Hippomane

HET XIII. CAPITEL.

Van Hippomane.

Ghedaente.

Nae de beschrijvinghe van de gheslachten van Tithymalus oft Wolfs-melck moeten wy iet van het Hippomanes uyt verscheyden oude schrijvers verhaelen ende t’samen brenghen; ende dat alleen, om dieswille dat de Griecken van het landtschap Arcadien uyt desen Tithymalus oft het gheslacht van Wolfs-melck den Hippomanes pleghen te nemen oft te vergaderen, soo Theophrastus betuyght in sijn 9.boeck van de beschrijvingh der cruyden; ende, soo hy aldaer oock schrijft, het best Hippomanes wierdt in ’t selve landtschap van Arcadien omtrent de stadt Tegea ghemaeckt; ende was in sijne tijden meest ghesocht ende voor het krachtighste ghehouden. Maer andere oude schrijvers spreken daer verscheydentlijck van: nochtans sy bekennen allegader dat het een verghiftigh dingh is, ende bequaem om daer quaet mede te doen, ende om in tooverijen ende in verboden oft ongoddelijcke konsten te ghebruycken.

Den Poët Theocritus tuyght in sijne Pharmaceuctia dat Hippomanes een ghewas is, door ’t welcke de peerden dul ghemaeckt worden, schrijven in de naevolghende maniere:

Arcadien brenght voort Hippomanes met hoopen;

Het vvelck de peerden doet dul langh ’t gheberghte loopen.

Virgilius ende Tibullus, beyde Latijnschen Poëten, en hebben het Hippomanes voor gheen cruydt oft ander aerdtsche ghewas ghehouden, maer voor een verghiftigh ende dootlijck slijm oft schuym, ’t welck uyt het gemacht van de Merrien vloeyt oft traent, soo wanneer sy heet, loopigh, oft met ritsigheydt bevanghen zijn, ende bijnae dul zijn door grooten lust ende begheerten die sy hebben om bespronghen te worden. De woorden van Virgilius in het 3.boeck van sijne Georgica oft Landwinninghe luyden aldus:

Als dan moghdy aensien van haer ghemachte vloeden

Een taey verghiftigh slijm, dat dickvvijls vvordt versaemt

Van menigh quade vrouvv, om ons te doen vervvoeden,

Van ons landtlie met recht Hippomanes ghenaemt.

Tibullus in de vierde Elegia van sijn 2.boeck beschrijft het met dierghelijcke woorden:

Hippomanes dat pleegh de Merrien t’ontvloeden.

VVanneer des liefdes brandts haer door lust doet vervvoeden.

Met welcke woorden Virgilius te kennen gheeft, soo Servius den uytleggher van den selven Virgilius schrijft, dat de herders oft landtlieden dat slijmerigh nat oft taeye vochtigheydt met recht, ende met eenen eyghenen naem Hippomanes genoemt hebben; ghemerckt dat het woordt Hippomanes in ’t Griecks anders niet en luydt dan ofmen seyde Peerden dulligheyt oft Peerden dulmaeckende dingh; maer dat het cruydt oft dat ander ghewas, ’t welck Theocritus ende voor hem Theophrastus Hippomanes noemen, met onrecht ende gheensins met soo goede redenen als het ander, Hippomanes ghenoemt magh wesen, al is ’t dat het misschien eenige kracht hadde om de peerden soo dul te maken, als oft hun de voorseyde ritsigheyt ende hittighe begeerte aengekomen waer.

Aristoteles beschrijft oock in ‘t 18.capitel van het 6.boeck van de beschrijvinghe der dieren, dat Hippomanes een vochtigheyt is die van de heete Merrien vloeyt oft traent, segghende aldus: De Merrien in tijden dat sy lust hebben om bespronghen te worden, komen meer by een, ende zijn veel liever te samen dan te voren, ende schudden oft roeren haer steerten dickwijlder dan te voren, ende veranderen haer stemme, oft brisschen anders dan sy pleghen; ende bovendien soo sietmen uyt haer ghemach alsdan sekere vochtigheyt vloeyen oft druypen, het saedt eenighsins gelijckende, maer veel dunner dan ’t gene dat de Henxten van hun schieten. Dese vochtigheyt wordt van sommighe Hippomanes gheheeten; ende niet het gene dat de eerst geborene Veulekens pleegh aen te hanghen. Aldus schrijft hy in dat voorseyde capitel: nochtans vindtmen dat hy in ‘t 22.capitel van ’t selve boeck anders geschreven heeft, te weten, dat het gene dat aen de nieuw ter werelt komende oft gheworpene Veulekens hanght oock een Hippomanes is, ende soo genoemt wordt; want hy schrijft daer aldus van: Als de Merrie geworpen oft gebaert heeft, dan pleegh sy haer naegeboorte oft secondine stracks op te eten oft in te swilgen, ende met eenen oock ’t gene dat aen het voorhooft van het eerst gheboren Veulcken vast is, Hippomanes geheeten, ’t welck van grootte noch kleyner dan een kleyne vijghe is, breedachtigh in ’t aensien, rond als een bollekens, swart van verwe: ende by soo verre iemandt dat selve aftreckt eer de Merrie dat op eten oft inswilghen kan, ende dat selve de Merrie te riecken geeft, dan sal de Merrie op staen, ende seer beroert iae dul worden, als sy dien reuck in de neuse hebbende ende kermen sal. [606]

Plinius schrijft insghelijcks van dit selve dingh in het 42.capitel van sijn 8.boeck: te weten, dat de peerden wanneer sy eerst gheboren worden een seker dinck met hun brenghen, seer bequaem om de liefde te doen komen, ’t welck Hippomanes ghenoemt wordt, ende aen ’t voorhooft van de ionghe Veulekens vast is, soo groot als een drooghe Vijghe, swart van verwe, ’t welck van de moeder terstont nae dat sy ghebaert heeft afgeruckt ende op ghegeten wordt; ende dat soo wanneer iemandt dat haer ontrock, dat sy het Veulen aen haer memmen oft borsten niet en soude willen laten komen, om dat het suygen te geven. Nochtans schrijft hy van een ander Hippomanes in het 11.capitel van sijn 28.boeck, te weten dat het een verghift oft slijmerighe vochtigheyt is, die de Merrien ontloopt oft ondruypt, wanneer sy bespronghen zijn gheweest.

Julius Solinus Polyphistor schrijft van ’t selve Hippomanes oock in ‘t 47.capitel van sijn boeck, naementlijck dat als de Merrien baren, alsdan oock een dinck ter werelt brenghen, ’t welck groote macht heeft om te doen verlieven, ende dat de versch gheborene Veulckens aen hun voorhooft vast hebben houdende, ros oft bruyn van verwe, van ghedaente als Vijghen, in ’t Griecks Hippomanes ghenoemt; ’t welck hun stracks ontnomen zijnde, en sal de moeder haer iongh gheensins haer borsten om te suyghen laten ghenaeken.

Columnella betuyght, dat Hippomanes een verghiftigh dinck is; ’t welck sulcken kracht heeft, dat het de menschen, die dat inghenomen hebben, soo dul ende verlieft maeckt, dat sy schijnen de selve dulligheydt te hebben diemen aen de loopighe oft ritsighe peerden siet. Dan hy en geeft ons geensins te kennen, wat dat voor een dingh magh wesen, ende waer van dat het ghemaeckt, ghepluckt, ghenomen oft ghehaelt magh worden.

Van de selve krachten van Hippomanes schrijft Plinius noch een wonderbaerlijcken saeck in sijnen 28.boeck; te weten dat het soo verghiftigh oft bequaem is om de peerden door liefde te doen verwoeden, dat het eens ghebeurt is, datter in Olympia een Merrie van koper ghemaeckt wordende, ende by het koper daer de ghedaente van die voorseyde Merrie van ghehoten wierdt, dit voorschreven Hippomanes gedaen ende gemengelt zijnde, ’t selve in dat ghegoten beeldt nae sijn krachten soo behouden ende merckelijck bethoont heeft, dat de Henxten, die daer omtrent quaemen, den reuck van die kopere Merrie, oft ten minsten van dat Hippomanes in den neuse hebbende, heel dul ende van liefde verwoedt ende gantsch beroert gheworden zijn.

Van ’t selve vermaent Pausanias oock in sijn 5.boeck, wanneer hy verhaelt de offeranden oft giften die de Heydenen in Griecken hun Godt Jupiter Olympius pleghen te gheven, ende onder andere de ghiften van Phormis Menalius; ende hoe dat hy twee peerden ter eeren van den voorseyden Jupiter heeft doen stellen op een plaetse van het landtschap Olympia binnen het ghewest ’t welck sy Altis noemden, segghende aldus: In de sijde van het eerste peerdt zijnder sommige woorden gesneden gheweest, doch niet in gedicht oft rijm gestelt, naementlijck dese naevolghende: Phormis heeft dit hier doen stellen, die van Menalius in Arcadien was, maer nu te Syracusen woont. Voorts soo segghen sommighe dat doen dit peerdt ghegoten wierdt, daer Hippomanes by ghedaen wierdt, ende dat door list ende argheyt van eenen toovenaer oft Magus, op dat de gene die dat souden komen te sien, allegader dat voor een wonder werck souden aenschouwen. Want daer zijn in dat selve ghewest van Altis veele andere peerden gestelt geweest, die van grootte ende ghedaente oft schoonheydt dit peerdt te boven gaen; ende voorts oock soo schijnt het leelijcker te wesen, om dat sijnen steert ghekort oft afghesneden is: nochtans sietmen dat de Henxten die daer omtrent komen, niet alleen in de Lente oft Vooriaer, maer oock alle tijden des iaers pleghen te verhitten. Selfs sy komen met gewelt binnen die plaetsen Altis gheloopen, ’t zy hun zeelen daer sy mede vast waeren brekende ende los maecken, ’t zy hun berijders ontvliedende; ende springhen op dat peerdt met sulcken dulligheydt ende hitte, als oft sy een levende ende overschoone ritsighe Merrie voor hadden. Dit zijn de woorden van Pausanias: de welcke van my hier, als oock die van de andere voorverhaelde schrijvers, voortghebroght zijn, by oorsaecke ende ghedenckenisse van het Hippomanes dat van Theophrastus vermaent is, als een dinck, ’t welck uyt de soorten van de Tithymallen oft Wolfs-melck bereydt pleegh te worden.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t saecke dat de oude schrijvers seer luttel, ende de nieuwe noch veel min bescheydt van het oprecht ende waerachtigh Hippomanes ghegheven hebben, nochtans dunckt my dat Dodoneus met seer goede redenen nae de beschrijvinghe van de gheslachten van Tithymallen oft Wolfs-melck, iet van dat selve Hippomanes uyt verscheyden schrijvers van oude tijden by een ghehaelt ende vergadert heeft, om den nieuwsgierighen leser daer eenighe kennisse van te gheven, oft ten minsten de neerstigh ondersoeckers der verholentheden tot het ondersoeck van dit, ’t zy cruydt, ’t zy eenigh ander dingh te verwecken ende eensdeels te leyden. Maer voorwaer de ouders hebben daer soo verscheydentlijck van geschreven, datter gantsch gheene sekerheydt dies aengaende uyt hun boecken te haelen is: in voeghen dat ick vreese, dat de ghene die dit Capitel ghelesen sullen hebben, alsoo onseker sullen zijn dat selve doorlesen hebbende, als sy waeren doen sy dat eerst beghosten te lesen. Nochtans en kan ick niet nae-laten te verhaelen ’t ghevoelen van sommighe Cruydt-beminners, die de Vulvaria oft Stinckende Melde, anders Garosmus gheheeten, voor den oprechten Hippomanes houden: om dat de selfde, in sonderheydt in heete landen ghegroeyt zijnde, sulcken vremden stanck van haer gheeft, dat de onredelijcke dieren dat ghewreven cruydt rieckende tot ritsigheyt verweckt worden. Daerom maghmen dat soo langh daer voor houden tot datmen een andere Hippomanes vindt, dat met het gene dat alle oude schrijvers daer af vermaenen beter over een komen sal. Want, om de waerheyt te segghen, Stinckende Melde en heeft niet krachtighs in haer dan alleen haeren vuylen stank; ende het is te ghelooven dat sy de andere soorten van Melde van slapheyt heel ghelijck is: die alle gheenen merckelijcken smaeck ende luttel krachten hebben.

HET XIII. KAPITTEL.

Van Hippomane. (paardenbronst)

Gedaante.

Na de beschrijving van de geslachten van Tithymalus of wolfsmelk moeten we iets van het Hippomanes uit verschillende oude schrijvers verhalen en tezamen brengen en dat alleen omdat de Grieken van het landschap Arcadië uit deze Tithymalus of het geslacht van wolfsmelk de Hippomane plegen te nemen of te verzamelen zo Theophrastus betuigt in zijn 9^de boek van de beschrijving der kruiden en zo hij daar ook schrijft het beste Hippomane werd in hetzelfde landschap van Arcadië omtrent de stad Tegea gemaakt en was in zijn tijden het meest gezocht en voor het krachtigste gehouden. Maar andere oude schrijvers spreken er verschillend van, nochtans ze bekennen allen dat het een vergiftig ding is en geschikt om er kwaad mee te doen en om in toverijen en in verboden of ongoddelijke kunsten te gebruiken.

De poëet Theocritus betuigt in zijn Pharmaceutria dat Hippomane een gewas is waardoor de paarden dol gemaakt worden en schrijft op de volgende manier:

‘Arcadië brengt Hippomane met hopen voort;

Wat de paarden dol langs het gebergte doet lopen’.

Virgilius en Tibullus, beide Latijnse poëten hebben het Hippomane voor geen kruid of ander aards gewas gehouden, maar voor een vergiftig en dodelijk slijm of schuim wat uit het geslacht van de merries vloeit of traant wanneer ze heet, lopig of met ritsigheid bevangen zijn en bijna dol zijn door grote lust en begeerte die ze hebben om besprongen te worden. De woorden van Virgilius in het 3^de boek van zijn Georgica of landinning luiden aldus:

‘Dan mag ge het aanzien van de door hun gemaakte vloeden

Een taai vergiftig slijm dat dikwijls wordt verzameld;

Van menig kwade vrouw om ons te dol te maken,

Van onze landlieden met recht Hippomane genoemd’.

Tibullus in de vierde Elegia van zijn 2^de boek beschrijft het met diergelijke woorden:

‘Hippomane dat plag de merries te ontvloeien.

Wanneer de liefdesbrand hun door lust dol laat worden’.

Met welke woorden Virgilius te kennen geeft, zo Servius de uitlegger van Virgilius schrijft, dat de herders of landlieden dat slijmerig nat of taaie vochtigheid met recht en met een eigen naam Hippomane genoemd hebben, gemerkt dat het woord Hippomane in het Grieks niets anders betekent dan of men paarden dolheid of paarden dol makend ding zei, maar dat het kruid of dat andere gewas wat Theocritus en voor hem Theophrastus Hippomane noemen met onrecht en geenszins met zulke goede redenen als het andere Hippomane genoemd mag wezen al is het dat het misschien enige kracht had om de paarden zo dol te maken als of hun de voor vermelde ritsigheid en hete begeerte aangekomen was.

Aristoteles beschrijft ook in het 18^de kapittel van het 6^de boek van de beschrijving van de dieren dat Hippomane een vochtigheid is die van de hete merries vloeit of traant en zegt aldus: ‘de merries komen in tijden dat ze lust hebben om besprongen te worden meer bijeen en zijn veel liever tezamen dan tevoren en schudden of roeren hun staarten vaker dan tevoren en veranderen hun stem of briesen anders dan ze plegen en bovendien zo ziet men uit hun geslacht dan een zekere vochtigheid vloeien of druipen dat enigszins op het zaad lijkt, maar veel dunner dan hetgeen dat de hengsten van zich schieten. Deze vochtigheid wordt van sommige Hippomane genoemd en niet hetgeen dat aan de eerstgeborene veulentjes plag te hangen. Aldus schrijft hij in dat voor vermelde kapittel, nochtans vindt men dat hij in het 22^ste kapittel van hetzelfde boek anders geschreven heeft, te weten dat hetgeen dat aan de nieuw ter wereld komende of geworpen veulentjes hangt ook een Hippomane is en zo genoemd wordt want hij schrijft er aldus van: ‘als de merrie geworpen of gebaard heeft dan plag ze haar nageboorte of secondine straks op te eten of in te zwelgen en meteen ook hetgeen dat aan het voorhoofd van het eerst geboren veulentjes vast is en Hippomane heet wat van grootte noch kleiner is dan een kleine vijg en breedachtig in het aanzien en rond als een bolletje, zwart van kleur en als iemand dat er aftrekt voor de merrie dat opeten of opzwelgen kan en dat de merrie te ruiken geeft dan zal de merrie opstaan en zeer beroerd, ja dol worden als ze die reuk in de neus heeft en zal kermen’. [606]

Plinius schrijft insgelijks van ditzelfde ding in het 42^ste kapittel van zijn 8^ste boek, te weten dat de paarden wanneer ze net geboren worden een zeker ding met zich brengen dat zeer geschikt is om de liefde te laten komen wat Hippomane genoemd wordt en aan het voorhoofd van de jonge veulentjes vast is en zo groot als een droge vijg en zwart van kleur wat van de moeder terstond nadat ze gebaard heeft afgerukt en opgegeten wordt en dat wanneer iemand dat haar onttrok dat ze het veulen niet aan haar memmen of borsten zou willen laten komen om het te zuigen te geven’. Nochtans schrijft hij van een ander Hippomane in het 11^de kapittel van zijn 28^ste boek, te weten dat het een vergif of slijmerige vochtigheid is die de merries ontloopt of ontdruipt wanneer ze besprongen zijn geweest.

Julius Solinus Polyphistor schrijft van hetzelfde Hippomane ook in het 47^ste kapittel van zijn boek namelijk dat als de merries baren dan ook een ding ter wereld brengen wat grote macht heeft om verliefd te laten worden en dat de vers geboren veulentjes dat aan hun voorhoofd vast hebben en ros of bruin van kleur is en de gedaante als vijgen, in het Grieks Hippomane genoemd, en als hun dat straks ontnomen is zal de moeder haar jong geenszins aan haar borsten laten komen om te zuigen.

Columella betuigt dat Hippomane een vergiftig ding is wat zo’n kracht heeft dat het de mensen die dat ingenomen hebben zo dol en verliefd maakt dat ze dezelfde dolheid schijnen te hebben die men aan de lopige of ritsige paarden ziet. Dan hij geeft ons geenszins te kennen wat dat voor een ding dat mag wezen en waarvan dat het gemaakt, geplukt, genomen of gehaald mag worden.

Van dezelfde krachten van Hippomane schrijft Plinius noch een wonderbaarlijke zaak in zijn 28^ste boek, te weten dat het zo vergiftig of geschikt is om de paarden door liefde dol te laten worden dat het eens gebeurd is dat er in Olympia een merrie van koper gemaakt werd en bij het koper daar de gedaante van die voor vermelde merrie van gegoten werd dit voorschreven Hippomane gedaan en vermengd werd dat in dat gegoten beeld naar zijn krachten zo behouden en merkelijk betoond heeft dat de hengsten die er in de buurt kwamen en de reuk van die koperen merrie of tenminste van dat Hippomane in de neus hadden geheel dol en van liefde verwoed en gans beroerd geworden zijn.

Van hetzelfde vermaant Pausanias ook in zijn 5^de boek wanneer hij verhaalt van de offeranden of giften die de heidenen in Griekenland aan hun God Jupiter Olympius plegen te geven en onder andere de giften van Phormis Menalius en hoe dat hij twee paarden ter ere van de voor vermelde Jupiter heeft laten stellen op een plaats van het landschap Olympia binnen het gewest wat ze Altis noemen en zegt aldus: ‘in de zijde van het eerste paard zijn er sommige woorden in gesneden geweest, doch niet in gedicht of rijm gesteld, namelijk deze volgende: ‘Phormis heeft dit hier laten stellen die van Menalius in Arcadië was maar nu te Syracusa woont’. Voorts zo zeggen sommige dat toen dit paard gegoten werd er Hippomane bij gedaan werd en dat door list en arglistigheid van een tovenaar of Magus zodat diegene die dat zouden komen te zien dat allen voor een wonderwerk zouden aanschouwen. Want er zijn in dat gewest van Altis vele andere paarden gesteld geweest die van grootte en gedaante of schoonheid dit paard te boven gaan en voorts ook zo schijnt het lelijker te wezen omdat zijn staart gekort of afgesneden is, nochtans ziet men dat de hengsten die er in de buurt komen en niet alleen in de lente of voorjaar, maar ook alle tijden van het jaar verhit plegen te worden. Zelfs komen ze met geweld binnen die plaats Altis gelopen en breken de touwen of maken die los daar ze mee vast waren of dat ze hun berijders ontvloden en sprongen op dat paard met zo’n dolheid en hitte alsof ze een levend en zeer mooie ritsige merrie voor hadden’. Dit zijn de woorden van Pausanias die van mij hier als ook die van de andere voor vermelde schrijvers voortgebracht zijn vanwege de oorzaak en gedachte aan het Hippomanes dat van Theophrastus vermaand is als een ding wat uit de soorten van Tithymallen of wolfsmelk bereid plag te worden.

BIJVOEGING

Al is het zaak dat de oude schrijvers zeer weinig en de nieuwe noch veel minder bescheid van het echte en ware Hippomane gegeven hebben, nochtans denk ik dat Dodonaeus met zeer goede redenen na de beschrijving van de geslachten van Tithymallen of wolfsmelk iets van dat Hippomane uit verschillende schrijvers van oude tijden bijeen gehaald en verzameld heeft om de nieuwsgierige lezer er enige kennis van te geven of tenminste de naarstige onderzoekers van de verborgenheden tot het onderzoek van dit, hetzij kruid, hetzij enig ander ding te verwekken en eensdeels te leiden. Maar voorwaar de ouders hebben daar zo verschillend van geschreven dat er gans geen zekerheid wat dat aangaat uit hun boeken te halen is en op die manier dat ik vrees dat diegene die dit kapittel gelezen zullen hebben alzo onzeker zullen zijn als ze dat doorlezen hebben als ze waren toen ze dat net begonnen te lezen. Nochtans kan ik niet nalaten de mening van sommige kruidbeminnaars te verhalen die de Vulvaria of stinkende melde, anders Garosmus genoemd, voor de echte Hippomane houden omdat die en vooral als het in hete landen gegroeid is zo’n vreemde stank van zich geeft dat als de onredelijke dieren dat gewreven kruid ruiken tot ritsigheid verwekt worden. Daarom mag men dat zo lang daarvoor houden totdat men een andere Hippomane vindt dat met hetgeen dat alle oude schrijvers daarvan vermanen beter overeenkomen zal. Want, om de waarheid te zeggen, stinkende melde heeft niets krachtigs in zich dan alleen zijn vuile stank en het is te geloven dat ze de andere soorten van melde van slapte heel gelijk is die allen geen merkelijke smaak en weinig krachten hebben.