Wijn

HET XXXI. CAPITEL.

Van Wijn.

Als het sap van de Wijnbezien (het welck, ter wijlen dat het noch versch ende eerst uytghedouwt is, Most gheheeten wordt, ghelijck als voorseydt is) heel klaer ende reyn gheworden is; ende als alle de vuyligheden ende gistachtigheden ghescheyden oft te gronde ghegaen zijn, dan wordt het Wijn gheheeten, in ’t Latijn Vinum; in ’t Griecksch Oenos, ende dat eygentlijck: want al is ’t sake datmen veele andere soppen ende drancken uyt verscheyden andere dingen gedouwt oft anders ghemaeckt zijnde, als is het sap van Granaet-appels, Quee-appels, Peeren, Mispelen, Sorben ende veele andere drancken, die uyt Gerste ende andere Koren-werck ghemaeckt worden, Wijnen pleegh te noemen; nochtans en heetmen de selve niet eyghentlijck oft met een woordt Wijnen, maer men geeftse den toenaem van die dinghen daer sy uyt gheperst worden: ende soo noemtmen Rhoïtes den Wijn die uyt de Granaet-appelen oft bezien ghedouwt wordt, Cydonitis is den wijn van de Quee-appels, Apyïtes is den Peer-Wijn: Oenas crithinos, oft Vinum hordaceum, datmen oock Zythum noemt, is eenen Wijnachtigen dranck (als Bier) diemen van de Gerste pleegh te bereyden. Voorts soo zijnder ettelijcke andere Wijnen die haeren toenaem nae sommighe cruyden voeren: dan die en zijn anders niet dan desen onsen wijn van de Wijnbezien uytghedouwt, in den welcken die cruyden oft andere dinghen te weycke gheleghen hebben; als zijn Alsen-wijn, Absinthites, Myrtus Wijn oft Myrsinites ende Hijssop Wijn, dat is Hyssopites, die men niet eyghentlijck onder de Wijnen en rekent, maer voor ghemaeckte Wijnen houdt.

Dan eyghentlijck en sonder eenigh bijvoeghsel oft toenaem wordt Wijn geheeten dat sap, dat uyt de bezien van den Wijngaerdt uytgedouwt zijnde, door langheydt van tijde gantsch suyver ende klaer geworden is, ende nergens mede ghemenght oft vervalscht en is.

Soodanighen wijn is verscheyden van aerd; ende en heeft gheen eenerhande ende alles in sich selven ghelijckende kracht oft eyghentheydt; maer daer in zijn seer veel verscheyden moghentheden te aenmercken: want het eerste verschil van den wijn is in den smaeck gelegen; het tweede in de verwe; het derde in de dickigheydt oft dunnigheydt, dat is in de ghestaltenisse ende gantsche stoffe van den wijn; het vierde in de kracht ende moghentheydt oft sterckigheydt. Beneffens dese voeght Galenus het vijfde onderscheydt daer by, te weten ’t ghene dat in den reuck is; den welcken de sterckigheydt ende kracht van den wijn pleegh te volgen, ende sterck oft slap te wesen, nae dat den wijn sterck ende machtigh is, hittigh oft koudtachtigh, licht oft waterachtigh is.

Daer by magh noch ghevoeght worden een ander oft seste onderschil, dat den ouderdom aengaet: want de wijnen worden door ouderdom ende langheydt van tijden veel scherper ende heeter van aerd, dan sy te voren waren, ende daer beneffens pleghen sy dickwijls niet alleen haer verwe, maer oock haer gantsche ghestaltenisse, wesen ende reuck te veranderen.

Van smaeck zijn sommighe wijnen soet, sommighe wrangh, andere sarp: veele zijnder t’samen scherp ende sterck ghenoegh: noch andere zijn middelmatighlijcken ghestelt, sommighe naer den soeten, sommighe nae den wranghen oft strenghen, oft nae den eenen smaeck meer dan den anderen treckende.

Van verwe is den wijn somtijdts witachtigh, somtijdts ros oft geel, somtijdts roodt, somtijdst doncker roodt, oft nae den swarten treckende ende bruyn, die Swarten Wijn, in ’t Latijn Vinum nigrum, pleegh te heeten: oft hy heeft een verwe die tusschen eenighe van dese verwen middelmatighlijcke ghestelt is, oft by de eene verwe wat naerder dan by d’ander komt. [689]

Aengaende de gestaltenisse van den wijn, soo is het te weten, dat sommighe wijnen heel dun zijn, sommighe dick ende vet: men vinter oock die middelbaer zijn, ende tusschen de dicke ende dunne doorgaen.

Van krachten ende van smaeck te samen zijn sommighe wijnen sterck; sommighe zijn onsterck, ende slap: den stercken wijn wordt eyghentlijck wijnachtigh, in ’t Latijn Vinosum geheeten: den onstercken noemtmen Waterachtigh, in ’t Latijn Aquosum vinum; oft op ’t Griecksch Oligophoron. Dan veele wijnen en zijn noch niet te sterck, noch niet te slap.

Maer het is te weten, dat alle wijnen, hoe slap oft waterachtigh die oock zijn, eenige wijnachtighe dunne ende warme stoffe in haer hebben: sy hebben oock eenighe waterachtighe deelen; iae oock sommighe aerdachtighe. Want den wijn en is gheensins van eenderley stoffe ghemaeckt; noch hy en magh geensins onder die eenvoudige oft slechte omghemengelde dingen gherekent worden, diemen Similaria oft Homogenae noemt, maer (ghelijck Galenus betuyght in het vierde boeck van de Krachten der onghemengelde gheneesdinghen) hy is ghemaeckt gantschelijck van verscheyden deelen, die heel bijsonder ende met de anderen gheensins over een komende eyghentheden hebben.

Wt dese menighvuldighe mengelinghe van dese verscheyden substantien ende stoffen krijght den wijn oock seer verre van den anderen schillende krachten.

Dan den alderbesten ende den edelsten wijn is, in den welcken de warmte ende wijnighe deelen wel meest zijnde, de andere overwinnen: den slechtsten ende slapsten oft dunsten wijn is den ghenen, in den welcken de waterachtighe deelen wat te overvloedigh zijn.

Als op den wijn wat te veel aerdachtighe stoffe vermenght is, dan wordt hy te wrangh oft te straf; ende als de stoffe rauw is, dan wordt hy sarp. Dese aerdachtighe stoffe sinckt nae benedenwaerts, ende met langheydt van tijdt gaet sy heel te gronde; ende dit is dan de overvloedigheyt oft den droessem van den wijn. Nochtans en wordt dese aerdachtige stoffe niet altijts van de andere deelen verscheyden ende afgesondert: want den wijn behoudt altijdt wat van den ouden smaeck ende andere eygentheden, als een overblijfsel ende vermaninge van dese aerdachtighe stoffe.

De hitte komt den wijn eensdeels van de eyghen aerd van den Wijngaert, ende van sijne ingheboren warmte: eensdeels oock van de Sonne. Want niet alleen de Wijnbezien, maer alle andere vruchten, als Galenus oock betuyght, worden door tweederhande hitte rijp ende volkomen. De eene hitte is haer eyghen, ende is elck vruchtdraghende ghewas ingheboren: de andere hitte komt haer van buyten door de Sonne by; de welcke nerghens in openbaerder, merckelijcker, kennelijcker ende nootsakelijcker en is dan in het rijp-maecken van de Wijndruyven.

Want de hitte, die van de Sonne komt, maeckt de druyven ende ’t sap der Wijnbezien doorgaet, ende leydtse tot volkomen rijpigheyt, veel meer dan eenigh ander dingh; door dien dat sy de ingheborene ende eyghene hitte des Wijngaerts verweckt, kracht gheeft ende vermeerdert: de welcke sonder het toedoen van de hitte der Sonne, door de overvloedigheyt van de rauwe ende waterachtighe deelen ( die in den Wijngaert met groote menighte zijn) soo verduystert ende bijnae verborghen leydt, dat sy nauws merckelijck en schijnt te wesen.

Nochtans de hitte der Sonne en is alleen niet maghtigh ghenoegh om den wijn rijp te maecken: want waer het saecke dat den wijn door den eyghen aerd ende ingheboren hitte des Wijngaerts niet warm en wierdt, de wijnbezien en souden door de hitte der Sonne alleen gheensins soo rijp konnen worden, dat den wijn heet oft warm soude wesen: ’t welck blijckelijck is uyt veele andere gewassen, die van haeren gantschen aerd kout wesende, al is ’t saecke dat sy door de hitte der Sonne volkomen ende rijp worden, en verliesen nochtans gheensins haeren ingheborene kouden aerd; als zijn de saden, vruchten ende sappen van Mandragora, Nachtschaeye, Scheerlinck, Heul, ende meer andere dierghelijcke: de welcke haeren ouden kouden aerd ende eyghentheyt selfs in haer volkomen rijpigheydt behouden, ende door den hitte der Sonnen gheen warmte en schijnen ghekreghen te hebben, dan alleen de ghene die tot haer rijpigheyt van noode is.

Naedemael dan door de hitte der Sonnen den wijn meestendeel tot sijn eyghen volkomentheyt ende hitte ghebroght oft gheleydt wordt; ende dese hitte der Sonne in alle landen niet even krachtigh en is: daerom worden de Wijnen oock nae de verscheydentheydt van de landen ende plaetsen verschillende van sterckte ende mogentheydt bevonden.

In heete landen, ende die beter ter Sonne gheleghen zijn, wast den sterckeren ende heeteren wijn: in kouwer ende aen den Noorden palende landouwen is den Wijn rouwer ende onstercker oft slapper van krachten.

Selfs soo kan de hitte in het een iaer meer dan in het ander tot de veranderinghe der wijnen wercken: want als den Somer heeter is dan hy pleegh te wesen, dan wordt den wijn stercker ende krachtiger; ende als hy soo heet niet en is, oft wat vochter dan nae ghewoonte, dan blijft den wijn rouwer, ende en kan soo lichtelijck niet tot sijn rijpigheydt komen. Nochtans en is de veranderinghe van de wijnen de ghelegentheydt der landen ende de hitte der Sonne niet alleen toe te schrijven; maer den aerd ende eyghentheydt van den grond selve, daer den Wijngaerdt staet en groeyt, kan daer seer veel toe doen: ende daer-en-boven, als voorseydt is, den aerd van den Wijngaerdt oft Druyven selve kan oock seer dickwijls oorsaeck wesen, dat den wijn stercker oft onkrachtigher is. Want, als Dioscorides betuyght, den smaeck ende andere eygentheden der Wijnen pleghen de gedaente ende gestaltenisse der aerden oft des grondts, daer den Wijngaerdts in staet, nae te volghen: ende nae de verscheydentheydt van de Wijnbezien, soo pleghen de wijnen niet alleen verschillende verwe, maer oock bijsonderen smaeck te hebben, als een ieder wel bekent is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den Wijn, als Galenus schrijft, is in den tweeden graed verwarmende; dan als hy heel oudt is, in den derden: den Most oft nieuwen wijn en komt niet verder dan in den eersten. Dan dit is meestendeel waerachtigh in die Wijnen die noch niet te slap, noch niet te krachtigh, maer die middelmatigh van moghentheydt zijn. Want de wijnachtighste ende krachtighste wijnen, al zijn sy oock noch gheen vol iaer oudt, worden dickwijls in den tweeden graed verwarmende bevonden: daer en teghen soo zijn de dunste ende waterachtighe wijnen, al zijn sy oock heel oudt, selden heeter dan in den eersten graed.

De drooghte vanden wijn volght de hitte, als Galenus seydt in ’t boeck van de Onghemengelde gheneesdinghen; ende als hy in den tweeden oft eersten graed heet is, dan is hy oock in den selven graed droogh. Maer den selven Galenus verhaelt in ’t boeck vande Bewaernisse des ghesondheydts, dat den wijn niet alleen verwarmen, maer te samen oock het lichaem vocht maecken kan, ende boven-dien bequaem is om al ’t ghene dat te seer verdroogt oft verdort is, vocht ende weeck te doen worden, ende daer beneffens oock voeden kan. Welcke twee verscheyden redenen van Galenus hoe teghen den anderen strijdende dat sy schijnen, nochtans beyde waerachtigh zijn. Want den wijn, als die voor een geneesdingh ghebruyckt wordt, heeft gantsch andere krachten, dan hy heeft alsmen hem voor voedsel oft dranck inneemt. Dat betoont Galenus klaerlijck ghenoegh in ’t derde boeck van de Krachten der voedselen; waer hy versekert, dat die krachten, die Hippocrates in ’t boeck van de Voedinghe in de heete sieckten den wijn toe-schrijft, den selven eyghen zijn niet als voedsel, maer eer als een gheneesdingh wesende. Ende soo bevintmen, dat den Wijn tot gheneesinghe des lichaems ghebruyckt, merckelijck ende openbaerlijck droogh maeckt, in sonderheydt van buyten opgheleydt zijnde: want alsdan kanmen die verdrooghende kracht seer lichtelijck kennen ende ghewaer worden, door dien dat hy dan tot de voedinghe oft onderhoudt des lichaems niet en streckt oft ghebruyckt en wordt.

Op allerhande zeeren, so verre sy anders niet dan zeeren en zijn, is den wijn een van de allerbequaemste dinghen: dan een zeer, soo verre dat een zeer, dat is een vocht gheswil is, wordt eyghentlijck met een matelijcke drooginghe ghenesen, als Galenus betoont in ’t vierde boeck van sijne Methodus: ende Hippocrates selve schrijft oock, datmen de zeeren, hoedanigh die oock zijn moghen, nerghens elders mede en behoort vocht te maecken, dan met wijn alleen. Want, als Galenus daer by voegt, [690] ’t ghene dat droogh is komt aldernaest by de gesontheyt, ende het vocht by de onghesontheydt.

Voorts dat den Wijn van mogentheydt ende macht, ende niet van sijn eyghen uytwendighe wesen oft ghestaltenisse droogh is, is licht om te betoonen: want in den buytensten schijn is den Wijn weeck ende vocht, iae oock koudt in ’t aenraken oft ghevoelen; daerom kan hy den dorst oock verslaen, die nochtans anders niet en is dan een ghebreck oft begheerte van iet koudts ende vochts. Ende soo veel als dese uytwendighe ende van buyten kennelijcke oft onderscheydelijcke vochtigheydt aengaet, soo is den Wijn voor een voedsel alleen, als men dien inneemt oft drinckt, ende niet voor een gheneesdingh te houden: want hy voedt, ende vermeerdert den plas oft menighte des bloedts met sijne vochtigheydt, ende oock door dien, dat hy de voedtselen vermeerdert, daer door maeckt hy het lichaem vocht ende nat; uytghesondert misschien alleen den ouden seer stercken Wijn; den welcken, om soo te segghen, door den ouderdom droogh gheworden is: want soodanighen Wijn en pleegh niet alleen het lichaem te verwarmen, maer ’t selve teer, oft dun ende droogh te maken. Ende voorwaer sulcken ouden Wijn schijnt dan gheensins den aerd der voedtselen, maer veel eer dien van de gheneesmiddelen nae te komen.

Dan dien Wijn, die door ouderdom noch scherp noch specerijachtigh gheworden en is, voedt, maeckt vocht, ende dient seer wel om de menighte des voedtsels ende des bloedts te vermeerderen; te weten, meer met sijn uytwendighe ende tastelijcke vochtigheydt voedende, onderhoudende, ende ’t lichaem steunsel gevende, ende ’t selve vocht makende, dan hy met sijn heete inwendighe kracht verdrooghen soude moghen.

Den Wijn versterckt ende verquickt de ingeborene ende eyghen hitte des menschen lichaems: is de maghe seer behulpelijck ende nut, ende verwecktse om de spijse te greetigher ende met meerder appetijt te begheeren, in te nemen ende te ontfanghen: hy vervoordert de verdouwinghe oft teeringhe der spijse, ende hy voert het voedtsel door alle de deelen des lichaems, ende doet dat selve groeyen: hy maeckt de pituitia oft slijmerige taeye vochtigheydt dun ende fijn, ende hy leydt de galachtighe ende weyachtighe vochtigheden door de pisse uyt den lijve: hy doet sweeten maeckt suyver bloedt, gheeft het lichaem een goede coleur, ende verandert de quade verwe in een beter. Hy is oock seer nut ende bequaem al de gene die door eenighe sieckte mager ende slap gheworden zijn, ende van noode hebben datmen hun krachten vermeerdert ende wederom doet komen, wel verstaende, als sy niet kortsich en zijn, soo Galenus betuyght in het 7.boeck van sijne Methodus: want hy doet de verloren kracht ende sterckte van alle menschen seer haestelijck wederkeeren, maeckt vrolijck ende blijde; ende neemt wegh alle vreesen, sorgen ende bangigheydt, ende verdrijft alle droefheden; veroorsaeckt genoeghelijckheydt, ende brenght den mensche ghemackelijck in slaep.

Alle dese deughden zijn van den Wijn te verwachten, alsmen dien matelijcken ende niet te veel ghebruyckt ende drinckt.

Maer de dronckenschap oft het onmatigh ghebruyck van den Wijn pleegh gantsch andere ende teghen de voorseyde deughden strijdende werckinghen te betoonen: want de droncken menschen worden beroert van sinnen, ende ontstelt in hun gantsch ghemoet, iae worden kranckhoofdigh, ende bijnae verwoedt, ende worden met eenen swaeren slaep bevanghen, ende daer nae vallen sy haest in popelsije, ende worden in hun gantsche lichaem beroert ende gheslaghen, oft ghevoelen onlijdelijck groote weedom in hun litmaten ende flerecijnachtige ghebreken, oft sy worden met verscheyden andere swaere sieckten ende qualen bevanghen: ’t welck hun nootsaeckelijck ghebeuren moet, midts dien dat sy hun herssenen, lever, longher oft eenigh ander inghewant, door het overvloedigh ende al te ghedurigh ghebruyck van den onmatighen Wijn, ontstelt ende eensdeels verbrandt ende bedorven hebben.

Daer beneffens is den Wijn seer behulpsaem de ghene die den Scheerlinck, verschen Coriander, Heulsap, Wolfs-wortel, Campernoelien oft eenigh ander koudt ende schadelijck dingh met spijsen oft dranck ingenomen hebben: voorts is hy oock goedt teghen de beten van de slangen, ende tegen de steken van al dat vergiftigh ghedrogh, ’t welck al verkouwende schadelijck ende doodelijck is.

Den Wijn is oock goedt in de langhe spanninghen ende opblasinghen oft windachtigheden des inghewants omtrent het herte ende maghe, oft op de borste, tegen de quade gestaltenisse des lichaems ende uyt-teeringe, watersucht, ende in ’t kort geseydt, tegen alle koudtachtighe ghebreken van de maghe, lever, milte, ende oock van de moeder.

Den Witten Wijn, dat is den genen die van verwe ende ghestaltenisse het water ghelijck schijnt te zijn, heel doorlochtigh, blinckende, suyver, dun van gestaltenisse wesende, is den slapsten ende den onstercksten van alle Wijnen: daerom alsmen daer water by doen wil, soo moetmen daer heel luttel by gieten, anders soudemen hem alle sijn kracht ende wijnachtigheydt benemen: om dieswille is dusdanighen Wijn van Hippocrates Oligophoron, dat is in ’t Latijn Pauciferum, geheeten; ’t welck beteeckent, Wijn die heel weynigh waters verdraghen kan. Soodanigen Wijn en klimt soo seer niet ten hoofde waert als de andere, noch oock hy en is de zenuwen geensins soo lastigh oft schadelijck: daer-en-tusschen is hy de mage aengenaem genoegh; ende hy wordt lichtelijck ende haestelijck door alle de leden des lichaems verdeylt: ende magh met veel minder vreede dan eenighen anderen Wijn de kortsige menschen te drincken gegeven worden, ten zy daer eenige ontstekinghe oft inwendighe sweeringe in ’t ingewant van den krancken gevreest wordt. Selfs men pleegh dien dickwijls in de kortsen, die niet ghedurigh maer ophoudende zijn, gheensins te verbieden, maer vrijelijck toe te laten: want, als Galenus in ’t achtste van sijne Methodus schrijft, hy helpt de teeringhe ende verdouwinghe, ende brenght de half-rouwe vochtigheden tot volkomen rijpigheydt, verweckt de pisse, ende doet wel sweeten. Bovendien soo is hy seer goedt al de ghene die niet slapen en konnen, oft met sorghen ghequelt, oft oock vermoeyt zijn.

Den Swarten oft Bruynrooden Wijn, als dick van ghestaltenis wesende, en wordt niet ghemackelijck verdouwt oft ter blasenwaert gesonden; ende hy ontstelt de herssenen seer haest, ende maeckt den mensche lichtelijck droncken: ende door dien dat hy harder om verteeren is, daerom blijft hy omtrent het herte ende op de borst, ende in de maghe veel langher steken oft hanghen: ende daer door verstopt hy de lever ende de milte seer lichtelijck; ende maeckt den buyck ghemeynlijck hardt: nochtans voedt hy meer dan den anderen, ende is uytermaten nut ende bequaem om het bloedt te doen vermeerderen ende ghelijfvigher dan de andere Wijnen doen.

Klaeren oft Bleeck-rooden Wijn is den mondt oft den smaeck meestendeel aengenaemer dan de andere, de mage nutter, niet soo traegh oft swaer om te verdouwen, ende gheensins soo hoofdigh, niet soo langh omtrent het herte ende in de maghe blijvende, ende veel lichtelijcker ter blasen waerts neder sinckende dan den swarten; nochtans is hy oock t’samentreckende, ende den buyck hardt makende, te weten als hy volkomen rijp is: want dierghelijcke wijnen noch rouw ende wrangh wesende, ontstellen dickwijls de slappe oft onstercke maghen, ende beroeren den buyck, ende maken hem weeck.

Rossen oft Vierigen Wijn, dat is nae den geelen oft gulden treckende (sulcks als in ’t Latijn Fulvum vinum, in ‘t Griecksch Kirrhon ghenoemt wordt) is middelmatighlijck tusschen de dicke ende dunne gestaltenisse te rekenen; anders soo is hy onder alle de Wijnen wel den alderheetsten; ende is daerom van Hippocrates eyghentlijck oenodes, dat is Wijnigh, toegenoemt: soodanighen Wijn en magh gheensins onder de lichte wijnen gerekent worden; want men daer seer veel waters by mengen kan, sonder te vreesen, oft achterdencken te hebben dat hy sijn kracht oft sterckheydt verliesen oft gantsch aflegghen sal. Als desen Wijn heel oudt van iaeren is, dun van gestaltenisse, goedt van reuck, dan wordt hy voor bijster goedt ende bequaem ghehouden al de ghene die lichtelijck in onmacht vallen, al waer ’t oock dat die swijmenisse door ettelijcke galachtighe vochtigheydt den mondt van de maghe overladende haeren oorsprongh hadde, als Galenus in ‘t 12. van sijne Methodus betuyght.

Soeten Wijn, hoe hy meer van uytnemende hitte ghescheyden is, soo veel is hy den hoofde oock min lastigh, ende soo veel te min beroert hy de sinnen ende ’t verstandt, ende veroorsaeckt min dronckenschap; hy gaet oock soo veel te ghemackelijcker door de darmen af, den buyck [691] dickwijls weeckmakende: dan door de pisse en komt hy soo ghemackelijck niet voort. Hoe desen Soeten Wijn dicker van ghestaltenis is, hoe hy oock traegher ende te onghemackelijcker door het lichaem ende doorganghen dringht: daerom is hy de longheren seer toeghedaen, ende de hoestende menschen nut: hy brenght de rouwe vochtigheden, die op de borst liggen ende vast hangen, tot volkomen rijpigheydt, ende doetse gemackelijck, mitsgaders het spouwsel, voortkomen ende rijsen; maer hy en is de lever soo bequaem niet. Selfs is die merckelijcken seer schadelijck, als sy met eenighe ontstekinghe oft hardt gheswil verladen ende ghequelt is; ende is haer oock niet luttel hinderlijck, wanneer sy verstopt oft besloten is. Hy beschadight de milte oock seer; ende hy blijft omtrent het herte ende op de borst hanghende: hy is heel onbequaem de ghene die eenighe menighte van bittere galle vergaderen: want uyt dusdanigen Wijn, in sonderheydt als hy wat dickachtigher is, wordt seer haestelijck eenen grooten hoop geele galachtighe vochtigheydt voortghebroght ende versamelt: dan in andere menschen, die daer van niet onderhevigh en zijn, pleegh dese Wijn het voedtsel seer te vermeerderen, wel verstaende, wanneer hy wel verdouwt ende verteert is.

Wranghen Wijn (in ’t Latijn Austerum, in ’t Griecksch insghelijcks oock Austeron toeghenoemt) voedt genoegh, als hy dun ende niet dick van gestaltenisse is; ende in sonderheydt als hy te samen dun ende oock wit van verwe is, dan is hy niet heel onbequaem om de pisse te verwecken; ende is den hoofde soo lastigh niet, ende en gaet niet haestelijck door het gantsche lichaem; daerom en wordt hy soo lichtelijck niet verdouwt oft verteert: ende bovendien soo is hy daerom in de swijmelinge ende hertvangh te vlieden, als daer onbequaem, iae schadelijck in wesen, ghelijck Galenus in ’t selfde 12.boeck van sijne Methodus seydt. Als desen wranghen Wijn dicker is, dan blijft hy in ’t lichaem op de mage ende omtrent de borst langh marrende ende hanghende, ende wordt traeglijcker door het gantsche lichaem versonden oft verdeylt: nochtans en blijft hy soo langh in ’t inghewant niet steken als den Swarten oft Soeten Wijn pleegh te doen. Dan als desen wranghen Wijn ros oft nae den geelen treckende van verwe is, dan maeckt hy den mensche dronckender, ende beroert, iae beneemt hem sijn sinnen ende verstandt noch meer dan den Swarten: want hy is oock warmer van aerd dan dien.

Sarpen oft Suerachtighen Wijn (in ’t Griecksch Stryphnon, in’t Latijn Acerbum gheheeten) hoe meer hy van de rijpigheydt verscheyden is, soo veel te naeder komt hy by den aerd van Sueren Wijn oft Verjuys, wesen deelachtigh van eenighe blijckelijcke t’samentreckinghe: daerom sterckt hy de slappe maghe; verdrijft ende wederstaet de onredelijcke lusten van de swanghere vrouwen; stelpt allerhande loop des buycks: dan hy blijft oock langh in ’t lijf vlottende; ende onderhoudt, iae vervoordert de verstoptheden des levers ende van de milte; ende hy komt traegher door de pisse voort: maer hy beroert het hooft heel luttel.

Ouden Wijn, te weten den ghenen die door ouderdom scherp ende sterck gheworden is, is niet alleen den hoofde lastigh, maer is de zenuwen oock hinderlijck, ende schaedt de maghe ende alle het gantsche inghewant, ende maeckt het lichaem magher, teer ende schrael.

Nieuwen oft Jarighen Wijn, die noch geen volkomen iaer oudt en is, vervult het weeck van den buyck ende de maghe, ende het gantsche inghewant daer omtrent ghelegen, met winden, ende blaest die op, ende maecktse stijf; hy maeckt de droomen swaerer, in sonderheydt als hy noch niet volkomelijck ghesuyvert en is, ende als hy heel dick, drabbigh oft bijster soet van smaeck is: want dusdanige wijnen blijven veel eer in het inghewant vlottende oft hanghende, ende en schieten soo seer niet af..

De andere Wijnen van verwe, ghestaltenisse, smaeck oft ouderdom tusschen ’t midden van dese Wijnen (te weten den nieuwen ende ouden Wijn) gestelt, gelijck sy aengaende haer krachten, sterckheden ende oock weerdigheyt van de heel oude oft heel nieuwe Wijnen verwonnen worden, soo zijn sy oock van de ghebreken ende hindernissen, die de selve in ’t smenschen lichaem pleghen te toonen, heel vry ende gheensins mededeelachtigh: dan van krachten komen sy aldernaest by de ghene die sy, ’t zy van verwe, ’t zy van smaeck, ’t zy van ghestaltenisse, ’t zy oock van reuck ende ouderdom, aldermeest ghelijcken.

Voorts soo wordt den Wijn alderbequaemst ende aldernuttelijckste ghebruyckt van de gene die van aerd koudt ende droogh zijn; insghelijcks oock van de oude lieden, als Galenus schrijft in ‘t 5.boeck van de Bewaernisse de ghesontheydts: want hy verwarmt de leden van de selve, ende suyvert de weyachtigheydt des bloedts (in dien daer iet desghelijcks in hun lichaemen is) door de pisse, dat is met de doorganghen van de nieren ende blase. Maer tot dien eynde salmen voor den besten Wijnen verkiesen onder de Rosse oft Goudtgeele, die vet van ghestaltenisse zijn: want soodanighe wijnen vermeerderen het bloedt, ende voeden het lichaem: welcke twee dinghen in de ouden menschen seer nut, iae nootsakelijck zijn; in sonderheyt in den tijdt als sy gheen menighte van weyachtighe vergaderinghe in hun aderen en hebben, ende wat rijsselijcker ghevoedt vereyschen te wesen: ghemerckt dat het somtijdts ghebeurt, dat in de lichaemen van de oude lieden een groote menighte van waterighe overvloedigheden gevonden wordt: op welcker tijdt sy dusdanige wijnen niet van doen en hebben, maer andere; te weten de ghene die de pisse verwecken.

Maer ghelijck den Wijn de oude menschen bijster nut ende bequaem is, soo is hy oock den aerd van de ionghe kinderen gantsch teghen ende vyandelijck: ghemerckt dat hy van de kinderen ghedroncken zijnde hun lichaemen al te vochtigh maeckt ende oock seer verhit, ende bovendien, hun hooft met fijnen damp oft waesdom seer vervult; in sonderheydt in die kinderen die vocht ende warm van aerd oft ghestaltenis des lichaems zijn; oft in de ghene die in hun gantsche lichaem middelmatighlijck in alle eyghentheden ghestelt zijn. Selfs soodanighe kinderen (nae dat ons Galenus raedt in het eerste boeck van de Bewaeringhe des gesontheydts) behooren soo langh als het moghelijck sal zijn van den Wijn ghespeent ende sonder dien te smaecken ghehouden te worden: want het en is gheensins nut dat hun hoofden met eenighe heete waesdommen oft dompen, als van de Wijnen opwaerts klimmen, vervult worden; noch oock het en dient gheensins, dat sy meer dan hunnen aerd vereyscht vocht oft warm worden; aenghesien dat sy alreede soo verre in de hitte ende vochtigheydt gekomen zijn, dat, indien eenigh van die twee dinghen in hun lichaem vermeerdert wierdt, ’t selve hun lichtelijck tot hindernisse soude mogen strecken, mits hun tot onmatighen ghestaltenisse brenghende, dat is te heet oft te vocht van aerd makende. Naedemael dan dat alle onmatigheydt uyt te sluyten ende te schouwen is, soo moetmen de selve onghesteltheydt voor allen seer neerstelijck soecken te ontvlieden; door de welcke niet alleen het lichaem, maer oock het ghemoet ende de sinnen der menschen, in sonderheydt van de ionghe teere kinderen, ghekrenckt ende beschadight konnen worden, ende een ongheneeslijck ghebreck alle hun leven langh behouden.

Daerom is het oock gheensins te dencken, dat den Wijn, selfs de volwassen ende tot eenen tamelijcken ouderdom ghekomen zijnde menschen nuttelijck kan wesen, anders dan matelijcken ende met achterdencken ghebruyckt: want hy maeckt dusdanighe menschen tot gramschap ende onkuysche lusten seer ghenegen; ende doet het ghemoet ende redelijck verstandt oft het vernuft der selver heel plomp ende beroert oft bekommert worden.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten van Wijn zijn eensdeels van Dodoneus vermaendt: dan die zijn soo menigherhande, datmen die niet en soude ten vollen beschrijven konnen, midts dat de oeffeninghe ende verscheydentheydt des lochts ende der landen soo veel verscheyden wijnen maeckt, als een ieder ghenoegh bekent is. Dan hier te lande is de Fransche den ghemeynsten, den Spaenschen ende de Malvesey ende den Muscatel den stercksten; maer den Rijnschen den lieffelijcksten soo van smaeck als van reuck: want onder alle de Wijnen en zijnder gheen die beter riecken dan de Rijnsche, ende den Muscatel; hoe wel datmer in Italien oock vindt die nae de Roose riecken. Bellonius schrijft, dat de Malvesey alleen in Candien gemaeckt wordt, nochtans komt dien naem van een stadt in het Griecksche vast landt gheleghen Malvasia gheheeten, anders Monembasia. Sy wordt eerst ghesoden eermense verre over Zee seyndt. Ende by de stadt Rhetymo in Candien zijn groote ketelen langhs den Zeekant ghestelt, daerse in ghesoden wordt. Maer de Malveseyen die omtrent de steden Canea ende Candien wassen, ende alleenlijck in Italien ghesonden worden, ende niet verder, die en [692] worden niet ghesoden: dan alle iaer gieten sy den ouden oft overblijvenden by den nieuwen, ende maken soo den Wijn beter ende beter. Daer zijn twee soorten van: de eene soet, sulcke als eyghentlijck Malvasia heet oft Malvasia dolce: de andere is rensch, die niet ghesoden en wordt, sulcks als Malvasia garba oft Liatica ghenoemt is.

Muscatel Wijn is in Candien tweederley: den eenen wordt vroegh ende voor den gemeynen wijn-tijdt ghemaeckt; den anderen spader: ende sulcks vindtmen in Sicilien ende elders in Italien op veele plaetsen, ende in verscheyden Griecksche eylanden, in sonderheydt in het eylandt Tenedo teghen over Troyen.

Wijn Tint, oft Wijn van Alicanten, komt uyt den Zee-kant van Spaegnien, ende wast meest in Catalonien ende by Alicanten; ende van daer wordt het hier te lande ghebroght, maer meer ghebruyckt om den buyck-loop te stoppen, dan om anders veel te drincken: anders, als hy noch ionck ende mostigh is, smaeckt hy seer soet, doch ontstelt de herssenen seer. Van verwe is hy heel bruyn roodt, bijnae swart.

Noch van krachten van Wijn.

De ghene die op de woorden van Dodoneus hier voren ghestelt wel letten willen, sullen bevinden, dat hy bijnae al ’t selve in ’t kort begrepen heeft, dat Dioscorides ende meer andere, soo wel oude als nieuwe Cruydt-beschrijvers, aengaende de krachten, deughden ende ondeughden van allerhande Wijnen in ’t langhe beschreven hebben: daer om sullen wy daer van alhier heel luttel by voeghen. Want van de ghemenghelde Wijnen, als zijn Alsen Wijnen, Savie Wijnen, Betonie Wijnen, ende ontallijcke andere, en is het niet noodigh iet te handelen: want dat en zijn eyghentlijck gheen Wijnen, maer Wijnighe drancken. Oock soudemen de krachten van oft veel beter by de cruyden selve moghen beschrijven, de welcke die Wijnen niet alleen haeren aerd, maer oock haeren naem mede-deylen; daer beneffens, de ghene die een van die Wijnen bereyden kan, sal de andere seer lichtelijck leeren maken. Veel min staet het ons hier te handelen van de drancken, die den naem van Wijnen wel voeren, maer nochtans gheenen Wijn met alleen in en hebben, dan alleen hun eyghen uytgheperst sap hebben, oft met water vermenght zijn: sulcks als zijn de Peer-Wijn, den Appel-Wijn, Granaet-Wijn, Dadel-Wijn, Honigh-Water oft Mulsa, die oock oneyghentlijck Honigh-Wijn geheeten wordt, ende veel meer andere dierghelijcke; de naemen van de welcke oock te langh om te vertellen zijn: doch in ’t laetste van dit Werck, als wy van de vremde ende Indische drancken handelen sullen, salder van ons dies aengaende noch wat ghesproken worden.

Maer voor allen is het te weten, dat den Witten Wijn, oft nae den witten treckende, meest ghepresen wordt in alle landen, soo wel voor de ghesonde, als voor de siecke: den welcken gemeynlijck boven alle d’andere den buyck weeck maeckt.

Aengaende den ouderdom van de wijnen, soo houdtmen de wijnen die middelmatig oudt zijn, als van seven iaeren, voor de ghesontste van allen om drincken.

De Wijnen die door ouderdom soet worden, zijn de nieren ende blase bequaem; ende worden met wolle metter iecke op wonden ende heete gheswillen gheleydt: oock worden sy nuttelijck in quade sweeren, voortsetende zeerigheden ende loopende gaten ghegoten.

Meest alle Wijnen zijn goedt teghen lange swillinghen, steckten oft spanninghen voor ’t herte, opworpinghe van de maghe, winden in den buyck: sy dienen oock wel de ghene die ’t lichaem door te veel sweeten gekrenckt oft verteerdt wordt, in sonderheydt de witte oude welrieckende Wijnen.

Swarte bruyn-roode Wijnen, vansommighe Tincturen oft Vin Tint gheheeten, zijn grof, het lichaem seer voedende; sy stoppen seer, ende doen den pols wederkomen; ende dienen eygentlijck teghen den loop des buycks.

Malveseye oft Candiewijn wordt ghelooft alle de krachten te hebben van het Passum vinum van de ouders, anders Pramnion ende Protropon van sommighe gheheeten; den welcken gheperst wierdt uyt de druyven die in de sonne wat gedrooght waren aen den Wijngaerdt. Men drinckt desen Wijn in koude ende vochtige tijden des iaers in landen daer den Ghebranden Wijn niet seer gebruyckelijck en is.

Alderley Wijn met Olie inghenomen ende weder overghegheven, is seer goedt teghen allerhande vergift, in sonderheydt teghen het melck dat gheklontert is, desghelijcks oock teghen het ieucken, etinghe ende sweeringe van de nieren ende blase. Maer den Wijn met Gyps oft Calck bereydt, is beter dan alle de andere Wijnen teghen ’t vergift; dan hy maeckt het hooft swaer, ende ontsteeckt, ende is quaedt voor de blase. De Wijnen die met peck oft Harst bereydt zijn, verwarmen oock, ende teeren: maer zijn hinderlijck de ghene die bloedt spouwen.

Dioscorides vermaent van veele Italiaensche, Griecksche, Asiaensche ende andere vremde Wijnen, die hedensdaeghs niet wel bekent en zijn: ende van dese prijst hy voor allen den Wijn Falernum gheheeten: maer het is onnoodigh van den selven hier meer te vermanen, om de onsekerheydt die daer van is. Van de Italiaensche, Fransche, ende Spaensche Wijnen, ende haer medesoorten, is ’t oock onnoodigh iet te handelen, om dat alle de krachten van de selve in de woorden van Dodoneus begrepen zijn.

De ghene die door te veel wijns drincken hun gantsche lichaem door koudt ende huyverigh gheworden zijn (midts dat de wijnachtighe dompen vervloghen zijnde, in hun lichaem anders niet dan de waterachtighe koude deelen des wijns overghebleven en zijn) sullen wel doen, midts een weynighsken gheest van Wijn oft ghemeynen Brandenwijn, oft oock wat Hypocras oft Caneel Wijn drinckende; anders soude den Wijn hun dickwijls eenighe flerecijnachtighe oft gichtighe sieckten ende slappigheden der zenuwen konnen veroorsaecken. Tegen de onlustigheydt die nae het Wijn drincken komt, is seer goedt een Olijfve oft een ghesouten Limoen te eten.

HET XXXI. KAPITTEL.

Van wijn.

Als het sap van de wijnbessen (wat terwijl dat het noch vers en net uitgeduwd is most genoemd wordt zoals gezegd is) heel helder en rein geworden is en als alle vuiligheden en gistachtigheden gescheiden of te gronde gegaan zijn dan wordt het wijn genoemd, in het Latijn Vinum, in het Grieks Oenos en dat eigenlijk want al is het zaak dat men vele andere sappen en dranken uit verschillende andere dingen duwt of anders maakt als is het sap van granaatappels, kweeappels, peren, mispels, sorben en vele andere dranken die uit gerst en andere korenwerk gemaakt worden wijnen plag te noemen, nochtans noemt men die eigenlijk niet of met een woord wijnen, maar men geeft ze de toenaam van die dingen daar ze uitgeperst worden en zo noemt men Rhoïtes de wijn die uit de granaatappels of bessen geduwd wordt, Cydonitis is de wijn van de kweeappels, Apyïtes is de peerwijn, Oenas crithinos of Vinum hordaceum dat men ook Zythum noemt, is een wijnachtige drank (als bier) die men van de gerst plag te bereiden. Voorts zo zijn er ettelijke andere wijnen die hun toenaam naar sommige kruiden voeren, dan die zijn niets anders dan deze onze wijn van de wijnbessen uitgeduwd waarin die kruiden of andere dingen te week gelegen hebben als zijn alsemwijn, Absinthites, myrtuswijn of Myrsinites en hissopwijn, dat is Hyssopites, die men niet eigenlijk onder de wijnen rekent, maar voor gemaakte wijnen houdt.

Dan eigenlijk en zonder enige bijvoeging of toenaam dat sap dat uit de bessen van de wijngaard uitgeduwd is wordt wijn genoemd en op den duur gans zuiver en helder geworden is en nergens mee gemengd of vervalst.

Zodanige wijn verschilt van aard en heeft geen dezelfde en alles in zichzelf gelijkende kracht of eigenschap, maar daarin zijn zeer veel verschillende mogelijkheden op te merken want het eerste verschil van de wijn is in de smaak gelegen, het tweede in de kleur, het derde in de dikte of dunheid, dat is in de gestalte en ganse stof van de wijn, het vierde in de kracht en mogelijkheid of sterkte. Naast deze voegt Galenus het vijfde onderscheidt erbij, te weten hetgeen dat in de reuk is die de sterkte en kracht van de wijn plag te volgen en sterk of slap te wezen nadat de wijn sterk en machtig is, heet of koudachtig, licht of waterachtig is.

Daarbij mag noch een andere of zesde verschil gevoegd worden dat de ouderdom aangaat want de wijnen worden door ouderdom en langheid van tijden veel scherper en heter van aard dan ze tevoren waren en daarnaast plegen ze dikwijls niet alleen hun kleur, maar ook hun ganse gestalte, wezen en reuk te veranderen.

Van smaak zijn sommige wijnen zoet, sommige wrang, andere scherp en vele zijn er tezamen scherp en sterk genoeg, noch andere zijn middelmatig gesteld, sommige trekken naar het zoete, sommige naar het wrange of strenge of meer naar de ene smaak dan naar de andere.

Van kleur is de wijn soms witachtig, soms ros of geel, soms rood, somt donker rood of trekken naar het zwarte en bruine die zwarte wijn, in het Latijn Vinum nigrum, plag te heten of het heeft een kleur die tussen enige van deze kleuren middelmatig gesteld is of bij de ene kleur wat dichter dan bij de ander komt. [689]

Aangaande de gestalte van de wijn zo is het te weten dat sommige wijnen heel dun zijn, sommige dik en vet en men vindt er ook die middelbaar zijn en tussen de dikke en dunne doorgaan. Van krachten en van smaak tezamen zijn sommige wijnen zijn sterk, sommige zijn zwak en slap, de sterke wijn wordt eigenlijk wijnachtig, in het Latijn Vinosum genoemd, de zwakke noemt men waterachtig, in het Latijn Aquosum vinum of op het Grieks Oligophoron. Dan vele wijnen zijn noch niet te sterk, noch niet te slap.

Maar het is te weten dat alle wijnen hoe slap of waterachtig die ook zijn enige wijnachtige dunne en warme stof in zich hebben en ze hebben ook enige waterachtige delen, ja ook sommige aardachtige. Want de wijn is geenszins van een stof gemaakt noch mag geenszins onder die eenvoudige of slechte ongemengde dingen gerekend worden die men Similaria of Homogenae noemt, maar (zoals Galenus in het vierde boek van de krachten van de ongemengde geneesdingen betuigt) het is gemaakt gans van verschillende delen die heel apart en met de andere geenszins overeen komende eigenschappen hebben.

Uit deze menigvuldige mengsels van deze verschillende substanties en stoffen krijgt de wijn ook zeer ver van elkaar verschillende krachten.

Dan de allerbeste en de edelste wijn is waarin de warmte en wijnachtige delen wel meest zijn en de andere overwinnen, de slechtste en slapste of dunste wijn is diegene waarin de waterachtige delen wat te overvloedig zijn.

Als op de wijn wat te veel aardachtige stof vermengd is dan wordt hij te wrang of te straf en als de stof rauw is dan wordt hij scherp. Deze aardachtige stof zinkt naar beneden en op den duur gaat het heel te gronde en dit is dan de overvloedigheid of de droesem van de wijn. Nochtans wordt deze aardachtige stof niet altijd van de andere delen verscheiden en afgezonderd want de wijn behoudt altijd wat van de oude smaak en andere eigenschappen als een overblijfsel en vermaning van deze aardachtige stof.

De hitte komt de wijn eensdeels van de eigen aard van de wijngaard en van zijn ingeboren warmte en eensdeels ook van de zon. Want niet alleen de wijnbessen, maar alle andere vruchten, zoals Galenus ook betuigt, worden door tweevormige hitte rijp en volkomen. De ene hitte is haar eigen en is elk vruchtdragend gewas ingeboren en de andere hitte komt haar van buiten door de zon bij die nergens in duidelijker, opmerkelijker, kenbaarder en noodzakelijker is dan in het rijp maken van de wijndruiven.

Want de hitte die van de zon komt maakt de druiven en het sap van de wijnbessen doorgaat en leidt ze tot volkomen rijpheid en veel meer dan enig ander ding doordat ze de ingeboren en eigen hitte van de wijngaard verwekt, kracht geeft en vermeerdert die zonder het toedoen van de hitte van de zon door de overvloed van de rauwe en waterachtige delen (die in de wijngaard met grote menigte zijn) zo verduistert en bijna verborgen ligt dat ze nauwelijks merkbaar schijnt te wezen.

Nochtans de hitte van de zon is alleen niet machtig genoeg om de wijn rijp te maken want als het zo is dat de wijn door de eigen aard en ingeboren hitte van de wijngaard niet warm werd dan zouden de wijnbessen door de hitte van de zon alleen geenszins zo rijp kunnen worden dat de wijn heet of warm zoude wezen wat uit vele andere gewassen blijkt die van hun ganse aard koud zijn al is het zo dat ze door de hitte van de zon volkomen en rijp worden verliezen ze nochtans geenszins hun ingeboren koude aard zoals de zaden, vruchten en sappen van Mandragora, nachtschade, scheerling, heul en meer andere diergelijke zijn die hun oude koude aard en eigenschap zelfs in hun volkomen rijpheid behouden en door de hitte van de zon geen warmte schijnen gekregen te hebben dan alleen diegene die tot hun rijpheid nodig is.

Nadat dan door de hitte van de zon de wijn meestal tot zijn eigen volkomenheid en hitte gebracht of geleid wordt en deze hitte van de zon in alle landen niet even krachtig is, daarom worden de wijnen ook naar de verschillen van de landen en plaatsen verschillend van sterkte en mogelijkheden bevonden.

In hete landen en die beter in de zon staan groeit de sterkere en hetere wijn en in kouder en aan het Noorden palende landstreken is de wijn ruwer en zwakker of slapper van krachten.

Zelfs zo kan de hitte in het ene jaar meer dan in het ander tot de verandering van de wijnen werken want als de zomer heter is dan hij plag te wezen dan wordt de wijn sterker en krachtiger en als hij niet zo heet is of wat vochtiger dan naar gewoonte dan blijft de wijn ruwer en kan niet zo gemakkelijk tot zijn rijpheid komen. Nochtans is de verandering van de wijnen niet alleen naar de gelegenheid van de landen en de hitte van de zon toe te schrijven, maar de aard en eigenschap van de grond zelf daar de wijngaard staat en groeit kan er zeer veel toe doen en daarboven, als gezegd is, de aard van de wijngaard of druiven zelf kan ook zeer dikwijls oorzaak wezen dat de wijn sterker of zwakker is. Want, als Dioscorides betuigt, de smaak en andere eigenschappen van de wijnen plegen de gedaante en gestalte van de aarde of van de grond daar de wijngaard in staat na te volgen en naar de verschillen van de wijnbessen zo plegen de wijnen niet alleen verschillende kleuren, maar ook aparte smaak te hebben zoals iedereen goed bekend is.

Aard, kracht en werking.

De wijn, als Galenus schrijft, is in de tweede graad verwarmend en als hij heel oud is in de derde, de most of nieuwe wijn komt niet verder dan in de eerste. Dan dit is meestal waar in die wijnen die noch niet te slap en niet te krachtig, maar die middelmatig van gesteldheid zijn. Want de wijnachtigste en krachtigste wijnen en al zijn ze ook noch geen vol jaar oud worden dikwijls in de tweede graad verwarmend bevonden en daartegen zo zijn de dunste en waterachtige wijnen en al zijn ze ook heel oud zelden heter dan in de eerste graad.

De droogte van de wijn volgt de hitte, als Galenus zegt in het boek van de ongemengde geneesdingen, en als hij in de tweede of eerste graad heet is dan is hij ook in dezelfde graad droog. Maar dezelfde Galenus verhaalt in het boek van het bewaren van de gezondheid dat de wijn niet alleen verwarmt, maar tezamen ook het lichaam vochtig maken kan en bovendien geschikt is om al hetgeen dat te zeer verdroogd of verdord is vochtig en week te laten worden en daarnaast ook voeden kan. Welke twee verschillende redenen van Galenus hoe tegenstrijdig dat ze schijnen nochtans beide waar zijn. Want de wijn als die voor een geneesding gebruikt wordt heeft gans andere krachten dan hij heeft als men hem voor voedsel of drank inneemt. Dat betoont Galenus duidelijk genoeg in het derde boek van de krachten van het voedsel waar hij verzekert dat die krachten die Hippocrates in het boek van de voeding in de hete ziekten de wijn toeschrijft dat die niet als voedsel, maar eerder als een geneesding is. En zo bevindt men dat de wijn tot genezing van het lichaam gebruikt merkelijk en duidelijk droog maakt en vooral als het van buiten opgelegd is want dan kan men die verdrogende kracht zeer gemakkelijk herkennen en gewaar worden doordat hij dan niet tot voeding of onderhoudt van het lichaam strekt of gebruikt wordt.

Op allerhande zeren, zover ze niets anders dan zeren zijn, is de wijn een van de allerbeste dingen en dan een zeer in zover dat een zeer is wat een vochtig gezwel is wordt eigenlijk met een matige droging genezen, als Galenus betoont in het vierde boek van zijn Methodus en Hippocrates zelf schrijft ook dat men de zeren hoedanig die ook zijn mogen nergens elders mee behoort vochtig te maken dan met wijn alleen. Want, zoals Galenus erbij voegt, [690] hetgeen dat droog is komt het allerdichtst bij de gezondheid en het vocht bij de ongezondheid.

Voorts dat de wijn van mogendheid en macht en niet van zijn eigen uitwendige wezen of vorm droog is is gemakkelijk om aan te tonen want in de buitenste schijn is de wijn week en vochtig, ja ook koud in het aanraken of voelen en daarom kan hij de dorst ook verslaan die nochtans niets anders is dan een gebrek of begeerte van iets kouds en vochtigs. En zoveel als deze uitwendige en van buiten herkenbare of te onderscheiden vochtigheid aangaat zo is wijn alleen voedsel als men die inneemt of drinkt en niet voor een geneesding te houden, want hij voedt en vermeerdert de plas of menigte van het bloed met zijn vochtigheid en ook doordat hij het voedsel vermeerdert en daardoor maakt hij het lichaam vochtig en nat, uitgezonderd misschien alleen de oude zeer sterke wijn die om zo te zeggen door de ouderdom droog geworden is want zodanige wijn plag niet alleen het lichaam te verwarmen, maar het teer of dun en droog te maken. En voorwaar zulke oude wijn schijnt dan geenszins de aard van het voedsel, maar veel eerder die van de geneesmiddelen na te komen.

Dan die wijn die door ouderdom noch scherp noch specerijachtig geworden is voedt maakt vochtig en dient zeer goed om de menigte van voedsel en bloed te vermeerderen, te weten voedt meer met zijn uitwendige en tastbare vochtigheid, onderhoud en geeft het lichaam steun en maakt het vochtig dan hij met zijn hete inwendige kracht verdrogen zou mogen.

Wijn versterkt en verkwikt de ingeboren en eigen hitte van het mensen lichaam en is de maag zeer behulpzaam en nuttig en verwekt ze om de spijs gretiger en met meer appetijt te begeren, in te nemen en te ontvangen en bevordert de verdouwing of vertering van de spijs en voert het voedsel door alle delen van het lichaam en laat die groeien en maakt de pituitia of slijmerige taaie vochtigheid dun en fijn en leidt de galachtige en weiachtige vochtigheden door de plas uit het lijf, laat zweten en maakt zuiver bloed en geeft het lichaam een goede kleur en verandert de kwade kleur in een betere. Hij is ook zeer nuttig en geschikt al diegene die door enige ziekte mager en slap geworden zijn en nodig hebben dat men hun krachten vermeerdert en wederom laat komen, wel verstaande als ze niet koortsig zijn, zo Galenus betuigt in het 7^de boek van zijn Methodus, want hij laat de verloren kracht en sterkte van alle mensen zeer gauw weerkeren, maakt vrolijk en blij en neemt alle vrees, zorgen en bangheid weg en verdrijft alle droefheden, veroorzaakt genoeglijkheid en brengt de mens gemakkelijk in slaap.

Al deze deugden zijn van de wijn te verwachten als men die matig en niet teveel gebruikt en drinkt.

Maar de dronkenschap of het onmatig gebruik van wijn plag gans andere en tegen de voor vermelde deugden strijdende werkingen te tonen, want de dronken mensen worden beroerd van zinnen en ontsteld in hun gans gemoed, ja worden krankzinnig en bijna dol en worden met een zware slaap bevangen en daarna vallen ze gauw in popelsie en worden in hun ganse lichaam beroerd en geslagen of voelen onlijdelijk grote weedom in hun ledematen en jichtachtige gebreken of ze worden met verschillende andere zware ziekten en kwalen bevangen wat hun noodzakelijk gebeuren moet omdat ze hun hersens, lever, longen of enig ander ingewand door het overvloedig en al te gedurig gebruik van de onmatige wijn ontsteld en eensdeels verbrand en bedorven hebben.

Daarnaast is de wijn zeer behulpzaam diegene die scheerling, verse koriander, heulsap, wolfswortel, kampernoelies of enig andere koud en schadelijk ding met spijzen of drank ingenomen hebben en voorts is hij ook goed tegen de beten van de slangen en tegen de steken van al dat vergiftig gedrocht wat alle verkoelt, schadelijk en dodelijk is.

Wijn is ook goed in de lange spanningen en opblazen of winderigheden van het ingewand omtrent het hart en maag of op de borst en tegen de kwade vorm van het lichaam en uittering, waterzucht en in het kort gezegd, tegen alle koudachtige gebreken van de maag, lever, milt en ook van de baarmoeder.

Witte wijn, dat is diegene die van kleur en vorm op het water lijkt, heel doorluchtig, blinkend, zuiver en dun van vorm is, is de slapste en zwakste van alle wijnen en daarom als men er water bij doen wil moet men er heel weinig bij gieten anders zou men hem al zijn kracht en wijnachtigheid benemen en daarom is dusdanige wijn van Hippocrates Oligophoron, dat is in het Latijn Pauciferum, genoemd wat betekent wijn die heel weinig water verdragen kan. Zodanige wijn klimt niet zo zeer ten hoofde waart als de andere, en ook is het de zenuwen geenszins zo lastig of schadelijk en daartussen is hij de maag aangenaam genoeg en wordt gemakkelijk en gauw door alle leden van het lichaam verdeeld en mag met veel minder vrede dan enige andere wijn aan de koortsige mensen te drinken gegeven worden, tenzij er enige ontsteking of inwendige zweer in het ingewand van de zieke gevreesd wordt. Zelfs men plag die dikwijls in de koortsen die niet steeds, maar ophouden geenszins te verbieden, maar vrij toe te laten want, zoals Galenus in het achtste van zijne Methodus schrijft, hij helpt de vertering en verduwing en brengt de half ruwe vochtigheden tot volkomen rijpheid, verwekt de plas en laat goed zweten. Bovendien is hij zeer goed al diegene die niet slapen kunnen of met zorgen gekweld of ook vermoeid zijn.

De zwarte of bruinrode wijn als dik van vorm zijnde wordt niet gemakkelijk verdouwt of naar de blaas gezonden en hij ontstelt de hersens zeer gauw en maakt de mens gemakkelijk dronken en doordat hij harder om verteren is daarom blijft hij omtrent het hart en op de borst en in de maag veel langer steken of hangen en daardoor verstopt hij de lever en de milt zeer gemakkelijk en maakt de buik gewoonlijk hardt, nochtans voedt hij meer dan de anderen en is uitermate nuttig en geschikt om het bloed te laten vermeerderen en steviger dan de andere wijnen doen.

Heldere of bleekrode wijn is de mond of de smaak meestal aangenamer dan de andere, de maag nuttiger en niet zo traag of zwaar om te verdouwen en geenszins zo hoofdig en blijft niet zo lang omtrent het hart en in de maag en zinkt veel gemakkelijk naar de blaas af dan de zwarten, nochtans is hij ook tezamen trekkend en maakt de buik hard, te weten als hij volkomen rijp is want diergelijke wijnen die noch rouw en wrang zijn ontstellen dikwijls de slappe of zwakke magen en beroeren de buik en maken hem week.

Roze of vurige wijn, dat is die naar het gele of gouden trekt (zulks als in het Latijn Fulvum vinum, in het Grieksch Kirrhon genoemd wordt) is middelmatig tussen de dikke en dunne vorm te rekenen, anders zo is hij onder alle wijnen wel de allerheetste en is daarom van Hippocrates eigenlijk oenodes, dat is wijnig, toegenoemd en zodanige wijn mag geenszins onder de lichte wijnen gerekend worden want men kan er zeer veel water bij mengen zonder te vrezen of achterdocht te hebben dat hij zijn kracht of sterkte verliezen of gans afleggen zal. Als deze wijn heel oud van jaren is, dun van vorm en goed van reuk dan wordt hij voor bijster goed en geschikt gehouden voor al diegene die gemakkelijk in onmacht vallen al is het ook dat die bezwijming door ettelijke galachtige vochtigheid van de mond van de maag overladende zijn oorsprong had, als Galenus in het 12^de van zijn Methodus betuigt.

Zoete wijn hoe die meer van uitnemende hitte gescheiden is, zoveel is hij het hoofd ook minder lastig en zoveel minder beroert hij de zinnen en het verstand en veroorzaakt minder dronkenschap en gaat ook zoveel gemakkelijker door de darmen af en maakt de buik [691] dikwijls week, dan door de plas komt hij niet zo gemakkelijk voort. Hoe deze zoete wijn dikker van vorm is, hoe hij ook trager en ongemakkelijker door het lichaam en doorgangen dringt en daarom is hij de longen zeer toegedaan en de hoestende mensen nuttig en brengt de ruwe vochtigheden die op de borst liggen en vast hangen tot volkomen rijpheid en laat ze gemakkelijk met het spouwsel voortkomen en rijzen, maar hij is de lever niet zo geschikt. Zelfs is die merkelijk zeer schadelijk als ze met enige ontsteking of hard gezwel verladen en gekweld is en is haar ook niet weinig hinderlijk wanneer ze verstopt of besloten is. Hij beschadigt de milt ook zeer en blijft omtrent het hart en op de borst hangen en is heel ongeschikt diegene die enige menigte van bittere gal verzamelen, want uit dusdanige wijn en vooral als hij wat dikachtig is wordt zeer gauw een grote hoop gele galachtige vochtigheid voortgebracht en verzameld, dan in andere mensen die daarvan niet onderhevig zijn plag deze wijn het voedsel zeer te vermeerderen, wel verstaande wanneer hij goed verdouwt en verteerd is.

Wrange wijn (in het Latijn Austerum en in het Grieks insgelijks ook Austeron toegenoemd) voedt genoeg als hij dun en niet dik van vorm is en vooral als hij tezamen dun en ook wit van kleur is dan is hij niet heel ongeschikt om de plas te verwekken en is het hoofd niet zo lastig en gaat niet snel door het ganse lichaam en daarom wordt hij niet zo gemakkelijk verdouwt of verteerd en bovendien is hij daarom in de bezwijming en hartklopping te vlieden als daar ongeschikt, ja schadelijk in te wezen, zoals Galenus in hetzelfde 12^de boek van zijn Methodus zegt. Als deze wrange wijn dikker is dan blijft hij in het lichaam op de maag en omtrent de borst lang marren en hangen en wordt traag door het ganse lichaam verzonden of verdeeld, nochtans blijft hij niet zolang in het ingewand steken als de zwarte of zoete wijn plag te doen. Dan als deze wrange wijn ros of naar het gele trekkend van kleur is dan maakt hij de mens dronken en beroert, ja beneemt hem zijn zinnen en verstand noch meer dan de zwarte want hij is ook warmer van aard dan die.

Scherpe of zuurachtige wijn (in het Grieks Stryphnon en in het Latijn Acerbum genoemd) hoe meer hij van de rijpheid verschilt is zo veel dichter komt hij bij de aard van zure wijn of verjuys en is deelachtig van enige blijkbare tezamen trekking en daarom versterkt hij de slappe maag, verdrijft en weerstaat de onredelijke lusten van de zwangere vrouwen, stelpt allerhande loop van de buik, dan hij blijft ook lang in het lijf vlotten en onderhoudt, ja bevordert de verstoppingen van de lever en van de milt en komt trager door de plas voort maar beroert het hooft heel weinig.

Oude wijn te weten diegene die door ouderdom scherp en sterk geworden is is niet alleen het hoofd lastig maar is de zenuwen ook hinderlijk en schaadt de maag en het ganse ingewand en maakt het lichaam mager, teer en schraal.

Nieuwe of eenjarige wijn die noch geen volkomen jaar oud is vervult het weke van de buik en maag en het ganse ingewand daar omtrent gelegen met winden en blaast die op en maakt ze stijf, hij maakt de dromen zwaar en vooral als hij noch niet volkomen gezuiverd is en als hij heel dik, drabbig of bijster zoet van smaak is want dusdanige wijnen blijven veel eerder in het ingewand vlotten of hangen en schieten niet zo zeer af.

De andere wijnen die van kleur, vorm, smaak of ouderdom tussen het midden van deze wijnen (te weten de nieuwe en oude wijn) gesteld zijn en zoals ze aangaande hun krachten, sterktes en ook waardigheid van de heel oude of heel nieuwe wijnen overwonnen worden zo zijn ze ook van de gebreken en hindernissen die die in het mensen lichaam plegen te tonen heel vrij en geenszins deelachtig, dan van krachten komen ze het allerdichtst bij diegene die ze hetzij van kleur, hetzij van smaak, hetzij van vorm, hetzij ook van reuk en ouderdom het allermeest lijken.

Voorts zo wordt de wijn allerbest en allernuttigst gebruikt van diegene die van aard koud en droog zijn en insgelijks ook van de oude lieden, als Galenus schrijft in het 5^de boek van de bewaring van de gezondheid, want hij verwarmt de leden van die en zuivert de weiachtigheid van het bloed (indien daar iets dergelijks in hun lichamen is) door de plas, dat is met de doorgangen van de nieren en blaas. Maar tot dat doel zal men voor de beste wijnen kiezen onder de roze of goudgele die vet van vorm zijn, want zodanige wijnen vermeerderen het bloed en voeden het lichaam welke twee dingen in de ouden mensen zeer nuttig, ja noodzakelijk zijn en vooral in de tijd als ze geen menigte van weiachtige verzamelingen in hun aderen hebben en wat beter gevoed vereisen te wezen, gemerkt dat het soms gebeurt dat in de lichamen van de oude lieden een grote menigte van waterige overvloedigheden gevonden wordt op welke tijd ze dusdanige wijnen niet nodig hebben, maar andere, te weten diegene die de plas verwekken.

Maar net zoals de wijn de oude mensen bijster nuttig en geschikt is zo is hij ook de aard van de jonge kinderen gans tegen en vijandelijk, gemerkt dat als hij van de kinderen gedronken wordt hun lichamen al te vochtig maakt en ook zeer verhit en bovendien hun hoofd met fijne damp of waasdom zeer vervult en vooral in die kinderen die vochtig en warm van aard of gestalte van lichaam zijn of in diegene die in hun ganse lichaam in alle eigenschappen middelmatig gesteld zijn. Zelfs zodanige kinderen (naar dat Galenus aanraadt in het eerste boek van de bewaring van de gezondheid) behoren zo lang als het mogelijk zal zijn van wijn gespeend en zonder die te smaken gehouden worden want het is geenszins nuttig dat hun hoofden met enige hete waasdom of dampen die van de wijnen opwaarts klimmen vervuld worden, noch ook dient het geenszins dat ze meer dan hun aard vereist vochtig of warm worden aangezien dat ze alreeds zover in de hitte en vochtigheid gekomen zijn dat indien er enige van die twee dingen in hun lichaam vermeerderd wordt die hun gemakkelijk tot hindernis zou mogen strekken en hun tot onmatige vorm brengen, dat is te heet of te vochtig van aard maken. Nadat alle onmatigheid uit te sluiten en te schouwen is zo moet men die ongesteldheid voor alles zeer naarstig zoeken te ontvlieden waardoor niet alleen het lichaam, maar ook het gemoed en de zinnen van de mensen en vooral van de jonge tere kinderen gekrenkt en beschadigd kunnen worden en een ongeneeslijk gebrek hun hele leven lang behouden.

Daarom is het ook geenszins te denken dat de wijn en zelfs de volwassen en tot een tamelijke ouderdom gekomen zijnde mensen nuttig kan wezen anders dan matig en met achterdocht gebruikt, want hij maakt dusdanige mensen zeer tot gramschap en onkuise lusten genegen en laat het gemoed en redelijk verstand of het vernuft van die heel plomp en beroerd of bekommerd worden.

BIJVOEGING.

Geslachten van wijn zijn eensdeels van Dodonaeus vermaand, dan die zijn zo menigvuldig dat men die niet ten volle zou kunnen beschrijven omdat de teelt en verschillen van de lucht en de landen zo veel verschillende wijnen maakt als iedereen genoeg bekend is. Dan hier te lande is de Franse de gewoonste, de Spaanse en de malvezei en de muskadel de sterkste, maar de Rijnse de lieflijkste zo van smaak als van reuk, want onder alle wijnen zijn er geen die beter ruiken dan de Rijnse en de muskadel hoewel dat men er in Italië ook vindt die naar de roos ruiken. Bellonius schrijft dat de malvezei alleen in Kreta gemaakt wordt, nochtans komt die naam van een stad in het Griekse vaste land gelegen en Malvasia genoemd wordt, anders Monembasia. Ze wordt eerst gekookt eer men ze ver over zee zendt. En bij de stad Rhetymo in Kreta zijn grote ketels langs de zeekant gesteld daar ze in gekookt wordt. Maar de malvezei die omtrent de steden Canea en Candien groeien en alleen in Italië gezonden worden en niet verder die [692] worden niet gekookt, dan elk jaar gieten ze de oude of overblijvende bij de nieuwe en maken zo de wijn beter en beter. Daar zijn twee soorten van, de ene is zoet zulke als eigenlijk malvazei heet of malvazei dolce en de andere is zuur die niet gekookt wordt zulks als malvazei garba of liatica genoemd is.

Muskadel wijn is in Kreta tweevormig, de ene wordt vroeg en voor de gewone wijntijd gemaakt en de andere later en zulks vindt men in Sicilië en elders in Italië op vele plaatsen en in verschillende Griekse eilanden en vooral in het eiland Tenedo tegenover Troie.

Wijntint of wijn van Alicante komt uit de zeekant van Spanje en groeit meest in Catalonie en bij Alicante en vandaar wordt het hier te lande gebracht, maar meer gebruikt om de buikloop te stoppen dan om anders veel te drinken, anders als hij noch jong en mostig is smaakt hij zeer zoet, doch ontstelt de hersens zeer. Van kleur is hij heel bruinrood, bijna zwart.

Noch van krachten van wijn.

Diegene die op de woorden van Dodonaeus hiervoor gesteld goed willen letten zullen bevinden dat hij bijna al hetzelfde in het kort begrepen heeft dat Dioscorides en meer andere en zowel oude als nieuwe kruidbeschrijvers aangaande de krachten, deugden en ondeugden van allerhande wijnen in het lang beschreven hebben en daarom zullen we daarvan alhier heel weinig bij voegen. Want van de gemengde wijnen als zijn alsemwijnen, saliewijnen, betoniewijnen en ontelbare andere is het niet nodig iets te handelen, want dat zijn eigenlijk geen wijnen, maar wijnachtige dranken. Ook zou men de krachten er van veel beter bij de kruiden zelf mogen beschrijven die die wijnen niet alleen hun aard, maar ook hun naam meedelen en daarnaast diegene die een van die wijnen bereiden kan zal de andere zeer gemakkelijk leren maken. Veel minder staat het ons hier te handelen van de dranken die wel de naam van wijnen voeren, maar nochtans geen totaal wijn in hebben, dan alleen hun eigen uitgeperst sap hebben of met water vermengd zijn zulks als zijn de peerwijn, appelwijn, granaatwijn, dadelwijn, honigwater of mulsa die ook oneigenlijk honigwijn genoemd wordt en veel meer andere diergelijke, de namen er van ook te lang om te vertellen zijn, doch op het eind van dit werk als we van de vreemde en Indische dranken handelen zullen zal er van ons wat dat aangaat noch wat gesproken worden.

Maar voor alles is het te weten dat de witte wijn of die naar het witte trekt meest geprezen wordt in alle landen en zowel voor de gezonde als voor de zieke die gewoonlijk boven alle andere de buik week maakt.

Aangaande de ouderdom van de wijnen, zo houdt men de wijnen die middelmatig oud zijn als van zeven jaren voor de gezondste van alle om te drinken.

De wijnen die door ouderdom zoet worden zijn de nieren en blaas geschikt en worden met wol met vet op wonden en hete gezwellen gelegd en ook worden ze nuttig in kwade zweren, voortsetende zeren en lopende gaten gegoten.

Meest alle wijnen zijn goed tegen lange zwellingen, steken of spanningen voor het hart, opwerpen van de maag en winden in de buik en dienen ook wel diegene die het lichaam door te veel zweten gekrenkt of verteerd wordt en vooral de witte oude welriekende wijnen.

Zwarte bruinrode wijnen die van sommige tincturen of vin tint genoemd zijn, zijn grof en voeden het lichaam zeer, ze stoppen zeer en laten de pols weerkomen en dienen eigelijk tegen de loop van de buik.

Malvezei of Kreta wijn wordt geloofd alle krachten te hebben van het Passum vinum van de ouders, anders Pramnion en Protropon van sommige genoemd die geperst wordt uit de druiven die in de zon wat gedroogd zijn aan de wijngaard. Men drinkt deze wijn in koude en vochtige tijden van het jaar in landen daar de gebrande wijn niet zeer gebruikelijk is.

Allerlei wijn met olie ingenomen en weer overgegeven is zeer goed tegen allerhande vergif en vooral tegen melk dat geklonterd is en zo ook tegen het jeuken, eten en zweren van de nieren en blaas. Maar de wijn met gips of kalk bereidt is beter dan alle andere wijnen tegen vergif, dan hij maakt het hoofd zwaar en ontsteekt en is kwaad voor de blaas. De wijnen die met pek of hars bereid zijn verwarmen ook en verteren, maar zijn hinderlijk diegene die bloedspuwen.

Dioscorides vermaant van vele Italiaanse, Griekse, Aziatische en andere vreemde wijnen die tegenwoordig niet goed bekend zijn en van deze prijst hij voor allen de wijn die Falernum genoemd wordt, maar het is onnodig hiervan hier meer te vermanen vanwege de onzekerheid die daarvan is. Van de Italiaanse, Franse en Spaanse wijnen en hun medesoorten is het ook onnodig iets te handelen omdat alle krachten er van in de woorden van Dodonaeus begrepen zijn.

Diegene die door te veel wijn drinken hun ganse lichaam door koud en huiverig geworden zijn (omdat de wijnachtige dampen vervlogen zijn en in hun lichaam niets anders dan de waterachtige koude delen van de wijn overgebleven zijn) zullen goed doen door wat geest van wijn of gewone brandenwijn of ook wat Hypocras of kaneelwijn te drinken, anders zou de wijn hun dikwijls enige jichtachtige of gichtige ziekten en slappigheden aan de zenuwen kunnen veroorzaken. Tegen de onlustigheid die na het wijn drinken komt is zeer goed een olijf of een gezouten limoen te eten.