Santolina

HET XXVII. CAPITEL.

Van Cypres-cruydt.

Gheslachten.

Na de gheslachten van Eliochryson ende Chrysocome moet oock volghen dat ghewas ’t welck om de ghedaente die het met den Cypres-boom heeft, Cypres-cruydt gheheeten wordt: want het heeft oock goudt-verwighe ronde bloemkens als het Eliochryson ende de Rhijn-bloemen doen, ende wordt dickwijls oock by de kranssen ende kroonen ghedaen, ende heeft eenen goeden oft immers stercken reuck. Dese wordt in ettelijcke gheslachten verdeylt: van de welcke wy hier vijf verscheyden sullen gaen beschrijven.

Ghedaente.

1. Het ghemeyn Cypres-cruydt wast hoogh oft recht op met een houdtachtigh struycksken, waer uyt seer vele roeykens als tacksken ter sijden uyt komen ghesproten, dun, ende ghemeynlijck anderhalven voet hoogh, rondom bewassen met kleyne langhworpige, smalle, ghetande bladeren: uyt ’t sop van elck roeyken spruyt een eenigh rond bolleken, dat in stede van de bloemen is, van vele draeykens by een ghehoopt ende vergadert, de bloemen van Reynvaer, ende middel-knopkens van de Camille-bloemen ghelijck, dan nochtans een weynighsken wijder op verspreyt staende, geeluwe van verwe: de welcke in doncker-bruyne sadekens verkeeren oft veranderen. De wortel is houdtachtigh ende herdt.

Dit gantsch ghewas oft heesterken is soo wel van steelkens als van bladeren witachtigh oft grijs, lieffelijck riekende, doch met eenighe swaerigheyt oft sterckigheyt daer by ghevoeght.

2. De tweede soorte van Cypres-cruydt is de voorgaende eerste soorte van ghedaente seer ghelijck, doch langher, groener, ende niet soo grijs van bladeren, met bleecker geele bloemen.

3. Derde Cypres-cruydt heeft bijster korte ende uyttermaten dunne bladeren, seer naer by die van de Heyde komende: de bloemen zijn geel, ende van ghedaente die van de voorgaende soorten heel ghelijck.

4. Het vierde Cypres-cruydt heeft min ghetande bladeren, ende daerom die van den Cypres-boom meer ghelijckende: de bloemen zijn als die van de voorgaende soorten.

5. Vijfde Cypres-cruydt heeft seer slappe steelkens, die ter aerden by nae verspreyt ligghen, ende haer selven niet op en rechten, maer voortskruypen: de bladeren zijn ghetandt oft gheschaert, dicker ende wolachtigher, ende oock grijser oft witter dan die van de voorgaende soorten. De bloemen staen in haer knoppekens, ende zijn goudtgeel van verwe, die van de andere soorten van Cypres-cruydt heel ghelijck.

Plaetse.

Alle dese soorten van dit heesterachtigh ghewas zijn hier in Nederduytschlandt vremdt, ende en zijn nerghens dan in de hoven te vinden. Dan het eerste gheslacht [431]is wel het ghemeynste ende best te vinden van alle. De andere zijn selden ghesien, ende soo ghemeyn niet.

Tijdt.

Sy bloeyen in Hoymaendt, ende oock wel in Oogstmaendt.

Naem.

Men gheeft alle dese cruyden eenen ghemeynen Latijnschen naem, te weten Santolina: dan hier te lande heeten sy ghemeynlijck Cypres. Sommighe houdense voor den Chamae-cyparissus oft Leeghen Cypres, daer Plinius af spreeckt; maer hy is soo kort ende bekrompen in de beschrijvinge van sijnen Chamae-cyparissus, dat uyt sijn woorden die voorseyde meyninghe noch te volghen noch te wederlegghen en schijnt te wesen: daerom en versekeren noch en loochenen wy dat niet; maer de gene die het Cypres-cruydt voor Averoon Wijfken houden willen, ende in ’t Latijn Abrotanum femina noemen, zijn, nae mijn goetduncken, seer verre verdwaelt, ende bedroghen: want Averoon Wijfken is van bladeren den Averoon Manneken gelijck, te weten van ghedaente seer nae by de bladeren van de Zee-Alssen oft Absinthium Seriphium treckende, maer hoogher opschietende, ende heesters-gewijse boomachtigh wordende. Daer-en-teghen is desen onsen Cypres oft Cypres-cruydt een seer leegh ghewas, ende niet soo hoogh als de Alssen opschietende, ende bovendien van bladeren niet de Zee-Alssen, maer veel beter de Heyde ghelijckende. Dan het Eliochrysum, van ons voren beschreven, heeft veel meer ghelijckenisse met de Averoon Wijfken, dan dit onse Cypresse-cruydt doet; aenghesien dat het Eliochrysum van bladeren den Averoon ghelijckt, ende van reuck daer seer nae by komt: hoe wel dat het nochtans, nae mijn ghevoelen, oock gheen soorte van Averoon en is, maer een ghewas op sijn selven, van de Averoon ende Alssen verre ghenoegh verscheyden.

Aerd.

Den bitteren smaeck die in het saedt van dit Cypres-cruydt te proeven is, bethoont ghenoegh dat het van krachten warm is ende droogh, tot in den derden graed.

Kracht ende Werckinghe.

Het saedt van Cypres met drancke oft spijse inghenomen, is seer krachtigh om de wormen des buycks te verdrijven oft te dooden.

Plinius schrijft dat het cruydt Chamae-cyparissus oft Leeghe Cypres gheheeten (’t welck onseker is oft voor ’t selve gewas te houden is dat wy nu beschrijven) met wijn te drincken ghegheven, seer krachtigh ende nut is om het vergift van alderhande slanghen, adders ende scorpioenen te wederstaen, ende schadeloos te maecken.

Ander ghebruyck.

Men pleegh de bloemen oft kranssen van dese cruyden onder de krans-cruyden ghenoegh te ghebruycken, om daer kroonen af te maecken, oft de meyen ende tuylkens te vercieren.

BIIVOEGHSEL.

De soorten van dit ghewas zijn menigerhande; dan sy konnen meest alle onder de vijf soorten van Dodoneus begrepen oft verstaen worden. Sommighe willense den naem van Leeghen Cedrus gheven. Den hoogh-gheleerden Clusius ende meer andere bekennen dat het gheen soorte van Averoon Wijfken en is, nochtans laeten dat met den naem van Averoon Wijfken doorgaen. Sommighe van dese soorten worden van andere by de Chamaepitys oft veldt-Cypress beschreven, doch met onrecht. De Italiaenen noemen dit ghewas Herba camforata, Santolina ende Cipressina; ende ghebruycken dat in al ’t ghene daer den Alssen toe nut is. Hier te lande noemtmen dat oock somtijdts Worm-cruydt. De steelkens van de ghemeyne soorte van dit cruydt zijn in de lenghde bewassen met vier rijen van heel korte ende kleyne ghetande grijse bladerkens, bitter van smaeck, ende swaer van reuck, met eenighe lieffelijckheydt daer by ghevoeght. De bloemen komen voort uyt kleyne schelferachtighe knopkens. De wortel is dick, herdt, houtigh, in sommige kleyner wortelkens verdeylt.

Gheslachten van Cypres-cruydt. Dese zijn omtrent ses in ’t ghetal van den selven Clusius aengheteeckent gheweest; een van hem in Vranckrijck omtrent Montpelliers ghevonden, ende sommige in Spaegnien. De eerste is de Ghemeyne soorte van Dodoneus beschreven. De tweede komt met de tweede van Dodoneus niet qualijck over een. De derde wast in Vranckrijck tusschen Carmissone ende Montpelliers, ende heeft grooter bloemen, ende niet soo veel bladerkens, die oock soo grijs niet en zijn als die van de eerste soorte, maer grijser dan die van de tweede. De vierde heeft bladeren als Rosmarijn-bladeren, maer kleyner ende smaller, niet seer ghekerft: de bloemen zijn grooter dan die van de andere soorten, anders de selve ghelijck. Sy wast in Spaegnien, als oock de volghende. De vijfde soorte is van haeren eyghen aerd kleyner dan de eerste, anders de selve seer ghelijck. De seste soorte heeft groene steelen ende bladeren, oock bitter van smaeck, maer niet soo aenghenaem van reuck.

Alle dese soorten van Clusius beschreven en verliesen haer bladeren nimmermeer. De Spaensche soorten worden omtrent Salamanca met den naem van Averoon Wijfken in ’t Spaensch bekent; maer in ’t Rijck van Castilien heeten sy Tomillo perruno, dat is Hondts-Tijm, Thymus Caninum in ’t Latijn.

Den wijtvermaerden Doctoor Lobel heeft een mede-soorte van dese cruyden in Vranckrijck omtrent het stedeken van S. Maximin sien groeyen: de welcke hy beschrijft; ende is het Cypres-cruydt soo ghelijck, datmen qualijck d’een uyt d’ander soude kennen; maer verplant zijnde, verandert sy haer ghedaente ende goeden reuck, doch niet soo seer oft men kan dat terstont voor een geslacht van dit ghewas aensien. Hy noemtse Zee-Alssen van Dioscorides, met ghedaente van ghemeyn Cypres; in ’t Latijn Seriphium Dioscoridis, Abrotani feminae facie. Fabius Columna vermaent oock van een Bergh-Alssen met bloemen als die van Cypres-cruydt, in ’t Latijn Absinthium montanum Abrotoni feminae flore: dan dat is merckelijck een middel-soorte tusschen Cypres-cruydt ende Alssen.

Camphorata van Montpelliers wordt van sommighe by de Cypres-cruyden gherekent (by andere by het Veldt-Cypres) ende sal daerom hier oock moghen vermaent worden: het heeft veele dunne rechte steelen, eenen voet hoogh, dicht bekleedt met bladerkens als Lorcken-loof, droogh ende laf van smaeck; met een houtachtige wortel. Lobel noemtse Camphorata Monspelliaca, ende houdtse voor de Chamaepeuce oft Humilis Picea, die Plinius seer prijst teghen de pijne in de lendenen ende rugh-graedt. Hy seght datse alle de krachten van het Ruyters-cruydt heeft, ende bequaem is om te drooghen, sluyten, ende alle wonden toe te heelen: soo datse van dese Cypres-cruyden merckelijcken verschilt.

Naem.

Aengaende den naem van Cypres-cruydt, die is dese cruyden hier te lande seer eyghen gheworden; nochtans soo heeft ons Fabius Columna met groote neerstigheydt bethoont, dat het anders niet en is dan het Polium der ouders: waer voor wy tot nu toe veele andere cruyden aenghesien ende gebruyckt hebben, als uyt het Capitel nan Polium oft Grijs-cruydt blijcken kan.

Kracht ende Werckinghe.

De soorten van Cypres-cruydt die in Spaegnien groeyen, seght Clusius, zijn goet in water ghesoden, ende dat water te drincken ghegheven, om de schorftheyt ende rappigheydt te ghenesen. Immers het wordt in Spaegnien daer teghen van den ghemeynen man ghebruyckt.

Matthiolus schrijft, dat de drooghe bladeren van Cypres-cruydt tot poeder ghebroght zijnde seer nuttelijck te drincken ghegheven worden met water van Moeder-cruydt oft Matricaria, de swaerte van een half draghme, om den witten vloet van de vrouwen te ghenesen, alsmen dat thien oft meer daghen achter een nuchteren ingheeft: ende daer nae noch somtijdts ’t selve ghebruyckt.

Is het Cypres-cruydt het oprecht Polium der ouders, nae het ghevoelen van Fabius Columna, soo heeft het noch veele andere krachten; die alle in ’t langh beschreven staen in het Capitel van Polium oft Grijs-cruydt: van waer de selve krachten hier by ghehaelt moghen worden, van de ghene die den selven Columna hier in gheloof willen gheven.

Eynde van het achtste Boeck.

HET XXVII. KAPITTEL.

Van cipres kruid. (Santolina chamaecyparissus, Artemisia arborescens)

Geslachten.

Na de geslachten van Eliochryson en Chrysocome moet ook dat gewas volgen wat vanwege de gedaante die het met de cipresboom heeft cipreskruid genoemd wordt want het heeft ook goudkleurige ronde bloempjes als het Eliochryson en de Rijnbloemen doen en wordt dikwijls ook bij de kransen en kronen gedaan en heeft een goede of immers sterke reuk. Deze wordt in ettelijke geslachten verdeeld waarvan we hier vijf verschillende zullen gaan beschrijven.

Gedaante.

1. Het gewone cipreskruid groeit hoog of rechtop met een houtachtig struikje waaruit zeer vele twijgen als takjes terzijde uit komen gesproten die dun en gewoonlijk vijf en veertig cm hoog worden en rondom begroeid met kleine langwerpige, smalle, getande bladeren en uit de top van elke roede spruit een enig rond bolletje dat in plaats van de bloemen is en van vele draadjes bijeen gehoopt en verzameld is en de bloemen van reinvaar en middelknopjes van de kamillebloemen gelijk, dan nochtans staan ze wat wijder op en verspreid, geel van kleur die in donkerbruine zaadjes verkeren of veranderen. De wortel is houtachtig en hard.

Dit gans gewas of heestertje is zowel van steeltjes als van bladeren witachtig of grijs en ruikt lieflijk, doch met enige zwarigheid of sterkte erbij gevoegd.

2. De tweede soort van cipreskruid is de voorgaande eerste soort van gedaante zeer gelijk, doch langer, groener en niet zo grijs van bladeren en bleker gele bloemen.

3. Derde cipreskruid heeft bijster korte en uitermate dunne bladeren die zeer dichtbij die van de heide komen, de bloemen zijn geel en van gedaante die van de voorgaande soorten heel gelijk.

4. Het vierde cipreskruid heeft minder getande bladeren en lijkt daarom meer op die van de cipresboom, de bloemen zijn als die van de voorgaande soorten.

5. Vijfde cipreskruid heeft zeer slappe steeltjes die bijna ter aarde verspreidt liggen en zichzelf niet oprichten, maar voortkruipen, de bladeren zijn getand of geschaard, dikker en wolliger en ook grijzer of witter dan die van de voorgaande soorten. De bloemen staan in hun knopjes en zijn goudgeel van kleur en die van de andere soorten van cipreskruid heel gelijk.

Plaats.

Al deze soorten van dit heesterachtig gewas zijn hier in Nederduitsland vreemd en zijn nergens dan in de hoven te vinden. Dan het eerste geslacht [431] is wel het gewoonste en beste te vinden van alle. De andere worden zelden gezien en zijn niet zo algemeen.

Tijd.

Ze bloeien in juli en ook wel in augustus.

Naam.

Men geeft al deze kruiden een algemene Latijnse naam, te weten Santolina, dan hier te lande heten ze gewoonlijk cypres. Sommige houden ze voor de Chamae-cyparissus of lage cipres daar Plinius van spreekt, maar hij is zo kort en bekrompen in de beschrijving van zijn Chamae-cyparissus dat uit zijn woorden die voor vermelde mening noch te volgen noch te weerleggen schijnt te wezen en daarom verzekeren noch of loochenen we dat niet, maar diegene die het cipreskruid voor averone wijfje houden willen en in het Latijn Abrotanum femina noemen zijn naar mijn goeddunken zeer ver verdwaald en bedrogen want averone wijfje is van bladeren het averone mannetje gelijk, te weten het komt van gedaante zeer dichtbij de bladeren van de zeealsem of Absinthium Seriphium, maar schiet hoger op en wordt heestervormig of boomachtig. Daartegen is deze onze cipres of cipreskruid een zeer laag gewas en schiet niet zo hoog op als de alsem en bovendien lijkt het niet van bladeren op de zeealsem, maar veel beter op heide. Dan het Eliochrysum dat van ons tevoren beschreven is heeft veel meer gelijkenis met de averone wijfje dan dit ons cipreskruid doet aangezien dat het Eliochrysum van bladeren op de averone lijkt en van reuk er zeer dichtbij komt hoewel dat het nochtans, naar mijn mening, ook geen soort van averone is, maar een gewas op zichzelf en verschilt van de averone en alsem ver genoeg.

Aard.

De bittere smaak die in het zaad van dit cipreskruid te proeven is toont genoeg aan dat het van krachten warm is en droog tot in de derde graad.

Kracht en werking.

Het zaad van cipres met drank of spijs ingenomen is zeer krachtig om de wormen van de buik te verdrijven of te doden.

Plinius schrijft dat het kruid Chamae-cyparissus of lage cipres genoemd (wat onzeker is of het voor hetzelfde gewas te houden is dat we nu beschrijven) met wijn te drinken gegeven zeer krachtig en nuttig is om het vergif van allerhande slangen, adders en schorpioenen te weerstaan en schadeloos te maken.

Ander gebruik.

Men plag de bloemen of kransen van deze kruiden onder de kranskruiden genoeg te gebruiken om er kronen van te maken of de meien en tuiltjes te versieren.

BIJVOEGING.

De soorten van dit gewas zijn veelvuldig, dan ze kunnen meest alle onder de vijf soorten van Dodonaeus begrepen of verstaan worden. Sommige willen ze de naam van lage Cedrus geven. De hooggeleerde Clusius en meer andere bekennen dat het geen soort van averone wijfje is, nochtans laten ze dat met de naam van averone wijfje doorgaan. Sommige van deze soorten worden van andere bij de Chamaepitys of veldcipres beschreven, doch te onrecht. De Italianen noemen dit gewas herba camforata, Santolina en cipressina en gebruiken dat in al hetgeen daar de alsem nuttig in is. Hier te lande noemt men dat ook soms wormkruid. De steeltjes van de gewone soort van dit kruid zijn in de lengte begroeid met vier rijen van heel korte en kleine getande grijze bladertjes die bitter van smaak en zwaar van reuk zijn met enige lieflijkheid er bij gevoegd. De bloemen komen voort uit kleine schilferachtige knopjes. De wortel is dik, hard, houtig en in sommige kleinere worteltjes verdeeld.

Geslachten van cipreskruid. Deze zijn omtrent zes in het getal en van dezelfde Clusius aangetekend geweest en een is van hem in Frankrijk omtrent Montpelliers gevonden en sommige in Spanje. De eerste is de gewone soort die van Dodonaeus beschreven is. De tweede komt met de tweede van Dodonaeus niet slecht overeen. De derde groeit in Frankrijk tussen Carmissone en Montpelliers en heeft grotere bloemen en niet zoveel bladertjes die ook niet zo grijs zijn als die van de eerste soort, maar grijzer dan die van de tweede. De vierde heeft bladeren als rozemarijnbladeren, maar kleiner en smaller en niet zeer gekerfd, de bloemen zijn groter dan die van de andere soorten en anders die gelijk. Ze groeit in Spanje als ook de volgende. De vijfde soort is van zijn eigen aard kleiner dan de eerste, anders die zeer gelijk. De zesde soort heeft groene stelen en bladeren en is ook bitter van smaak, maar niet zo aangenaam van reuk.

Al deze soorten van Clusius beschreven verliezen hun bladeren nimmermeer. De Spaanse soorten worden omtrent Salamanca met de naam van averone wijfje in het Spaans gekend, maar in het rijk van Castilië heten ze tomillo perruno, dat is hondstijm, Thymus Caninum in het Latijn.

De wijdvermaarde doctor Lobel heeft een medesoort van deze kruiden in Frankrijk omtrent het stadje S. Maximin zien groeien die hij beschrijft en is het cipreskruid zo gelijk dat men de ene slecht uit de ander zou herkennen, maar als het verplant is verandert ze haar gedaante en goede reuk, doch niet zo zeer of men kan dat terstond voor een geslacht van dit gewas aanzien. (Artemisia maritima) Hij noemt het zeealsem van Dioscorides met gedaante van gewone cipres en in het Latijn Seriphium Dioscoridis, Abrotani feminae facie. Fabius Columna vermaant ook van een bergalsem met bloemen als die van cipreskruid en in het Latijn Absinthium montanum Abrotoni feminae flore, dan dat is merkelijk een middelsoort tussen cipreskruid en alsem.

(Camphorosma monspeliaca) Camphorata van Montpelliers wordt van sommige bij de cipreskruiden gerekend (bij andere bij veldcipres) en zal daarom hier ook vermaand mogen worden, het heeft vele dunne rechte stelen van dertig cm hoog en dicht bekleedt met bladertjes als lorkenloof, droog en laf van smaak met een houtachtige wortel. Lobel noemt het Camphorata Monspelliaca en houdt het voor de Chamaepeuce of Humilis Picea die Plinius zeer prijst tegen de pijn in de lendenen en ruggraad. Hij zegt dat ze alle krachten van het ruiterkruid heeft en geschikt is om te drogen, sluiten en alle wonden toe te helen zodat ze van deze cipreskruiden opmerkelijk verschilt.

Naam.

Aangaande de naam van cipreskruid die is deze kruiden hier te lande zeer eigen geworden, nochtans zo heeft ons Fabius Columna met grote naarstigheid betoont dat het niets anders is dan het Polium van de ouders waarvoor we tot nu toe vele andere kruiden aangezien en gebruikt hebben zoals uit het kapittel van Polium of grijskruid blijken kan.

Kracht en werking.

De soorten van cipreskruid die in Spanje groeien, zegt Clusius, zijn goed in water gekookt en dat water te drinken gegeven om de schurft en huidziekte te genezen. Immers het wordt in Spanje daartegen van de gewone man gebruikt.

Matthiolus schrijft dat de droge bladeren van cipreskruid dat tot poeder gebracht is zeer nuttig te drinken gegeven worden met water van moederkruid of Matricaria en de zwaarte van een half drachme om de witte vloed van de vrouwen te genezen als men dat tien of meer dagen achter elkaar nuchter ingeeft en daarna noch soms hetzelfde gebruikt.

Is het cipreskruid het echt Polium van de ouders, naar de mening van Fabius Columna, dan heeft het noch vele andere krachten die alle in het lang beschreven staan in het kapittel van Polium of grijskruid vanwaar dezelfde krachten hierbij gehaald mogen worden van diegene die dezelfde Columna hierin geloof willen geven.

Einde van het achtste Boek.