Fumaria

HET IV. CAPITEL.

Van Grijsecom oft Duyven-kervel.

Ghedaente.

Grijsecom is een heel teer cruydeken: sijn steelkens zijn dun, gheknoopt, bijnae knies-ghewijs, met veel kleynder tackskens: de welcke haer selven nauws oprechten en konnen, ten sy datter iet stijfs oft stercks by staet, dat haer steunsel oft stant gheeft om teghen te lenen; daerom ligghen oft deysen sy ghemeynlijck aen de sijde: de bladerkens die wassen daer rondom, ende zijn heel kleyn, aen de kanten ghedeelt, ende ghesneden, als die van Coriander; van verwe alsoo wel als de steelkens uyt den witachtighen groen: de bloemen komen aen ’t sop van de steelkens voort, aders-ghewijs geschickt ende ghevoeght, uyt den purpurachtighe roodverwigh: daer na volghen de hauwkens, die kleyn ende rond zijn; in de welcke kleyn saedt steeckt: de wortel is dun, ende sinckt recht in der aerden.

Plaetse.

In de koren-velden, tusschen de gerste, ende nae dat het koren af-ghemaeyt is, oock in wijngaerden en hoven, ende andere gheboude landen sietmen Duyven-kervel meestendeel wassen.

Tijdt.

Van het beghinsel van den Mey tot heel diep in den Somer vindtmen dit cruydt met sijn bloemen; ende als dan maghmen ’t alderbest plucken, vergaeren, drooghen ende bewaeren.

Naemen.

Grijsecom ende Duyven-kervel wordt dit ghewas in ’t Nederduytsch ghenoemt; in ’t Hooghduytsch Erdtrauch, Taubenkropff, Katzenkervel; in ’t Italiaensch Fumoterra; in ’t Spaensch Palomilha; in ’t Fransch ende Enghelsch Fumiterre; in ’t Behemsch Polnyrutka. In ’t Griecks noemtmen ’t Capnos, en Capnion, somwijlen oock Capnites, in ’t Latijn Fumaria, [78], en Capnos, soo ’t Plinius noemt; in de Apoteken Fumus terrae. Sy heeft oock sommighe Griecksche naemen, die nochtans onder de bastaert naemen verworven zijn: te weten Corydalion, Corion, Marmarites, Candatis.

Aerd.

Grijsecom en is niet heet van krachten, ghelijckmen tot nu toe gelooft heeft, maer verkoelende, ende een weynigh verdrooghende: sy opent nochtans, ende iaeght de onsuyverheydt der lichaems met de pisse af.

Kracht en Werckinghe.

Grijsecom is nut al de ghene die met schorftheydt oft eenighe onsuyverheydt des huyts ghequelt zijn, oock die de pocken hebben: want sy verlost de lever ende de milte van vullinge ende verstoptheydt: sy maeckt het bloedt ’t gantsche lichaem door heel suyver ende reyn: sy gheneest oock dickwijls de vierdaeghsche kortsen.

Men gheeft het af-siedtsel van dit cruydt, oft de Syroop die van het sap daer van ghemaeckt is, den ghenen die de voor-vermelde ghebreken hebben: het water dat daer af ghedistilleert wordt, is oock seer bequaem in de selve ghebreken.

Men sied het somwijlen met Wey: ende soo is het seer goedt in de schorftheydt, in het laetste van de Lente ende in de Somersche maenden ghebruyckt.

Paulus Egineta seyt, dat het de galachtighe pisse overvloedighlijcken doet voortkomen: ende de verstoptheydt ende langhdurighe quale des levers gheneest, de maghe versterckt, ende den buyck weeck maeckt.

Dioscorides schrijft, dat het sap van Grijsecom, (besonder van die in de gerste wast, seght Egineta daer by) met gomme, gheneest dat ghebreck des hayrs, ’t welck Trichiasis ghenoemt wordt, alsmen de stekende oft quellende hayren eerst uyt-ruckt: want dat sap belet dat sy niet meer en wassen.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten van Grijsecom. Daer worden sommighe gheslachten van dit ghewas gevonden, waer van Dodoneus niet beschreven oft vermaent en heeft, als dese naervolghende.

1. Nederlandtsche Grijsecom oft Eert-roock met vvitte bloemen wordt van Carolus Clusius ende Matthias de Lobel vermaent ende beschreven. Dit cruydt heeft wat breeder bladers dan de ghemeyne Grijsecom: ende de bloemen zijn wit. ’T groeydt in Nederlandt op vele plaetsen, ende besonderlijck, als Lobel vermaent, in Brabandt, aen de bosachtighe kanten van de velden, ende in dat deel van Enghelandt, datmen Cornualie noemt, in het koren. Het maeckt hem selven met langhe kromme klauwierkens oft haeckachtighe steelkens aen de haghen vast. Anders van steelkens ende heel ghewas is ’t de ghemeyne niet onghelijck. ’T saedt is swert glinsterende.

2. Geel Eert-roock. Lobel beschrijft dit oock, ende seydt, dat het in de hoven seer begheert wordt, om dat het luttel ghevonden wort, ’t en waere in ’t gheberghte van de warme landen. Het bloeydt laeter dan ghemeyne Grijsecom, te weten in de Hoymaendt ende Oostmaendt, ghevende geele bloemkens. De bladers ghelijcken die van de Holwortel oft groote Gouwe: dan sy zijn veel minder, grauw oft asch grauw, groeyende aen vele kleyne steelen van anderhalve palme, ende eenen voet hooghe: de welcke spruyten uyt eene breedt-uyt ghespreyde ende faselachtighe wortel, die van Robrechtscruydt ghelijck. ’T is plat-rond, blinckende swert, in hauwkens groeyende, die van Holwortel oft Celidonie niet onghelijck, maer veel kleynder: den welcken dat heel cruydt van ghedaente seer ghelijck is: waer uyt men soude moghen vermoeden, dat het Capnos oft Chelidonium Phragmites van Aëtius is. Sommighe segghen, dat het Corydalis van Galenus is, om dat het de Colijcke oft buyck-pijn helpen kan. Den smaeck van desen is bijkants ghelijck dien van de ghemeyne Eert-roock.

3. Ander gheslacht met vvitte bloemen. Sommighe segghen, dat op den wegh van Florencen nae Pistoia ende Luca dese soorte van Eertroock ghevonden wordt met witte bloemen: ’t welck het voornoemde derde gheslacht anders heel ghelijckt.

4. Kleyn Eert-roock recht op-staende. In de landen van Languedoc, als Lobel seydt, wast een soorte van Grijsecom, die heel kleyne is: maer niet soo veel ghevonden; de welcke tackskens van een palme heeft, met kleyne bladerkens, die van de Naelde-Kervel niet onghelijck, (welcke tackskens niet voorwaerts en hucken, maer staen recht over eynde) witachtigh van bladers ende takcskens. De wortel is kleyn, ende smaeckt bitter. De selve vierde soorte is van Clusius in het 30. capitel van het 6.boeck der Vreemder ghewassen beschreven, ende is van hem in Spaegnien ende Vranckrijck ghevonden gheweest: dan de Spaegniaerts wouden die in ’t Latijn Sideritis tertia noemen: maer het ghemeyn volck noemt dat met den naem van de ghemeyne Grijsecom Palomilla ende Palomina. Hy beschrijft dit aldus: Het is een cruydeken bijnae een spanne hoogh, met sachte bijnae doorluchtighe oft doorschijnende steelkens, als die van de ghemeyne Grijsecom, maer nochtans stercker, ende recht op-staende, gheensins ligghende, aen de welcke bladerkens wassen, die sacht zijn, seer dunne oft smal doorsneden, iae bijnae hayrs-ghewijs, veel witter dan die van de ghemeyne. ’T hooghste van de steelkens is verciert met grootachtighe aderkens van purpurachtighe bloemkens, die kleynder zijn dan die van de ghemeyne Grijsecom: maer zijn dicht by een ghedronghen: de wortel is dun en kleyn: het heel ghewas is bitter.

5. Kleyn Eert-roock huckende groeyt van het saedt van de voorgaende soorten in de hoven van Nederlandt, ende krijght vallende ende voorwaerts huckende steelkens: ’t saedt is plat ende geelachtigh, de bloem is bly peersch.

6. Grijsecom van Candien. Den selven Carolus Clusius beschrijft noch een ander gheslacht van saedt voortghekomen, ’t welck uyt Candien ghesonden was: dit is grooter dan de ghemeyne, ende heeft steelen oock vol saps, maer teer ende hoeckigh, ter aerden huckende: de bladeren zijn oock kleyn ende hayrs-ghewijse doorsneden, als van ’t voorgaende, maer herder dan die. In ’t laetste van de tackskens komen de bloemen voort, in een langhachtighe adere, seer dicht by een ghedronghen, witter dan die van de ghemeyne, nederwaerts hanghende: het uytterste van de welcke met een grauwe plack ghevleckt oft gheteeckent is: daer na komt het saedt als in de ghemeyne: ’t welck rijp zijnde haest uyt-valt. De wortel is dun, geelachtigh, maer en duert niet langher dan een iaere: het bloeyt oock in de Hoymaendt oft wat vroegher, dan het brenght somtijdts saedt voort, ’t welck van selfs vallende, nieuwe scheutkens voortbrenghende teghen het naestkomende iaer.

7. Grijsecom van Surijen. Dit ghewas is noch teerder dan eenigh van de voornoemde, als Camerarius schrijft. Het saedt daer van is van Doctor Bernardus Paludanus uyt Egypten ghebroght gheweest: hy seyde dat die van de Egyptenaers Seltereis ghenoemt wordt. Het spruyt uyt, al wordt het van seer oudt saedt ghesaeydt: noch al die saden, die t’ seffens in de aerde gheworpen worden, en komen niet al te samen in een iaer uyt; maer sommighe komen het volghende iaer te voorschijn. Het welck licht om aenmercken sal zijn, in dien ghy een langhe vorre in der aerden maeckt, ende daer in de saeden worpt. Want al is ’t dat ghy die plantkens die van dat saedt eerst uyt-spruyten, uyt treckt, ende wegh worpt, nochtans suldy sien, datter niet alleen dat selve iaer, maer oock het naervolghende ende misschien oock het derde iaer, andere plantkens uyt sullen komen ghesproten. Het welcke in sommighe andere cruyden oock dickwijls geschiet.

Fumaria bulbosa is anders niet dan de Holwortel: die oock den toenaem Capnos voert.

Tijdt.

’T saedt wordt in den Somer vergaert, ’t welck rond ende doncker groen is. Anders het gheheele cruydt is in sijn kracht ende ieught in de Lente, ende dan is sijn sap oock alderkrachtighste.

Naemen.

In ’t Italiaensch wordt dit ghewas van ’t ghemeyn volck Fumosterno ghenoemt: ende is in sommighe plaetsen van Nederlandt met den naem van Eert-roock meer bekent dan met dien van Duyven-kervel oft Grijsecom.

Oorsaecke des naems.

Dit cruydt wort Eert-roock in ’t Duytsch, in ’t Latijn Fumus terrae, ende Fumaria, in ’t Griecks Capnos gheheeten, om dat het sap daer van op de oogen gestreken zijnde, de tranen daer uyt doet loopen, min noch meer dan oft daer eenigen roock in de ooghen ghekomen waert.

Kracht.

Den Eert-roock schijnt de Corydalis van krachten gantsch te ghelijcken, als in ’t volghende Capitel van ons in ’t langh bethoont sal worden.

HET IV. KAPITTEL.

Van grijsecom of duivenkervel. (Fumaria officinalis)

Gedaante.

Grijsecom is een heel teer kruidje, zijn steeltjes zijn dun, geknoopt, bijna knievormig, met veel kleiner takjes die zichzelf nauwelijks oprichten kunnen tenzij dat er iet stijfs of sterks bij staat dat haar steun of stand geeft om tegen te leunen en daarom liggen of deinzen ze gewoonlijk aan de kant, de bladeren groeien daar rondom en zijn heel klein, aan de kanten gedeeld en gesneden als die van koriander, van kleur al zowel als de steeltjes uit het witachtige groen, de bloemen komen aan de top van de steeltjes voort en zijn aarvormig geschikt en gevoegd, uit de purperachtige roodkleurig en daarna volgen de hauwtjes die klein en rond zijn waarin klein zaad steekt, de wortel is dun en zinkt recht in de aarde.

Plaats.

In de korenvelden, tussen de gerst en nadat het koren afgemaaid is, ook in wijngaarden en hoven en andere bebouwde landen ziet men duivekervel meestal groeien.

Tijd.

Van het begin van mei tot heel diep in de zomer vindt men dit kruid met zijn bloemen en dan mag men het allerbest plukken, verzamelen, drogen en bewaren.

Namen.

Grijsecom en duivekervel wordt dit gewas in het Nederduits genoemd, in het Hoogduits Erdtrauch, Taubenkropff, Katzenkervel, in het Italiaans fumoterra, in het Spaans palomilha, in het Frans en Engels fumiterre, in het Boheems polnyrutka. In het Grieks noemt men het Capnos en Capnion, soms ook Capnites, in het Latijn Fumaria, [78] en Capnos, zo Plinius het noemt in, de apotheken Fumus terrae. Ze heeft ook sommige Griekse namen die nochtans onder de bastaard namen verworven zijn, te weten Corydalion, Corion, Marmarites en Candatis.

Aard.

Grijsecom is niet heet van krachten, zoals men tot nu toe geloofd heeft, maar verkoelend en wat verdrogend, ze opent nochtans en jaagt de onzuiverheid van het lichaam met de plas af.

Kracht en Werking.

Grijsecom is nuttig voor al diegene die met schurft of enige onzuiverheid van de huid gekweld zijn en ook die de pokken hebben, want ze verlost de lever en de milt van vulling en verstopping, ze maakt het bloed het ganse lichaam door heel zuiver en rein, ze geneest ook dikwijls de vierdaagse malariakoortsen.

Men geeft het afkooksel van dit kruid of de siroop die van het sap gemaakt is aan diegene die de voor vermelde gebreken hebben, het water dat er van gedistilleerd wordt is ook zeer geschikt in dezelfde gebreken.

Men kookt het soms met wei en zo is het zeer goed in de schurft in het laatste van de lente en in de zomerse maanden gebruikt.

Paulus Egineta zegt dat het de galachtige plas overvloedig laat voortkomen en de verstopping en langdurige kwaal van de lever geneest, de maag versterkt en de buik week maakt.

Dioscorides schrijft dat het sap van grijsecom (en vooral die in de gerst groeit zegt Egineta daarbij) met gom dat gebrek van het haar geneest wat Trichiasis genoemd wordt als men de stekende of kwellende haren eerst uitrukt, want dat sap belet dat ze niet meer groeien.

BIJVOEGING.

Geslachten van grijsecom. Daar worden sommige geslachten van dit gewas gevonden waarvan Dodonaeus niets geschreven of vermaand heeft zoals deze navolgende.

1. Nederlandse grijsecom of aardrook met witte bloemen wordt van Carolus Clusius en Matthias de Lobel vermaand en beschreven. Dit kruid heeft wat bredere bladeren dan de gewone grijsecom en de bloemen zijn wit. Het groeit in Nederland op vele plaatsen en vooral, als Lobel vermaant, in Brabant aan de bosachtige kanten van de velden en in dat deel van Engeland dat men Cornwal noemt in het koren. Het maakt zichzelf met lange kromme klauwiertjes of haakachtige steeltjes aan de hagen vast. Anders van steeltjes en geheel gewas lijkt het op de gewone. Het zaad is zwart glinsterend.

(Pseudofumaria lutea) 2. Geel aardrook. Lobel beschrijft dit ook en zegt dat het in de hoven zeer begeerd wordt omdat het weinig gevonden wordt tenzij in het gebergte van de warme landen. Het bloeit later dan gewone grijsecom, te weten in juli en augustus en geeft gele bloempjes. De bladeren lijken op die van de holwortel of grote gouwe, dan ze zijn veel kleiner, grauw of asgrauw en groeien aan vele kleine stelen van twaalf cm en een dertig cm hoog die uit een breed uit gespreide en vezelachtige wortel spruiten die op die van robrechtskruid lijkt. Het zaad is plat rond, blinkend zwart en groeit in hauwtjes die van holwortel of Chelidonium vrij gelijk, maar veel kleiner die dat heel kruid van gedaante zeer gelijk is waaruit men zou mogen vermoeden dat het Capnos of Chelidonium Phragmites van Aëtius is. Sommige zeggen dat het Corydalis van Galenus is omdat het koliek of buikpijn helpen kan. De smaak van deze is bijna gelijk die van de gewone aardrook.

3. Ander geslacht met witte bloemen. Sommige zeggen dat op de weg van Florence naar Pistoia en Luca deze soort van aardrook gevonden wordt met witte bloemen, wat het voornoemde derde geslacht anders heel gelijk is.

(Platycapnos spicata) 4. Klein aardrook dat rechtop staat. In de landen van Languedock, als Lobel zegt, groeit een soort van grijsecom die heel klein is, maar niet zoveel gevonden wordt, die takjes van een acht cm heeft met kleine bladeren die op die van de naaldenkervel lijken (welke takjes niet voorwaarts bukken, maar recht overeind staan) witachtig van bladeren en takjes. De wortel is klein en smaakt bitter. Dezelfde vierde soort is van Clusius in het 30^ste kapittel van het 6^de boek van de vreemde gewassen beschreven en is van hem in Spanje en Frankrijk gevonden geweest, dan de Spanjaarden wilden dit in het Latijn Sideritis altera noemen, maar het gewoon volk noemt dat met de naam van de gewone grijsecom palomilla en palomina. Hij beschrijft dit aldus; ‘het is een kruidje bijna een zeventien cm hoog met zachte, bijna doorluchtige of doorschijnende steeltjes als die van de gewone grijsecom, maar nochtans sterker en staat rechtop en geenszins liggend, waaraan bladeren groeien die zacht zijn, zeer dun of smal doorsneden, ja bijna haarvormig, veel witter dan die van de gewone. Het hoogste van de steeltjes is versierd met grootachtige aren van purperachtige bloempjes die kleiner zijn dan die van de gewone grijsecom, maar zijn dicht bijeen gedrongen, de wortel is dun en klein, het heel gewas is bitter’.

5. Klein aardrook dat kruipt groeit van het zaad van de voorgaande soorten in de hoven van Nederland en krijgt vallende en voorwaarts hurkende steeltjes, het zaad is plat en geelachtig, de bloem is blij paars.

(Fagonia cretica) 6. Grijsecom van Kreta. Dezelfde Carolus Clusius beschrijft noch een ander geslacht van zaad voortgekomen wat uit Kreta gezonden is en dit is groter dan de gewone en heeft stelen ook vol sap, maar teer en hoekig, ter aarde bukkende, de bladeren zijn ook klein en haarvormig doorsneden als die van de voorgaande, maar harder dan die. In het laatste van de takjes komen de bloemen voort in een langachtige aar, zeer dicht bijeen gedrongen, witter dan die van de gewone en nederwaarts hangen waarvan het uiterste met een grauwe plek gevlekt of getekend is, daarna komt het zaad als in de gewone en als het rijp is gauw uitvalt. De wortel is dun, geelachtig, maar duurt niet langer dan een jaar, het bloeit ook in de juli of wat vroeger, dan het brengt soms zaad voort wat vanzelf valt en nieuwe scheutjes voortbrengt tegen het volgende jaar.

7. Grijsecom van Syrië. Dit gewas is noch teerder dan enige van de voornoemde, als Camerarius schrijft. Het zaad daarvan is van doctor Bernardus Paludanus uit Egypte gebracht en hij zegt dat die van de Egyptenaars het seltereis noemen. Het spruit uit al wordt het van zeer oud zaad gezaaid, noch alle zaden die tegelijk in de aarde geworpen worden komen niet alle tegelijk in een jaar uit, maar sommige komen het volgende jaar te voorschijn. Wat gemakkelijk om te zien zal zijn indien ge een lange voor in de aarde maakt en daarin de zaden werpt. Want al is het dat ge die plantjes die van dat zaad eerst uitspruiten er uittrekt en weg werpt, nochtans zal ge zien dat er niet alleen dat zelve jaar, maar ook het volgende en misschien ook het derde jaar andere plantjes uit zullen komen gesproten. Wat in sommige andere kruiden ook dikwijls gebeurt.

Fumaria bulbosa is niets anders dan de holwortel die ook de toenaam Capnos voert.

Tijd.

Het zaad wordt in de zomer verzameld wat rond en donkergroen is. Anders is het gehele kruid in zijn kracht en jeugd in de lente en dan is zijn sap ook allerkrachtigste.

Namen.

In het Italiaans wordt dit gewas van het gewone volk fumosterno genoemd en is in sommige plaatsen van Nederland met de naam van aardrook meer bekend dan met die van duivekervel of grijsecom.

Oorzaak van de naam.

Dit kruid wordt aardrook in het Diets, in het Latijn Fumus terrae en Fumaria, in het Grieks Capnos genoemd omdat als het sap daarvan op de ogen gestreken wordt de tranen daaruit laat lopen, min of meer of er enige rook in de ogen gekomen is.

Kracht.

De aardrook schijnt de Corydalis van krachten gans te gelijken zoals in het volgende kapittel van ons in het lang betoond zal worden.

HET V. CAPITEL.

Van Splith, de andere soorte van Grijsecom.

Ghedaente.

Dit is oock een seer teer cruydeken, maer wast nochtans wat hoogher dan de eerste Grijsecom: het brenght steelkens voort seer dun, ende daeraen kleyne bladerkens, aen de kant niet ghesneden oft ghekerft; met sommighe draeykens oft kronckelkens, die seer kleyn en dun zijn, ende heel bequaem om haer selven aen alle de dinghen die daer by zijn, als klauwkens oft klauwierkens, vast te houden ende te hechten. Omtrent ’t sop van de steelkens krijght het witachtighe bloemkens, heel licht oft bleeck roodachtigh van verwe: daer nae komen kleyne hauwkens oft huyskens, daer het saedt in steeckt: de wortel is dun, als van de andere Grijsecom, ende sinckt diep in der aerden. Dit gheheel cruydeken is uyt den groenen oock wat witachtigh als ’t voorgaende: ’t welck dit ghewas niet alleen van verwe, maer oock van smaeck ghelijckt.

Plaetse.

Omtrent de haghen, hegghen, kanten van de beemden, en somwijlen oock by oude muren, wort dit cruydt ghevonden.

Tijdt.

Het spruyt uyt der aerden, groeyt ende bloeydt op den selven tijdt als het ander.

Naemen.

Sommighe van de nieuwe Cruydt-beschrijvers (als Matthiolus) noemen dit cruydt Splith: ende meynen dat het Corydalis cruydt is daer Galenus af vermaent in sijn elfste boeck van de Krachten der onghemenghelde gheneesdinghen, alwaer hy de kracht van [79] den voghel Corydalis verhaelt: maer, na mijnen besten, soo dunckt my, dat het cruydt Corydalis geen ander en is dan de oprechte Fumaria oft Grijsecom, daer wy in ’t voorgaende Capitel af vermaent hebben: het welcke onder sijne andere bastaert toenaemen Corydalion genoemt wordt, als wy voorseydt hebben. Het schijnt dat dit cruydt eer soude wesen ’t ghene dat van Plinius Capnos prior ghenoemt is, ende (als hy seydt) Pedes gallinacei van andere gheheeten wordt: want de voornoemde Fumaria oft Grijsecom wordt van den selven Plinius voor Capnos altera ghehouden in het 13.capitel van sijnen 25.boeck, alwaer hy twee soorten van Capnos beschrijft.

De eerste, seght hy, die Pedes gallinacei, dat is Hinnevoeten, genoemt is, wast aen de oude muren ende hagen ende heeft heel dunne verspreyde tackskens, met purpur bloemen, groen van bladeren. Met dese heeft dit ander ghewas (seght den selven Plinius, sijn woorden vervolghende) ’t welck nochtans een ander soorte van Capnos is, eenighe groote ghelijckenisse, niet alleen van naeme, maer oock van ghedaente: het welcke wat heesterachtigh is, heel dun en teer, met bladeren van Coriander, aschverwigh, met purpur bloemen: het wast in de hoven, ende in de velden daer de Gerste ghesaeydt is.

Aerd, Kracht ende VVerckinghe.

Van aerd is dit ghewas de voornoemde ghemeyne Grijsecom ghelijck, soo meest alle de schrijvers meynen. Plinius seght oock, dat alle beyde dese cruyden eenderhande kracht hebben: want van de eerste schrijft hy aldus: Het sap verklaert de schemelende ooghen; ende daerom doet men dat in de medicamenten, die men maeckt teghen de ghebreken van de ooghen. Van de andere seght hy alsoo: Het maeckt de ooghen klaer, alsmen die daer mede strijckt.

Matthiolus seght, dat dit cruydt seer goet is teghen de buyck-pijn ende Colijcke, ’t sy datmen ’t groen in-neemt, ’t sy datmen ’t droogh tot poeder ghebroght zijnde met wijn drinckt, vele daghen achter een.

BIIVOEGHSEL.

Kracht ende Werckinghen van alle beyde de soorten van Duyvenkervel oft Grijsecom. Dese cruyden zijn seer krachtigh ende nuttelijck om vele ghebreken des lichaems te ghenesen: ende zijn met recht onder de ghebenedijde ghewassen gherekent gheweest van onse voorouders: ende voorwaer daer en is niet, datmen van dit ghewas soude moghen klaghen, oft waerom datmen ’t met recht soude moghen verachten, oft in gheen grooter weerden houden, dan alleen (als Joannes Mesue seght) dat het al te ghemeyn is, ende veel te mildelijck ende overvloedighlijck sich selven over al laet vinden.

Het sap wordt in de Lente uyt dit cruydt gheperst van de Apotekers, om syropen, Electuarien ende pillekens daer af te maken.

Dat sap in de ooghen ghedaen, scherpt het ghesicht, ende doet de ooghen tranen, daerom heeft het den naem van Eert-roock ende Capnos ghekreghen, soo voorseydt is, ghelijck Galenus en Plinius oock betuyghen.

Sommighe pleghen dit cruydt te ghebruycken om de maghe te stercken, ende lichten kamerganck te hebben: maer eerst legghen sy dat ghedrooght zijnde wegh, ende als sy dat ghebruycken willen om kamerganck te hebben, maken dat nat met Hypocras: maer om de maghe te stercken, nemen dat met ghewaterden wijn.

De vrouwen gebruycken dat sap oock, om de hayren, die te wijt uyt-loopen boven den neuse, tusschen de twee wijnbrauwen oft onder het voor-hooft, te bedwinghen, als die te langhe ende te dicke groeyen, maer sy trecken die hayren eerst uyt, ende dan strijcken sy den grondt met dat sap: het welcke belet, dat het hayr aldaer niet meer en groeydt.

Grijsecom ghemenght met Stoechas, Gember, Betonie, Petercelie, Venckel, ende dierghelijcke dinghen, die de slijmachtighe vochtigheden bereyden ende rijpe maken, iaeght af de verbranden melancholijcke vochtigheden.

Daer wordt oock een olie van ’t saedt ghemaeckt, seer nut in de heet kortsen ende pest, van buyten op het putteken van het hert, ende aen de polsen ghestreken.

Grijsecom met geele bloemen schijnt krachtigher te wesen, nae de meyninghe van Lobel, dan de ghemeyne, om de grove vochtigheden fijn te maken: ende als die verdeylt zijn, oft dun ghemaeckt, die met de pisse af te iaghen: waer door datse seer teghen de watersuchte gepresen wordt: dese versterckt oock het inghewant, ende doet al ’t gene dat Mesue van de Grijsecom gheseydt heeft. Het kan de buyckpijn oft Colijcke seer haestelijck ghenesen: maer ghelijck de ghemeyne Grijsecom om de groote overvloedigheydt veel min gheacht wordt, soo behoorden dese, om dat sy luttel ghevonden wordt, te meer ghepresen ende ghesocht te wesen.

Grijsecom met witte bloemen die in Italien wast, is seer krachtigh om water te doen maken, seydt Anguillarn.

Dit cruydt maeckt niet alleen den buyck weeck, maer versterckt oock het inghewant ende de maghe: ende maeckt haer vaster.

Het en heeft gheen hindernisse met allen: ende is niet moeyelijck nae datmen ’t ghenomen heeft; maer heeft wel van noode datmen dat helpt in sijn werckinghe: het welck gheschiet, alsmen daer Myrobalanen, Sena, Geyten wey, oft Rosynen by doet.

Men drooght dit cruydt in den Mey, ende men maeckt daer een poederken af. ’t Welck met Honigh-water ghenomen, den buyck weeck maeckt.

Dry oncen swaer van het water daer Grijsecom in ghesoden is gheweest, met Myrobalenen ende Senebladeren, iaghen af alle swarte ende galachtighe vochtigheden des lichaems.

Om de melancolie uyt den lijve te iaghen, neemtmen het sap van Grijsecom, met sap van Binghel-cruydt, ende men maeckt daer een syroop af met suycker.

De wortel is oock bitter, ende is seer bequaem teghen de pest ende ander verghift, alsmen die met wijn indrinckt: doet sweeten en pissen, ende helpt de geelsuchtighe.

Het saedt wordt ghedroncken in langhdurighe buyck-loopen.

Het poeder van de ghedrooghde steelen gheneest de hooft-pijn.

Het poeder datmen van de wortel ghedrooght zijnde maeckt, verdrooght ende suyvert quade loopende zeeren.

Het sap van buyten op de ooghen ghedaen, kan de roodheydt van dien verdrijven: als by dat sap soo veel van Patientie-cruydt ghedaen wordt, met wat edick ende honigh, dan gheneest dat alle soorten van schorfheydt ende onsuyverheydt des huyts

Het ghedistilleert water van dit heel ghewas is seer nut voor de Pockighe menschen, alsmen dat sommighe daghen voor de purgatien neemt met wat Theriakels; maer sy moeten hun dan wel decken om te sweeten: want soo suyvert dat het onreyn bloedt. Het is oock seer krachtigh teghen de pest.

Het sap van Grijsecom ghegheven de swaerte van een dragme, met eenen scrupel, min oft meer, van de wortel van Esula, met warm water ghedroncken, doet braken oft overgheven, ende gheneest de watersucht. Het selve sap in den mondt ghehouden, gheneest de vuyle zeeren van het tandt vleesch ende van het ghemelte: verdrijft oock den tandt-sweer.

Syroop van Grijsecom. Joannes Mesue beschrijft eene syroop van Grijsecom, die in de Apoteken ghebruyckt wordt teghen alle de voornoemde ghebreken

Pillen van Grijsecom. Teghen deselve ghebreken maecktmen oock pillen van het sap van Grijsecom, doende daer by sommighe soorten van Myrobalanen, Aloë ende Scammonea: de welcke somwijlen ghebruyckt zijnde, konnen het gantsch lichaem suyver maken, besonder die ghebreck in de Lever hebben.

Verkiesinghe.

De Medicijns van Italien pleghen die Grijsecoms boven alle de andere te prijsen die smalle bladeren heeft: ende sy heeten die eyghentlijck in ’t Italiaensch Fumoterno. Ende onder die Grijsecom met smalle bladeren kiesen sy meest de ghene die groen van bladeren is, ende niet wit: voorts oock die open bladeren heeft, ende niet in een ghedronghen oft ghekronckelt; ende diemoet de bloeme bijnae violet-verwigh hebben.

Die Alchymisten, die dit cruydt ghebruycken willen, ende haer olien ende ander dinghen daer af maken, plucken soo wel het saedt als de bladeren ende bloemen van dit cruydt, ter wijle dat sy noch versch zijn; want anders verliesen sy seer haest alle haer kracht. [80]

HET V. KAPITTEL.

Van splith, de andere soort van grijsecom. (Fumaria muralis subsp. boraei)

Gedaante.

Dit is ook een zeer teer kruidje, maar groeit nochtans wat hoger dan de eerste grijsecom, het brengt steeltjes voort die zeer dun zijn en daaraan kleine bladeren die aan de kant niet gesneden of gekerfd zijn en met sommige draadjes of kronkeltjes die zeer klein en dun zijn en heel geschikt om zichzelf aan alle dingen die daar bij zijn als klauwtjes of klauwiertjes vast te houden en te hechten. Omtrent de top van de steeltjes krijgt het witachtige bloempjes, heel licht of bleek roodachtig van kleur, daarna komen kleine hauwtjes of huisjes waarin het zaad steekt, de wortel is dun als van de andere grijsecom en zinkt diep in de aarde. Dit geheel kruidje is uit de groene ook wat witachtig als het voorgaande wat dit gewas niet alleen van kleur maar ook van smaak gelijkt.

Plaats.

Omtrent de hagen, heggen, kanten van de beemden en soms ook bij oude muren wordt dit kruid gevonden.

Tijd.

Het spruit uit de aarde, groeit en bloeit op dezelfde tijd als het ander.

Namen.

Sommige van de nieuwe kruidbeschrijvers (als Matthiolus) noemen dit kruid Splith en menen dat het Corydalis kruid is daar Galenus van vermaant in zijn elfde boek van de krachten van de ongemengde geneesdingen waar hij de kracht van [79] de vogel Corydalis verhaalt maar, naar mijn weten, denk ik dat het kruid Corydalis geen ander is dan de echte Fumaria of grijsecom waar we in het voorgaande kapittel van vermaand hebben wat onder zijne andere bastaard toenamen Corydalion genoemd wordt, als we gezegd hebben. Het schijnt dat dit kruid eerder zou wezen hetgeen dat van Plinius Capnos prior genoemd is en (als hij zegt) Pedes gallinacei van andere genoemd wordt, want de voornoemde Fumaria of grijsecom wordt van dezelfde Plinius voor Capnos altera gehouden in het 13^de kapittel van zijn 25^ste boek waar hij twee soorten van Capnos beschrijft.

De eerste, zegt hij, die Pedes gallinacei, dat is kippenvoet, genoemd is groeit aan de oude muren en hagen en heeft heel dunne verspreide takjes met purperen bloemen en groen van bladeren. Met deze heeft dit ander gewas, (zegt dezelfde Plinius die zijn woorden vervolgt) wat nochtans een ander soort van Capnos is enige grote gelijkenis en niet alleen van naam, maar ook van gedaante wat heesterachtig is, heel dun en teer en met bladeren van koriander, askleurig, met purperen bloemen en groeit in de hoven en in de velden daar gerst gezaaid is.

Aard, kracht en werking.

Van aard is dit gewas de voornoemde gewone grijsecom gelijk zo meest alle schrijvers menen. Plinius zegt ook dat alle beide deze kruiden een zelfde kracht hebben want van de eerste schrijft hij aldus; ‘het sap verheldert de schemerende ogen en daarom doet men dat in de medicamenten die men maakt men tegen de gebreken van de ogen. Van de andere zegt hij alzo; ‘het maakt de ogen helder als men die daarmee bestrijkt’.

Matthiolus zegt dat dit kruid zeer goed is tegen de buikpijn en koliek, hetzij dat men het groen inneemt, hetzij dat men het droog tot poeder gebracht met wijn drinkt, vele dagen achter een.

BIJVOEGING.

Kracht en werkingen van alle beide soorten van duivekervel of grijsecom. Deze kruiden zijn zeer krachtig en nuttig om vele gebreken van het lichaam te genezen en zijn met recht onder de gebenedijde gewassen gerekend geweest van onze voorouders en voorwaar er is niets dat men van dit gewas zou mogen klagen of waarom dat men het met recht zou mogen verachten of in geen grote waarde houden dan alleen (als Joannes Mesue zegt) dat het al te gewoon is en veel te mild en overvloedig zichzelf overal laat vinden.

Het sap wordt in de lente uit dit kruid geperst van de apothekers om siropen, likkepot en pilletjes daar van te maken. Dat sap in de ogen gedaan verscherpt het gezicht en laat de ogen tranen en daarom heeft het de naam van aardrook en Capnos gekregen, als gezegd is en zoals Galenus en Plinius ook betuigen.

Sommige plegen dit kruid te gebruiken om de maag te versterken en lichte kamergang te hebben, maar eerst leggen ze dat gedroogd weg en als ze dat gebruiken willen om kamergang te hebben maken ze dat nat met hippocras, maar om de maag te versterken nemen ze dat met gewaterde wijn.

De vrouwen gebruiken dat sap ook om de haren die te wijdt uitlopen boven de neus, tussen de twee wenkbrauwen of onder het voorhoofd, te bedwingen als die te lang en te dik groeien, maar ze trekken die haren eerst uit en dan bestrijken ze de grond met dat sap wat belet dat het haar daar niet meer groeit.

Grijsecom gemengd met Stoechas, gember, betonie, peterselie, venkel en diergelijke dingen die de slijmerige vochtigheden bereiden en rijp maken jaagt de verbrande melancholische vochtigheden af.

Daar wordt ook een olie van het zaad gemaakt die zeer nuttig in de hete koortsen en pest, van buiten op het putje van het hart en aan de polsen gestreken.

Grijsecom met gele bloemen schijnt krachtiger te wezen, naar de mening van Lobel, dan de gewone om de grove vochtigheden fijn te maken en als die verdeeld zijn of dun gemaakt die met de plas af te jagen waardoor dat ze zeer tegen de waterzucht geprezen wordt, deze versterkt ook het ingewand en doet al hetgeen dat Mesue van de grijsecom gezegd heeft. Het kan de buikpijn of koliek zeer snel genezen, maar net zoals de gewone grijsecom vanwege de grote overvloedigheid veel minder geacht wordt zo behoorde deze, omdat ze weinig gevonden wordt, te meer geprezen en gezocht te worden.

Grijsecom met witte bloemen die in Italië groeit is zeer krachtig om water te maken, zegt Angularius.

Dit kruid maakt niet alleen de buik week, maar versterkt ook het ingewand en de maag en maakt haar vaster.

Het heeft geheel geen hindernis en is niet moeilijke nadat men het ingenomen heeft, maar heeft wel nodig dat men dat helpt in zijn werking wat gebeurt als men daar myrobalanen, senna, geitenwei of rozijnen bij doet.

Men droogt dit kruid in mei en men maakt daar een poedertje van dat met wat honingwater genomen de buik week maakt.

Drie ons zwaar van het water daar grijsecom in gekookt is geweest met myrobalenen en sennebladeren jagen alle zwarte en galachtigheden uit het lichaam.

Om de melancholie uit het lijf te jagen neemt men het sap van grijsecom met sap van bingelkruid en men maakt daar een siroop van met suiker.

De wortel is ook bitter en is zeer geschikt tegen pest en ander vergif en als men die met wijn indrinkt laat het zweten en plassen en helpt de geelzuchtige.

Het zaad wordt gedronken in langdurige buiklopen.

Het poeder van de gedroogde stelen geneest de hoofdpijn.

Het poeder dat men van de droge wortel maakt verdroogt en zuivert kwade lopende zeren.

Het sap van buiten op de ogen gedaan kan de roodheid er van verdrijven als bij dat sap zoveel van patientie gedaan wordt, met wat azijn en honing geneest dat alle soorten van schurft en onzuiverheid van de huid

Het gedistilleerde water van dit gehele gewas is zeer nuttig voor de pokkige mensen als men dat sommige dagen voor de purgatief inneemt met wat teriakel, maar ze moeten zich dan wel dekken om te zweten want dan zuivert dat het onrein bloed. Het is ook zeer krachtig tegen de pest.

Het sap van grijsecom de zwaarte van een drachme gegeven, met een scrupel min of meer van de wortel van Esula, met warm water gedronken laat braken of overgeven en geneest de waterzucht. Hetzelfde sap in de mond gehouden geneest de vuile zeren van het tandvlees en van het gehemelte, verdrijft ook de tandpijn.

Siroop van grijsecom. Joannes Mesue beschrijft een siroop van grijsecom die in de apotheken gebruikt wordt tegen alle voornoemde gebreken

Pillen van grijsecom. Tegen dezelve gebreken maakt men ook pillen van het sap van grijsecom en doen daarbij sommige soorten van myrobalanen, Aloë en Scammonia en als die soms gebruikt worden kunnen ze het ganse lichaam zuiver maken, vooral die gebrek in de lever hebben.

Verkiezing.

De dokters van Italië plegen die grijsecom boven alle de andere te prijzen die smalle bladeren heeft en ze noemen die eigenlijk in het Italiaans fumoterno. En onder die grijsecom met smalle bladeren kiezen ze meestal diegene die groen van bladeren is en niet wit, voorts ook die open bladeren heeft en niet ineen gedrongen of gekronkeld en die moet de bloem bijna violetkleurig hebben.

De alchimisten die dit kruid gebruiken willen en daar oliën en ander dingen van maken plukken zowel het zaad als de bladeren en bloemen van dit kruid terwijl dat ze noch vers zijn, want anders verliezen ze zeer gauw alle hun kracht. [80]