Dianthus

HET XVIII. CAPITEL.

Van de Ginoffelen oft Groffels-bloemen.

Gheslachten.

Onder den naem Ginoffelen worden nu ter tijdt veelderhande bloemen verstaen, om dies wille dat sommighe de Keykens ende haer mede-soorten oock voor Ginoffelen rekenen: maer wy lieden, om alle die soorten wat beter te onderscheyden, sullen de Keykens nu wat uytstellen tot het naevolghende Capitel, ende sullen hier alleenlijck van de oprechte Ginoffelen handelen: die wy oock tweederhande van gheslachten bevinden, te weten de Groote oft oprechte Ginoffelen, ende de Kleyne diemen Pluymkens noemt: de welcke elck bijsonder noch in ettelijcke soorten souden moghen ghedeylt worden, nae haer verwe ende ghedaente die seer dickwijls verscheyden is.

Ghedaente.

1. De Groote, diemen ghemeynlijck Ginoffel-bloemen noemt, hebben effenen kaele oft gheladde ronde steelen, die gheknoopt zijn, ende omtrent anderhalven voet langh worden, selden langher: uyt elck lidt oft knoopken spruyten twee bladeren, die langhworpigh zijn, herdt, smal, aen haer uyterste scherp oft spits, van verwen grauw oft groen uyt den witten. De bloemen zijn schoon ende lieffelijck om sien, uyt langhe ronde gheschaerde oft ghetande huyskens voortkomende, ghemeynlijck, te weten als sy enckel zijn, van ses bladerkens ghemaeckt: dan wanneer sy dobbel zijn, dan hebben sy veel meer bladerkens, die van voren wat ghekertelt oft gheschaert ende doorsneden zijn: den reuck van dese bloemen is seer soet ende behaeglijck, de Giroffels-nagelen van Indien seer ghelijck; van verwen zijn sy seer verscheyden; want somtijdts zijn sy bleeck-purpur, somtijts [261] doncker purpur-rood, oft bruyn peersch; somwijlen oock wit, uyt den witten purpurachtigh, oft lijfverwigh; somtijts gespickelt, ende met verscheyden verwen geciert, oft gheschackiert. Wt ’t midden van dese bloemen puylen twee witte nopkens van draeykens ghemaeckt. Als sy vergaen, ende verwelckert oft verflenscht zijn, soo wassen in de ronde huyskens langhe hauwkens oft saet-bollekens vol kleyn swart saet. De wortelen zijn gheveselt; ende blijven veel iaeren over, soo wanneer sy wel teghen de koude bewaert oft in teylen oft ander backen gehouden ende ghewacht worden.

2. De Kleyne, eyghentlijck Pluymkens geheeten, zijn de Groote oft Ghemeyne Ginoffelen, aengaende haer dunne steelkens ende bladeren, seer ghelijck: maer nochtans in alles veel kleynder. Sy hebben oock dierghelijcke bloemen, uyt langhachtighe kleyne ronde huyskens spruytende, maer nochtans kleynder dan de Ginoffelen, ende aen de kanten wat meer ghesnippelt oft dieper doorsneden, ende daerom Pluymkens oft vederkens van de voghelen wat ghelijckende, ende daer van haeren naem in onse tale voerende: van verwen wit, oft uyt den witten purpurachtigh, ende nae den lijfverwighen treckende.

Plaetse.

1. De Groote Ginoffelen worden in de hoven onderhouden: dan de schoonste, die somwijlen wonderbaerlijcken groot ende menighvuldigh van bladeren, verscheyden van verwen, ende goet van reuck zijn, worden in aerde potten oft teylen bewaert, ende neerstelijck gheoeffent ende gade gheslaghen.

Men saeytse oft plantse meestendeel van kleyne lootkens oft scheutkens, dat is midts een weynighsken van de steelen ende wortelen met de bladerkens af treckende, ende inder aerden stekende: selden teeltmense van saet: want ghesaeyt zijnde krijghen sy wederom enckele ende niet soo wel-rieckende bloemen, al waer ’t dat het saet van seer schoone ende wel-rieckende bloemen vergadert ware. Alsmen dese scheutkens in der aerden steeckt, klieftmen die dickwijls aen haer onderste, ende men doet daer ettelijcke [262] Giroffels-naghelen in, op dat de bloemen die daer van komen, den reuck van de Giroffels-naghelen nae haer treckende, den selven lieffelijcken reuck oock van haer geven souden. Voorts soo salmen wel doen mits dese bloemen met haer teylen oft backen in de Wijn-kelderen ende laeuwe plaetsen bewaerende, ende in de Wintersche maenden van de koude te beschutten; want in dier voegen gade gheslaghen zijnde, blijven sy langh over, ende bloeyen menighe iaeren langh.

2. De Kleyne Ginoffelen oft Pluymkens worden hier te lande in de hoven gheplant: dan Gesnerus betuyght, dat sy in Hooghduytschlant in ’t wilde in de vochte weyen oock ghevonden pleghen te worden.

Tijdt.

De Ginoffelen bloeyen seer langhe, te weten de heelen Somer ende gantschen Herfst deur; iae oock des winters, wanneer sy in laeuwe oft warme plaetsen oft kelders bewaert worden, hoe harden winter dat het oock zy. 2. De Pluymkens bloeyen des Somertijdts.

Naemen.

Dat eerste gheslacht wordt nu ter tijdt Ginoffels-bloemen oft Groffels-bloemen op ’t Neerduytsch gheheeten, nae de lieffelijcken reuck die sy hebben, de Giroffels-naghelen wat naekomende; in ’t Latijn Caryophylleus flos: in ’t Hooghduytsch Nagelblumen ende Grassblumen; in ’t Italiaensch Garofoli; in ’t Spaensch Clavel; in ’t Fransch Oeilletz, Ouilletz. Dan men noemtse oock veel in ’t Latijn Ocellus, Ocellus Damascenenus, Ocellus Barbaricus, ende Barbarica. Andere heetense oock Betonica, Vetonica, oft Vettonica, met den toenaem altilis oft coronaria, recht al ofmen Tamme oft Krans-Betonie seyde: Matthiolus heeftse liever Vettonicum coronarium gheheeten: welcke toenaem haer ghegheven zijn om haer van de andere ghemeyne Betonie te onderscheyden, die wy boven beschreven hebben, ende in ’t Griecks Kestron ende Psychotrophon gheheeten wordt, als wy in de beschrijvinghe van de Betonie verhalen. Sommige hebben daerom oock ghemeynt, dat het cruydt Herba Tunica gheheeten anders geen cruydt en is dan dit; maer Bernardus Gordonius bethoont, dat de Herba Tunica de Ginoffelen niet en ghelijckt, maer voor het Polemonium van Dioscorides ghehouden moet worden.

Turnerus houdt voor seker, dat dese onse Ginoffelen ’t selve ghewas is ’t welck Plinius Cantabrica noemt in het 8.capitel van sijn 25.boeck, dat in Spaegnien gevonden is geweest van de Cantabers (dat zijn die van Biscayen, ende hun naegeburen) in tijden van den Keyser Octavianus Augustus; segghende daer aldus van: Cantabrica wast over al, hebbende eenen biesachtighe steel, eenen voet langh: waer aen wassen langhachtighe bloemkens als korfkens ghemaeckt, in de welcke seer kleyn saet leydt.

Dan Leonardus Fuchsius heeft ghelooft datmen dese Ginoffelen voor de Vetonica oft Betonica altera behoorden te houden, die onder de notha oft valsche beschrijvinghen ghevonden wordt, die by de boecken van Dioscorides staen: de welcke daer aldus beschreven is: Betonica wast in de weyen, ende oock in de berghachtighe plaetsen, ende op reyne ende ghebouwde landen: sy heeft eenen heel roode wortel, goedt van reuck: de bladeren zijn groen als Porreye; het middel van de welcke bruynroodachtigh is: de steelen zijn recht ende drijkantigh, waer op purpurachtighe bloemen staen.

Maer Joannes Ruellius is van meyninge, dat de Ginoffelen by de ouders heel onbekent zijn gheweest: wiens gevoelen my met goede redenen bevestight schijnt te wesen: want voorwaer de Ginoffelen en hebben gheene oft seer kleyne ghelijckenisse met de Betonie, oft oock met de Cantabrica van Plinius. Daerom is den selven Ruellius met recht verwondert, dat dese seer schoone ende behaeghlijcke bloeme van de ouders noyt vermaent en is gheweest; ghemerckt dat sy van grootte, schoonheyt ende verscheydentheyt gheensins minder te achten en is dan de Roose.

2. De tweede soorte van Ginoffelen, in Nederlandt Pluymkens gheheeten, nae haer schoon bloeme, die seer ghesnippelt, ende als pluymen oft vederkens van voghelen kleyn doorsneden zijn: wordt om de selve oorsake in Hooghduytschlandt oock Mutwillen oft Hochmut ghenaemt; ende daerom oock in ’t Latijn van sommighe Superba, al ofmen Hooghmoedighe bloeme seyde. [263]

Dan sy zijn met de naem Caryophylleus minor oft Vettonica altilis, ende Vettonica coronaria minor oft altera by de Latijnsche schrijvers van dese tijden ghenoeghsaem bekent: sommighe Nederduytschen pleghense oock Kleyn Ginoffelen te heeten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Ginoffelen en zijn oprechtelijck in de Medicijne in gheen ghebruyck, dan om de kranskens ende tuylkens te maken worden sy bijnae al te veel ghesocht ende gheacht, om haers lieffelijckheyts ende reucks wille; bijsonder de bloeme diemen door neerstigheyt in de hoven ende teylen pleegh te onderhouden; de welcke in den edick oft azijn gheleydt zijnde, die eenen seer lieffelijcken smaeck ende behaeghlijcken reuck doen krijghen, soo Ruellius betuyght, ende daghelijcks bevonden wordt.

Nochtans soo prijst Fuchsius niet alleen de Conserve, diemen van dese Ginoffels-bloemen maeckt, teghen alle pestige ende besmettelijcke sieckten, maer versekert oock, dat de wortel daer van (bijsonder van de Tamme ende die in de hoven oft teylen onderhouden wordt) seer veel gheacht is van alle de Medicijns van onse tijden, om alle dierghelijcke quade sieckten af te keeren.

Den selven Fuchsius versekert, dat het sap van de Ginoffelen die in ’t wilt groeyen seer goedt is om den steen van de Nieren oft blase te breken ende af te iaghen.

Hy schrijft oock, dat sommighe voor seker houden dat ’t selve sap van Wilde Ginoffelen de vallende sieckte ghenesen kan.

BIIVOEGHSEL.

Het is te verwonderen, dat dese bloemen niet merckelijck van de ouders onderscheyden en zijn gheweest, soo datmen eer dencken soude, dat sy hun onbekent zijn gheweest, dan dat sy die ghehadt oft onderhouden souden hebben. Dese onsekerheyt is oorsaeck dat veel verscheyden Cruydt-beschrijvers de selve veelderhande oude naemen geven, als zijn (behalven die van Dodoneus vermaent zijn) Iphyum ende Betonica altera: maer aengaende het Iphyum daer Athenaeus af spreeckt, sy en moghen daer voor niet ghehouden worden, ghemerckt, dat uyt de beschrijvinghe die Theophrastus daer van gheeft, ghenoeghsaem blijckt, dat het Iphyum een aiuynachtigh ghewas is.

Voorts, soo hebben dese bloemen dat eyghen (doch ghemeyn met de Iasminen ende Roosen) datmen somtijdts op eenen steel, nae dat de eerste bloeme vergaen is, een ander siet spruyten.

Men kan dese bloemen oock met griffien oft inten vermenighvuldighen.

Oock heeftmen dit cruydt dickwijls soo herdt ende heesterachtigh sien worden, dat sijnen houdtachighe steel eenen tamelijcken duym dick was gheworden.

Dese bloemen wassen somtijdts soo dobbel ende menighvuldigh van bladerkens, dat de huyskens daer sy uyt kijcken van de menighte der bladeren splijten, ende met een koordeken oft draeyken ghebonden moeten wesen, om de bladeren bij een te houden.

Andere Ginoffelen van Clusius beschreven in het 1.capitel van sijn 3.boeck der Vremder ghewassen sullen van ons hier vermaent worden, doch niet ten vollen beschrijven, maer alleen verhaelende ’t ghene daer mede sy van de ghemeyne Ginoffelen verschillen: sonder te vermaenen den tijdt van bloeyen, die nae de plaetsen daer sy groeyen verandert.

1. Eerste Wilde Ginoffelen, in ’t Latijn Caryophylleus silvestris primus. Dese soorte met de vier naevolghende gheslachten wordt ghevonden op dorre steenachtighe berghen van Oostenrijck ende Stiermarckt; ende sy worden daer alle vijf Wild neglin, Berg neglin ende Stein neglin gheheeten, al ofmen seyde Wilde Ginoffelen, ende Bergh-Ginoffelen. De steelen zijn bijnae als die van de Tamme: de bloeme spruyt uyt een roodachtigh huysken, ghemeynlijck op elck steelken een, somwijlen twee voortkomende, van vijf bladerkens ghemaeckt, die wat ghesnippelt oft doorsneden zijn, uyt den bleeck-purpuren roodachtigh van verwen, omtrent het midden hayrigh, ende donckerder purpur, seer wel rieckende: inde middel puylen twee korte draeykens uyt: het saet steeckt in huyskens, ende is bruyn ende dun als kaf.

2. Tweede Wilde Ginoffelen, in ’t Latijn Caryophylleus silvestris secundus, hebben oock korte steelkens: uyt elck knoopken oft lidt spruyten twee bladeren, korter ende by de wortel breeder dan de voorgaende, sachter, groen, blinckende, neerwaerts omghebooght. De bloem spruyt uyt een swartachtigh dick huysken, op ’t sop van de steelen staende, op elck steelken een, grooter dan de voorgaende, oock van vijf bladeren ghemaeckt, wat donckerker van verwen, omtrent het midden met langer noppen oft draeykens ruygh, ende seer lieffelijck om sien, midts de verscheydentheydt van sijn verwe, die ghemenght is van wittigheydt met doncker purpur versamelt,: sy en heeft nochtans gheenen reuck.

Een ander dierghelijck ghewas heeft wat langher bladeren ende steelen, ende ghemeynlijck wat grooter bloemen, die niet alleen op eenen steel staen, maer twee oft dry byeen: daer-en-boven soo sietmen onder de noppen oft hayrachtige draeykens die om het middel van dese bloemen wassen een onghelijcke ende seer omghekronckelde streke oft linie daer in ghedruckt zijnde, de naden van het menschelijcke beckeneel eenighsins ghelijck: anders is de bloeme oock wat doncker-rood als die van de andere.

Daer is noch een ander dierghelijck cruydt, op den Sneberg wassende, ’t welck witte bloemen heeft, die van de voorgaende ghelijck, ende het binnenste oft navel van de bloeme is met purpure hayrkens oft nopkens beset.

3. Derde soorte van Ginoffelen heeft wat grooter ende dicker steelen: om elck knoopken van de welcke wassen twee bladeren, breeder ende langher dan die van de voorbeschreven eerste soorte van Wilde Ginoffelen, bijnae van verwen den roest ghelijckende: uyt ’t opperste van de steelen spruyten twee oft dry bloemen, elck bijsonder wassende, die van de eerste soort niet seer onghelijck, gemaeckt van vijf aen de kanten ghesnippelde bladerkens (die omtrent het middelste een lijfverwighe wolachtigheydt hebben) roodachtigh van verwen, sonder eenighe omghekromde horenkens oft uytstekende draeykens; de welcke wanneer sy eerst uyt haer huyskens beghinnen te botten, wit schijnen te wesen: dese bloemen zijn seer goet van reuck. Nae de welcke volghen dickachtighe horenkens, swart plat saet als de andere Ginoffelen inhoudende. De wortel is langhachtigh, gheveselt, vele uytspruytselen in de ronde ghevende, de welcke allesins nieuwe faselinghen krijghende, haer selven soo seer verbreyden, dat sy op korter tijt veele bedden in de hoven vullen ende beslaen. Waer dese soorte in ’t wilt wast, is ons onbekent: dan sy is seer ghemeyn in de hoven van Oostenrijck, Behemen ende Hooghduytschlandt, ende van meer andere omligghende landen: ende bloeyt in den Mey.

4. Vierde gheslacht van Ginoffelen heeft eene dickachtighe wortel, met een swarte schorsse bedeckt, ghenoegh gheveselt, bovenwaerts sommighe tacken uytghevende; de welcke langhs der aerden verspreyt zijnde, meer ronde hoofdekens oft busselen voortbrenghen, van dunne grasachtighe groene bladerkens vergadert: tusschen de welcke spruyten sommighe dunne steelkens omtrent een palme langh, gheknoopt, uyt elck knoopken twee kleyne bladerkens hebbende: op elck steelken komt een huysken voort, wat grootachtigh, waer uyt een bleeck-roode bloeme komt, van vijf een weynigh om de kanten ghekertelde bladerkens ghemaeckt: uyt ’t midden van de welcke somwijlen twee horenkens spruyten (somtijdts oock niet) wit van verwen, met sommighe uytstekende draeykens.

5. Vijfde gheslacht van Wilde Ginoffelen heeft een dicke swarte wortel, herdt ende houdtachtigh, veel ter aerden verspreyde tackskens uytghevende, omtrent een spanne langh, geknoopt, met sommighe grasachtighe, korte, smalle, grauwe bladeren bewassen, die altijdt twee teghen een staen: op ’t uyterste van de steelkens staen langhe kelckskens, waer in een bloeme steeckt, die wit is, welrieckende, van vijf seer ghesnippelde bladerkens gemaeckt: uyt ’t midden van de welcke spruyten twee langhachtighe draeykens, omgedraeyt ende ghekronckelt als de horenkens van de Wijwouters.

Dit selve gheslacht wordt oock wel ghevonden met langher steelen, meer bloemen voortbrenghende, die van de voorgaende soorte van ghedaente ende witheyt ghenoeghsaem ghelijck, maer nochtans sonder uytstekende kromme horenkens: ende in stede van dien hebben sy thien draeykens, wat meer uytstekende dan de bloeme self. De hoofdekens daer het saet in steeckt zijn oock wat langher. Van dit selve gheslacht vindtmen sommighe die een purpurachtighe ruyghe wolachtigheydt hebben in ’t midden van de bloeme.

Men vindt noch een ander dierghelijcke soorte van Wilde Ginoffelen, grooter dan de voorseyde, met langher ende stercker steelkens: de bloeme is oock grooter, aen de kanten oock wel soo diep doorsneden, sonder eenigen reuck, van verwen sneeuwit oft bleeck-rood, ende bijnae lijfverwigh, met sommighe purpure nopkens rondom het middel van de bloeme wassende verciert, oock sonder horenkens, ende in stede van dien insghelijcks oock thien draeykens hebbende, die haer selven uyt de bloeme verthoonen.

6. Seste gheslacht van Wilde Ginoffelen krijght vele steelen: uyt elck knoopken van de welcke spruyten altijdt twee bladeren, grasachtigh, spits van vooren, groen, ende niet grijs oft grauw als d’ andere. Op ’t hooghste van de steelen komen voort seer vele bloemen, in langhworpighe huyskens ghesloten, van vijf bladerkens ghemaeckt, in langhe smalle ende seer dunne snippelingen verdeylt, wit oft oock purpurachtigh van verwe, van verre eenen seer lieffelijcken reuck uytghevende: het middelste van de bloeme is groenachtigh, ende met eenighe purpurachtighe wolachtigheyt rouw oft ruygh, uyt de welcke sommighe draeykens komen ghesproten. De vrouwen van Oostenrijck achten dese bloemen veel om haeren goeden reuck: ende sy wordt eyghentlijck van haer Zoddet naglin, dat is ghesnippelde oft ghekertelde Ginoffelen gheheeten. Ende soo het schijnt, Anguillara houdt dat het Dios anthos van Theophrastus soude moghen wesen.

7. Sevenste gheslacht van Ginoffelen is leegh ende langhs der aerden verspreyt, met dunne bladerkens: de bloemkens zijn van vijf bladerkens ghemaeckt, rood van verwe, maer met sommighe silverachtighe glinsteren oft spickelen besproeyt.

Ginoffelen met dobbele bloemen zijn de voorgaende in alles bynae ghelijck, met wat dunder bladeren, oock aen de dunne steelkens twee teghen een wassende: die op haer t’ sop dobbele bloemen draghen, in ’t beghinsel van de Somer rood van verwe, met sommighe silververwighe spickelkens; dan met langheydt van tijdt worden die soo vol van bladeren, dat sy van volligheydt splijten, ende in ’t midden andere kleyne bloemkens vertoonen, van dunne bladerkens ghemaeckt, wat bleecker rood van verwe dan de andere. Dit cruydt staen den heelen Somer door en bloeyt; ende blijft alle den winter groen: want het magh seer wel teghen de koude; ende vermenighvuldigt ende verbreydt sich selven seer: [264] het en wast niet in ’t wilt, dan is van Clusius in de hoven van sommighe lief-hebbers gesien. Maer van de veranderinghe der Dobbele Ginoffelen sullen wy hier nae noch meer spreken.

8. Achtste gheslacht van Ginoffelen krijght vele dickachtighe, volsappighe bladeren, bijnae als die van Zee-Gras, bitterachtigh van smaeck, met korter steelkens, aen elck knoopken met twee bladeren bewassen: op die steelkens staen seer groote (nae den eysch van dit heele ghewas) ende wijde huyskens, wolachtigh, uyt den groenen purpurachtigh, in vijf kertelen ghedeylt: uyt de welcke enckele bloemen spruyten, van vijf bladerkens ghemaeckt, licht rood van verwen, sonder eenighen reuck.

9. Neghenste gheslacht van Ginoffelen heeft heel kleyne grasachtighe ende bijnae stekende bladeren; ende kruypt verre ende wijt, veel landts beslaende, ghelijck den Most pleegh te doen. Tusschen de bladeren wassen sommighe uytspruytselen, die bloemen draghen, gemaeckt van vijf in tweeen ghesneden bladerkens, bleeck-rood oft lijfverwigh, elck op een dun steelken staende, dat naeuws eenen dweerssen vingher hoogh is, seer behaeghlijck om sien: het saet wast in bruyne ende blinckende hoofdekens, de ghedaente van eenen Nier hebbende (waer mede dit cruydt van de gheslachten van Ginoffelen schijnt te verschillen, ende by de Christus-ooghen wat naerder te komen) ende is kleyn, rosachtigh van verwen: de wortel is langh ende swartachtigh. Dese soorte in de hoven verplant zijnde, pleegh in ’t laetste van April te bloeyen, ende somtijdts wederom omtrent het beghinsel van September. In Stiermarckt, op ’t gheberghte Judenbergh gheheeten, krijght dit selve cruydt heel sneeuwitte bloemen. Het moghte wel wesen dat dit selve ghewas waer ’t ghene dat Gesnerus Muscus alpinus noemt.

Tamme dobbele Ginoffelen van Silesien met menie-roode oft orangie bloemen. Dese soorte en verschilt van de ghemeyne Tamme oft Hof-Ginoffelen nerghens in; dan sy is alleen, aengaende de verwe van haer bloemen, van alle de andere verscheyden:, want die komt seer nae by die van de Wilde Christus-ooghen, die wy bloeme van Constantinopelen noemen: dan dese bloemen en zijn niet wel soo vlammigh oft gloeyende van verwen, maer trecken eer wat nae den lijfverwe, die blijckt in die sijde lakenen diemen in Hooghduytsch Pomerantzfarb noemt, oft in ’t Nederduytsch Orangé. Sy bloeyt met de andere Ginoffelen, ende krijght swart plat saet; dat in der aerden gheworpen zijnde, seer lichtelijck voortkomt: dan de bloemen dier van komen zijn sommighe wit, sommighe rood, sommighe bleeck orange, sommighe bruyn orange. Somtijdts komen van ’t selve saet enckele bloemen, oock seer verscheyden van verwen.

Dobbele Ginoffelen d’ een uyt d’ ander spruytende. Den neerstigen cruydt-beminner Petrus Hondius heeft in sijnen hof van Sileesch saet twee stoelkens oft planten van Ginoffels ghehadt, wiens eene bloem uyt d’ ander sproot; de welcke men niet alleen en sach als de onderste oft grootste bloemen open was, maer alsoo haest als de groote knop iet van haer bloem begost te verthoonen, soo verthoonden haer uyt ’t midden van de selve een ander kleynder knop; ’t welck beyde daer nae ghelijckelijck haer dobbele oft menighvuldighe bladeren open deden. Ende dit ghebeurde aen alle de bloemen die op de voorseyde planten wiessen, twee iaer achter een, tot dat de koude van den laetsten winter de selve al t’samen heeft doen sterven. Voorts, soo waren de bloemen van de eene plante bleeck-rood oft lijfverwigh; de andere vleesch-verwigh oft hoogher rood, incarnaet.

Gheslachten van enckele ende dobbele Ginoffelen uyt Lobel. Daer zijn noch vele andere soorten van Wilde ende Tamme Ginoffelen, die te langh souden wesen om te beschrijven; ende daerom van geene Cruydt-beschrijvers afgheteeckent en zijn, om datse seer luttel van dese voorbeschrevene verschillen. Dan Lobel heeft omtrent sesthien soorten daer van beschreven, de welcke met de boven van ons verhaelde sommighe ghelijckenisse hebben, sommighe daer van wat verschillen: te weten dese naevolghende. 1. Groote dobbele roodachtighe ende witachtighe Ginoffelen. 2. Groote ende Kleyne dobbele Hof-Ginoffelen, half rood, half incarnaet, met rood ghestreept ende ghepleckt. 3. Dobbele purpur-peersche diep ghekerfde Ginoffelen. 4. Kleyne roode enckele ghekerfde Wilde Ginoffelen. 5. Tweede soorte van Enckele Kleyne Ginoffelen, die oock dobbel worden met verplanten ende oeffenen. 6. Derde soorte van Enckele Wilde Ginoffelen, die bleeck-roode, dat is licht incarnaete bloemen heeft, wat grooter dan de voorgaende, van vijf bladerkens, ende in ’t midden dry oft vier langhe ghekrolde hayrkens hebbende, met oock vromer ende stijver steelen dan die van de voorgaende. 7. Ligghende Alderkleynste enckele Wilde Ginoffelkens, met kranskens, seer aerdigh besprenckelt met silvere oft gouden tickskens, met die van Clusius beschrevene groote ghelijckenisse hebbende. 8. Andere Alderkleynste Wilde Ginoffelen, die recht op staen, ende seer aerdige gepleckte bloemen hebben. 9. Alderkleynste leeghe bleeck-roode ghemeynste Ginoffelkens. 10. Andere Alderkleynste leeghe uytlandtsche Ginoffelkens, die seer lustighe witte bloemkens hebben. Dese schijnen oock van Clusius beschreven te wesen: want sy hebben saet-huyskens die van de Christus-oogen ghelijckende. 11. Ander Alderkleynste Witte Ginoffelkens, seer aerdigh om sien, ende den Holostium ghelijckende, in ’t Latijn daerom Caryophyllus Holostius genoemt. Dese hebben steelkens van een palme hoogh, oft hoogher, met sachtachtighe bladers, soo wel ghelijck den Holostium van Ruellius: maer de bloemen zijn breeder ende lustigher om sien. Dese twee laetste soo rten en hebben gheen groote ghemeynschap met de andere soorten van Ginoffelen. 12. Witte Groote Pluymkens met ghekrolde hayrkens in de middel. 13. Andere Witte incarnaet Pluymkens, met seer lieffelijcken reuck. 14. Witte Pluymkens met roode taneyte kroonkens in ’t midden. 15. Oostenrijcksche Pluymkens van Clusius. 16. Middellantsche oft Bergh-Ginoffelen, de Zee-Ginoffelen wat ghelijck; dan dese soorte sal van ons by de gheslachten van Zeegras, te weten in het Capitel van Gramen Polyanthemum beschreven worden.

Kort begrijp van alle de Ginoffelen, soo wel Dobbele als Enkele. In dese landen zijn bijnae ontallijcke soorten van Ginoffelen uyt Hooghduytschlandt ende d’ ander landen gebroght, ende door saeyen soo vermenighvuldight. Een soorte heet Caryophyllus maximus flore carneo, die seer groot is, dobbel, bleeck ende hoogh lijfverwigh oft incarnaet: daer by hooren vele andere soorten; als zijn de volghende, Roode met witte grove streepen, bleeck-roode incarnaet orange: Violette, purpur met rodse pickelkens, bleeck-purpur met bruyn-purpur ghesprenckelt; Scharlaet-roode, half orangie, half witte, met orangie ghemenght ende ghespickelt; Bloedt-roode, in ’t Latijn Caryophyllus flore sanguineo. De Witte zijn als volght; Sneeuwitte, in ’t Latijn Caryophyllus flore niveo; Witte met roode stickelkens, Caryophyllus albus flore punctatio; Aldergrootste Witte, in ’t Latijn Caryophyllus maximus variegatus gheheeten, om dat de bloeme wit is, silver-verwigh, met roode strepen; Witte met heel roode vlammen: Witte met veelderley carmosijne placken: Witte met vele heel kleyne roode druppelkens; Groenachtighe. Daer is oock verschil in de horenkens die in de bloemen staen, sommighe wit, sommighe roodt, sommighe langher, sommighe korter. Alle dese verscheydentheyt is in de Tamme enckele ende dobbele, groote ende kleyne: want de pluymkens zijn somtijdts soo hoogh ende groot, datse met recht Hoochmoet heeten, van verwen wit, peersch, violetachtigh-wit, purpur in ’t midden.

Meer andere verscheydentheden van verwen mercktmen in de Ginoffelen, alle daghe meer en meer vermenighvuldighende; ende dat door de konste ende neerstigheydt van sommighe hoveniers, die dese bloemen meer dan eenighe andere pleghen te oeffenen ende te onderhouden: want sy pleghen ionghe schuetkens van alderhande verwen by een te binden, oft het saet van allen in een schacht oft penne van een Ganse oft Hinne te sluyten, ende die soo te samen in der aerden te steken: van de welcke dan een wortel af pleegh te komen (als sommighe versekeren) met eenen steel, die daer nae veelderhande bloemen voortsbrenght.

Andere versekeren, dat soo wanneer een lootken oft scheutken van Ginoffelen gheintet wordt op eene wortel van Cicoreye, twee voeten onder d’ aerde, dat daer van blauwe Ginoffelen komen: andere, dat een lootken van Witte Ginoffelen in de wortel van Pisse-bedde oft Kancker-bloeme ghesteken geel Ginoffelen voortbrenghen sal. Dan wy en hebben gheene van beyden noch niet konnen te sien komen.

Sy worden wel ghesaeyt, maer meest van wortel gheplant, oft van kleyne scheuten die van de plante ghetrocken zijn. De wortel moet gheplant zijn in ’t eerste van den Herfst in seer vette aerde, die in potten is ghedaen, om die in de winter om de koude ende vorst in huys te moghen stellen. Als ’t somer gheworden is, eer dat de groote plante knoopen heeft, salmen moghen vele kleyne scheuten omtrent de wortel afbreken, ghenoegh om een beddeken te vullen, ende nieuwe planten te maecken.

De Ginoffels sullen den reuck van Groffels-naghelen hebben, is ’t dat ghy rondom de wortel eenen ghestooten Groffels-naghel leght: ’t welck Dodoneus oock eensdeels vermaent, ende ander versekeren. Desghelijcks sult ghy hun bloemen schoonder, breeder, lustigher ende beter van reuck doen groeyen, als ghy hun bladers dickwijls suyvert, ende d’ aerde neerstigh ruert ende besproeyt.

Naemen.

De Ginoffelen worden in sommighe plaetsen van Nederlandt Angieten oft Angelieren ghenoemt: de Spaegniaerts heeten de Tamme Ginoffelen Clavel, Clavelinas, ende Clavo de especia, de Wilde oft Pluymkens, Clavelinas montesinas, al ofmen Bergh-Ginoffelen seyde; in ’t Italiaensch heeten sy Garofoli, Garofoni, oft Garofani fiori; in ’t Walsch Violettes herbues, dat is Gras-Violetten, soo Lobel schrijft; in ’t Enghelsch Cornations, Gillofers, Gelyflours ende Gelovers. Dan de Kleyne Ginoffelen oft Pluymkens worden in’t Latijn van Fuchsius ende meer andere Superba gheheeten: ende schijnen te wesen den Dios anthos van Theophrastus, immers nae de meyninghe van sommighe. In ’t Nederduytsch noemense sommighe Moetwille, nae den Hooghduytschen Hochmut; in ’t Italiaensch Fior d’ Amor ende Balsamina; in ’t Walsch Nederlandt Cuyderelles; in ’t Enghelsch Pinkens. Den naem Caryophyllei flores is van de Giroffels-naghelen ghekomen: van de welcke wy in de beschrijvinghe van de Indiaensche ende andere Vremde cruyden handelen sullen: alwaer wy oock van eenighe ander dierghelijcke Indiaensche bloemen spreken.

Kracht ende Werckinghe.

Alle dese soorten van Ginoffelen, soo wel de Wilde als de Tamme, hebben bijnae eenderhande kracht: dan de best rieckende worden meest ghepresen ende ghebruyckt teghen de herte-kloppinghe, draeyinghe in ’t hooft, vallende sieckte, ende stuypen oft spanninghen, ghelijck Matthiolus in ’t lange verhaelt: want meest alle de gheslachten van dese bloemen, met haere bladeren ende wortelen, zijn middelmatigh van aerd, tot warmte ende drooghte treckende.

Men maeckt van de selve bloemen eene Syroop om ’t herte te verquicken.

De Ginoffelen die bruyn van verwen zijn, ende wat meer nae den swarten trecken, worden boven alle de andere ghesocht ende ghepresen, bijsonderheydt als sy oock lieffelijck van reuck [265] zijn: want sommighe nemen die bloemen ghedrooght zijnde, ende brenghen die tot poeder: welck poeder met water van Betonie oft Marieleyne gedroncken, seer goet is den genen die lichtelijck in onmacht vallen ende beswijmen, die kloppinghe aen ’t hert hebben, ende den ghenen die met draeyinghe des hoofts, vallende sieckte, beroertheydt, kramp ende krimpinghe der zenuen, ende onghevoelentheyt van die, ghequelt zijn.

De Conserve van dese bloemen met suycker ghemaeckt, als die van de Roosen, is niet alleen in alle de voornoemde ghebreken, maer sterckt oock het herte in alle heete kortsen ende pestighe sieckten. Sy is oock goet teghen alderhande vergift, beten ende steken van alle quade dieren: ende wordt oock veel ghebruyckt om de wormen des buycks te dooden oft te verdrijven.

Sommighe ghebruycken dese Conserve alle daghe, hopende hun selven daer mede van de Peste te bewaeren: ende sommighe reysende lieden pleghen dese Conserve oock daghelijcks te ghebruycken, segghende, dat sy door het ghebruyck van de selve nimmermeer moede, laf, slap oft flauw konnen worden door het gaen oft ander onghemack.

De selve Conserve met nuchteren monde inghenomen, versoet den tandtsweer: ende met edick ende honigh ghenomen, belet de walginghe ende opworpinghe van de maghe, ende doet greetigh ende hongherigh worden. Sy is oock seer goedt ghebruyckt van de ghene die van een langhe sieckte op staen ende beghinnen te ghenesen, om hun kracht te gheven. Met warm water inghenomen, maeckt den buyck weeck, ende doet braecken op-houden, versoet de smerte van het flercijn ende swillinghen des buycks.

Maer teghen de Peste wordt het sap van dit heele ghewas meer ghepresen, dan de voorseyde Conserve van de bloemen: want men heeft bevonden, dat vier oncen van dat selve sap ghedroncken, sommighe ghenesen hebben die alreede met de peste bevanghen waren.

Om de sinckinghen ende katarren die op den tanden vallen te doen verdwijnen ende te verteeren, salmen de tanden wasschen met het water daer dit heel cruydt, midtsgaders sijn bloemen, in ghesoden heeft.

Dit water ghenomen eermen gaet drincken, maeckt datmen niet lichtelijck droncken en sal worden: daerom wordt het van sommighe des smorghens nuchteren ghebruyckt, om hun den gantschen dagh van dronckenschap te bewaren. ’T selve doet de voorschreven Conserve oock.

Daer en is gheen bequaemer dinck om alle onsuyvere sweeringen ende knaghende zeeren oft kanckeren te ghenesen, oft immers te reynighen, dan het poeder van drooghe Ginoffelen daer in gespreyt oft ghestroyt; in sonderheydt alsmen die zeeren eerst gewasschen heeft met het sap van de bladeren.

’T selve poeder met wijn ghedroncken, is goedt teghen de steken van de Scorpioenen.

Het water ’t welck van de bloemen ende bladeren van dit cruydt ghedistilleert wordt, is in de selve ghebreken oock seer nut.

De olie van Ginoffelen ghemaeckt, wordt gheleydt op de beten van de dulle honden, op de loopende gaten, op de gheswillen achter d’ ooren, op de quetsuren van de zenuen, ende op de gichte van de voeten ende ander smerte van ’t flercijn.

Den azijn daer de Ginoffelen in gheweyckt zijn, ende langhen tijdt in de Sonne ghestaen hebben, is seer goedt om de menschen die beswijmt zijn wederom tot hun selven te doen komen: ende wordt oock gedroncken ende van buyten opgeleyt in de ghebreken ende draeyinghen des hoofdts, ende verquickt het herte wonderlijcken haest.

Sommighe draghen altijdt over hun, bijsonder in tijden van Peste, een doeckskens oft spongieken, ’t welck in desen voorseyden Ginoffel-Edick nat ghemaeckt is, ende riecken daer ghedurighlijcken aen, om hun van alle quade pestighe dampen te bewaren. Ten selven eynde maken sy hun pols-aderen daer mede nat, ende wasschen hun handen daer mede. Den selven Edick versoet de pijne des hoofdts, op ’t voor-hoofdt oft aen den slaep van den hoofde ghestreken; oft bewindende het gantsche hooft met eenen doeck die in den voorseyden azijn nat ghemaeckt is.

De Wilde Ginoffelen hebben de voorseyde krachten oock; maer en wercken nochtans soo sterckelijck niet,

De wortel van Wilde Ginoffelen ghedroncken met wijn, de swaerte van dry draghmen, gheneest de ghene die van adder-slanghen ghebeten zijn.

Het sap van de Wilde Ginoffelen, te weten uyt de bladeren, steelen ende bloemen, met de wortel ghestooten oft gheperst zijnde, ghedroncken omtrent de vier oncen t’seffens, breeckt, ende iaeght uyt, ende doet rijsen den steen van de nieren oft blase, ende helpt den genen die met de vallende sieckte gequelt zijn. Waer toe oock seer goet is de wortel van de selve Wilde Ginoffelen ghedrooght ende tot poeder ghebroght zijnde, met water van Betonie gedroncken de swaerte van twee dragmen, ettelijcke daghen achter een.

De beminners van de Alchymie, ende konstighe bereyders der ghenees-middelen weten uyt de bloemen van alle de soorten van Ginoffelen verscheyden Souten, Extractien oft Quinteessentien te maken, seer nut teghende pest ende alle qualen van het hert.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van de anjers of anjerbloemen. (Dianthus caryophyllus, Dianthus superbus)

Geslachten.

Onder de naam anjers worden tegenwoordig vele bloemen verstaan omdat sommige de keikens en haar medesoorten ook voor anjers rekenen, maar wij lieden om al die soorten wat beter te onderscheiden, zullen de keikens nu wat uitstellen tot het volgende kapittel en zullen hier alleen van de echte anjers handelen die we ook tweevormig van geslachten bevinden, te weten de grote of echte anjers en de kleine die men pluimpjes noemt die elk apart noch in ettelijke soorten gedeeld zouden mogen worden naar hun kleur en gedaante die zeer dikwijls verschillend is.

Gedaante.

1. De grote die men gewoonlijk anjerbloemen noemt hebben effen kale of gladde ronde stelen die geknoopt zijn en omtrent vijf en veertig cm lang worden, zelden langer en uit elk lid of knoopje spruiten twee bladeren die langwerpig zijn, hard, smal en aan haar uiterste scherp of spits en van kleur grauw of groen uit het witte. De bloemen zijn mooi en lieflijk om te zien en komen gewoonlijk uit lange ronde geschaarde of getande huisjes voort, te weten als ze enkel zijn ze van zes blaadjes gemaakt, dan wanneer ze dubbel zijn dan hebben ze veel meer blaadjes die van voren wat gekarteld of geschaard en doorsneden zijn, de reuk van deze bloemen is zeer zoet en behaaglijk en de kruidnagels van Indië zeer gelijk en van kleur zijn ze zeer verschillend, want soms zijn ze bleekpurper, soms [261] donker purperrood of bruin paars, soms ook wit en uit het witte purperachtig of vleeskleurig, soms gespikkeld en met verschillende kleuren versierd of geschakeerd. Uit het midden van deze bloemen puilen twee witte nopjes uit die van draadjes gemaakt zijn. Als ze vergaan en verwelken of verflenst zijn dan groeien in de ronde huisjes lange hauwtjes of zaadbolletjes vol klein zwart zaad. De wortels zijn gevezeld en blijven veel jaren over wanneer ze goed tegen de koude bewaart of in teilen of andere bakken gehouden en beschermd worden.

2. De kleine, eigenlijk pluimpjes genoemd, zijn de grote of gewone anjers aangaande haar dunne steeltjes en bladeren zeer gelijk, maar nochtans in alles veel kleiner. Ze hebben ook diergelijke bloemen die uit langachtige kleine ronde huisjes spruiten, maar nochtans kleiner dan de anjers en aan de kanten wat meer gesnipperd of dieper doorsneden en lijken daarom wat op pluimpjes of veertjes van de vogels en daarvan hebben ze hun naam in onze taal, van kleur wit of uit het witte purperachtig en trekken naar het vleeskleurige.

Plaats.

1. De grote anjers worden in de hoven onderhouden, dan de mooiste die soms wonderbaarlijk groot en menigvuldig van bladeren worden en verschillend van kleuren en goed van reuk zijn worden in aarden potten of teilen bewaard en vlijtig geteeld en gade geslagen.

Men zaait ze of plant ze meestal van kleine lootjes of scheutjes, dat is met wat van de stelen en wortels met de bladertjes af trekken en in de aarde steken, zelden teelt men ze van zaad want als ze gezaaid zijn krijgen ze wederom enkele en niet zo welriekende bloemen al was het zaad van zeer mooie en welriekende bloemen verzameld. Als men deze scheutjes in de aarde steekt klieft men die dikwijls aan haar onderste en men doet daar ettelijke [262] kruidnagels in zodat de bloemen die daar van komen de reuk van de kruidnagels naar zich trekken en die een lieflijke reuk ook van zich geven zou. Voorts zo zal men goed doen door deze bloemen met hun teilen of bakken in de wijnkelders en lauwe plaatsen bewaren en in de winterse maanden van de koude te beschutten, want op die manier bewaard blijven ze lang over en bloeien menige jaren lang.

2. De kleine anjers of pluimpjes worden hier te lande in de hoven geplant, dan Gesnerus betuigt dat ze in Hoogduitsland in het wild in de vochtige weiden ook gevonden plegen te worden.

Tijd.

De anjers bloeien zeer lang, te weten de hele zomer en ganse herfst door, ja ook ‘s winters wanneer ze in lauwe of warme plaatsen of kelders bewaard worden hoe harde winter dat het ook is.

2. De pluimpjes bloeien in de zomertijd.

Namen.

Dat eerste geslacht wordt tegenwoordig ginoffelsbloemen of groffelsbloemen op het Neerduits genoemd naar de lieflijke reuk die ze hebben die wat op de giroffelsnaghelen lijken, in het Latijn Caryophylleus flos, in het Hoogduits Nagelblumen en Grassblumen, in het Italiaans garofoli, in het Spaans clavel, in het Frans oeilletz of ouilletz. Dan men noemt ze ook veel in het Latijn Ocellus, Ocellus Damascenenus, Ocellus Barbaricus en Barbarica. Andere noemen het ook Betonica, Vetonica of Vettonica met de toenaam altilis of coronaria recht als of men tamme of kransbetonie zei, Matthiolus heeft ze liever Vettonicum coronarium genoemd, welke toenamen haar gegeven zijn om haar van de andere gewone betonie te onderscheiden die we boven beschreven hebben en in het Grieks Kestron en Psychotrophon noemen zoals we in de beschrijving van betonie verhalen. Sommige hebben daarom ook gemeend dat het kruid dat Herba Tunica heet niets anders is dan dit; maar Bernardus Gordonius betoont dat Herba Tunica niet op de anjers lijkt, maar voor het Polemonium van Dioscorides gehouden moet worden.

Turnerus houdt voor zeker dat deze onze anjers hetzelfde gewas is wat Plinius Cantabrica noemt in het 8^ste kapittel van zijn 25^ste boek dat in Spanje gevonden is door de Cantabers (dat zijn die van Biscaje en hun buren) in tijden van keizer Octavianus Augustus en zegt daar aldus van: ‘Cantabrica groeit overal en heeft een biesachtige steel van dertig cm lang waaraan langachtige bloempjes groeien als korfjes gemaakt waarin zeer klein zaad ligt’.

Dan Leonardus Fuchsius heeft geloofd dat men deze anjers voor de Vetonica of Betonica altera behoort te houden die onder de notha of valse beschrijving gevonden wordt die bij de boeken van Dioscorides staan die daar aldus beschreven is: ‘Betonica groeit in de weiden en ook in de bergachtige plaatsen en op reine en gebouwde landen, ze heeft een heel rode wortel en is goed van reuk, de bladeren zijn groen als prei en hun midden is bruinroodachtig, de stelen zijn recht en driekantig waarop purperachtige bloemen staan.

Maar Joannes Ruellius is van mening dat de anjers bij de ouders heel onbekend zijn geweest wiens mening me met goede redenen bevestigd schijnt te wezen, want voorwaar de anjers hebben geen of zeer kleine gelijkenis met betonie of ook met de Cantabrica van Plinius. Daarom is die Ruellius met recht verwondert dat deze zeer mooie en behaaglijke bloem van de ouders nooit vermaand geweest, gemerkt dat ze van grootte, schoonheid en verscheidenheid geenszins minder te achten is dan de roos.

2. De tweede soort van gnoffelen die in Nederland pluymkens heten naar hun mooie bloem die zeer gesnipperd en als pluimen of veertjes van vogels klein doorsneden zijn wordt om dezelfde oorzaak in Hoogduitsland ook Mutwillen of Hochmut genoemd en daarom ook in het Latijn van sommige Superba al of men hoogmoedige bloem zei. [263]

Dan ze zijn met de naam Caryophylleus minor of Vettonica altilis en Vettonica coronaria minor of altera bij de Latijnse schrijvers van deze tijden voldoende bekend, sommige Nederduitse plegen ze ook kleine ginoffelen te noemen.

Aard, kracht en werking.

De anjers zijn echt in de medicijnen niet in gebruik, dan om de kransjes en tuiltjes te maken worden ze bijna al teveel gezocht en geacht vanwege hun lieflijkheid en reuk en vooral de bloem die men door vlijt in de hoven en potten pla te onderhouden en als die in edick of azijn gelegd zijn die een zeer lieflijke smaak en behaaglijke reuk laten krijgen,zo Ruellius betuigt en dagelijks bevonden wordt.

Nochtans zo prijst Fuchsius niet alleen de konserf die men van deze anjerbloemen maakt tegen alle pestachtige en besmettelijke ziekten, maar verzekert ook dat de wortel daarvan (en vooral van de tamme en die in de hoven of teilen onderhouden wordt) zeer veel geacht is van alle dokters van onze tijden om alle diergelijke kwade ziekten af te keren.

Dezelfde Fuchsius verzekert dat het sap van de anjer die in het wild groeit zeer goed is om de steen van de nieren of blaas te breken en af te jagen.

Hij schrijft ook dat sommige voor zeker houden dat het sap van wilde anjers de vallende ziekte genezen kan.

BIJOEGING.

Het is te verwonderen dat deze bloemen niet oprkelijk van de ouders onderscheiden zijn geweest zodat men eerder denken zou dat ze bij hun onbekend zijn geweest dan dat ze die gehad of onderhouden zouden hebben. Deze onzekerheid is oorzaak dat veel verschillende kruidbeschrijvers die velerhande oude namen geven zos zijn (behalve die van Dodonaeus vermaand zijn) Iphyum en Betonica altera, maar aangaande het Iphyum daar Athenaeus van spreekt mogen ze daarvoor niet gehouden worden gemerkt dat uit de beschrijving die Theophrastus daarvan geeft voldoende blijkt dat het Iphyum een uiachtig gewas is.

Voorts zo hebben deze bloemen dat eigens (doch gemeen met de jasmijnen en rozen) dat men soms op een steel nadat de eerste bloem vergaan is een andere ziet spruiten.

Men kan deze bloemen ook met griffen of enten vermenigvuldigen.

Ook heeft men dit kruid dikwijls zo hard en heesterachtig zien worden dat zijn houtachtige steel een tamelijke duim dik was geworden.

Deze bloemen groeien soms zo dubbel en menigvuldig van blaadjes dat de huisjes daar ze uit kijken van de menigte der bladeren splijten en met een koordje of draadje gebonden moeten worden om de bladeren bijeen te houden.

Andere anjers van Clusius beschreven in het 1^ste kapittel van zijn 3^de boek van de vreemde gewassen zullen van ons hier vermaand worden, doch niet ten volle beschreven, maar alleen verhalen hetgeen waarmee ze van de gewone anjers verschillen zonder de tijd van bloeien te vermanen die naar de plaatsen daar ze groeien verandert.

1. Eerste wilde anjer, in het Latijn Caryophylleus silvestris primus. (Dianthus sylvestris) Deze soort met de vier navolgende geslachten wordt op dorre steenachtige bergen van Oostenrijk en Stiermark gevonden en ze worden daar alle vijf Wild neglin, Berg neglin en Stein neglin genoemd als of men wilde anjers en berganjers zei. De stelen zijn bijna als die van de tamme, de bloem spruit uit een roodachtig huisje die gewoonlijk op elk steeltje met een voortkomt, soms twee die van vijf blaadjes gemaakt zijn en wat gesnipperd of doorsneden zijn en uit het bleekpurper roodachtig van kleur, omtrent het midden harig en donkerder purper en zeer welriekend, in het midden puilen twee korte draadjes uit, het zaad steekt in huisjes en is bruin en dun als kaf.

2. Tweede wilde anjers, in het Latijn Caryophylleus silvestris secundus, heeft ook korte steeltjes en uit elk knoopje of lid spruiten twee bladeren die korter en bij de wortel breder zijn dan de voorgaande, zachter, groen, blinkend en neerwaarts omgebogen. De bloem spruit uit een zwartachtig dik huisje die op de top van de stelen staat en op elk steeltje een die groter is dan de voorgaande en ook van vijf bladeren gemaakt met wat donkerder kleur en omtrent het midden met langere noppen of draadjes ruig en zeer lieflijk om te zien is vanwege de verschillen van zijn kleuren die gemengd zijn van witheid met donker purper verzamelt, ze heeft nochtans geen reuk.

Een ander diergelijk gewas heeft wat langere bladeren en stelen en gewoonlijk wat grotere bloemen die niet alleen op een steel staan, maar twee of drie bijeen en daarboven zo ziet men onder de noppen of haarachtige draadjes die om het midden van deze bloemen groeien een ongelijke en zeer omgekronkelde streep of lijn daarin gedrukt staan die wat op de naden van het menselijk hoof wat lijkt, anders is de bloem ook wat donkerrood als die van de andere.

Daar is noch een ander diergelijk kruid dat op de sneeuwberg groeit wat witte bloemen heeft en die van de voorgaande gelijk en het binnenste of navel van de bloem is met purperen haartjes of nopjes bezet.

3. Derde soort van anjers heeft wat grotere en dikkere stelen en om elk knoopje er van groeien twee bladeren die breder en langer zijn dan die van de voorgeschreven eerste soort van wilde anjers en zijn bijna van kleur die van roest gelijk, uit het opperste van de stelen spruiten twee of drie bloemen die elk apart groeien en veel op die van de eerste soort lijken en gemaakt zijn van vijf aan de kanten gesnipperde blaadjes (die omtrent het middelste een vleeskleurige wolligheid hebben) roodachtig van kleur en zonder enige omgekromde horentjes of uitstekende draadjes die wanneer ze net uit hun huisjes beginnen te botten wit schijnen te wezen en deze bloemen zijn zeer goed van reuk. Daarna volgen dikachtige horentjes die zwart platzaad als de andere anjers bevatten. De wortel is langachtig, gevezeld en geeft vele uitspruitsels in de rondte uit die alleszins nieuwe vezels krijgen en zichzelf zo zeer verbreiden dat ze op korte tijd vele bedden in de hoven vullen en beslaan. Waar deze soort in het wild groeit is ons onbekend, dan ze is zeer algemeen in de hoven van Oostenrijk, Bohemen en Hoogduitsland en van meer andere omliggende landen en bloeit in mei.

4. Vierde geslacht van anjers heeft een dikachtige wortel die met een zwarte schors bedekt is en genoeg gevezeld, bovenwaarts sommige takken uitgeeft die langs de aarde verspreid zijn meer ronde hoofdjes of bosjes voortbrengen die van dunne grasachtige groene blaadjes verzameld zijn waartussen sommige dunne steeltjes spruiten die omtrent een zeventien cm lang zijn, geknoopt en uit elk knoopje twee kleine blaadjes hebben, op elk steeltje komt een huisje voort die wat grootachtig is waaruit een bleekrode bloem komt van vijf wat om de kanten gekartelde blaadjes gemaakt en uit het midden er van soms twee horentjes spruiten (soms ook niet) die wit van kleur zijn met sommige uitstekende draadjes.

5. Vijfde geslacht van wilde anjers heeft een dikke zwarte wortel die hard en houtachtig is en veel ter aarde verspreide takjes uitgeeft die omtrent een tien cm lang zijn, geknoopt en met sommige grasachtige, korte, smalle en grauwe bladeren begroeid die altijd twee tegen een staan, op het uiterste van de steeltjes staan lange kelkjes waarin een bloem steekt die wit is, welriekend en van vijf zeer gesnipperde blaadjes gemaakt is en uit het midden er van spruiten twee langachtige draadjes die omgedraaid en gekronkeld zijn als de horentjes van de vlinders.

Ditzelfde geslacht wordt ook wel gevonden met langere stelen die meer bloemen voortbrengen en die van de voorgaande soort van gedaante en wittigheid voldoende gelijk, maar nochtans zonder uitstekende kromme horentjes en in plaats van die hebben ze tien draadjes die wat meer uitsteken dan de bloem zelf. De hoofdjes daar het zaad in steekt zijn ook wat langer. Van ditzelfde geslacht vindt men sommige die een purperachtige ruige wolligheid hebben in het midden van de bloem.

Men vindt noch een ander diergelijke soort van wilde anjers die groter dan de voor vermelde is met langere en sterkere steeltjes en de bloem is ook groter, aan de kanten ook wel zo diep doorsneden, zonder enige reuk en van kleur sneeuwwit of bleekrood en bijna vleeskleurig en versierd met sommige purperen nopjes die rondom het midden van de bloem groeien, ook zonder horentjes en in plaats van die insgelijks ook tien draadjes hebben die zichzelf uit de bloem vertonen.

6. Zesde geslacht van wilde anjers krijgt vele stelen en uit elk knoopje er van spruiten altijd twee bladeren die grasachtig en spits van voren zijn, groen en niet grijs of grauw als de andere. Op het hoogste van de stelen komen zeer vele bloemen voort die in langwerpige huisjes zijn gesloten en van vijf blaadjes gemaakt en in lange smalle en zeer dunne snippers verdeeld zijn, wit of ook purperachtig van kleur die van ver een zeer lieflijke reuk uitgeven, het middelste van de bloem is groenachtig en met enige purperachtige wolligheid ruw of ruig waaruit sommige draadjes komen gesproten. De vrouwen van Oostenrijk achten deze bloemen veel om haar goede reuk en ze wordt eigenlijk van hun Zoddet naglin, dat is gesnipperde of gekartelde anjer genoemd. En zo het schijnt, Anguillara houdt dat dit het Dios anthos van Theophrastus zou mogen wezen.

7. Zevende geslacht van anjers is laag en langs de aarde verspreid met dunne blaadjes, de bloempjes zijn van vijf blaadjes gemaakt en rood van kleur, maar met sommige zilverachtige glinsteren of spikkels besproeid.

Anjers met dubbele bloemen zijn de voorgaande in alles bijna gelijk, met wat dunnere bladeren die ook aan de dunne steeltjes twee tegen elkaar groeien en die op hun top dubbele bloemen dragen die in het begin van de zomer rood van kleur zijn met sommige zilverkleurige spikkeltjes, dan op den duur worden die zo vol van bladeren dat ze van volheid splijten en in het midden andere kleine bloempjes vertonen die van dunne blaadjes gemaakt zijn en wat bleker rood van kleur dan de andere. Dit kruid staat de hele zomer door en bloeit en blijft de hele winter groen want het kan zeer goed tegen de koude en vermenigvuldigt en verspreidt zichzelf zeer, [264] het groeit niet in het wild, dan is van Clusius in de hoven van sommige liefhebbers gezien. Maar van de verandering van de dubbele anjers zullen we hierna noch meer spreken.

8. Achtste geslacht van anjers krijgt vele dikachtige, vol sappige bladeren, bijna als die van zeegras, bitterachtig van smaak met kortere steeltjes en aan elk knoopje met twee bladeren begroeid, op die steeltjes staan zeer grote (naar de eis van dit hele gewas) en wijde huisjes die wolachtig en uit het groene purperachtig zijn en in vijf kartels gedeeld waaruit enkele bloemen spruiten van vijf blaadjes gemaakt die licht rood van kleur zijn zonder enige reuk.

9. Negende geslacht van anjers heeft heel kleine grasachtige en bijna stekende bladeren en kruipt ver en wijdt die veel land beslaat net zoals de mos plag te doen. Tussen de bladeren groeien sommige uitspruitsels die bloemen dragen en van vijf in tweeën gesneden blaadjes gemaakt zijn die bleekrood of vleeskleurig zijn en elk op een dun steeltje staan dat nauwelijks een dwarse vinger hoog is en zeer behaaglijk om te zien, het zaad groeit in bruine en blinkende hoofdjes die de gedaante van een nier hebben (waarmee dit kruid van de geslachten van anjers schijnt te verschillen en wat dichter bij de Christusogen komt) en is klein, rosachtig van kleur, de wortel is lang en zwartachtig. Als deze soort in de hoven verplant is plag het in het laatste van april te bloeien en soms wederom omtrent het begin van september. In Stiermark, op het gebergte dat Judenberg genoemd wordt, krijgt dit kruid heel sneeuwwitte bloemen. Het mag wel wezen dat dit gewas hetgeen is dat Gesnerus Muscus alpinus noemt.

Tamme dubbele anjers van Silezië met menierode of oranje bloemen. Deze soort verschilt van de gewone tamme of hofanjers nergens in, dan ze verschilt alleen aangaande de kleur van haar bloemen van alle andere want die komt zeer dichtbij die van de wilde Christusogen die we bloem van Constantinopel noemen, dan deze bloemen zijn niet zo vlammend of gloeiend van kleur, maar trekken eerder wat naar het vleeskleurige wat blijkt in die zijden lakens die men in Hoogduits Pomerantzfarb noemt of in het Nederduits oranje. Ze bloeit met de andere anjers en krijgt zwart plat zaad en als dat in de aarde geworpen wordt zeer gemakkelijk voortkomt, dan de bloemen die er van komen zijn sommige wit, sommige rood, sommige bleek oranje en sommige bruin oranje. Soms komen van hetzelfde zaad enkele bloemen die ook zeer verschillend van kleur zijn.

Dubbele anjers waar de een uit de ander spruit. De vlijtige kruidbeminnaar Petrus Hondius heeft in zijn hof van zaad van Silezië twee stoeltjes of planten van anjers gehad wiens ene bloem uit de ander sproot en die men niet alleen zag als de onderste of grootste bloemen open was, maar zo gauw als de grote knop iets van haar bloem begon te vertonen dan vertoonde zich uit het midden er van een andere kleinere knop die beide daarna gelijk hun dubbele of menigvuldige bladeren open deden. En dit gebeurde aan alle bloemen die op de voor vermelde planten groeiden en twee jaar achter elkaar tot dat de koude van de laatste winter die alle tezamen heeft laten sterven. Voorts zo waren de bloemen van de ene plant bleekrood of vleeskleurig en de andere vleeskleurig of dieper rood, inkarnaat.

Geslachten van enkele en dubbele anjers uit Lobel. Daar zijn noch vele andere soorten van wilde en tamme anjers die te lang zouden wezen om te beschrijven en daarom van geen kruidbeschrijvers opgetekend zijn omdat ze zeer weinig van deze voorbeschreven verschillen. Dan Lobel heeft er omtrent zestien soorten van beschreven die met de boven van ons verhaalde sommige gelijkenis hebben en sommige daarvan wat verschillen, te weten deze navolgende.

(Dianthus caryophyllus) 1. Grote dubbele roodachtige en witachtige anjers. 2. Grote en kleine dubbele hofanjers die half rood, half inkarnaat zijn met rood gestreept en geplekt. 3. Dubbele purper paarse diep gekerfde anjers. (Dianthus sylvestris) 4. Kleine rode enkele gekerfde wilde anjers. 5. Tweede soort van enkele kleine anjers die ook dubbel worden met verplanten en telen. 6. Derde soort van enkele wilde anjers die bleekrode, dat is licht inkarnaat bloemen heeft die wat groter zijn dan de voorgaande en van vijf blaadjes die in het midden drie of vier lange gekrulde haartjes hebben met ook sterkere en stijvere stelen dan die van de voorgaande. 7. Liggende allerkleinste enkele wilde anjers met kransjes die zeer aardig besprenkeld zijn met zilveren of gouden stipjes en die met die van Clusius beschreven grote gelijkenis hebben. (Dianthus deltoides) 8. Andere allerkleinste wilde anjers die rechtop staan en zeer aardige geplekte bloemen hebben. (Cucubalus quadrifolius) 9. Allerkleinste lage bleekrode gewone anjers. 10. Andere allerkleinste lage buitenlandse anjers die zeer lustige witte bloempjes hebben. Deze schijnen ook van Clusius beschreven te wezen, want ze hebben zaadhuisjes die van de Christusogen gelijk. (Silene rupestris) 11. Ander allerkleinste witte anjers die zeer aardig om te zien zijn en op de Holostium lijken, in het Latijn daarom Caryophyllus Holostius genoemd. Deze hebben steeltjes van een zeventien cm hoog of hoger met zachtachtige bladeren zowel gelijk de Holostium van Ruellius, maar de bloemen zijn breder en lustiger om te zien. Deze twee laatste soorten hebben geen grote gemeenschap met de andere soorten van anjers. 12. Witte grote pluimpjes met gekrulde haartjes in het midden. 13. Andere witte inkarnaat pluimpjes met zeer lieflijke reuk. 14. Witte pluimpjes met rode bruinachtige kroontjes in het midden. 15. Oostenrijkse pluimpjes van Clusius. 16. Middellandse of berganjers die wat op de zeeanjers lijken, dan deze soort zal van ons bij de geslachten van zeegras, te weten in het kapittel van Gramen Polyanthemum beschreven worden.

Korte samenvatting van alle anjers en zowel dubbele als enkele. In deze landen zijn bijna ontelbare soorten van anjers uit Hoogduitsland en ander landen gebracht en door zaaien zo vermenigvuldigd. Een soort heet Caryophyllus maximus flore carneo die zeer groot is, dubbel, bleek en diep vleeskleurig of inkarnaat is en daarbij horen vele andere soorten zoals zijn de volgende, rode met witte grove strepen, bleekrode inkarnaat oranje, violette, purper met rode spikkeltjes, bleekpurper met bruinpurpur gesprenkeld, scharlakenrood, half oranje, half witte met oranje gemengd en gespikkeld, bloedrode, in het Latijn Caryophyllus flore sanguineo. De witte zijn als volgt, sneeuwwitte, in het Latijn Caryophyllus flore niveo, witte met rode spikkeltjes, Caryophyllus albus flore punctatio, allergrootste witte, in het Latijn Caryophyllus maximus variegatus genoemd omdat de bloem wit is, zilverkleurig met rode strepen, witte met heel rode vlammen, witte met vele karmozijn plekken, witte met vele heel kleine rode druppeltjes en groenachtige. Daar is ook verschil in de horentjes die in de bloemen staan, sommige zijn wit en sommige rood, sommige langer en sommige korter. Al deze verschillen zijn er in de tamme enkele en dubbele, grote en kleine, want de pluimpjes zijn soms zo hoog en groot dat ze met recht hoogmoed heten en van kleur wit, paars, violetachtig wit en purper in het midden.

Meer andere verschillen van kleuren merkt men in de anjers die elke dag meer en meer vermenigvuldigen en dat door de kunst en vlijt van sommige hoveniers die deze bloemen meer dan enige andere plegen te telen en te onderhouden want ze plegen jonge scheuten van allerhande kleuren bijeen te binden of het zaad van allen in een schacht of pen van een gans of kip te sluiten en die zo tezamen in de aarde te steken waarvan dan een wortel van plag te komen (als sommige verzekeren) met een steel die daarna vele soorten bloemen voortbrengt.

Andere verzekeren dat wanneer een lootje of scheutje van anjers geënt wordt op een wortel van cichorei en zestig cm onder de aarde dat er blauwe anjers van komen, andere dat een scheutje van witte anjers die in de wortel van pissebed of paardebloem gestoken wordt gele anjers voortbrengen zal. Dan wij hebben geen van beide noch niet te zien kunnen komen.

Ze worden wel gezaaid, maar meest van wortel geplant of van kleine scheuten die van de plant afgetrokken zijn. De wortel moet geplant zijn in het begin van de herfst in zeer vette aarde die in potten is gedaan om die in de winter vanwege de koude en vorst in huis te mogen stellen. Als het zomer geworden is en eer dat de grote plant knopen heeft zal men vele kleine scheuten omtrent de wortel mogen afbreken genoeg om een bedje mee te vullen en nieuwe planten te maken.

De anjers zullen de reuk van kruidnagels hebben als ge rondom de wortel een gestampte kruidnagel legt wat Dodonaeus ook eensdeels vermaant en andere verzekeren. Net zo zal ge hun bloemen mooier, breder, lustiger en beter van reuk laten groeien als ge hun bladeren dikwijls zuivert en de aarde vlijtig roert en besproeit.

Namen.

De ginoffelen worden in sommige plaatsen van Nederland angieten of angelieren genoemd, de Spanjaarden noemen de tamme anjers clavel, clavelinas en clavo de especia, de wilde of pluymkens clavelinas montesinas al of men berganjers zei, in het Italiaans heten ze garofoli, garofoni of garofani fiori, in het Waals violettes herbues, dat is grasviolen zo Lobel schrijft, in het Engels cornations, gillofers, gelyflours en gelovers. Dan de kleine anjers of pluimpjes worden in het Latijn van Fuchsius en meer andere Superba genoemd en schijnen de Dios anthos van Theophrastus te wezen, immers naar de mening van sommige. In het Nederduits noemen sommige het moetwille naar de Hoogduitse Hochmut, in het Italiaans fior d’ amor en balsamina, in het Waals Nederland cuyderelles, in het Engels pinkens. De naam Caryophyllei flores is van de kruidnagels gekomen waarvan we in de beschrijving van de Indische en andere vreemde kruiden handelen zullen en waar we ook van enige ander diergelijke Indische bloemen spreken.

Kracht en werking.

Al deze soorten van anjers en zowel de wilde als de tamme hebben bijna eenzelfde kracht, dan de best ruikende worden het meest geprezen en gebruikt tegen de hartklopping, draaiing in het hoofd, vallende ziekte en stuipen of spanningen zoals Matthiolus in het lang verhaalt, want meest alle geslachten van deze bloemen met hun bladeren en wortels zijn middelmatig van aard en trekken tot warmte en droogte.

Men maakt van deze bloemen een siroop om het hart te verkwikken.

De anjers die bruin van kleur zijn en wat meer naar het zwarte trekken worden boven alle andere gezocht en geprezen en vooral als ze ook lieflijk van reuk [265] zijn, want sommige nemen die bloemen die gedroogd zijn en brengen die tot poeder wat poeder met water van betonie of marjolein gedronken wordt zeer goed is voor diegene die gemakkelijk in onmacht vallen en bezwijmen, die klopping aan het hart hebben en diegene die met draaiing van het hoofd, vallende ziekte, beroerdheid, kramp en krimping van de zenuwen en ongevoeligheid er van gekweld zijn.

De konserf van deze bloemen met suiker gemaakt als die van de rozen is niet alleen in alle voornoemde gebreken, maar sterkt ook het hart in alle hete koortsen en pestachtige ziekten. Het is ook goed tegen allerhande vergif, beten en steken van alle kwade dieren en wordt ook veel gebruikt om de wormen van de buik te doden of te verdrijven.

Sommige gebruiken deze konserf alle dagen en hopen zichzelf daarmee van de pest te bewaren en sommige reizende lieden plegen deze konserf ook dagelijks te gebruiken en zegen dat ze door het gebruik ervan nimmermeer moe, laf, slap of flauw kunnen worden door het gaan of ander ongemak.

Dezelfde konserf met nuchtere mond ingenomen verzoet de tandpijn en met azijn en honing genomen belet de walging en opwerpen van de maag en laat gretig en hongerig worden. Ze is ook zeer goed gebruikt van diegene die van een lange ziekte op staan en beginnen te genezen om hun kracht te geven. Met warm water ingenomen maakt de buik week en laat het braken ophouden, verzoet de smart van het jicht en zwellingen van de buik.

Maar tegen de pest wordt het sap van dit hele gewas meer geprezen dan de voor vermelde konserf van de bloemen, want men heeft bevonden dat vier ons van dat sap gedronken sommige genezen hebben die alreeds met de pest bevangen waren.

Om de zinkingen en katarren die op de tanden vallen te laten verdwijnen en te verteren zal men de tanden wassen met het water daar dit gehele kruid met zijn bloemen in gekookt is.

Dit water genomen voordat gaat drinken maakt dat men niet gemakkelijk dronken zal worden en daarom wordt het van sommige ‘s morgens nuchter gebruikt om hun de ganse dag van dronkenschap te bewaren. Hetzelfde doet de voorbeschreven konserf ook.

Daar is geen beter ding om alle onzuivere zweren en knagende zeren of kanker te genezen of immers te reinigen dan het poeder van droge anjers daar in gelegd of gestrooid en vooral als men die zeren eerst gewassen heeft met het sap van de bladeren.

Hetzelfde poeder met wijn gedronken is goed tegen de steken van de schorpioenen.

Het water wat van de bloemen en bladeren van dit kruid gedistilleerd wordt is in dezelfde gebreken ook zeer nuttig.

De olie van anjers gemaakt wordt gelegd op de beten van de dolle honden, op de lopende gaten, op de gezwellen achter de oren, op de kwetsingen van de zenuwen en op de jicht van de voeten en andere smart van jicht.

De azijn daar de anjers in geweekt zijn en lange tijd in de zon gestaan hebben is zeer goed om de mensen die bezwijmd zijn wederom tot zichzelf te laten komen en wordt ook gedronken en van buiten opgelegd in de gebreken en draaiingen van het hoofd en verkwikt het hart wonderlijk gauw.

Sommige dragen altijd bij zich en vooral in tijden van pest een doekje of spons die in die voor vermelde anjerazijn nat gemaakt is en ruiken daar steeds aan om zich van alle kwade pestachtige dampen te bewaren. Tot hetzelfde doel maken ze hun polsaderen daarmee nat en wassen hun handen daarmee. Dezelfde azijn verzoet de pijn van het hoofd als het op het voorhoofd of aan de slaap van het hoofd gestreken wordt of omwinden het ganse hoofd met een doek die in de voor vermelde azijn nat gemaakt is.

De wilde anjers hebben de voor vermelde krachten ook, maar werken nochtans niet zo sterk.

De wortel van wilde anjers met wijn gedronken de zwaarte van drie drachme geneest diegene die van adderslangen gebeten zijn.

Het sap van de wilde anjers, te weten uit de bladeren, stelen en bloemen die met de wortel gestampt of geperst zijn gedronken omtrent de vier ons tegelijk breekt en jaagt uit en laat rijzen de steen van de nieren of blaas en helpt diegene die met de vallende ziekte gekweld zijn. Waartoe ook zeer goed is de wortel van dezelfde wilde anjer die gedroogd en tot poeder gebracht is met water van betonie gedronken de zwaarte van twee drachme en ettelijke dagen achter elkaar.

De beminnaars van de alchemie en kunstige makers der geneesmiddelen weten uit de bloemen van alle soorten van anjers verschillende zouten, extracten of vloeibare essenties te maken die zeer nuttig zijn tegen de pest en alle kwalen van het hart.

HET XIX. CAPITEL.

Van Keykens ende Craeyen-bloemkens, dat is de soorten van Flos Armerius.

Gheslachten.

Nae de Ginoffelen moghen met goede reden volghen de soorten van Keykens oft Tuylkens-bloemen ende van Craeyen-bloemkens, die alle onder den Latijnschen naem Flos Armerius begrepen zijn, ende van de anderen in de grootte ende verwe van de bladeren meest verschillen, als blijcken sal uyt de naevolgende vijf soorten van de welcke de eerste dry den naem Tuylkens-bloemen oft Keykens voeren; de vierde wordt voor een soorte van Vlieghe-net oft Muscipula aenghesien; de laetste wordt eyghentlijck Craeyen-bloemkens gheheeten.

Ghedaente.

1. De Keykens, dat is de eerste soorte van Tuylkens-bloemen, oft Flos Armerius, hebben ronde gheknoopte steelkens, als die van de Ginoffelen, omtrent de onderste ledekens oft knoopkens ghemeynlijck rootachtigh van verwen, gheenen anderhalven voet hoogh: de bladeren zijn meestendeel langhworpigh ende smal, maer nochtans wat breeder dan die van de groote Ginoffelen, grassachtigh groen van verwen: de bloemkens zijn kleyn, ende wassen op ’t opperste van de steelkens, de kleyne Ginoffelkens oft Pluymkens ghelijckende, hoe wel nochtans kleynder dan die: sy staen veel by een als in een bondelken, hoopken oft tuylken versamelt, nochtans ghemeynlijck d’ een voor d’ ander bloeyende, bijnae altijdt scharlaken-root blinckende, somwijlen met witte spickelkens omtrent het midden gheteeckent ende gheplackt oft bespraeyt, seer selden heel wit.

Dit gheslacht komt dickwijls grooter, schoonder ende verscheyden van bloemen voordt, in de hoven onderhouden ende gheoeffent zijn: in ’t wildt is het magherder, schraelder en onlieflijcker om sien, ende heeft soo vele bloemen in een bondelken niet, als het doet in de hoven. [266]

2. De tweede soorte van Keykens krijght aen haer gheknoopte steelen veel breeder bladeren dan zijn die van de voorgaende, oock grooter ende dichter by een wassende, ende witter, die van de bloeme van Constantinopelen niet seer onghelijck. De bloemen wassen oock veel by een, op ’t hooghste van de steelen als een bondelken oft tuylken vergadert, seer fraey om sien, root van verwen, met sommige witte stickelkens oft plackskens seer cierlijck bespraeyt, die van de eerste soorte in alles ghelijck.

Beyde dese cruyden en hebben geen sorghe oft oeffeninghe van doen: want sy moghen seer wel teghen de kouwe; ende blijven vele iaeren over.

3. De derde Tuylkens-bloeme oft soorte van Keykens, krijght uyt haere faselachtighe wortel ettelijcke niet seer veel in ’t getal, smalle hardachtige ende spitse scherpe bladerkens, ende daer tusschen korte, ronde steelkens; op de welcke somwijlen een bloemken voordt-komt, somwijlen twee oft dry, van tamelijcke grootte, ende wat grooter dan de twee voorbeschrevene soorten van Keykens, oock wat reucks van haer ghevende, van verwen ghemeynlijck schoon root.

4. Noch isser een vierde soorte van Keykens, wiens ronde gheknoopte eenen voet lange steelkens in ’t aentasten klam zijn, ende eenige taeye lijmachtigheyt hebben; waer aen de vlieghen ende ander dierghelijcke dierkens pleghen te blijven steken; waer door sommige dit cruydt Vlieghe-net hebben willen noemen: uyt elck knoopken oft lidt spruyten twee lange smalle scherpe bladeren, van verwen witachtigh, nae den groenen treckende. Op ’t opperste van de steelen komen de bloemen oock voordt, veel by een als in een bondelken oft hoopken krans-ghewijse vergadert, seer fraey om sien, van gedaente de voor-beschreven Keykens gelijck, maer kleynder, ende bleeck purpur-root: het saet is kleyn, ende steeckt in langhworpighe huyskens: de wortelen zijn dun ende gheveselt.

5. Behalven de vier voorseyde soorten van Keykens isser noch een ander gewas ’t welck Kraeyen-bloemkens genoemt wordt, ende soo wel onder de soorten van Pluymkens als van de Keykens gherekent magh wesen, dan sy is een wildt ghewas, over al seer ghemeyn. Dese Kraeyen-bloemkens hebben oock gheknoopte kantighe steelkens, uyt den groenen ende swarten purpur van verwe, omtrent een spanne hoogh: uyt elck knoopken spruyten twee bladeren, kleyn ende spits: op ’t sop van elck steelken staet een bloeme, de welcke rondomme ghesnippelt is ende diep doorsneden, de Kleyne Ginoffelen oft Pluymkens van ghedaente, ende grootte ghenoeghsaem ghelijck, van verwen wat bleeckachtigh root.

Plaetse.

1. De eerste ende meest ghemeyne soorte van Tuylkens-bloemen verciert hier te lande de beddekens van meest alle de lief-hebbers hoven: dan in Italien ende elders wast sy in ’t wilt op onghebouwde drooge en dorre landouwen. Gesnerus schrijft, dat hijse in Switzerlandt aen de kanten van sommighe meeren oft staende wateren heeft in ’t wilt sien groeyen. Sy wast oock op sommighe plaetsen van Nederlandt, op onghebouwt ende woest oft verlaten landt; ende voordts oock neffens de kanten van de ackers, bouwlanden ende weyen, ende by grachten oft kuylen: dan aldaer is sy veel teerder ende kleynder dan de gene die in de hoven onder-houden ende gheoeffent wordt.

2. In Hooghduydtschlandt ende oock elders wast de tweede soorte van selfs in ’t wilt, op steenachtighe heuvelkens ende rouwe berghskens, op sandachtighe plaetsen, die wel ter sonnen staen, ende opene locht hebben: in Nederlandt wordt sy in de hoven ghesaeyt, ende met de andere soorten van Ginoffelen neerstelijcken gheoeffent.

3. De derde soorte vanKeykens wast oock op droogh ongebouwt landt, somtijts oock neffens de kanten van de bouwlanden oft ackers, in meest alle de landouwen van Hooghduytschlant, Behemerlant, Slesien ende Moravien, al waer sy met groote menighte in ’t wilt pleegh te groeyen.

4. De Vierde soorte wordt in de hoven ghesaeyt.

5. De Kraeyen-bloemkens wassen over al in de beemden ende vochte met water besproeyde weyen.

Tijdt.

1. De Ghemeyne Keykens bloeyen seer vroegh in ’t iaer, dat is dickwijls in April oft Mey, een weynighsken vroegher dan de Ginoffelen; ende staen daer nae noch het meeste deel van den Somer met haer bloemen.

2. De tweede soorte van Keykens bloeyt wat spaeder dan de eerste, dat is in den Somer, met de Ginoffelen, ghemeynlijck het tweede iaer nae dat sy ghesaeyt oft gheplant is gheweest.

3. De Derde soorte bloeyt oock heel diep in den Somer.

4. De Vierde bloeyt van Mey oft Braeckmaendt af tot den Herfst toe, [267] het selfde iaer dat sy ghesaeyt is.

5. De Craeyen-bloenkens staen oock meest in den Mey ende Braeckmaendt en bloeyen.

Naemen.

Dese bloemen zijn in Vranckrijck Armoires ende Armoiries gheheeten, ende daer nae heeft haer Ruellius den naem Flos Armerius op ’t Latijnsch ghegheven, waer mede sy nu ter tijdt by alle Cruydt-beschrijvers bekent zijn.

1. De eerste soorte van dit ghewas, ende de gemeynste, is hier te lande Keykens ghenoemt, al ofmen tuylkens oft bondelkens, oft oock hoopkens van bloemen seyde: om dat dese bloemen veel by een pleghen te wassen, als in een hoopken, tuylken oft bondelken vergadert: en den naem Keykens is daer van gekomen, om datmen in onse Nederlandtsche oft Brabantsche taele de bondelkens oft tuylkens van bloemen eyghentlijck Keykens pleegh te noemen: de Hooghduydtschen noemense Tonnernagelin, ende oock Feldnagelin: wy hebbense in ’t Latijn Armerius flos primus gheheeten, dat is Eerste gheslacht van Keykens. Het schijnt, dat dese Keykens een wilde soorte van Ginoffelen zijn; ende daerom zijn sy oock van sommighe Cruydt-beschrijvers van onse tijden Vettonica agrestis oft silvestris ghenoemt: sommighe willense voor Herba Tunica houden: maer sy zijn alle beyde bedroghen; ghemerckt, dat noch dese Keykens, noch de Ginoffelen gheene ghelijckenisse met de tweede Vettonica oft met Polemonium en hebben.

2. De tweede soorte, van ons Keykens met breeder bladeren ghenoemt, ende in ’t Latijn Flos Armerius secundus, worden van sommighe Scarlaken-roode Keykens gheheeten, nae de verwe van de bloemen die het scarlaken seer nae by schijnt te komen: de Hooghduytschen noemense Steinnaglein. Dese schijnt alsoo wel een gheslacht van Wilde Ginoffelen te wesen als de voorgaende.

3. De derde soorte, in ’t Latijn Flos Armerius tertius gheheeten, magh Keykens met scarpe oft spitse bladeren ghenoemt worden.

4. De vierde soorte, van ons oock onder de Keykens gherekent, ende Flos Armerius quartus gheheeten, magh in ’t Nederduydtsch Keykens met lijmachtighe steelen ghenoemt worden: dan sommige gelooven, dat het een soorte is van dat ghewas, ’t welck ghemeynlijck Beën oft Behen pleegh ghenoemt te wesen, om dat sy eenige gelijckenisse schijnt te hebben met dat Root Behen, datmen Valeriana rubra, oft Valeriane met roode bloemen pleegh te heeten: ende voorwaer sy heeft daer eenighe ghelijckenisse met, soo vele de geknoopte steelkens ende de bladeren aengaet, ende van verwe ghelijckt sy die noch meer: maer nochtans soo heeft sy korter ende teerder steelen dan zijn die van de Roode Valeriane; ende sy heeft oock kleynder bladeren: maer de verwe ende sachtigheydt oft kaelheydt van de bladeren is beyde dese cruyden bijnae eenderhande. Carolus Clusius heeft dit ghewas onder de Wilde Christus-ooghen oft Jennettekens gherekent, als wy boven verhaelt hebben: Lobelius heeftse Muscipula ende Viscaria in ’t Latijn, ende Vlieghe-net in ’t Nederduydtsch gheheeten: dan wy houdense liever onder de gheslachten van Keykens.

5. De vijfde soorte is in Nederlandt Crayen-bloemkens gheheeten; in ’t Latijn Armerius silvestris, dat is Wilde Keykens.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bloemen van alle dese soorten van Keykens en hebben gantsch gheene nuttigheydt in de Medicijne, oft onder de cruyden diemen pleegh te eten oft in ’t moes te ghebruycken: sy zijn alleen krans-cruyden, ende nut om de hoven te vercieren, ende om daer kranskens oft tuylkens af te maecken.

BIIVOEGHSEL.

De Keykens, die in Nederlandt, ende bijsonder in Brabant meest met den naem Tuylkens-bloemen bekent zijn, hebben de selve oeffeninghe van doen diemen aen de Ginoffelen doet: uytghesondert alleen dat sy wat wilder zijn, ende wat beter teghen de koude moghen dan de Ginoffelen.

Voordts soo vindtmen oock grooter verscheydentheydt onder de bloemen van dit ghewas, niet alleen in de verwe, maer oock in ‘t ghetal van dien: want sommighe en hebben maer een oft twee bloemkens op eenen steel, sommighe hebbender vele by een staende, iae wel neghen oft thien by een, ghelijck een tuylken oft meyken in de ronde ghevoeght: iae de dobbel hebbender somtijdts min dan de enckele: sommighe zijn root, binnen wit, als gheseyt is, oft met [268] peersche strepen en stickelen: sommighe karmozijn oft schaerlaken, oft incarnaet oft lijfverwigh root, purpur, lichter oft hoogher gheverwt, soo wel enckele als dobbel: sommighe zijn wit met peersche spickelen oft strepen: sommighe zijn heel groot, sommighe leegh; de dobbele hebben somtijts maer tien bladeren, somtijdts veel meer, als wy uyt Clusius ende Lobel betoonen sullen.

De huyskens van de bloemen zijn die van den Seep-cruydt gelijck. Dan alle dese cruyden, soo wel die met enckele als die met dobbele bloemen, hebben plat swart saet, het Ginoffel-saet ghelijckende, in dierghelijcke huyskens ligghende.

De Craeyen-bloemkens zijn somtijdts, maer selden, heel wit. Clusius seght, dat sommighe geleerde die houden voor de Ondontitis Plinij, ende hij beschrijftse onder de Wilde Lychnides, daer by voegende, datse uyt Italien ghesonden zijn geweest, met seer schoone roode dobbele bloemen; iae datse in ’t Landt van Wars, tusschen Antwerpen en Gendt, ghevonden zijn met dobbele incarnaete bloemen. Oock sietmense dobbel worden door oeffeninghe van dickwijls te herplanten ende te hersetten.

Geslachten van Keykens met enckele bloemen. Clusius, nae dat hy de Keykens in tweederhande soorten verdeylt heeft, te weten, in de gene die enckele vijf-bladige bloemen heeft, ende die ander met dobbele oft drijdobbele volbladige bloemen, beschrijft noch een ander soorte van Keykens, van hem Armerius simplici flore Pannonicus, dat is Oostenrijcksche Keykens met enckele bloemen gheheeten; de welcke oock haer eygen onder-scheyden heeft: want een van die soorten heeft een fraeye bloeme, heel root oft met witte spickelkens bespreyt, oft heel sneeuwit, met lijfverwighe kanten: de tweede soorte is heel sneeuwit, sonder eenighe placken, die seer selden ghevonden wordt: de derde en heeft niet vele bloemen aen eenen steel, die oock wat bleecker root van verwen zijn, ende bij nae lijfverwigh: de vierde heeft purpurverwighe bloemen, nochtans aen de kanten heel wit: de vijfde is van ’t saet van de vierde gekomen, die bloemen krijght wiens bladeren den eersten ende tweeden dagh, nae dat sy open ghegaen zijn, heel sneeuwit zijn, daer nae met lanckheydt van tijden heel purpurverwigh worden; sulcks datmen op een kransken oft tuylken in eenen tijdt witte ende half purpure bloemen, magh komen te sien: welcke verscheydentheydt van verwen seer behaeghlijck ende vermaeckelijck is om sien. De eerste soorte van dese enckele Keykens wordt van de Hongeren Isten nyla, dat is Godts pijl gheheeten. De andere vier worden in Nederlandt Keykens ghenoemt, ende in Vranckrijck Armoiries, om dat sy van de voor-beschreven soorten van Keykens als niet en verschillen.

Veranderinghe van Tuylkens-bloemen. Desen Flos Armerius heeft somtijdts aen een struyck, als P. Hondius vermaent, witte, peersche ende lijfverwighe bloemkens, alle dry t’ samen in eenen krans oft tuylken, van eerste af sulcks wesende. Vele hebben binnen in haeren grondt eynden; van andere verwen, soo geschicktelijck gevoeght, datmen van verre meynen soude datter een ander kleynder bloemken op gheleydt waer. Daer en boven de draeykens, die ghemeynlijck bloot ende maer twee in ’t ghetal ghesien worden, zijn in dese bloemen vier oft vijf, elck met blauwachtighe nopkens.

Gheslachten van Keykens met dobbele bloemen. Dese zijn tweederhande, nae de beschrijvinghe van den selven Clusius: de eerste soorte is ghemeyn ghenoegh, met seer schoone roode bloemen: de andere wordt selden ghevonden met witte bloemen.

Groote ende Kleyne Bergh-Keykens met smalle bladeren. Dese zijn van Clusius beschreven, om dat sy ghelijckenisse met de soorten van Keykens hebben: hy noemtse Armerius montanus tenui-folius maior & minor. Maer dese sullen van Dodoneus beschreven worden onder de soorten van Gras, met naeme van Gramen Polyanthemum.

Lobel beschrijft vele verscheyden soorten van Keykens: te weten, sommighe met witte enckele bloemen, sommighe met roode dobbele bloemen, hebbende in de middel ghelijck eenen seer lustigen ghestreepten rinck oft kroone van de selve verwe, met dunne steelen van eenen cubitus hoogh, anders de bladeren van de andere gemeyne Keykens ghelijckende: dan al dese hebben groote ghelijckenisse met de ghene die van Dodoneus beschreven zijn: daerom sullen wy de naemen daer van alleen hier verhaelen, met sommighe merckteeckenen, waer door sy van de andere onder-scheyden konnen worden; te weten dese naevolghende. 1. Keykens oft Tuylkens, in ’t Latijn Armeria oft Caryophyllus minor silvestris, minus odorus, foliis latioribus, in ’t Hooghduydtsch Steyn negle; in ’t Vlaemsch Hoepeel-bloemen; in ’t Enghelsch Sweete Williams. Dese gelijckt de tweede soorte van Dodoneus, aengaende de bladers, maer niet aengaende de bladerkens die tusschen de bloemen wassen. 2. Witte ende roode dobbele Tuylkens. 3. Ander Keykens oft breede Tuylkens van vele aerdighe roode bloemen, verciert ende ghekroont met tickskens, hebbende breeder bladeren dan de voorgaende. 4. Ghebaerde Keykens oft Tuylkens, met bleeck-roode schoone bloemkens, hebbende smaller bladers aen den steel. 5. Andere Wilde gebaerde Keykens met bleeck-roode ghekerfde bloemen, van vijf bladerkens sterrewijs staende ghemaeckt, andersins de voorgaende ghebaerde ghelijck, maer met noch smaller bladers, ende in als veel kleynder, wassende beyde op de gheberghten. 6. Kinderkens, in ’t Latijn Armeria prolifera. Dese (seght den selven Lobel) is aldus gheheeten, midts dat sy vele welrieckende kleyne in vijf ghedeylde bloemkens op eenen steel d’ een nae d’ ander uytlomende als oft kinderkens waeren voordtbrenght uyt de grootachtighe kopkens. 7. Eerste Vliegh-cruydt, in ’t Latijn Muscipula sive Viscaria, ende is Lychnis silvestris Clusij altera flore muscoso, ende Silene van Theophrastus, nae de meyninghe van Aldrovandus. Men soude dat oock Lijm-cruydt moghen heeten, om dat het met eenigh lijm oft lijmachtighe taeye vettigheydt soo schijnt bestreken te wesen, dat het niet alleen en kleeft aen de handt, maer oock de Vlieghen ende Vijfouters oft Wijwouters die daer voor by vliegen, hoe luttel dat sy ’t geraecken, daer aen vast ende verwarret blijven. Dit cruydt heeft bladers als die van Craeye-bloemkens, maer wat langher. De bloemen ende haer huyskens zijn die van de kleyne Santorie oft Moetwille, dat is Pluymkens ghelijck, die beset zijn met spitse bladerkens, groeyende op vele steelkens van eenen cubitus hoogh: ’t saet is seer kleyn, dat van de Jenettekens oft Lychnis niet onghelijck. 8. Tweede Viscaria oft Vlieghenet-cruydt, met mosachtighe bloemen, Papaver spumeum van sommighe, Groot Sesamoïdes Salamanticum van Clusius. Dit cruydt en is het voorgaende niet seer onghelijck van steelkens; saet, bladers ende huyskens, maer een seer kleyne moschachtige bloeme dragende, die geel-groen is, in ’t Latijn Muscipula oft Armoracia altera. 9. Derde Vlieghenet-cruydt, ’t selve dat Dodoneus voor sijn vierde soorte van Keykens beschrijft. 10. Aphyllanthos van Montpelliers is alsoo gheheeten, niet om dat het gheen bladers voordt en brenght, maer om dat de selfde soo kleyn ende biesachtigh zijn, datse bijkants drooge worden eer sy gegroeyet zijn, ende schijnen stroo te wesen oft kaf, bleeckachtigh van verwe, aen den risch van der aerden spruytende, soo den selven Lobel schrijft, uyt eene faselachtighe wortel, die van de biese ghelijckende, hebbende seer vele steelkens van anderhalve palme hoogh, de welcke biesachtigh zijn, dun, sonder vele knoopen, ende glat, alle den somer blauwe ghekerfde bloemkens draghende, kleynder dan die van Vlas oft Keykens, in schubbachtighe kaf. Dit heele ghewas is bitter van smaeck, ende een weynigh heet. 11. Craeyen-bloemkens is de vijfde soorte van Keykens van Dodoneus, in ’t Latijn Armoracia pratensis silvestris, ende oock Flos cuculi, van sommighe Tunix oft Caryophyllus silvestris foliis latioribus; in ’t Hooghduydtsch Gauchblum, dat is te segghen Koeckoecks-bloemkens, ende oock Steynnegle, in ’t Walsch Cuyderelles.

Naemen.

De Keykens worden in ’t Vlaemsch Hoepeel-bloemen; in Hooghduydtschlandt oock Heydenblumlin ende Blutztropffle van sommighe gheheeten, oft Steinnegle oft Carthuser blumen: sommighe ghevense den Latijnschen naem Armeria: andere noemense Hoe langher hoe liever; bijsonder de derde soorte. De vierde soorte wordt van Lobel Armoracia gheheeten, de welcke seer verscheyden is van de Armoracia, als blijcken sal uyt de beschrijvinghe van de Rapen ende Radijsen.

Kracht ende Werckinghe.

Al is ’t sake dat Dodoneus dese Keykens gheen kracht in het ghenesen oft nuttigheydt onder de moescruyden toe-gheschreven en heeft, nochtans hebben sommighe andere gheleerde mannen dese naevolghende krachten daer in ghevonden: te weten, dat de Keykens, soo wel de bladeren als bloemen, ende oock hun wortel, uytermaten goedt zijn teghen de peste. Daerom de ghene die voorsichtigh zijn, maecken in tijde van peste een Conserve oft azijn van de Keykens, alsoo wel als van de Ginoffelkens, om de quade locht te verhinderen.

De wortelen van de Keykens in water, ende de bloemen in wijn ghesoden, doen pissen: breken ende iaeghen af den steen van de nieren. De selve wortel tot poeder ghebroght, ende met wijn inghenomen, is seer goedt teghen de pestilentie ende alderhande vergift, ende teghen de beten ende steken van de vergiftighe oft schadelijcke dieren, ende beten van dulle honden.

Het cruydt van Keykens ghestooten, ende op de wont gheleyt, treckt de doornen, distelen ende ghebroken beenderen uyt, ende gheneest de wonden.

‘Tselve cruydt gheneest oock de pijne ende weedom des hoofts, als ’t versch ghestooten, ende daer op gheleyt wordt, oft in water ghesoden, ende daer mede ’t hoofdt ghewasschen.

Het saet, cruydt, ende het heele ghewas van de Craeyen-bloemkens is seer goet tegen de steken van de Scorpioenen: iae sy hebben daer soo groote kracht in, dat het cruydt alleen voor de Scorpioenen gheworpen, de selve heel machteloos ende traegh maeckt, sulcks dat sy niemandt schadelijck oft hinderlijck en konnen wesen: het gheneest oock alderhande vergift: ’t welck onder andere oorsaecken sommighe heeft doen ghelooven, dat dit cruydt de Tunica oft Tunis van de Arabers is.

Het saet van de selve Craeyen-bloemkens een half loot gewichts inghenomen, suyvert het lichaem van alle heete galachtighe overvloedigheden.

HET XIX. KAPITTEL.

Van keykens en kraaienbloempjes, dat zijn de soorten van Flos Armerius. (Dianthus barbatus, vierde Silene viscaria, Silene flos-cuculi)

Geslachten.

Na de anjers mogen met goede reden de soorten van keykens of tuiltjesbloemen en van kraaiebloempjes volgen die alle onder de Latijnse naam Flos Armerius begrepen zijn en van de anderen in de grootte en kleur van de bladeren meestal verschillen zoals blijken zal uit de navolgende vijf soorten waarvan de eerste drie de naam tuiltjesbloemen of keykens voeren, de vierde wordt voor een soort van vliegennet of Muscipula aangezien en de laatste wordt eigenlijk kraaiebloempje genoemd.

Gedaante.

1. De keykens, dat is de eerste soort van tuiltjesbloemen of Flos Armerius, hebben ronde geknoopte steeltjes als die van de anjers die omtrent de onderste leden of knoopjes gewoonlijk roodachtig van kleur zijn en geen vijf en veertig cm hoog, de bladeren zijn meestal langwerpig en smal, maar nochtans wat breder dan die van de grote anjers en grasachtig groen van kleur, de bloempjes zijn klein en groeien op het opperste van de steeltjes die op de kleine anjers of pluimpjes lijken, hoewel nochtans kleiner dan die en ze staan veel bijeen als in een bundeltje, hoopje of tuiltje verzamelt, nochtans bloeit gewoonlijk de een voor en de ander erna en bijna altijd scharlakenrood blinkend en soms met witte spikkeltjes omtrent het midden getekend en geplekt of besproeid, zeer zelden geheel wit.

Dit geslacht komt dikwijls groter, mooier en verschillend van bloemen voor als het in de hoven onderhouden en geteeld is, in het wild is het magerder, schraler en onlieflijker om te zien en heeft niet zoveel bloemen in een bundeltje als het doet in de hoven. [266]

2. De tweede soort van keykens krijgt aan zijn geknoopte stelen veel bredere bladeren dan die van de voorgaande die ook groter en dichter bijeen groeien en witter en die van de bloem van Constantinopel vrij gelijk. De bloemen groeien ook veel bijeen op het hoogste van de stelen als een bundeltje of tuiltje verzameld en zeer fraai om te zien, rood van kleur met sommige witte spikkeltjes of plekjes zeer sierlijk besproeid en die van de eerste soort in alles gelijk.

Beide deze kruiden hebben geen zorg of teelt nodig want ze kunnen zeer goed tegen de koude en blijven vele jaren over.

3. De derde tuiltjesbloem of soort van keykens krijgt uit haar vezelachtige wortel ettelijke, niet zeer veel in het getal, smalle hardachtige en spitse scherpe blaadjes en daartussen korte, ronde steeltjes waarop soms een bloempje voortkomt, soms twee of drie van tamelijke grootte en wat groter dan de twee voorbeschreven soorten van keykens die ook wat reuk van zich geven en van kleur gewoonlijk mooi rood.

4. Noch is er een vierde soort van keykens wiens ronde geknoopte en een dertig cm lange steeltjes in het voelen klam zijn en enige taaie lijmigheid hebben waaraan de vliegen en ander diergelijke diertjes plegen te blijven steken waardoor sommige dit kruid vliegennet hebben willen noemen, uit elk knoopje of lid spruiten twee lange smalle scherpe bladeren die van kleur witachtig zijn en naar groen trekken. Op het opperste van de stelen komen de bloemen ook voort en veel bijeen als in een bundeltje of hoopje kransgewijs verzameld en zeer fraai om te zien, van gedaante de voorbeschreven keykens gelijk, maar kleiner en bleek purperrood, het zaad is klein en steekt in langwerpige huisjes, de wortels zijn dun en gevezeld.

5. Behalve de vier voor vermelde soorten van keykens is er noch een ander gewas wat kraaibloempjes genoemd wordt en zo wel onder de soorten van pluimpjes als van de keykens gerekend mag wezen, dan ze is een wild gewas en overal zeer algemeen. Deze kraaibloempjes hebben ook geknoopte kantige steeltjes die uit het groene en zwarte purper van kleur zijn en omtrent een zeventien cm hoog, uit elk knoopje spruiten twee bladeren die klein en spits zijn en op de top van elk steeltje staat een bloem die rondom gesnipperd is en diep doorsneden en de kleine anjers of pluimpjes van gedaante en grootte voldoende gelijk, van kleur wat bleekachtig rood.

Plaats.

1. De eerste en meest algemene soort van tuiltjesbloemen versiert hier te lande de bedjes van meest alle liefhebbershoven, dan in Italië en elders groeit het in het wild op ongebouwde droge en dorre landstreken. Gesnerus schrijft dat hij het in Zwitserland aan de kanten van sommige meren of staande wateren in het wild heeft zien groeien. Ze groeit ook op sommige plaatsen van Nederland op ongebouwde en woeste of verlaten land en verder ook naast de kanten van de akkers, bouwlanden en weiden en bij grachten of kuilen, dan daar is ze veel teerder en kleiner dan diegene die in de hoven onderhouden en geteeld wordt.

2. In Hoogduitsland en ook elders groeit de tweede soort vanzelf in het wild op steenachtige heuveltjes en ruwe bergjes op zandachtige plaatsen die goed in de zon staan en open lucht hebben, in Nederland wordt ze in de hoven gezaaid en met de andere soorten van anjers vlijtig geteeld.

3. De derde soort van keykens groeit ook op droog ongebouwd land en soms ook naast de kanten van de bouwlanden of akkers in meest alle landstreken van Hoogduitsland, Bohemen, Silezië en Moravie waar ze met grote menigte in het wild pleeg te groeien.

4. De vierde soort wordt in de hoven gezaaid.

5. De kraaibloempjes groeien overal in de beemden en vochtige met water besproeide weiden.

Tijd.

1. De gewone keykens bloeien zeer vroeg in het jaar, dat is dikwijls in april of mei en wat vroeger dan de anjers en staan daarna noch het meeste deel van de zomer met hun bloemen.

2. De tweede soort van keykens bloeit wat later dan de eerste, dat is in de zomer met de anjers en gewoonlijk het tweede jaar nadat ze gezaaid of geplant zijn geweest.

3. De derde soort bloeit ook heel diep in de zomer.

4. De vierde bloeit van mei of juni af tot de herfst toe en [267] hetzelfde jaar dat ze gezaaid is.

5. De kraaibloempjes staan ook meest in mei en juni en bloeien.

Namen.

Deze bloemen zijn in Frankrijk armoires en armoiries genoemd en daarnaar heeft Ruellius het de naam Flos Armerius op het Latijns gegeven waarmee ze tegenwoordig bij alle kruidbeschrijvers bekend zijn.

1. De eerste soort van dit gewas en de algemeenste is hier te lande keykens genoemd als of men tuiltje of bundeltje of ook hoopjes van bloemen zei omdat deze bloemen veel bijeen plegen te groeien als in een hoopje, tuiltje of bundeltje verzameld en de naam keykens is daarvan gekomen omdat men in onze Nederlandse of Brabantse taal de bundeltjes of tuiltjes van bloemen eigenlijk keykens plag te noemen, de Hoogduitsers noemen het Tonnernagelin en ook Feldnagelin, wij hebben ze in het Latijn Armerius flos primus genoemd, dat is eerste geslacht van keykens. Het schijnt dat deze keykens een wilde soort van anjers zijn en daarom zijn ze ook van sommige kruidbeschrijvers van onze tijden Vettonica agrestis of silvestris genoemd, sommige willen ze voor Herba Tunica houden, maar ze zijn alle beide bedrogen, gemerkt dat noch deze keykens, noch de anjers gelijkenis met de tweede Vettonica of met Polemonium hebben.

2. De tweede soort van ons keykens met bredere bladeren genoemd en in het Latijn Flos Armerius secundus worden van sommige scharlakenrode keykens genoemd naar de kleur van de bloemen die het scharlaken zeer nabij schijnt te komen, de Hoogduitsers noemen het Steinnaglein. Deze schijnt alzo wel een geslacht van wilde anjers te wezen als de voorgaande.

3. De derde soort, in het Latijn Flos Armerius tertius genoemd, mag keykens met scherpe of spitse bladeren genoemd worden.

4. De vierde soort is van ons ook onder de keykens gerekend en Flos Armerius quartus genoemd en mag in het Nederduits keykens met lijmachtige stelen genoemd worden, dan sommige geloven dat het een soort is van dat gewas wat gewoonlijk beën of behen pleeg genoemd te wezen omdat ze enige gelijkenis schijnt te hebben met dat rode behen dat men Valeriana rubra of valeriaan met rode bloemen plag te noemen en voorwaar ze heeft er enige gelijkenis mee zoveel de geknoopte steeltjes en de bladeren aangaat en van kleur lijkt ze op die noch meer, maar nochtans zo heeft ze kortere en teerder stelen dan die van de rode valeriaan en ze heeft ook kleinere bladeren, maar de kleur en zachtheid of kaalheid van de bladeren is bij beide deze kruiden bijna hetzelfde. Carolus Clusius heeft dit gewas onder de wilde Christusogen of jennettekens gerekend zoals we boven verhaald hebben en Lobel heeft ze Muscipula en Viscaria in het Latijn en vlieghenet in het Nederduits genoemd, dan wij houden het liever onder de geslachten van keykens.

5. De vijfde soort is in Nederland crayenbloemkens genoemd en in het Latijn Armerius silvestris, dat is wilde keykens.

Aard, kracht en werking.

De bloemen van al deze soorten van keykens hebben gans geen nuttigheid in de medicijnen of onder de kruiden die men plag te eten of in het moes te gebruiken, ze zijn alleen kranskruiden en nuttig om de hoven te versieren en om er kransjes of tuiltjes van te maken.

BIJVOEGING.

De keykens die in Nederland en vooral in Brabant meest met de naam tuiltjesbloemen bekend zijn hebben dezelfde teelt nodig die men aan de anjers doet, uitgezonderd alleen dat ze wat wilder zijn en wat beter tegen de koude kunnen dan de anjers.

Voorts zo vindt men ook grotere verschillen onder de bloemen van dit gewas en niet alleen in de kleur, maar ook in het getal er van, want sommige hebben maar een of twee bloempjes op een steel, sommige hebben er vele bijeen staan, ja wel negen of tien bijeen gelijk een tuiltje of meikransje in de rondte gevoegd, ja de dubbele hebben er soms minder dan de enkele, sommige zijn rood en van binnen wit, als gezegd is, of met [268] paarse strepen en spikkels, sommige karmozijn of scharlaken of inkarnaat of vleeskleurig rood, purper, lichter of dieper gekleurd en zowel enkele als dubbele, sommige zijn wit met paarse spikkels of strepen, sommige zijn heel groot en sommige laag, de dubbele hebben soms maar tien bladeren en soms veel meer zoals we uit Clusius en Lobel aantonen zullen.

De huisjes van de bloemen zijn die van het zeepkruid gelijk. Dan al deze kruiden en zowel die met enkele als die met dubbele bloemen hebben plat zwart zaad dat op dat van anjerzaad lijkt en in diergelijke huisjes liggen.

De kraaibloempjes zijn soms, maar zelden, geheel wit. Clusius zegt dat sommige geleerde die voor de Ondontitis Plinij houden en hij beschrijft ze onder de wilde Lychnides en voegt daarbij dat ze uit Italië gezonden zijn geweest met zeer mooie rode dubbele bloemen, ja dat ze in het land van Wars, tussen Antwerpen en Gent, gevonden zijn met dubbele inkarnaat bloemen. Ook ziet men ze dubbel worden door teelt van dikwijls te herplanten en te verzetten.

Geslachten van keykens met enkele bloemen. Clusius heeft nadat hij de keykens in tweevormige soorten verdeeld heeft, te weten in diegene die enkele vijfbladige bloemen heeft en de ander met dubbele of driedubbele volbladige bloemen, beschrijft noch een ander soort van keykens die van hem Armerius simplici flore Pannonicus, (Dianthus plumarius) dat is Oostenrijkse keykens met enkele bloemen genoemd wordt die ook haar eigen onderscheid heeft want een van die soorten heeft een fraaie bloem die heel rood of met witte spikkeltjes besproeid of geheel sneeuwwit met vleeskleurige kanten en de tweede soort is geheel sneeuwwit zonder enige plekken die zeer zelden gevonden wordt, de derde heeft niet veel bloemen aan een steel die ook wat bleker rood van kleur zijn en bijna vleeskleurig, de vierde heeft purperkleurige bloemen die nochtans aan de kanten heel wit zijn, de vijfde is van het zaad van de vierde gekomen die bloemen krijgt wiens bladeren de eerste en tweede dag nadat ze open gegaan zijn heel sneeuwwit zijn en daarna op den duur heel purperkleurig worden zodat op een kransje of tuiltje in een tijd witte en half purperen bloemen kan komen te zien welke verschillende kleuren zeer behaaglijk en vermakelijk is om te zien. De eerste soort van deze enkele keykens wordt van de Hongaren Isten nyla, dat is Gods pijl genoemd. De andere vier worden in Nederland keykens genoemd en in Frankrijk armoiries omdat ze van de voorbeschreven soorten van keykens vrijwel niet verschillen.

Verandering van tuiltjesbloemen. Deze Flos Armerius heeft soms aan een struik, als P. Hondius vermaant, witte, paarse en vleeskleurige bloempjes en alle drie tezamen in een krans of tuiltje en van het begin af zijn ze zo. Velen hebben binnen in hun grondeinden andere kleuren zo regelmatig gevoegd dat men van ver menen zou dat er een ander kleiner bloempje opgelegd is. Daarboven zijn de draadjes die gewoonlijk bloot en maar twee in het getal gezien worden in deze bloemen er met vier of vijf en elk met blauwachtige nopjes.

Geslachten van keykens met dubbele bloemen. Deze zijn tweevormig, na de beschrijving van dezelfde Clusius en de eerste soort is algemeen genoeg met zeer mooie rode bloemen, de andere wordt zelden gevonden met witte bloemen.

(Armeria pseudarmeria) Grote en kleine bergkeykens met smalle bladeren. Deze zijn van Clusius beschreven omdat ze gelijkenis met de soorten van keykens hebben, hij noemt ze Armerius montanus tenuifolius major & minor. Maar deze zullen van Dodonaeus beschreven worden onder de soorten van gras en met name van Gramen Polyanthemum.

Lobel beschrijft vele verschillende soorten van keykens, te weten sommige met witte enkele bloemen, sommige met rode dubbele bloemen die in het midden een zeer lustige gestreepte ring of kroon hebben van dezelfde kleur met dunne stelen van een vijf en veertig cm hoog, anders lijken ze op de bladeren van de andere gewone keykens, dan al deze hebben grote gelijkenis met diegene die van Dodonaeus beschreven zijn en daarom zullen we de namen daarvan alleen hier verhalen met sommige merktekens waardoor ze van de andere onderscheiden kunnen worden, te weten deze navolgende. (Dianthus barbatus) 1. Keykens of tuiltjes, in het Latijn Armeria of Caryophyllus minor silvestris, minus odorus, foliis latioribus, in het Hoogduits Steyn negle, in het Vlaams hoepeel-bloemen, in het Engels sweete williams. Deze lijkt op de tweede soort van Dodonaeus aangaande de bladeren, maar niet aangaande de bladertjes die tussen de bloemen groeien. 2. Witte en rode dubbele tuiltjes. 3. Ander keykens of brede tuiltjes die van vele aardige rode bloemen versierd is en gekroond met stipjes heeft bredere bladeren dan de voorgaande. 4. Gebaarde keykens of tuiltjes met bleekrode mooie bloempjes die smallere blaadjes aan de steel heeft. 5. Andere wilde gebaarde keykens met bleekrode gekerfde bloemen die van vijf blaadjes die stervormig staan gemaakt zijn, anders het voorgaande gebaarde gelijk, maar met noch smallere bladeren en in alles veel kleiner en groeien beide op de gebergten. (Petrorhagia prolifera) 6. Kindertjes, in het Latijn Armeria prolifera. Deze (zegt dezelfde Lobel) is aldus genoemd omdat ze vele welriekende kleine en in vijf gedeelde bloempjes heeft op een steel waarvan de ene na de ander uitkomt als of het kindertjes waren die het voortbrengt uit de grootachtige kopjes. (Silene conoidea) 7. Eerste vliegekruid, in het Latijn Muscipula sive Viscaria en is Lychnis silvestris Clusij altera flore muscoso en Silene van Theophrastus, naar de mening van Aldrovandus. Men zou dat ook lijmkruid mogen noemen omdat het met enig lijm of lijmachtige taaie vetheid zo schijnt bestreken te wezen dat het niet alleen aan de hand kleeft, maar ook de vliegen en vlinders die daar voorbijvliegen en hoe weinig dat ze eraan raken, maar er vast en verward aan blijven. Dit kruid heeft bladeren als die van kraaiebloempjes, maar wat langer. De bloemen en hun huisjes zijn die van de klein duizendguldenkruid of moedwil, dat is pluimpjes, gelijk en zijn bezet met spitse blaadjes die op vele steeltjes van een vijf en veertig cm hoog groeien, het zaad is zeer klein en dat van de jenettekens of Lychnis vrij gelijk. (Silene otites) 8. Tweede Viscaria of vliegenetkruid met mosachtige bloemen is Papaver spumeum van sommige en groot Sesamoïdes Salamanticum van Clusius. Dit kruid lijkt veel op het voorgaande van steeltjes, zaad, bladeren en huisjes, maar draagt een zeer kleine mosachtige bloem die geelgroen is, in het Latijn Muscipula of Armoracia altera. (Silene armeria) 9 Derde vliegenetkruid is hetzelfde dat Dodonaeus voor zijn vierde soort van keykens beschrijft. (Aphyllanthes monspeliensis) 10. Aphyllanthos van Montpelliers is alzo genoemd en niet omdat het geen bladeren voortbrengt, maar omdat die zo klein en biesachtig zijn dat ze bijna droog worden voor ze gegroeid hebben en schijnen stro te wezen of kaf, bleekachtig van kleur die aan de oppervlakte van de aarde spruiten, zo dezelfde Lobel schrijft, uit een vezelachtige wortel die op die van de bies lijkt en heeft zeer vele steeltjes van vijf en twintig cm hoog die biesachtig zijn, dun en zonder vele knopen en glad die de hele zomer door blauwe gekerfde bloempjes dragen die kleiner zijn dan die van vlas of keykens in schubachtig kaf. Dit hele gewas is bitter van smaak en wat heet. (Silene flos-cuculi) 11. Kraaienbloempjes is de vijfde soort van keykens van Dodonaeus, in het Latijn Armoracia pratensis silvestris en ook Flos cuculi, van sommige Tunix of Caryophyllus silvestris foliis latioribus, in het Hoogduits Gauchblum, dat is te zeggen koekoeksbloempjes en ook Steynnegle, in het Waals cuyderelles.

Namen.

De keykens worden in het Vlaams hoepeelbloemen en in Hoogduitsland ook Heydenblumlin en Blutztropffle van sommige genoemd of Steinnegle of Carthuser blumen, sommige geven ze de Latijnse naam Armeria, andere noemen ze hoe langher hoe liever en vooral de derde soort. De vierde soort wordt van Lobel Armoracia genoemd die zeer verschillend is van de Armoracia als blijken zal uit de beschrijving van de rapen en radijzen.

Kracht en werking.

Al is het zaak dat Dodonaeus deze keykens geen kracht in het genezen of nuttigheid onder de moeskruiden toegeschreven heeft, nochtans hebben sommige andere geleerde mannen deze navolgende krachten daarin gevonden, te weten dat de keykens en zowel de bladeren als bloemen en ook hun wortel uitermate goed zijn tegen de pest. Daarom diegene die voorzichtig zijn maken in tijd van pest een konserf of azijn van de keykens en ook van de anjers om de kwade lucht te verhinderen.

De wortels van de keykens in water en de bloemen in wijn gekookt laten plassen en breken en jagen de steen van de nieren af. Dezelfde wortel tot poeder gebracht en met wijn ingenomen is zeer goed tegen de pest en allerhande vergif en tegen de beten en steken van de vergiftige of schadelijke dieren en beten van dolle honden.

Het kruid van keykens gestampt en op de wond gelegd trekt de doornen, distels en gebroken beenderen uit en geneest de wonden.

Hetzelfde kruid geneest ook de pijn en weedom van het hoofd als het vers gestampt er opgelegd wordt of in water gekookt en daarmee het hoofd gewassen.

Het zaad, kruid en het hele gewas van de kraaibloempjes is zeer goed tegen de steken van de schorpioenen, ja ze hebben daar zo grote kracht in dat het kruid alleen voor de schorpioenen geworpen die heel machteloos en traag maakt zodat ze niemand schadelijk of hinderlijk kunnen wezen, het geneest ook allerhande vergif wat onder andere oorzaken sommige heeft laten geloven dat dit kruid de Tunica of Tunis van de Arabieren is.

Het zaad van de kraaibloempjes een half lood gewicht ingenomen zuivert het lichaam van alle hete galachtige overvloedigheden.