder stippelen. De soorte met witachtighe bloemen, met stippelen, die oock grijs is, heeten sy Martagon griseo colore. Een ander soodanigh ghewas is hem oock uyt Vranckrijck ghesonden gheweest, met oock sulcke wortel als die van de voor-beschreven soorte, maer den steel ende de bladeren waren wat witachtigher oft soo bruyn niet; ende de bloemen, eer dat sy open ginghen, waren met seer veele witte donsachtighe wolle ruygh, ende bedeckt, ende open zijnde, waren sy heel sneeuwit, ende geen placken met alleen hebbende: voordts soo waren de noppekens oft t’sopkens van de middeldraeykens van de bloemen, niet als die van de andere bloemen ijser-roestachtigh, maer heel ros oft goudt-geel van verwen; daer nae volghen drijhoeckighe laeykens, vol plat wit saedt, noch witter dan dat van de andere soorten.

Dan alle de saeden, die van de voor-beschreven witte met peersche gheplackte bloemen in d’ aerde ghesteken zijn, hebben verscheyden ende wonderlijcken van den anderen verschillende bloemen voordt-ghebroght; doch gheen met allen heeft de moeder gheleken; wat het saedt van de heel witte voordt-brenght en heeft Clusius noch niet vernomen. Ander hebben ettelijcke planten van saedt voordt-gekomen ghehadt, die haer moeders niet ongelijck en waren, maer meest daer van verschillende.

4. Het vierde geslacht met welrieckende bloemen spader bloeyende. Dit gheslacht is van bloemen de eerste soorte niet onghelijck, maer sy gaen wat laeter open; sy hebben gheenen onlieflijcken reuck. Want voorwaer meest alle de vreemde ende onlancks eerst aenghekomen soorten hebben eenen afgrijselijcken stanck, in sonderheydt die witachtighe schoone soorte, die met groote peersche placken besprinckelt is. Somtijdts zijn de bloemen wijder open ende niet soo seer ghekronckelt oft omghekromt, oock ses-bladigh, met kleynder sprinckelen, als of sy met kleyne kladdekens slijck besprenckelt waren. Hier by hoort een soorte met dunne bloemen, die vremt is, Martagon exoticum spadiceum ghenoemt; en sommighe ander heeten Martagon montanum longiore spica, om dat de aders der bloemen veel langher is, dan die van de andere soorten.

Voordts soo zijn de bloemen van alle dese soorten aerdenwaert gheneyght ende komen voordt op ’t opperste van de steelen nu hier een, nu daer een, ende hebben hun bladeren ten steele waert omghebooght ende ghekromt; ende allegader hebben saet in drijkantighe hoofdeken voordt komende, met twee laghen in elcken hoeck gheschickt staende, ’t welck grauw is, plat ende taey oft dort ende kafachtigh. Ende de wortel van allen is heel geel van verwe, den oker ghelijck: daerom worden sy in Hoogh-duydtschlandt Goldtwurtz, dat is Gulden-wortel gheheeten; in ’t Fransch Lys iaulne, ende in ’t Spaensch Lirio amorillo, als voorseydt is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Sommighe verstaen uyt de boecken van Galenus, dat hy van gevoelen is, dat de wortelen van dese Wilde Lelien met die van de Witte Lelien van aerd ende krachten over een komen.

Ander segghen, dat de wortel van dese Heydens-bloemen ghedroncken, [309] door den kamer-gangh water ende bloedt af-iaegen; ende oock dat sy ’t selve doen van onder als een suppositorie gheset.

De bladeren versoeten ende versachten de sweerende met soch gheladen borsten, ende de swillinghen der ooghen, daer op gheleyt.

De wortel ende bladeren van dese bloemen zijn oock goedt op de verbrande ende verschoude leden gheleyt.

De quacksalvers ende landt-loopende meesters van Hoogh-duydtschlandt gebruycken dese wortel om de verstuyckte, gheblutste ende ghequetste leden te ghenesen.

De Alchymisten van Italien pleghen van dese bloemen oock een water te distilleeren, bequaem in alle de voorseyde ghebreken: maer de wortelen selve worden van de ervaren meesters daer veel bequamer in ghevonden.

HET III. KAPITTEL.

Van de lelietjes van Calvarië of wilde lelies.

(Lilium x croceum)

Geslacht.

De cimbels, anders singels genoemd of lelietjes van Calvarië worden ook voor een geslacht van lelies gehouden en zijn daarom in het Latijn Lilium silvestre, dat is wilde lelies genoemd

Gedaante.

Lelietjes van Calvarië brengen ronde stelen van negentig cm hoog of hoger voort, de bladeren zijn lang, breed, spits en staan niet onregelmatig boven elkaar maar groeien gewoonlijk op verschillende plaatsen rondom de steel die de voorschreven steel stervormig of straalvormig omringen. De bloemen komen op hun eigen steeltjes voort en hangen nederwaarts af en zijn gesneden als de lelies, maar kleiner en van kleur dikwijls bruin of verstorven purper en soms wat mooier rood met sommige purperen blinkende vlekken getekend en in het midden met draadjes van dezelfde kleur versierd, de bladeren van deze bloemen zijn omgekronkeld of achterwaarts omgebogen, bijna als ringen of kransjes en daarom worden deze bloemen ook van sommige cimbels genoemd. De wortels zijn ook van vele bollen of klisterachtige kernen aaneen gemaakt en verzameld, goudgeel van kleur en met vele vezels behangen.

Plaats.

Deze wilde lelie groeit op vele plaatsen van Hoogduitsland in de bossen en bergen zo Fuchsius en Gesnerus betuigen, men vindt ze ook op sommige grasachtige heuveltjes of [308] bergjes van Bohemen. Hier in Nederduitsland worden ze met de andere soorten van lelies in de hoven geteeld en onderhouden.

Tijd.

Ze bloeien op het eind van mei of in het begin van juni, wat vroeger dan de witte lelie.

Naam.

Deze bloem wordt hier te lande lelikens van Calvarië genoemd en soms ook singlen of cymbalen en wilde lelie in onze taal, in Hoogduitsland Goldtwurtz omdat haar wortel goudgeel van kleur is, ze noemen het ook Heidnische blumen, de Spanjaarden lirio amarillo salvaje, de Fransen lys sauvage, dat is in het Nederduits wilde lelie, in het Latijn Lilium silvestre. Daar is nochtans een andere soort van wilde lelie die anders Hemerocallis heet die we hier later zullen beschrijven. Dan Matthiolus schrijft dat deze lelietjes daar we nu van spreken van de Italiaanse alchimisten en distilleerders Martagon genoemd plegen te worden..

Aard, kracht en werking.

Dit geslacht van lelies is niet in de apotheken of in de medicijnen in gebruik.

BIJVOEGSEL.

Lelietjes van Calvarië worden hier te lande dikwijls met de naam Heydens-bloeme genoemd, maar meest cymbels als gezegd is, andere noemen ze grauwe lelie of singelen, in het Latijn Lilium montanum, in het Frans lys jaulne, dat is gele lelie, naar de kleur van de wortels, sommige apothekers noemen het te onrecht affodillus en dat omdat Fuchsius die voor Asphodelus femina gehouden heeft. Tragus heeft het Hyacinthus poëtarum genoemd en voorwaar omdat de bloemen met vele spikkeltjes of druppeltjes besprenkeld zijn en alzo blijkbaar, ja opmerkelijker dan de rode leliebloemen of Martagons en daarom zou dit gewas ook zeer goed Hyacinthus scriptus mogen heten. Andere houden het voor Hemerocallis en zeggen dat het in Italië ook hemerocallide heet en giglio salvatico, in het Spaans lirio amarillo, maar het mag met recht voor geen Hemerocallis gehouden wezen, dan wel Lilium montanum silvestre, dat is wilde berglelie zo die van Clusius genoemd wordt die er omtrent vier verschillende soorten van verhaalt die in Hoogduitsland, Oostenrijk en Frankrijk groeien.

Geslachten van berglelies.

1. Grote berglelie met bruinpurperen bloemen. Dit geslacht groeit hoger op en heeft grotere en bruinere bladeren en krijgt veel meer bloemen dan de andere en die bloemen zijn donker of bruin purperachtig van kleur en soms met zeer veel en soms met weinig zwartachtige spikkeltjes gevlekt of getekend, voort zo zijn deze bloemen eer dat ze open gaan met een dichte ruige wolligheid bekleed. Dit geslacht is soms zo verschillend van gedaante dat het een groene steel heeft en zijn hoofd niet omgebogen heeft, maar recht overeind staat, niettemin ook met veel wolligheid ruig en heeft bleek purperachtige bloemen met geen plekken of spikkeltjes getekend.

2. Berglelie met bleker bloemen. Dit geslacht groeit lager en heeft bleekgroene bladeren, niet zoveel bloemen die ook bleker van kleur en met vele zwartachtige spikkeltjes getekend zijn en komt vroeger voort dan de andere en de bloemen daarvan eer ze open gaan zijn glad en kaal en purperachtig van kleur, de steel trekt ook wat naar het purper. Van dit geslacht is er een medesoort die wat later bloeit met zeer donker gekleurde bloemen en van binnen met zwarte puntjes gevlekt en getekend. Een andere medesoort van dit geslacht is ook laag en heeft een wat purperachtige steel met een omgerolde krans of top, de bloemen zijn van buiten kaal en niet ruig en als die open zijn heel bleek of licht purper gekleurd zijn en bijna vleeskleurig of lijfkleurig schijnen te wezen zonder enige spikkeltjes of plakjes. Zulks is Martagon suave rubente flore van sommige genoemd en van andere purperrode blozende Martagon.

3. Berglelie met witte bloemen en sommige met purperen plekjes, sommige zonder plekjes en sneeuwwit. Dit geslacht is ook laag en komt het dichtste bij het tweede, maar de kleur van de bloemen is verschillend want voor ze open gaan zijn ze van buiten bijna vleeskleurig of lijfkleurig, dan als ze ontloken en open zijn worden ze van binnen wit van kleur bevonden, doch met sommige purperen spikkeltjes besproeid en getekend. Diergelijk gewas heeft Clusius ook soms gezien, maar de wortel daarvan was niet zo okerkleurig geel als die van de andere soorten van deze wilde lelie. Hij heeft ook een diergelijke soort gevonden in de hoven van Frankfort met heel sneeuwwitte bloemen die met gans geen plekjes van binnen getekend waren en die noemt hij Lilium montanum albo puro flore, andere noemen zo’n soort Martagon Imperiale flore niveo sine maculis, in het Nederduits sneeuwwitte cymbels zonder stippels. De soort met witachtige bloemen en met stippels die ook grijs is noemen ze Martagon griseo colore. Een ander zodanig gewas is hem ook uit Frankrijk gezonden met ook zulke wortel als die van de voorbeschreven soort, maar de steel en de bladeren waren wat witter of niet zo bruin en de bloemen voordat ze open gaan zijn met zeer vele witte donsachtige wol ruig en bedekt en open waren ze heel sneeuwwit en hebben totaal geen plekken, voorts zo waren de nopjes of topjes van de middeldraadjes van de bloemen niet als die van de andere bloemen ijzerroestachtig, maar heel ros of goudgeel van kleur en daarna volgen driehoekige laadjes vol plat wit zaad, noch witter dan dat van de andere soorten.

Dan alle zaden die van de voorbeschreven witte met paarse geplekte bloemen in de aarde gestoken worden hebben verschillende en wonderlijke van elkaar verschillende bloemen voortgebracht, doch geen leek er op de moeder, wat het zaad van de heel witte voortbrengt heeft Clusius noch niet vernomen. Ander hebben ettelijke planten van zaad voortgekomen gehad die veel op hun moeders leken, maar meestal er van verschilden.

4. Het vierde geslacht met welriekende bloemen die later bloeit. Dit geslacht lijkt van bloemen op de eerste soort, maar ze gaan wat later open en hebben geen onlieflijke reuk. Want voorwaar meest alle vreemde en onlangs net aangekomen soorten hebben een afgrijselijke stank en vooral die witachtige mooie soort die met grote paarse plakken besprenkeld is. Soms zijn de bloemen wijder open en niet zo zeer gekronkeld of omgekromd en ook zesbladig met kleinere vlekjes als of ze met kleine kladdekens slijk besprenkeld waren. Hierbij hoort een soort met dunne bloemen die vreemd is en Martagon exoticum spadiceum genoemd wordt en sommige andere noemen het Martagon montanum longiore spica omdat de aar van de bloemen veel langer is dan die van de andere soorten.

Voorts zo zijn de bloemen van al deze soorten ter aarden waarts gebogen en komen op het opperste van de stelen voort nu hier een en nu daar een en hebben hun bladeren naar de steel omgebogen en gekromd en allen hebben zaad dat in driekantige hoofdjes voortkomt die met twee lagen in elke hoek geschikt staan wat grauw is, plat en taai of dor en kafachtig. En de wortel van allen is heel geel van kleur en lijken op oker en daarom worden ze in Hoogduitsland Goldtwurtz, dat is gouden wortel genoemd, in het Frans lys iaulne en in het Spaans lirio amorillo als gezegd is.

Aard, kracht en werking.

Sommige verstaan uit de boeken van Galenus dat hij van mening is dat de wortels van deze wilde lelie met die van de witte lelie van aard en krachten overeen komen.

Andere zeggen dat de wortel van deze heidense bloem gedronken [309] door de kamergang water en bloed afjagen en ook dat ze hetzelfde doen als ze van onder als een pessarium gezet wordt.

De bladeren verzoeten en verzachten de zwerende en met zog geladen borsten en de zwellingen van de ogen door het er op te leggen.

De wortel en bladeren van deze bloemen zijn ook goed op de verbrande en verschouwde leden gelegd.

De kwakzalvers en landlopende meesters van Hoogduitsland gebruiken deze wortel om de verstuikte, geblutste en gekwetste leden te genezen.

De alchimisten van Italië plegen van deze bloemen ook een water te distilleren dat in alle voor vermelde gebreken geschikt is, maar de wortel zelf wordt van de ervaren meesters daar veel beter in gevonden.