Paeonia

HET XXXII. CAPITEL.

Van Pioenen.

Gheslachten.

De gheslachten van Pioenen zijn drijderhande: te weten, een soorte van ’t Manneken, ende twee soorten van ’t ghene datmen Wijfken noemt.

1. De eerste Pioene, dat is Pioene Manneken, heeft roode tacken ende steelen, daer de bladeren aen wassen: de welcke breedt zijn, van veelen aen een gemaeckt, de bladeren van de Okernote schier gelijck, uytgesondert alleen dat de Note-bladeren ghemeynlijck seven oft neghen in ’t getal aen eenen steel oft ribbe staen, ende de Pioen-bladeren en zijn ghemeynlijck maer van vijven oft oock dickwijls van drijen alleen aen een ribbe staende versamelt. Aen d’opperste van de steelen wassen schoone peersche oft somtijdts bleecker, somtijdts bruynder roode bloemen, als groote Roosen staende, hebbende in ’t midden purpure draeykens, waer van geele tipkens oft nopkens hangen: als de bloemen geresen zijn, volgen daer haeuwen nae, die van buyten ruygh ende hayrigh zijn, ende van selfs open gaen wanneer het saet rijp wordt: welck saet swart is ende rondt, bijnae de grootte van ’t Ochrum, oft een Erwte hebbende, ende daer by zijn sommighe schoone scharlaken roode blinckende onrijpe keernen. De wortelen zijn langh, dick, seer diep in de aerde sinckende, somtijdts in tweeen, somtijdts in drijen ghedeylt, van binnen wit, ende welrieckende.

2. De eerste soorte van Pioene Wijfken heeft steelen die niet oft seer luttel rood zijn: de bladers zijn ongheschickt, ghesneden oft ghekerft, bijnae als de bladeren van Hipposelinon, ’t welck van Theophrastus Smyrnion, ende van ons Peterselie van Macedonien gheheeten is: ende elck bladt alleen is smaller dan aen ’t Manneken, aen de bovenste sijde groender, aen de onderste witachtiger. De bloemen ghelijcken die van ’t Manneken, van verwen somtijdts schoon rood, somtijts bleeck oft licht rood: het saet is oock dierghelijck, voort-komende in langhworpige rondachtige haeuwen, de Amandelen met haer buytenste schorsse ghelijck. De wortelen zijn heel verscheyden van die van het Manneken: want sy en zijn niet eenigh ende enckel, maer van een hooft oft beginsel hangen vele knobbelachtighe oft klierachtighe wortelen, die van de oprechte Affodille ghelijck, maer veel dicker grofver ende langher: waer van dickwijls twee oft dry ander gantsch diergelijcke wortelen oft af-setsels komen.

Van dese vindtmen een mede-soorte, die soo volbladigh ende dobbel is, datmen in een bloeme somtijdts meer dan twee hondert bladerkens kan tellen.

3. De ander soorte van Pioene Wijfken heeft oock diergelijcke steelen ende bladeren: dan de bladeren en wassen al uyt soo ongeschicktelijck niet, ende zijn uyt den groenen witachtigher, ende aen d’ averechte sijde zijn sy oock wat witachtiger. De bloemen zijn kleynder, dickwijls bleecker rood: de wortelen zijn oock klierachtigh oft knobbelachtigh, maer elcken knobbel is veel langer ende smaller oft dunner dan aen de voorgaende soorte.

Dese soorte schijnt Plinius voor de Pioene Manneken ghehouden te hebben in het 10.capitel van sijn 27.boeck, segghende aldus: Pioene wijfken wordt geheeten de gene aen wiens wortelen omtrent acht oft ses langhworpighe balani oft eeckelen, dat is knobbelen hanghen. Dan het Manneken heeft meer knobbelen ende verscheyden wortelen, omtrent een palme langh, ende wit van verwen. Men soude dese selve tweede soorte van Pioene Wijfken seer wel moghen houden voor de Pioene Manneken van Dioscorides; maer daer teghen strijdt, dat hy het Manneken met bladeren die van den Note-boom ghelijck beschrijft, ende met eene enckele niet menighvuldighe wortel: want hy schrijft, dat Pioene Manneken bijnae sulcke wortel heeft als wy bethoont hebben dat de stucken oft deelen van de wortelen van dese derde soorte van Pioene elck bijsonder genomen, zijn; te weten, als ofmen een stuck alleen van dese wortel, die in veelen gedeylt is, af-trock ende bijsonderlijck beschreef. Maer nochtans door dien hy schrijft, dat Pioene Manneken bladeren heeft die van de Groote Note gelijck, ende dat sy maer een enckele wortel en heeft, niet seven oft acht, als hy seyt dat het Wijfken heeft, soo bethoont hy merckelijck genoegh, dat hy de Eerste [298] soorte van Pioene, niet dese Derde, die wy nu beschrijven, voor Pioene Manneken ghehouden heeft: want, als voorseyt is, de Eerste van ons beschreven soorte en heeft maer eene enckele rechte wortel, ende heeft bladeren die van de Okernote gelijck. Plinius schrijft oock, dat de bladeren van Pioene Wijfken den reuck van Myrrhe hebben: maer het is merckelijck ghenoegh, datmen met recht soude moghen beduchten dat Plinius voor Smyrnion ghelesen heeft: want de bladeren van Pioene Wijfken, als voorseydt is, ghelijcken wel van ghedaente de bladeren van dat cruydt ’t welck Smyrnion gheheeten is, maer niet de Myrrhe die de Griecken Smyrna noemen; oft anders soudemen moghen ghelooven dat den selven Plinius dat woordt Smyrnion niet wel verstaen hebbende, dat selve Myrrha in ’t Latijn vertaelt oft overgheset soude hebben. Welcke onbedachtighheydt in Plinius somtijdts bevonden wordt, gemerckt hy veel uyt andere boecken gheschreven ende vergadert heeft, sonder heel wel op den rechten sin te letten.

Plaetse.

De Pioene, nae het segghen van Dioscorides, wast op hooge steyle bergen; oft, soo Plinius schrijft, op donckere geberghten, ende op ander gewesten in boschachtige landouwen. Apuleius seydt datse veel wast op de berghen van de Eylanden Candien ende Sicilien: dan Gesnerus schrijft datse groeyet op sommighe bergen van Zwitzerlandt, bijsonder op den bergh die hy Generosus mons in ’t Latijn noemt. Maer nu ter tijt wort sy hier in Nederlandt, ende oock elders in de hoven onderhouden: ende de Eerste soorte van het Wijfken is wel de ghemeynste; daer nae de Tweede soorte: want het Manneken wordt seer selden ghevonden.

Tijdt.

Alle de soorten van Pioenen bloeyen in den Mey; het saet wordt in de Hoymaendt rijp.

Naemen.

1. De Eerste soorte van dit ghewas wort ghemeynlijck Pioene Manneken in ’t Neerduytsch gheheeten, in ’t Latijn Paeonia mas, oft Paeonia mascula.

2. De Tweede soorte wort Eerste Pioen Wijfken, in ’t Latijn Paeonia femina prior gheheeten, oft Enckel Pioene Wijfken; ende wanneer de bloeme volbladigh is, dan heetmense Dobbel Pioene Wijfken, in ’t Latijn Paeonia femina prior multiplici.

3. De Derde soorte wordt gheheeten Tweede Pioene Wijfken, in ’t Latijn Paeonia femina altera.

Dan den ghemeynen naem van dese soorten van Pioenen, is by de Griecken Paeonia ende Glykyside, ende somtijdts oock Pentoboron, oft Pentorobos; by de Latijnen Paeonia ende Dulcisida; by de Apotekers Pionia; by de Hooghduytschen Peonienblumen, Peonien rosen, Gichtwurtz, Konigblum, Pfingstrosen; by de Neerduytschen ghemeynlijck Pioenen; maer by de Vlaminghen Mast-bloemen: met welcken naem de Damas-bloemen by sommighe bekent zijn: by de Spaegniaerts Rosa del monte; by de Italiaenen Peonia.

Maer dit ghewas heeft noch vele andere naemen, onder de bastaert-namen by Dioscorides verworpen, die nochtans oock meest alle by Apuleuis ghevonden worden; te weten dese Griecksche: Orobelion, Orobax, Haemagogon, Paesaede, Menogeneion, Menion, Panthicreatos, Idaeos dactylos, Aglaophotis, Theodonion, Selenion, Selenogonon, Dichomenion; ende dese Latijnsche, Rosa Fatuina, Herba Casta. Van welcke naemen de sommighe, te weten, Menogenion, Menion, Selenion, Selenogonion, ende Dichomenion, van de Maene, die in ’t Griecks Mene ende Selene gheheeten is, haeren oorsprongh hebben: al ofmen in ’t Latijn Lunaris oft Lunaria, dat is, Maencruydt seyde: met welcken naem de Pioene geheeten magh worden, om dat sy de vallende sieckte, die van sommighe Maen-sieckte ghenoemt wordt (ende die van die sieckte kranck zijn, heeten Lunatici ende Maen-sieck) ghenesen kan. Den naem Idaeus Dactylus hoort alleen de Pioene Wijfken toe, om dat haer knobbelachtighe wortelen den Dactyli Idaei ghelijcken, dat is de ghesteenten dien men seyt in het eylandt Candien op den bergh Ida te wassen, van ghedaente eens menschen duym ghelijckende. Dan aengaende den naem Aglaophotis oft Licht-blinckende, die is de Pioene met goede reden toeghe-eyghent, om dat haer saden oft keernen schoon scharlaken blinckende rood van verwen zijn.

Aglaophotis van de ouders. Maer Aelianus in sijn [299] 14. boeck beschrijft twee soorten van Aglaophotis: de eene is Zee-Aglaophotis, waer van hy in het 24.capitel spreeckt; de andere Aerd-Aglaophotis, in het 17.capitel beschreven.

1. De Eerste Aglaophotis is een soorte van Fucus oft Zee-Mosch, de welcke aen de diepe Zee-klippen pleegh te groeyen, van grootte de Myrica oft Tamariscus ghelijck, met de vrucht oft saet-bol van den Heul: de welcke omtrent het beginsel van den Somer open-gaende des nachts eenen vierighen ende bijnae glinsterende schijn van haer pleegh te gheven: men noemtse Aglaophoris marina, dat is Zee-schijn.

2. De andere Aglaophoris is een aerdsch ghewas, ende wordt anders oock Cynospastus gheheeten: ’t welck des daeghs onder de andere cruyden pleegh te schuylen; maer glinstert des nachts ghelijcke en sterre, ende wordt alsdan seer lichtelijck ghesien door haeren klaerschijnende vierighen glans, die sy verre ende wijdt verspreydt.

Dese tweede Aglaophotis, in ’t Latijn Terrestris Aglaophotis, dat is Aert-glans oft Aerd-schijn gheheeten oft Cynospastus, en is anders gheen cruydt dan onse Pioene, daer wy nu af spreken: want, soo Apuleius betuyght, de greynen oft keernen van de Pioene schijnen ende lichten des nachts ghelijck een keersse, ende pleghen ghemeynlijck des nachts van de herders ghevonden ende uyt der aerden geruckt te worden, ende uyt de wildernisse ghehaelt, daer sy groeyden. Voorts soo schrijven Theophrastus ende Plinius, datmen hier voortijts pleegh te gebieden datmen de Pioene des nachts soude plucken. ‘Twelck Achanus van sijn Aglaophotis oock versekert.

Dan, soo het schijnt, dese Aerd-Aglaophotis wordt van Josephus schrijver der Joodsche Oorloghe in ‘t 25.cap. van ‘t 17.boeck Baaras gheheeten, nae de plaetse daer sy veel gevonden wort. ‘Twelck merckelijck genoegh blijckt, alsmen ’t ghene dat Achanus van sijne Aerdsche Aglaophotis oft Cynospastus schrijft, met ’t ghene dat Josephus van sijn Baara verhaelt, te samen brenghen ende overweghen wil. Want Aelianus schrijft, dat den Cynospastus oft Aerdsche Aglaophotis niet sonder vaer ende dangier uyt der aerden getrocken en wort, ende dat eenen die dat cruyt niet wel kennende, ’t selve aenraken oft uyt-rucken woude, daer van ghestorven is: daerom, seydt hy, alsmen dit uyt der aerden halen wil, moetmen des nachts een teecken oft stock in der aerden by sijne wortelen steken: daer nae moetmen aen de selve wortelen eenen hondt met een tauw oft stercke koorde vast maken, ende den hondt door den reuck van gebraden vleesch van die plaetse locken; in sulcker voeghen dat hy den heeten reuck van dat vleesch in de neuse hebbende, met grooter haest ende gewelt de wortelen uyt der aerden rucken ende gantsch uyt haelen sal. ‘Tselven schrijft Josephus van de Baaras oock, segghende dat het omtrent den avont als een sterre oft glinster blinckt; maer dat het van de gene die daer by komen nochtans niet lichtelijck uyt der aerden ghehaelt en kan worden: maer datmen daer vrouwen pisse oft bloedt van haer maendstonden over moet gieten, oft datmen daer eenen hont aen binden moet, eerstelijck de aerde rondsomme ontgravende ende aftreckende, ende soo de wortel wat los makende; ende dat het alsdan uyt der aerden gheruckt kan worden, ’t welck anders seer moeyelijck ende ghevaerlijck om doen soude vallen.

Maer alle dese dinghen die Josephus ende Aelianus van dit cruyt schrijven, zijn enckele ende lauter ydelheden ende heydensche rasernijen: want men kan de wortelen van de Pioene sonder eenige moeyte oft vaere tot aller tijden ende stonden, ’t zy des nachts, ’t zy des daeghs, uyt der aerden halen. Daerom is oock niet min voor ydel ende spottelijck te houden ’t ghene dat Theophrastus ende Plinius van de Pioene schrijven,datmense des nachts behoort te plucken: door dien (soo sy segghen) dat by soo verre iemandt des daeghs de wortelen uyt-treckende van den voghel Picus Martinus ghesien wierde, den selven mensch in grooter noodt soude wesen van sijn ghesicht te verliesen; ende in dien hy de wortel af-snijden woude, dat hy lichtelijck met de sinckinghe van den aersdarm soude ghequelt worden.

Dan het en hoeft ons niet vreemt te duncken, datmen sulcken beuselingen, ydele superstitien, ende ongoddelijcke ceremonien, in de boecken van de seer oude schrijvers pleegh ghespreydt te vinden; door dien datter vele dinghen in oude tijden versiert zijn gheweest tot stofferije ende ydele opblasinghe, ende onwaerachtige beroeminge der konsten, als Plinius selve betuyght, van de Egyptenaers ende meer andere dierghelijcke bedriegers ende guychelaers sprekende: van de welcke een groot naevolgher geweest is eenen Medicijn Andreas geheeten: die, soo Galenus schrijft, menigerhande beuselinghen ende ydelheden, iae guychelrijen, in de Genees-konste heeft gebroght, tot groote schade der krancken, verachtinghe ende schande der Medicijn-meesteren, ende verachteringhe der ionghe leerlingen; de welcke daerom van den selven Galenus niet sonder reden vermaent worden, om hun van sulcken logenen ende versierde ydelheden te wachten, ende dierghelijcke boecken niet te lesen.

Aerd.

De wortel van Pioene, soo Galenus betuyght, treckt een weynigh te samen, met eenige soetegheyt daer by ghevoeght; ende is oock deelachtigh van eenighe bitterachtige scherpigheydt: sy is van aerd niet seer heet oft warm, maer een weynighskens warmer dan oftse matighlijck ghestelpt oft ghetempert waere: voorts soo is sy verdrooghende van krachten, ende fijn van stoffe oft dun van deelen.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Pioene droogh zijnde, de vrouwen, die, nae dat sy van kinde verlost zijn, niet wel gesuyvert en zijn, ghegheven, reynight die seer wel, schrijft Dioscorides.

De selve wortel een Boone groot, oft soo groot als een Amandel met dranck ingenomen, doet de maendtstonden voortkomen; oft met Meede oft Honigh-water ghedroncken, soo Galenus seydt.

Sy is seer nut de geelsuchtige, ende de gene die pijn in de Nieren ende Blase hebben.

De selve wortel opent de verstoptheydt van de Lever ende van de Nieren.

In wijn ghesoden ende ghedroncken, versoet de smerte ende weedom des buycks, ende doet alle sinckinghen ende dalinghen der vochtigheden ophouden, ende oock alderhanden loop oft vloedt.

Als dese wortel noch versch is, wordt sy de ionghe kinderen aen den hals ghehangen, om dat sy seer goedt is om de vallende sieckte te genesen, als Galenus dat selve door sekere ende merckelijcke ervarentheydt gheleert ende bevonden hebbende, betuyght.

Men ghebruyckt de selve wortel oock veel in spijse, gelijck Plinius schrijft, teghen de krancksinnigheyt oft ghebreken des verstandts; maer in de Medicijne ghenomen is ’t ghenoegh datmen daer een half once seffens af ingeve; ende om dat selve te werck te stellen, is de wortel van Pioene Manneken de alderbeste.

Thien oft twaelf van de roode korenkens oft greyen van de Pioene in swarten oft bruyn-rooden, wranghen harden Wijn oft Tint inghenomen, stelpen den rooden vloet der vrouwen: de selve gegeten zijn seer nut den genen die met knaginghe der magen gequelt zijn: van de ionghe kinders g’eten oft met hun ghemeynen dranck inghenomen, drijven af de beghinselen van den steen.

Vijfthien oft sesthien swarte keernskens van Pioen, dat is, het saet selve, met Wijn, Meede oft ander nat ende ghemeynen dranck ghedroncken, worden seer goet bevonden teghen die swaer droomen oft overvallinghen der dompen die de herssenen pleghen te beswaeren, diemen gemeynlijck de Maere oft Nacht-merrie in ’t Neerduytsch, oft Ephialtes ende Incubus in ’t Griecks ende Latijn pleegh te noemen. Sy zijn oock seer goedt in der selver voeghen ghebruyckt teghen dat op-klimmen oft stijginghe van de moeder, ende den weedom van de selve.

Dan soo wel dit swart saet, als de roode greyen oft keernkens, wordt seer ghepresen teghen de beten oft steken van de slanghen ende fenijnighe dieren, als Plinius schrijft.

Verkiesinghe.

Onder alle de soorten van Pioene worden de wortelen van het Manneken meest gesocht, ende voor de krachtighste ghehouden, als voorseydt is.

BIIVOEGHSEL.

De Pioenen, ende in sonderheydt die met Dobbele bloemen, en zijn hier te lande niet seer langhe in sulcken menighte te vinden gheweest, als sy nu wel zijn: dan nu zijn sy seer ghemeyn, ende worden over al in de hoven ghevonden: maer sy zijn op d’ een plaetse veel dobbelder ende volbladigher dan op d’ ander; sulcks datmen somtijdts in een bloeme vier hondert, iae vijf hondert bladeren soo kleyne als groote ghetelt heeft: immers men vindtse somtijdts viermael grooter dan de grootste Winter-Roosen. [300] Van dit ghewas zijn oock seer vele verscheyden soorten van Clusius beschreven, van welcke de sommighe van Dodoneus oock vermaent zijn, de sommighe niet. Dan eer dat wy daer van sprecken, sullen wy noch van de ghedaente, oeffeninghe ende aerd van dit ghewas handelen. Het saedt van de Pioene wordt seer traeghlijck ende langhsaem rijp: maer van wortel komen sy soo ghewillighlijcken voort, dat een seer kleyn stucksken daer van uytbot ende een nieuwe plante voortbrenght. De Dobbel Pioene brenght dickwijls maer een saeyken voort, ende somtijts gheen, ghelijck meest alle de Dobbele bloemen seer selden goedt saedt pleghen voort te brenghen. Doch meest alle dese soorten willen hier te lande ghesaeyt zijn op drooghe aerde, daer de sonne seer sterck is schijnende: nochtans de plaetsen daer sy in ’t wildt wassen zijn ghemeynlijck doncker ende boschachtigh, oft vochte ende waterachtighe dellinghen, soo Bellonius ende andere betuyghen. Als Lobel schrijft, sy wassen veel op ’t gheberghte van Genuen ende op andere boschachtighe plaetsen van Languedoc.

Het Wijfken is bekender dan het Manneken, ende wordt daerom meest ghebruyckt: dan de Eerste soorte van ’t Wijfken noemt Lobel in ’t Latijn Paeonia promiscua seu neutra, dat is in Neerduytsch Pioene van tweeen ghemenght, te weten met bladeren van ’t Manneken ende wortelen van ’t Wijfken: van sommige wordt sy Pioene maeghdeken gheheeten: ende was voor Pioene Manneken ghehouden eer de rechte Pioene Manneken bekent was. Voorts meest alle de steelen ende bladeren van de Pioenen als die eerst uyt-spruyten zijn gheheel rood. Het saedt is schoon rood, langhworpigh, blinckende, rond, seer fraey gheschickt staende, de keernen van den granaet-appel niet onghelijck; maer als ’t gheheel rijp is, dan is ’t blinckende blaeuw swart, met mergh ghevult, ende heeft eenen scherpen ende wat tesamen-treckende smaeck, half soet, half bitter. De wortel schiet iaerlijcks weder uyt ende ghedueret vele iaeren eer sy sterft. De hauwkens van het Manneken zijn grooter ende schooner dan die van ’t Wijfken, dan het saedt is gheheel rond: de wortel is beter van reuck dan die van ’t Wijfken, ende wordt van grooter krachten ghehouden. Het saedt en wordt niet ghelijckelijck rijp, ende daerom komt het by, datmen tusschen veel roode saeykens somtijts maer vijf oft ses donckere oft swart purpuren, dat is rijpe keernkens, en vindt.

De Dobbel Pioenen pleghen seer veel van de Mieren ghequelt te worden, soo wel als de bloemen open zijn, als eer dat sy heel open oft onsloten zijn, sulcks dat sy daer mede dickwijls bedeckt worden.

Witte Pioene wordt in dese tijden seer ghesocht ende gheacht, maer selden ghevonden: dan Bellonius schrijft in het 17.capitel van sijn 5.boeck dat in het Eylandt Candien twee soorten van Pioenen met witte bloemen in alle vochte valleyen oft dellinghen ghevonden worden, die aldaer van ’t ghemeyn volck Psiphedale ghenoemd worden. Dierghelijcke Pioenen vindtmen nu ter tijdt hier te lande niet, want, om de waerheydt te segghen, al is ’t sake dat dese bloeme Wit ghenoemt wordt; nochtans heeft sy een witachtighe oft bleeck lijfverwighe, dan witte bloemen: want daer is altijdt wat bleeck rood by ghemenghelt. Boisot versekert, datse in ’t rijck van Navarren in ’t wildt ghevonden worden niet heel sneeuwit, maer enckele bloemen, ende kleyner dan de ghemeyne, ende oock met kleyner wortelen. Aengaende het schrijven van Bellonius, dat welcke versterckt met de woorden van Honorus Belli, die aen Clusius schrijft, dat in de dalen van de hooghe berghen van Candien een soorte van Witte Pioene wast, die noch Manneken, noch Wijfken ghenoemt en magh wesen. Maer de andere ghemeyne soorten van Pioenen en wassen daer nerghens in ’t wildt.

Pioene van Constantinopelen met een seer roode bijnae minieverwighe bloeme, in ’t Turcks Scakaik gheheeten, heeft bladeren die van de ghemeyne Pioene Wijfken met dobbel bloemen ghelijck, maer nochtans wat dicker: de steelen zijn oock heel dierghelijck oft grooter, op haer tsop een bloeme voortbrenghende, enckel, ende alleen van acht oft thien oft somtijdts meer bladeren ghemaeckt, seer schoon ende heel rood van verwe, niet purpur-verwigh als die van de Dobbel Pioene Wijfken: de wortel is van vele langhe knoopen ghemaeckt, als die van de Pioene Wijfken. Dan dese Pioene is tweederley; want de eene soorte heeft in ’t eerst uyt-spruyten roode steelen, die allenghskens bleecker oft groener worden: de bladeren zijn van verwe uyt den swarten groenachtigh, aen beyde sijden blinckende: de bloeme is vollen rood, ende heeft in ’t midden twee, oft dry oft vier langhe hoofdekens, omringhelt met vele purpure draeykens, die voren goudt-geele nopkens oft tipkens hebben: dese hoofdekens inhoudende het saedt, en gaen open wanneer het saedt rijp wort; ’t welck langhworpigh is, swart ende blinckende, als dat van de Ghemeyne Pioene. Dese heeft hoogher op-schietende ende dicker steelen.

D’ ander en heeft gheen roode steelen als sy eerst uyt-spruyt, maer die zijn uyt den witten groenachtigh: de bladeren zijn wat bleecker groen dan die van de voorgaende, gladt ende kael, aen beyde sijden oock blinckende: de bloeme is oock wat grooter, bleecker ende wat lichter rood van verwe: de haeuwkens zijn korter, ende het saedt is ronder, blinckende, ende niet soo swart. Sy en brenght soo veel bloemen niet voort, als de voorgaende.

Van ’t saedt van dese bloemen heeft Clusius sommighe planten ghekreghen die haer moeders gheleken: dan sommighe hadden veel grooter ende minder doorsneden bladeren: de welcke in ’t derde iaer daer nae bloemen voortghebroght hebben die van de tweede soorte ghelijck, met korte dicke haeuwen. Sy bloeyen met d’ andere Pioenen oft wat later.

Kleyne Dobbel bleeck-roode oft lijfverwighe Pioene (van andere Incarnate Peonie gheheeten) wordt selden ghevonden, ende is van Clusius beschreven ende Paeonia exalbida plena minor gheheeten: de welcke leegher wast dan de andere Pioenen, ende heeft oock eenen dunneren steel dan die: de bladeren zijn oock smaller: de bloemen zijn oock kleyner ende niet wel soo volbladigh oft dobbel, ghemerckt dat sy selden meer dan sestigh oft seventigh bladeren hebben, daer nochtans Clusius in de ghemeyne Dobbel Pioene somtijdts vierhondert bladeren in een bloeme ghetelt heeft. De verwe van dese bloeme is in den eersten bleecker purpurachtigh, ende bijnae lijfverwigh, ende daer nae allenghskens vergaende wordt sy bleeck rood oft witachtigh, ende ten laetsten bijnae heel sneeuwit, uyt-ghesondert alleen het onderste van de bloeme, dat gemeynlijck lijfverwigh blijft: in ’t midden van de bloemen wassen twee oft dry horenkens, nochtans wat kleyner dan de ghemeyne. Dese bloeme heeft dat eyghen, dat haer bladeren niet haest en rijsen oft af en vallen, maer seer langhe aen haer struycke blijven, iae tot dat sy door langheydt van tijdt swart worden, ende soo verflenschen, ende van drooghte in een ghetrocken worden ende krimpen, daer die van de ghemeyne Dobbel Pioene selden langher dan acht daghen aen de struycke blijven. De wortelen van dese Pioene zijn kleyner ende dunner dan die van de ghemeyne.

Groote Dobbele lijfverwighe Pioene heeft een veel grooter bloeme dan de voorgaende, als niet kleyner wesende dan de Dobbel Purpure Pioene: de welcke van aerd de voorgaende Dobbel Pioene ghelijckt, want sy behoudt de bladeren van haer bloemen langen tijdt sonder te rijsen oft af te vallen, de welcke met langheyt van tijden oock witachtigh worden.

Groote Pioene met de dobbele carmosijn roode bloem is hier te lande somtijdts groot gheworden, ende schijnt van Constantinopelsch saedt voortghekomen te zijn.

Kleyne Dobbele Roode Pioene heeft bladeren die van de andere Dobbel Pioene niet onghelijck, boven groen ende blinckende, van onder bijnae graeuw ende sonder wolachtigheydt. De bloeme is kleyner dan de andere ghemeyne Dobbel Pioen, noch oock niet soo vol oft dobbel; nochtans is die oock doncker oft bruyn rood van verwe: maer de binnenste bladeren van dese bloeme zijn met sommighe swartachtighe aderen; oft strepen bespreydt oft door-reghen: in ’t midden van de bloeme wassen horenkens oft haeuwkens, met gheene draeykens beset oft omringhelt.

Ghemeyne Dobbel Roode Pioene met witte randen is van den selven Clusius beschreven, de welcke oft van haer eyghen aerd witte kanten heeft, oft de selve worden met langheydt van tijdt bleeck, als sy beghinnen te vergaen.

Voorts soo schrijft den selven Clusius dan van ’t saed, van de ghemeyne Dobbele Pioene somtijdts een enckel sesbladige bloeme voortkomt, somtijdts achtbladigh: van verwen de Constantinopelsche Pioene ghelijckende, nochtans wat donckerder rood, iae bijkants nae den swarten treckende: somtijts komen daer van oock Dobbele bloemen, de moeder daer sy van komen zijn in alles ghelijckende.

Pioene met Orangie-bloemen heeft bladeren als die van de Pioene Wijfken, nochtans wat bleecker groen dan die van de Dobbele Pioene, blinckende, aen de kanten wat ghekrolt, aen d’ onderste sijde aschverwigh. De bloeme is enckel, van ses bladeren ghemaeckt, als de ghemeyne, bleeck, lijfverwigh, daer wat geelachtighs by schijnt ghemenghelt te wesen, met eenen woordt, Orange, oft, soo die van Oostenrijck segghen, Pomerantz farbich; als in sommighe Tulipans ghesien wordt: het middel van dese bloeme is beset met groene horenkens, met vele witte draeykens omringhelt, van de welcke de uyterste nopkens goudt-geel zijn: in de horenkens steeckt swart saedt: de wortel is van Loockachtighe oft Affodilachtighe knobbelen vergadert, als die van het Wijfken, ende van de ghemeyne Dobbele Pioene. Sy bloeyt in Mey, ende is van hem Paeonia tertia gheheeten; ende is misschien Paeonia ochtanthemos, dat is Pioene met geelachtighe bloemen, daer Camerarius af spreeckt.

Spaensche Pioene, oft Kleyne Pioene, heeft vele kleyne bladeren ende bloemen ende seer swart saedt, ende is misschien de selve die Lobel Kleyne Pioene Wijfken noemt, in ’t Latijn Paeonia pumila femina. Het heel cruydt is seer aerdigh van ghedaente, de Pioene Wijfken ghelijck, maer de wortelen zijn dunner, de bladeren viermael kleyner, ghelijcker-wijse oock de bloeme, die roodt incarnaet is.

Dese Pioene is van Clusius beschreven met meer doorsneden ende ghesnippelde bladeren, scherper oft spitser van voren, aen de averrechte sijde met een korte wolachtigheydt ruygh ende grijs, aen d’ andere sijde groen, ende niet blinckende, met vele zenuen van de middelste ribbe aen de sijden van de bladeren loopende door-reghen, als ’t oock ghebeurt in de andere soorten van Pioene: de steelen zijn teer ende dun, bleecker groen: de welcke op haer tsop elck een eenighe bloeme voortbrenghen, wat kleyner dan die van de andere soorten, enckel, ende van maer acht bladeren ghemaeckt, purpurachtigh, dat is niet soo rood als de dobbele Pioene, maer niet min rieckende, met vele dunne witte draeykens (ende daer op geele tipkens oft nopkens) staende rondom twee horenkens oft haeuwkens die uyt ’t midden van de bloeme spruyten; de welcke open-gaende rijp saedt vertoonen als dat van de Ghemeyne Pioene, van eersten af blaeuwachtigh, als het saedt van Tinus: de wortel is als die van de Constantinopelsche Pioene, maer nochtans met wat dunner bollekens [301] begaeft. Dese, seght Clusius, is van Spaensch saedt voorkomen, ende heeft het derde iaer nae dat sy ghesaeyt was in de Mey ghebloeyt.

Pioene met bladeren van Akeleye, wiens bloeme die van de Pioene Manneken ghelijckt, heeft eenen vasten ende stercken stijven steel, bewassen met bladeren, die in dry ribben gedeylt zijn; de welcke elck dry bladeren draghen, korter ende ronder dan die van de andere, ende in sommighe snippelen ghesneden, aen de bovenste sijde bleeckachtigh-groen, aen de onderste ruygh ende grijs, ende van gedaente de bladeren van de Akeleye soo seer ghelijckende, datmense daer voor seer lichtelijck in ’t eerst aenschouwen soude nemen: ende waer ’t saecke datmense tusschen de Akeleyen sette, sy soude, wanneer sy eerst uyt der aerden komt, seer lichtelijck niet alleen den ghemeynen man, maer oock de wel-ervaren cruydt-kenners bedrieghen: de wortel heeft vele langhe loockachtighe knobbelen, als de Pioene Wijfken.

Pioene van verscheyden verwe wordt in sommighe hoven van Hollandt ghevonden, hebbende somtijdts lijfverwighe bloemen, somtijdts heel roode, somtijdts half roode, ende half lijfverwighe, oft met beyde dese verwen straels-ghewijse door-reghen; welcke verwe door konste oft oeffeninghe kan ghekomen zijn.

Naemen.

Paeonia is soo ghenoemt gheweest nae den ouden Medicijn Paeon, die, als Homerus schrijft, den Godt Pluto, van Hercules ghequetst zijnde, daer mede ghenesen heeft. Sommighe heetense Melampodium, om dat Melampus met dat cruydt eerstelijck de vallende sieckte heeft leeren ghenesen. De Turcken noemen dese bloemen Scakaik, ghelijck sy de Anemone oock noemen. Sommighe Apotekers hebben dit cruydt (ende sonderlinghen dat eerste gheslacht) Diptamum willen noemen, ende de wortel daer af voor oprecht Dictamnum ghebruyckt, daer ’t nochtans gheene ghelijckenisse mede en heeft, als uyt de beschrijvinghe van Dictamnum ghenoegh blijckt: daerom hebben de sommighe wat bedachtighlijcker dat selve Pseudodictamnum, dat is Valsch Diptam, ghenoemt; maer die ghelijckenisse is wat te verre ghehaelt. De Spaegniaerts noemense oock Rosa albardeira; de Enghelsche Peoney. De inwoonders van het Eylandt Candien noemen de Pioenen Psiphakia in hunne ghemeyn Griecksche taele, oft, als Bellonius schrijft, Psysedile; te weten de twee soorten met witte bloemen, die daer ghemeyn zijn. Andere noemen dese cruyden Paeonia casta in ’t Latijn. Fraxinella is oock met den naem Paeonia mascula by sommighe bekent: dan die verschilt veel van de Pioenen, als elders blijckt.

Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van Pioenen worden wel meest ghebruyckt, de welcke ghehouden worden van meest alle de Cruydt-beschrijvers voor droogh tot in den tweeden graed, maer werm, niet hoogher dan in den eersten. Het saedt wordt oock dickwijls ghebesight, ende de bloemen oock somtijdts: maer de bladeren van het cruydt selve ende de steelen worden voor onnut ghehouden, immers haer krachten en zijn noch niet wel bekent.

Dese wortel heeft eene matelijcke t’samentreckende kracht, ende eenighe soetigheydt, als voorseyt is: maer is ’t dat ghy die wat langher knauwt, soo sult ghy eenighe bitterachtighe scherpigheyt daer in ghewaer worden; daerom verweckt sy de maendtstonden, met Meede inghenomen zijnde.

Brassavolus in sijn boeck van de Purgerende oft suyvermakende dinghen overweeght met vele redenen, ende ondersoeckt, hoe dat het te verstaen is ’t ghene dat Plinius schrijft; te weten, dat de wortelen van Pioenen te samen trecken, ende nochtans oock purgeren ende den buyck weeck maeken; maer de redenen die hy voortbrenght souden hier al te langhe wesen om te verhaelen. Immers het is blijckelijck ghenoegh, dat de krachten van dese wortelen strijden met die van de keernen oft saeden, de welcke de maendtstonden pleghen te stelpen ende op te doen houden, die door de wortelen verweckt worden.

Sommighe segghen, dat dese wortel (door dien dat de Pioene een cruydt is dat van de wijse van oude tijden de Sonne toeghe-eyghent wierdt) ghepluckt oft uyt der aerden ghetrocken wanneer de Sonne in het teecken van den Leeuw is, op eenen sondagh, ende op de ure van de Sonne, in ’t afgaen van de Maene, niet alleen de ghene diese aen sijnen hals draeght van de vallende sieckte geneest, maer oock van alle smerten ende pijnen des hoofdts, ende van alle ghebrecken der herssenen bevrijdt.

De groote kracht die dese wortel heeft om de vallende sieckte te ghenesen, aen den hals ghehanghen zijnde, is van Galenus bevonden ende met ervarentheydt versocht gheweest, ’t welck Fernelius ende Costicus, de seer vermaerde Medicijnen, oock versekeren. Dan Galenus betoont, dat met dierghelijcke naevolghende woorden, segghende: Ick hebbe een ionck kindt ghesien, dat somtijdts acht gheheele maenden midts dese wortel aen den hals hanghende, vry was van de vallende sieckte; ende als de wortel naemaels door ongheluck afghevallen was, soo kreegh het van stonden aen wederom de selve sieckte: maer als de wortel ende het saedt hem wederom aen den hals ghehanghen werdt, soo en werdt het daer niet meer mede ghequelt: daerom, om noch meer versekert te wesen van dese kracht, soo docht my goet de selve wederom van den hals te nemen; ‘ twelck ghedaen zijnde, is het kindt wederom neder ghevallen als voren: dus en hebbe ick dat niet meer sonder de wortel willen laten blijven, maer hebbe een groot stuck van de versche wortel wederom aen sijnen hals ghehanghen; ende is daer mede gheheel ende volkomelijck ghenesen gheweest, ende en is niet meer met de vallende sieckte ghequelt gheweest. Soo moester dan wel reden wesen seght hy daer by, sijn voornemen vervolghende, dat eenighe deelen oft dompen die uyt dese wortel quamen, ende door den aedem van dat kindt inghetrocken wierden, de krancke ende ghebreckelijcke deelen des lichaems ghenesen kosten, ende de ghestaltenisse van het hoofdt ende der herssenen verbeteren; oft dat de locht, die de ontstelde herssenen schadelijck was, eenpaerlijck door dese wortel verandert ende verbetert zijnde, de vallende sieckte in dit kindt niet meer veroorsaecken en koste.

Al is ’t saecke dat de wortel van dit ghewas soo wonderbaerlijcke krachten teghen de vallende sieckte toonen kan, als voorseydt is; nochtans willen sommighe versekeren, dat sy veel krachtigher sullen wesen alsmen daer wat Maerentack by doet; in sonderheydt als sy in ’t afgaen van de Maene ghepluckt wordt, oft in de Hondts-daghen voor den opgangh van de Sonne.

De selve wortelen aen den hals ghehanghen, bewaeren de menschen van alle hindernisse die hun van slanghen ende verghiftighe dinghen soude moghen komen; ende wordt daerom van de Mooren ende Afrikanen veel ghebruyckt, die in plaetsen, daer de slanghen ende dierghelijcke venijnighe ghedierten met groote menighte zijn, woonachtigh zijn: maer behalven de voorseyde eyghentheyt hebben sy oock een uytnemende kracht, aen den hals ghehanghen zijnde als voren, om alderhande soorten van ghicht te ghenesen, ende insonderheydt het flercijn van de voeten, Podagra gheheeten. Oock ghenesen sy de smerten van het gheheel lichaem, die door scheurbuyck oft door onsuyverheydt van de pocken haeren oorspronck genomen hebben.

Het water van de wortelen van Pioenen, midtsgaders de bloemen, ghedistilleert, wordt met poeder van Korael ende Peerlen des avondts te drincken ghegheven, om alle quade ende vervaerlijcke droomen te verhoeden ende te beletten.

Dit water versterckt ende verquickt het herte; ende daer van dry lepelkens alleen gedroncken van de ionge kinderen die onderheevigh zijn van de vallende sieckte, beletten die wederom in te storten.

’T selve water ghedroncken de swaerte van twee oncen, gheneest de ghene die met beroertheydt oft popelsie ghequelt ende gheslaghen zijn: ende daer van dry oncen alle daghe twee maenden oft ses weken langh ghedroncken, ghenesen den steen ende ’t graveel van de ionghe kinderen.

Dit water van de wortelen ghedistilleert is veel krachtiger, alsmen de wortelen eerstelijck in wijn te weycken stelt, ende daer nae dit al te samen distilleere.

Het saedt oft de keernen van de Pioenen hebben oock de selve kracht die de wortel heeft teghen de vallende sieckte, ende beten oft steken van de fenijnighe dieren, soo wel inghenomen als van buyten daer op gheleyt: maer aengaende de maendtstonden van de vrouwen, sy en verwecken die niet als de wortelen doen, maer stelpen die oft belettense voort te komen.

Levinus Lemnius schrijft, dat het swert rondt saedt van de Pioene die noyt te voren meer saedt ghedraghen en heeft, kleyn ghestooten, ende tot poeder ghebroght zijnde, met Oxymel Scylliticum ende Syroop van Stoechas vermengt, midts daer een weynighskens Note-Muscaet by doende, seer goedt is teghen de vallende sieckte.

Dat selve swert saedt wordt van andere oock veel ghebruyckt in de popelsy, beroertheydt, ende alle andere ghebreken van de herssenen, ende oock van den ruggraet ende zenuen.

‘Tselve saedt aen den hals ghehanghen gheneest oock de onredelijcke vreese ende verschrickinghe, ende oock de maere oft swaere droomen.

De roode keernen van Pioenen worden nuttelijck ghegheten teghen de versweeringhen ende quade vierigheden des mondts.

Andere versekeren, datmen met het langh ghebruyck van dese soo wel onrijpe als rijpe keernen het scheurbuyck ghenesen kan; andere dorven de pocken daer mede alleen bestaen te genesen, sonder eenigh ander dingh daer toe te ghebruycken, al waer ’t oock saecke dat die sieckte seer veroudert, ende tot den beene toe ghekomen waer.

De selve roode keernen worden seer nuttelijck ghegheten van de ghene die hun spijse niet wel en konnen in de maghe gehouden, ende seer dickwijls braecken ende overgeven.

Omtrent dertigh keernen van het saedt van Pioene, wel schoon ghemaeckt ende ghepelt zijnde, ende tot poeder ghebroght, in wijn te drincken ghegheven, is een seer krachtigh dingh voor de gene die hun spraecke verloren hebben door eenighe sinckinghe van den hoofde, oft door eenighe stercke sieckte oft heete kortse.

Men maeckt van de Dobbel bloeme van Pioene Wijfken eene Syroop die soo rood als eenen Robijn, ende seer goedt ghevonden wordt om alle sinckinghen ende katarren te ghenesen, ende in sonderheydt de vallende sieckte; teghen de welcke oock een extractie daer van ghemaeckt pleegh te worden.

Eynde van het seste Boeck.

HET XXXII. KAPITTEL.

Van pioenen. (Paeonia clusii en manlijke Paeonia mascula, Paeonia officinalis)

Geslachten.

De geslachten van pioenen zijn drievormig, te weten een soort van het mannetje en twee soorten van hetgeen dat men wijfje noemt.

1. De eerste pioen, dat is pioen mannetje, heeft rode takken en stelen daar de bladeren aan groeien zijn breed die van vele aaneen gemaakt en vrijwel gelijk zijn als de bladeren van de walnoot, uitgezonderd alleen dat de notenbladeren gewoonlijk zeven of negen in het getal aan een steel of rib staan en de pioenbladeren zijn gewoonlijk maar van vijf of ook dikwijls van drie die alleen aan een rib staan verzameld. Aan het opperste van de stelen groeien mooie paarse of soms bleker, soms bruiner rode bloemen die als grote rozen staan en hebben in het midden purperen draadjes waarvan gele tipjes of nopjes hangen en als de bloemen gevallen zijn volgen daar hauwen na die van buiten ruig en harig zijn en vanzelf opengaan wanneer de zaden rijp worden wat zaden zwart is en rond en bijna de grootte van het Ochrum of een erwt hebben en daarbij zijn sommige mooie scharlaken rode blinkende onrijpe kernen. De wortels zijn lang, dik en zinken zeer diep in de aarde en zijn soms in tweeën en soms in drieën gedeeld, van binnen wit en welriekend.

2. De eerste soort van pioen wijfje heeft stelen die niet of zeer weinig rood zijn, de bladeren zijn onregelmatig en gesneden of gekerfd en bijna als de bladeren van Hipposelinon wat van Theophrastus Smyrnion en van ons peterselie van Macedonie genoemd wordt en elk blad alleen is smaller dan aan het mannetje en aan de bovenste zijde groener en aan de onderste witter. De bloemen lijken op die van het mannetje en zijn van kleur soms mooi rood en soms bleek of licht rood, het zaad is ook diergelijk en komt voort in langwerpige rondachtige hauwen die op de amandelen met hun buitenste schors lijken. De wortels zijn heel verschillend van die van het mannetje, want ze zijn niet enig en enkel, maar van een hoofd of begin hangen vele knobbelachtige of klierachtige wortels die van de echte affodil gelijk, maar veel dikker grover en langer waarvan dikwijls twee of drie andere gans diergelijke wortels of bijbollen komen.

Van deze vindt men een medesoort die zo volbladig en dubbel is dat men in een bloem soms meer dan twee honderd blaadjes kan tellen.

3. De andere soort van pioen wijfje heeft ook diergelijke stelen en bladeren, dan de bladeren groeien niet zo onregelmatig en zijn uit het groene witter en aan de onderkant zijn ze ook wat witter. De bloemen zijn kleiner en dikwijls bleker rood, de wortels zijn ook klierachtig of knobbelachtig, maar elke knobbel is veel langer en smaller of dunner dan aan de voorgaande soort.

Deze soort schijnt Plinius voor de pioen mannetje gehouden te hebben in het 10^de kapittel van zijn 27^ste boek waar hij aldus zegt; ‘pioen wijfje wordt diegene genoemd aan wiens wortels omtrent acht of zes langwerpige balani of eikels, dat zijn knobbels, hangen’. Dan het mannetje heeft meer knobbels en verschillende wortels van omtrent een zeventien cm lang en wit van kleur. Men zou deze tweede soort van pioen wijfje zeer goed mogen houden voor het pioen mannetje van Dioscorides, maar daartegen strijdt dat hij het mannetje met bladeren als die van de notenboom beschrijft en met een enkele niet menigvuldige wortel, want hij schrijft dat pioen mannetje bijna zulke wortels heeft als wij aangetoond hebben dat de stukken of delen van de wortels van deze derde soort van pioen elk apart genomen, te weten als of men een stuk alleen van deze wortel die in vele gedeeld is er af trok en apart beschreef. Maar nochtans doordat hij schrijft dat pioen mannetje bladeren heeft die van de grote noot gelijk en dat ze maar een enkele wortel heeft en niet zeven of acht zoals hij zegt dat het wijfje heeft zo toont hij opmerkelijk genoeg aan dat hij de eerste [298] soort van pioen en niet deze derde die we nu beschrijven voor pioen mannetje gehouden heeft want, als gezegd is, de eerste van ons beschreven soort heeft maar een enkele rechte wortel en heeft bladeren die van de walnoot gelijk. Plinius schrijft ook dat de bladeren van pioen wijfje de reuk van Myrrhe hebben, maar het is opmerkelijk genoeg dat men met recht zou mogen beduchten dat Plinius dat voor Smyrnion gelezen heeft, want de bladeren van pioen wijfje, als gezegd is, lijken wel van gedaante op de bladeren van dat kruid wat Smyrnion genoemd is, maar niet de Myrrhe die de Grieken Smyrna noemen of anders zou men mogen geloven dat dezelfde Plinius dat woord Smyrnion niet goed begrepen heeft en dat Myrrha in het Latijn vertaald of overgezet zou hebben. Welke onbedachtzaamheid soms in Plinius gevonden wordt gemerkt dat hij veel uit andere boeken geschreven en verzameld heeft zonder heel goed op de echte zin te letten.

Plaats.

De pioen, naar het zeggen van Dioscorides, groeit op hoge steile bergen of, zo Plinius schrijft, op donkere gebergten en op andere gewesten in bosachtige landstreken. Apuleius zegt dat ze veel groeit op de bergen van de eilanden Kreta en Sicilië, dan Gesnerus schrijft dat ze op sommige bergen van Zwitserland groeien en vooral op de berg die hij Generosus mons in het Latijn noemt. Maar tegenwoordig wordt ze hier in Nederland en ook elders in de hoven onderhouden en de eerste soort van het wijfje is wel de algemeenste en daarna de tweede soort, want het mannetje wordt zeer zelden gevonden.

Tijd.

Alle soorten van pioenen bloeien in mei, het zaad wordt in de juni rijp.

Namen.

1. De eerste soort van dit gewas wordt gewoonlijk pioen mannetje in het Nederduits genoemd, in het Latijn Paeonia mas of Paeonia mascula.

2. De tweede soort wordt eerste pioen wijfje, in het Latijn Paeonia femina prior genoemd of enkele pioen wijfje en wanneer de bloem volbladig is dan noemt men het dubbele pioen wijfje, in het Latijn Paeonia femina prior multiplici.

3. De derde soort wordt tweede pioen wijfje genoemd, in het Latijn Paeonia femina altera.

Dan de gewone naam van deze soorten van pioenen is bij de Grieken Paeonia en Glykyside en soms ook Pentoboron of Pentorobos, bij de Latijnen Paeonia en Dulcisida, bij de apothekers Pionia, bij de Hoogduitsers Peonienblumen, Peonien rosen, Gichtwurtz, Konigblum, Pfingstrosen, bij de Nederduitsers gewoonlijk pioenen, maar bij de Vlamingen mastbloemen, met welke naam de damastbloemen bij sommige bekend zijn, bij de Spanjaarden rosa del monte, bij de Italianen peonia.

Maar dit gewas heeft noch vele andere namen die onder de bastaardnamen bij Dioscorides verworpen zijn en die nochtans ook meest alle bij Apuleius gevonden worden, te weten deze Griekse; Orobelion, Orobax, Haemagogon, Paesaede, Menogeneion, Menion, Panthicreatos, Idaeos dactylos, Aglaophotis, Theodonion, Selenion, Selenogonon, Dichomenion en deze Latijnse, Rosa Fatuina, Herba Casta. Van welke namen sommige, te weten Menogenion, Menion, Selenion, Selenogonion en Dichomenion van de maan die in het Grieks Mene en Selene genoemd is hun oorsprong hebben al of men in het Latijn Lunaris of Lunaria zei, dat is maankruid, met welke naam de pioen genoemd mag worden omdat ze de vallende ziekte die van sommige maanziekte genoemd wordt (en die van die ziekte ziek zijn heten Lunatici en maanziek) genezen kan. De naam Idaeus Dactylus hoort alleen pioen wijfje toe omdat haar knobbelachtige wortels op de Dactyli Idaei lijken, dat is het gesteente waarvan men zegt dat die in het eiland Kreta op de berg Ida groeien en van gedaante op een mensenduim lijken. Dan aangaande de naam Aglaophotis of licht blinkende is de pioen met goede reden toegeëigend omdat haar zaden of kernen mooi scharlaken blinkend rood van kleur zijn.

Aglaophotis van de ouders. Maar Aelianus in zijn [299] 14^de boek beschrijft twee soorten van Aglaophotis en de ene is zee Aglaophotis waarvan hij in het 24^ste kapittel spreekt en de andere aard Aglaophotis die in het 17^de kapittel beschreven wordt.

1. De Eerste Aglaophotis is een soort van Fucus of zeemos die aan de diepe zeeklippen plag te groeien en van grootte Myrica of Tamariscus gelijk is met de vrucht of zaadbol van de heul die omtrent het begin van de zomer opengaat en ‘ s nachts een vurige en bijna glinsterende schijn van zich plag te geven, men noemt het Aglaophoris marina, dat is zeeschijn.

2. De andere Aglaophoris is een aards gewas en wordt anders ook Cynospastus genoemd wat op de dag onder de andere kruiden plag te schuilen, maar glinstert ’s nachts als een ster en wordt dan zeer gemakkelijk door zijn helder schijnende vurige glans gezien die ze ver en wijdt verspreidt.

Deze tweede Aglaophotis, in het Latijn Terrestris Aglaophotis, dat is aardglans of aardschijn of Cynospastus is geen ander kruid dan onze pioen daar we nu van spreken want, zo Apuleius betuigt, de zaden of kernen van de pioen schijnen en lichten ‘s nachts als een kaars en plegen gewoonlijk ‘s nachts van de herders gevonden en uit de aarde gerukt te worden en uit de wildernis gehaald daar ze groeien. Voorts zo schrijven Theophrastus en Plinius dat men hier vroeger plag te gebieden dat men de pioen ‘s nachts zou plukken. Wat Achanus van zijn Aglaophotis ook verzekert.

Dan zo het schijnt wordt deze aard Aglaophotis van Josephus, de schrijver van de Joodse oorlogen in het 25^ste kapittel van het 17^de boek Baaras genoemd naar de plaats daar ze veel gevonden wordt. Wat opmerkelijk genoeg blijkt als men hetgeen dat Achanus van zijn aardse Aglaophotis of Cynospastus schrijft met hetgeen dat Josephus van zijn Baaras verhaalt tezamen brengen en overwegen wil. Want Aelianus schrijft dat de Cynospastus of aardse Aglaophotis niet zonder gevaar en angst uit de aarde getrokken wordt en dat een die dat kruid niet goed kent en dat aanraken of uitrukken wil er van gestorven is en daarom, zegt hij, als men dit uit de aarde halen wil moet men ‘s nachts een teken of stok in de aarde bij zijn wortels steken en daarna moet men aan die wortels een hond met een touw of sterke koord vast maken en de hond door de reuk van gebraden vlees van die plaats lokken op zo’n manier dat het de hete reuk van dat vlees in de neus heeft en met grote haast en geweld de wortels uit de aarde rukken en gans uithalen zal. Hetzelfde schrijft Josephus van de Baaras ook en zegt dat het omtrent de avond als een ster of glinster blinkt, maar dat het van diegene die er bij komen nochtans niet gemakkelijk uit de aarde gehaald kan worden, maar dat men daar vrouwenpis of bloed van hun maandstonden over moet gieten of dat men daar een hond aan moet binden die eerst de aarde rondom los graaft en weg trekt en zo de wortel wat los maakt en dat het dan uit de aarde gerukt kan worden wat anders zeer moeilijk en gevaarlijk om te doen zou vallen.

Maar al deze dingen die Josephus en Aelianus van dit kruid schrijven zijn enkele en louter ijdelheden en heidense razernij, want men kan de wortels van de pioen zonder enige moeite of gevaar te alle tijden en stonden, hetzij ‘s nachts, hetzij op de dag uit de aarde halen. Daarom is ook niet minder voor ijdel en bespottelijk te houden hetgeen dat Theophrastus en Plinius van de pioen schrijven dat men ze ‘s nachts behoort te plukken omdat (zo zij zeggen) dat als iemand die wortel op de dag zou uittrekken dat het door de vogel Picus Martinus gezien zou worden en die mens zou in grote nood zijn om zijn gezicht te verliezen en indien hij de wortel wilde afsnijden dat hij gemakkelijk met de zinking van de aarsdarm gekweld zou worden.

Dan het behoeft ons niet vreemd te lijken dat men zulke flauwekul, ijdel bijgeloof en ongoddelijke ceremonies in de boeken van de zeer oude schrijvers verspreidt plag te vinden doordat er vele dingen in oude tijden versierd zijn geweest tot stoffering en ijdele opgeblazenheid en onwaarachtige beroemen van de kunsten zoals Plinius zelf betuigt die van de Egyptenaars en meer andere diergelijke bedriegers en goochelaars spreken waarvan een groot navolger geweest is een dokter die Andreas heette en die, zo Galenus schrijft, vele fluwekul en ijdelheden, ja goochelarij in de geneeskunst heeft gebracht tot grote schade van de zieken en verachting en schande van de medicijnmeesters en verachting van de jonge leerlingen die daarom van dezelfde Galenus niet zonder reden vermaand worden om zich van zulke leugens en versierde ijdelheden te wachten en diergelijke boeken niet te lezen.

Aard.

De wortel van pioen, zo Galenus betuigt, trekt wat tezamen met enige zoetigheid die er bij gevoegd is en is ook deelachtig van enige bitterachtige scherpte, ze is van aard niet zeer heet of warm, maar wat warmer dan of ze matig gesteld of getemperd was en voorts zo is ze verdrogend van krachten en fijn van stof of dun van delen.

Kracht en werking.

De wortel van pioen die droog is en aan de vrouwen gegeven die niet goed gezuiverd zijn nadat ze van kind verlost zijn reinigt die zeer goed, schrijft Dioscorides.

Dezelfde wortel een boon groot of zo groot als een amandel met drank ingenomen laat de maandstonden voortkomen of met mede of honingwater gedronken, zo Galenus zegt.

Ze is zeer nuttig de geelzuchtige en diegene die pijn in de nieren en blaas hebben.

Dezelfde wortel opent de verstopping van de lever en van de nieren.

In wijn gekookt en gedronken verzoet de smart en weedom van de buik en laat alle zinkingen en dalingen van de vochtigheden ophouden en ook allerhande loop of vloed.

Als deze wortel noch vers is wordt ze de jonge kinderen aan de hals gehangen omdat het zeer goed is om de vallende ziekte te genezen zoals Galenus dat zelf door zekere en opmerkelijke ervaring geleerd en bevonden heeft en betuigt.

Men gebruikt die wortel ook veel in spijs, gelijk Plinius schrijft, tegen de krankzinnigheid of gebreken van het verstand, maar in de medicijnen genomen is het genoeg dat men daar een half ons tegelijk van ingeeft en omdat zelve te werk te stellen is de wortel van pioen mannetje de allerbeste.

Tien of twaalf van de rode korreltjes of zaden van de pioen in zwarte of bruinrode, wrange harde wijn of tint ingenomen stelpen de rode vloed van de vrouwen en die gegeten zijn zeer nuttig diegene die met knagen van de maag gekweld zijn, van de jonge kinderen gegeten of met hun gewone drank ingenomen drijven de beginselen van de steen af.

Vijftien of zestien zwarte keren van pioen, dat is het zaad zelf met wijn, mede of ander nat en gewone drank gedronken worden zeer goed gevonden tegen die zwaar dromen of overvallen van de dampen die de hersens plegen te bezwaren die men gewoonlijk de mare of nachtmerrie in het Nederduits of Ephialtes en Incubus in het Grieks en Latijn plag te noemen. Ze zijn ook zeer goed in dezelfde manier gebruikt tegen dat opklimmen of stijgen van de baarmoeder en de weedom er van.

Dan zowel dit zwart zaad als de rode greinen of kernen wordt zeer geprezen tegen de beten of steken van de slangen en venijnige dieren, als Plinius schrijft.

Verkiezing.

Onder alle soorten van pioen worden de wortels van het mannetje het meest gezocht en voor de krachtigste gehouden als gezegd is.

BIIVOEGING.

De pioenen en vooral die met dubbele bloemen zijn hier te lande niet zeer lang in zo ‘n menigte te vinden geweest als ze nu wel zijn, dan nu zijn ze zeer algemeen en worden overal in de hoven gevonden, maar ze zijn op de ene plaats veel dubbeler en volbladiger dan op de andere zodat men soms in een bloem vier honderd, ja vijf honderd bladeren en rzowel kleine als grote geteld heeft, immers men vindt ze soms viermaal groter dan de grootste winterrozen. [300] Van dit gewas zijn ook zeer vele verschillende soorten van Clusius beschreven waarvan sommige van Dodonaeus ook vermaand zijn en sommige niet. Dan eer dat we daarvan spreken zullen we noch van de vorm, teelt en aard van dit gewas handelen. Het zaad van de pioen wordt zeer traag en langzaam rijp, maar van wortel komen ze zo gewillig voort dat een zeer klein stukje ervan uitbot en een nieuwe plant voortbrengt. De dubbele pioen brengt dikwijls maar een zaadje voort en soms geen zoals meest alle dubbele bloemen zeer zelden goed zaad plegen voort te brengen. Doch meest alle deze soorten willen hier te lande gezaaid worden op droge aarde daar de zon zeer sterk schijnt, nochtans de plaatsen daar ze in het wild groeien zijn gewoonlijk donker en bosachtig of vochtige en waterachtige dalen zo Bellonius en andere betuigen. Als Lobel schrijft groeien ze veel op het gebergte van Genua en op andere bosachtige plaatsen van Languedock.

Het wijfje is bekender dan het mannetje en wordt daarom het meest gebruikt, dan de eerste soort van het wijfje noemt Lobel in het Latijn Paeonia promiscua seu neutra, dat is in Nederduits pioen van tweeën gemengd, te weten met bladeren van het mannetje en wortels van het wijfje en van sommige wordt ze pioen maagdeken genoemd en is voor pioen mannetje gehouden voor de echte pioen mannetje bekend was. Voorts meest alle stelen en bladeren van de pioenen als die net uitspruiten zijn geheel rood. Het zaad is mooi rood, langwerpig, blinkend, rond en staan zeer fraai geschikt en lijken op de kernen van de granaatappel, maar als het geheel rijp is dan is het blinkende blauwzwart en met merg gevuld en heeft een scherpe en wat tezamen trekkende smaak die half zoet half bitter is. De wortel schiet jaarlijks weer uit en blijft vele jaren goed eer ze sterft. De hauwtjes van het mannetje zijn groter en mooier dan die van het wijfje, dan het zaad is geheel rond en de wortel is beter van reuk dan die van het wijfje en wordt van groter krachten gehouden. Het zaad wordt niet gelijk rijp en daarom komt het dat men tussen veel rode zaadjes soms maar vijf of zes donkere of zwart purperen vindt, dat zijn rijpe kernen.

De dubbele pioenen plegen zeer veel van de mieren gekweld te worden en zowel als de bloemen open zijn als eer ze geheel open of ontsloten zijn zodat ze daarmee dikwijls bedekt worden.

Witte pioen wordt in deze tijden zeer gezocht en geacht, maar zelden gevonden, dan Bellonius schrijft in het 17^de kapittel van zijn 5^de boek dat in het eiland Kreta twee soorten van pioenen met witte bloemen in alle vochtige valleien of dalen gevonden worden die daar van het gewone volk psiphedale genoemd worden. Diergelijke pioenen vindt men tegenwoordig niet hier te lande want om de waarheid te zeggen al is het zaak dat deze bloem wit genoemd wordt nochtans heeft ze een witachtige of bleek vleeskleurige dan witte bloemen want er is altijd wat bleekrood bij gemengd. Boisot verzekert dat ze in het rijk van Navarre in het wild gevonden worden en niet heel sneeuwwit, maar enkele bloemen en kleiner dan de gewone en ook met kleiner wortels. Aangaande het schrijven van Bellonius dat versterkt wordt met de woorden van Honorus Belli die aan Clusius schrijft dat in de dalen van de hoge bergen van Kreta een soort van witte pioen groeit die noch mannetje, noch wijfje genoemd mag wezen. Maar de andere gewone soorten van pioenen groeien daar nergens in het wild.

Pioen van Constantinopel met een zeer rode bijna meniekleurige bloem heet in het Turks scakaik en heeft bladeren die van de gewone pioen wijfje met dubbele bloemen gelijk, maar nochtans wat dikker en de stelen zijn ook heel diergelijk of groter die op hun top een bloem voortbrengen die enkel is en alleen van acht of tien of soms meer bladeren gemaakt is en zeer mooi en heel rood van kleur, niet purperkleurig als die van de dubbele pioen wijfje, de wortel is van vele lange knopen gemaakt als die van de pioen wijfje. Dan deze pioen is tweevormig want de ene soort heeft in het eerst uitspruiten rode stelen die geleidelijk aan bleker of groener worden en de bladeren zijn van kleur uit het zwarte groenachtig en blinken aan beide zijden, de bloem is vol rood en heeft in het midden twee of drie of vier lange hoofdjes die met vele purperen draadjes omringd zijn die van voren goudgele nopjes of tipjes hebben en deze hoofdjes bevatten het zaad en gaan open wanneer het zaad rijp wordt wat langwerpig is, zwart en blinkend als dat van de gewone pioen. Deze heeft hoger opschietende en dikkere stelen.

De andere heeft geen rode stelen als ze net uitspruit, maar die zijn uit het witte groenachtig en de bladeren zijn wat bleker groen dan die van de voorgaande, glad en kaal en blinken ook aan beide zijden, de bloem is ook wat groter, bleker en wat lichter rood van kleur, de hauwtjes zijn korter en het zaad is ronder, blinkt en niet zo zwart. Ze brengt niet zoveel bloemen voort als de voorgaande.

Van het zaad van deze bloemen heeft Clusius sommige planten gekregen die op hun moeders leken, dan sommige hadden veel grotere en minder doorsneden bladeren die in het derde jaar daarna bloemen voortgebracht hebben en waren die van de tweede soort gelijk met korte dikke hauwen. Ze bloeien met de andere pioenen of wat later.

Kleine dubbele bleekrode of vleeskleurige pioen (van andere inkarnaat pioen genoemd) wordt zelden gevonden en is van Clusius beschreven en Paeonia exalbida plena minor genoemd die lager groeit dan de andere pioenen en heeft ook een dunnere steel dan die, de bladeren zijn ook smaller, de bloemen zijn ook kleiner en niet zo volbladig of dubbel gemerkt dat ze zelden meer dan zestig of zeventig bladeren hebben daar nochtans Clusius in de gewone dubbele pioen soms vierhonderd bladeren in een bloem geteld heeft. De kleur van deze bloem is in het begin bleker purperachtig en bijna vleeskleurig en vergaat daarna geleidelijk aan en wordt bleekrood of witachtig en tenslotte bijna heel sneeuwwit uitgezonderd alleen het onderste van de bloem dat gewoonlijk vleeskleurig blijf, in het midden van de bloemen groeien twee of drie horentjes die nochtans wat kleiner zijn dan de gewone. Deze bloem heeft dat eigens dat haar bladeren niet gauw rijzen of af vallen maar zeer lang aan hun stengel blijven, ja totdat ze op den duur zwart worden en zo verflensen en van droogte ineen getrokken worden en krimpen daar die van de gewone dubbele pioen zelden langer dan acht dagen aan de stengel blijven. De wortels van deze pioen zijn kleiner en dunner dan die van de gewone.

Grote dubbele vleeskleurige pioen heeft een veel grotere bloem dan de voorgaande en is niet kleiner dan de dubbele purperen pioen die van aard op de voorgaande dubbele pioen lijkt, want ze behoudt de bladeren van haar bloemen lange tijd zonder te rijzen of af te vallen die op den duur ook witachtig worden.

Grote pioen met de dubbele karmozijnrode bloem is hier te lande soms groot geworden en schijnt van Constantinopels zaad voortgekomen te zijn.

Kleine dubbele rode pioen heeft bladeren die van de andere dubbele pioen vrij gelijk zijn, boven groen en blinkend en van onder bijna grauw en zonder wolligheid. De bloem is kleiner dan de andere gewone dubbele pioen, noch ook niet zo vol of dubbel, nochtans is die ook donker of bruinrood van kleur, maar de binnenste bladeren van deze bloem zijn met sommige zwartachtige aderen of strepen besproeid of doorregen en in het midden van de bloem groeien horentjes of hauwtjes die met geen draadjes bezet of omringd zijn.

Gewone dubbel rode pioen met witte randen is van dezelfde Clusius beschreven die of van hun eigen aard witte kanten heeft of die worden op den duur bleek als ze beginnen te vergaan.

Voorts zo schrijft dezelfde Clusius dat van het zaad van de gewone dubbele pioen soms een enkele zesbladige bloem voortkomt en soms achtbladig die van kleur op de Constantinopelse pioen lijken, nochtans wat donkerder rood, ja bijna naar het zwarte trekken en soms komen er ook dubbele bloemen van die op de moeder daar ze van komen in alles gelijk zijn.

Pioen met oranje bloemen heeft bladeren als die van de pioen wijfje, nochtans wat bleker groen dan die van de dubbele pioen en blinkend, aan de kanten wat gekruld en aan de onderkan askleurig. De bloem is enkel en van zes bladeren gemaakt zoals de gewone en bleek vleeskleurig daar wat geelachtigs bij schijnt gemengd te wezen, met een woord oranje of zo die van Oostenrijk zeggen Pomerantz farbich zoals in sommige tulpen gezien wordt, het midden van deze bloem is bezet met groene horentjes die met vele witte draadjes omringd zijn waarvan de uiterste nopjes goudgeel zijn, in de horentjes steekt zwart zaad, de wortel is van lookachtige of affodilachtige knobbels verzameld als die van het wijfje en van de gewone dubbele pioen. Ze bloeit in mei en is van hem Paeonia tertia genoemd en is misschien Paeonia ochtanthemos, dat is pioen met geelachtige bloemen daar Camerarius van spreekt.

Spaanse pioen of kleine pioen heeft vele kleine bladeren en bloemen en zeer zwart zaad en is misschien dezelfde die Lobel kleine pioen wijfje noemt, in het Latijn Paeonia pumila femina. (Paeonia humilis) Het gehele kruid is zeer aardig van gedaante het pioen wijfje gelijk, maar de wortels zijn dunner en de bladeren viermaal kleiner net zoals ook de bloem die rood inkarnaat is.

Deze pioen is van Clusius beschreven met meer doorsneden en gesnipperde bladeren die scherper of spitser van voren zijn en aan de onderkant met korte wolligheid ruig en grijs en aan de andere zijde groen en niet blinkend, met vele zenuwen die van de middelste rib aan de zijden van de bladeren lopen doorregen zijn als het ook gebeurt in de andere soorten van pioen, de stelen zijn teer en dun, bleker groen die op hun top elk een enige bloem voortbrengen die wat kleiner is dan die van de andere soorten, enkel en van maar acht bladeren gemaakt en purperachtig, dat is niet zo rood als de dubbele pioen, maar ruikt niet minder en is met vele dunne witte draadjes (en daarop gele tipjes of nopjes) die rondom twee horentjes of hauwtjes staan die uit het midden van de bloem spruiten en als die open gaan rijp zaad vertonen als dat van de gewone pioen en eerst blauwachtig zijn als het zaad van Tinus, de wortel is als die van de Constantinopelse pioen, maar nochtans met wat dunner bolletjes [301] begaaft. Deze, zegt Clusius, is van Spaans zaad voortgekomen en heeft het derde jaar na dat ze gezaaid was in mei gebloeid.

Pioen met bladeren van akelei wiens bloem op die van de pioen mannetje lijkt heeft een vaste en sterke stijve steel die begroeid is met bladeren die in drie ribben gedeeld zijn die elk drie bladeren dragen die korter en ronder zijn dan die van de andere en in sommige snippels gesneden en aan de bovenste zijde bleekachtig groen zijn en aan de onderste ruig en grijs en zo zeer van gedaante op de bladeren van de akelei lijken dat men ze daarvoor zeer gemakkelijk in het eerste aanschouwen zou nemen tenzij dat men ze tussen de akeleien zetten zou wanneer ze net uit de aarde komt zeer gemakkelijk en niet alleen de gewone man, maar ook de goed ervaren kruidkenners bedrogen worden, de wortel heeft vele lange lookachtige knobbels als de pioen wijfje.

Pioen van verschillende kleur wordt in sommige hoven van Holland gevonden en heeft soms vleeskleurige bloemen, soms heel rode, soms half rode en half vleeskleurige of met beide deze kleuren straalvormig doorregen welke kleur door kunst of teelt gekomen kan zijn.

Namen.

Paeonia is zo genoemd geweest naar de oude dokter Paeon die, als Homerus schrijft, de God Pluto die van Hercules gekwetst was daarmee genezen heeft. Sommige noemen het Melampodium omdat Melampus met dat kruid eerst de vallende ziekte heeft leren genezen. De Turken noemen deze bloemen scakaik net zoals ze de anemoon ook noemen. Sommige apothekers hebben dit kruid (en vooral dat eerste geslacht) Diptamum willen noemen en de wortel er van voor echt Dictamnum gebruiken daar het nochtans geen gelijkenis mee heeft zoals uit de beschrijving van Dictamnum genoeg blijkt en daarom hebben sommige wat bedachter dat Pseudodictamnum, dat is valse diptam, genoemd, maar die gelijkenis is wat te ver gehaald. De Spanjaarden noemen het ook rosa albardeira, de Engelse peoney. De inwoners van het eiland Kreta noemen de pioenen psiphakia in hun gewone Griekse taal of zoals Bellonius schrijft psysedile, te weten de twee soorten met witte bloemen die daar gewoon zijn. Andere noemen deze kruiden Paeonia casta in het Latijn. Fraxinella is ook met de naam Paeonia mascula bij sommige bekend, dan die verschilt veel van de pioenen zoals elders blijkt.

Kracht en werking.

De wortels van pioenen worden wel meest gebruikt die van meest alle kruidbeschrijvers gehouden worden voor droog tot in de tweede graad, maar warm niet hoger dan in de eerste. Het zaad wordt ook dikwijls gebruikt en de bloemen ook soms, maar de bladeren van het kruid zelf en de stelen worden voor onnut gehouden, immers hun krachten zijn noch niet goed bekend.

Deze wortel heeft een matige tezamen trekkende kracht en enige zoetheid als gezegd is, maar is het dat ge die wat langer kauwt dan zal ge enige bitterachtige scherpte er in gewaar worden en daarom verwekt ze de maandstonden als het met mede ingenomen is.

Brassavolus in zijn boek van de purgerende of zuiver makende dingen overweegt met vele redenen en onderzoek hoe dat het te begrijpen is wat Plinius schrijft, te weten dat de wortels van pioenen tezamen trekken en nochtans ook purgeren en de buik week maken, maar de redenen die hij voortbrengt zouden hier al te lange wezen om te verhalen. Immers het is duidelijk genoeg dat de krachten van deze wortels strijden met die van de kernen of zaden die de maandstonden plegen te stelpen en op te laten houden die door de wortels verwekt worden.

Sommige zeggen dat deze wortel (doordat de pioen een kruid is dat van de wijzen van oude tijden aan de zon toegeëigend werd) geplukt of uit de aarde getrokken wordt wanneer de zon in het teken van de leeuw is op een zondag en op het uur van de zon in het afgaan van de maan en niet alleen diegene die het aan zijn hals draagt van de vallende ziekte genezen, maar ook van alle smarten en hoofdpijnen en van alle gebreken van de hersens bevrijd wordt.

De grote kracht die deze wortel heeft om de vallende ziekte te genezen als het aan de hals gehangen wordt is van Galenus bevonden en met ervaring onderzocht geweest wat Fernelius en Costicus, de zeer vermaarde dokters, ook verzekeren. Dan Galenus toont aan dat met diergelijke navolgende woorden en zegt: ‘ik heb een jong kind gezien dat soms acht gehele maanden mits het deze wortel aan de hals hing vrij was van de vallende ziekte en als de wortel later door ongeluk afgevallen was kreeg het van stonden af aan wederom die ziekte, maar als de wortel en het zaad wederom aan zijn hals gehangen werd dan werd het daarna niet meer mee gekweld en daarom om noch meer verzekerd te wezen van deze kracht leek het me goed om die weer van de hals te nemen en nadat het gedaan was is het kind wederom neer gevallen als tevoren en dus heb ik dat niet meer zonder de wortel willen laten blijven, maar heb een groot stuk van de verse wortel wederom aan zijn hals gehangen en is daarmee geheel en volkomen genezen geweest en is niet meer met de vallende ziekte gekweld geweest. Zo moet er dan wel reden wezen, zegt hij erbij, en zijn voornemen vervolgt dat enige delen of dampen die uit deze wortel komen door de adem van dat kind ingetrokken weer die de zieke en gebrekkelijke delen van het lichaam genezen konden en de gesteldheid van het hoofd en de hersens verbeteren of dat de lucht die voor de ontstelde hersens schadelijk was eenparig door deze wortel veranderd en verbeterd zijn en de vallende ziekte in dit kind niet meer veroorzaken konden’.

Al is het zaak dat de wortel van dit gewas zulke wonderbaarlijke krachten tegen de vallende ziekte betonen kan, als gezegd is, nochtans willen sommige verzekeren dat ze veel krachtiger zullen wezen als men daar wat marentak bij doet en vooral als ze in het afgaan van de maan geplukt wordt of in de hondsdagen voor de opgang van de zon.

Dezelfde wortels aan de hals gehangen bewaren de mensen van alle hindernis die hun van slangen en vergiftige dingen zouden mogen komen en wordt daarom van de Moren en Afrikanen veel gebruikt die in plaatsen daar de slangen en diergelijke venijnige dieren met grote menigte woonachtig zijn, maar behalve de voor vermelde eigenschappen hebben ze ook een uitnemende kracht als ze aan de hals gehangen zijn als tevoren om allerhande soorten van jicht te genezen en vooral het jicht van de voeten dat Podagra heet. Ook genezen ze de smarten van het gehele lichaam die door scheurbuik of door onzuiverheid van de pokken hun oorsprong genomen hebben.

Het water van de wortels van pioenen met de bloemen gedistilleerd wordt met poeder van koraal en parels ‘s avonds te drinken gegeven om alle kwade en vervaarlijke dromen te verhoeden en te beletten.

Dit water versterkt en verkwikt het hart en daarvan drie lepeltjes alleen gedronken van de jonge kinderen die onderhevig zijn van de vallende ziekte beletten die wederom in te storten.

Hetzelfde water de zwaarte van twee ons gedronken geneest diegene die met beroerdheid of m. s. gekweld en geslagen zijn en daarvan drie ons elke dag twee maanden of zes weken lang gedronken genezen de steen en het niergruis van de jonge kinderen.

Dit water dat van de wortels gedistilleerd is, is veel krachtiger als men de wortels eerst in wijn te weken stelt en daarna dit al tezamen distilleert.

Het zaad of de kernen van de pioenen hebben ook dezelfde kracht die de wortel heeft tegen de vallende ziekte en beten of steken van de venijnige dieren en zowel ingenomen als van buiten er op gelegd, maar aangaande de maandstonden van de vrouwen verwekken ze die niet zoals de wortels doen, maar stelpen die of beletten ze voort te komen.

Levinus Lemnius schrijft dat het zwarte en ronde zaad van de pioen die nooit tevoren zaad gedragen heeft en klein gestampt en tot poeder gebracht is met Oxymel Scylliticum en siroop van Stoechas vermengt en er wat notenmuskaat bij doen zeer goed is tegen vallende ziekte.

Datzelfde zaad wordt van andere ook veel gebruikt in m.s. beroerdheid en alle andere gebreken van de hersens en ook van de ruggraad en zenuwen.

Hetzelfde zaad aan de hals gehangen geneest ook de onredelijke vrees en verschrikking en ook de mare of zware dromen.

De rode kernen van pioenen worden nuttig gegeten tegen de verzwering en kwade vurigheden van de mond.

Andere verzekeren dat men met het lang gebruik van deze en zowel onrijpe als rijpe kernen scheurbuik genezen kan, andere durven de pokken daarmee te genezen zonder er enig ander ding er toe te gebruiken al is het ook zaak dat die ziekte zeer verouderd en tot de benen toe gekomen is.

Dezelfde rode kernen worden zeer nuttig gegeten van diegene die hun spijs niet goed in de maag kunnen houden en zeer dikwijls braken en overgeven.

Omtrent dertig kernen van het zaad van pioen die goed schoon gemaakt en gepeld zijn en tot poeder gebracht in wijn te drinken geven is een zeer krachtig ding voor diegene die hun spraak verloren hebben door enige zinking van het hoofd of door enige sterke ziekte of hete koorts.

Men maakt van de dubbele bloem van pioen wijfje een siroop die zo rood is als een robijn en zeer goed gevonden wordt om alle zinkingen en katarren te genezen en vooral tegen de vallende ziekte waartegen ook een extractie er van gemaakt plag te worden.

Einde van het zesde boek.