Linum

HET XXIV. CAPITEL.

Van Tam Vlas-cruydt.

Ghedaente.

De Tamme soorte van Vlas recht haer selven in de hooghte op, met teere ronde steelen oft rijsen, bekleedt met kleyne langhworpighe smalle scherpe bladerkens. In ’t opperste van de steelen wassen schoon hemels-blauwe bloemkens: ende als die vergaen zijn, soo volghen daer ronde hoppekens oft bollekens nae, daer in het saedt schuylt, van ghedaente wat langhworpigh, glat, effen ende blinckende, uyt den rossen nae den bruyn rooden treckende. De wortelen zijn kleyn.

Plaetse.

Vlas-cruydt wast alderbest op vette wel ghemeste aerde, in neere ende gheensins dorre velden: want, als Columella schrijft, het begeert eenen seer goeden vetten ende matelijcken vochten grondt. Sommige, seydt Palladius, saeyen dat heel dicht by een op mager landt, ende soo maecken sy dat het Vlas soo veel te fijner voordt-komt. Plinius schrijft, dat het op savelachtighe landt ghesaeyt wordt, dat niet heel diep gheploeght en is; ende datter gheen ander ghewas en is dat meer verhaest om voort te komen: daer en boven, dat het de velden daer het ghesaeyt is brandt ende arger maeckt: het welck Virgilius oock betuyght in sijne Georgica, segghende, dat het Vlas, Haver ende Heul alle de landen, daer sy wassen, verbranden ende bederven.

Tijdt.

Men saeyt het Vlas-cruydt in de Lente; ende het bloeyt in Mey ende Braeckmaendt: nae den [854] maeytijdt (seydt Plinius in ‘t 1.capitel van ‘t 19.boeck) worden de rancken oft rijsen van dit Vlas-cruydt in het water ghesteken (welck water door de hitte der Sonnen lauw oft warmachtigh gheworden is) ende met eenigh swaer ghewicht neder ghehouden ende te gronde ghedouwt: als het velleken oft buytenste vliesken beghint losser te worden, dan is het teecken dat het volkomelijck geweyckt is: nae dat sy noch eens omgekeert zijn als voren, worden dese steelen op eenen steen met hamers gheboockt oft ghekroockt. ‘Tghene dat naest by de schorsse oft buytenste vlies is, wordt Stupa, Werck oft Stoppe gheheeten; ende is slechter dan het ander Vlas, ende meest bequaem om daer lemmetten van keersen oft lampen van te maecken.

Naem.

Dit ghewas wordt hier te lande Flas gheheeten oft Vlas-cruydt; in Hooghduytschlandt Flachs; in Vranckrijck Du Lin; in Spaegnien ende Italien Lino; den Latijnschen ende Grieckschen naem is Linum ende Linon; ende daer van komt het, dat al het ghene dat van Vlas ghemaeckt wordt, hier te landen Lijnen geheeten is: als Lijnen doeck, Lijnwaedt ende Lijnlaken: ende daer nae is het saedt selve van dit ghewas Lijnsaedt ghenoemt. Dan dese Tamme soorte van Vlas-cruydt is by sommighe in ’t Latijn Linum sativum geheeten, dat is Tam Vlas-cruydt, tot onderschil van de Wilde soorten die wy in ’t naevolgende Capitel beschrijven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Saedt van Vlas-cruydt (seydt Galenus 1. De aliment.facultat.) roosten sommige, ende ghebruycken dat met Garum, oft Visch Pekel, ende andere Saucen, min noch meer dan het Soudt. Sy gebruycken het selve oock wel, met Honigh vermengt: ende sommighe stroyen dat selve Lijnsaedt over het broot, oft menghen dat met ander Meel, ende backen daer broot af: dan het is de mage ende de teeringe teghen, ende is hardt oft langhsaem om verdouwen; ende gheeft den lijfve luttel voedsels. Aengaende den kamerganck oft weeckmakinghe des buycks, soo en is het noch te prijsen noch te verachten; nochtans heeft het eenighe kleyne kracht om de pisse te verwecken: welcke kracht veel blijckelijcker is alsmen dat gheroost zijnde inneemt; maer alsdan stoppet den buyck meer. Dan de landtlieden ghebruycken dat dickwijls gheroost ende ghestooten zijnde met Honigh vermenght.

Den selven Galenus (De simpl.med.facultat.) seydt dat het Lijnsaedt gheten zijnde winden maeckt, al waer het oock geroost; soo vol is het van overvloedighe vochtigheydt.

Voorts soo is dit Lijnsaedt wat warm, te weten tot in den eersten graed; maer middelmatigh in vochtigheydt ende drooghte.

Hoe windigh ende vol overtollighe waterigheydt dit Lijnsaedt zy, is over niet seer veele iaeren te Middelburgh in Zeelandt gebleken; wanneer meest alle de borgers van die stadt, in gebreke van andere Korenwerck, hun leven met de brooden ende koecken van Lijnsaedt ghemaeckt onderhielden: want hun lichaem ende buyck is daer door seer haest opgeblasen ende gespannen gheweest, ende hun aensicht ende andere leden zijn bol gheworden ende gheswollen: iae veel van de selve zijn daer van in korter tijdt ghestorven. Ende voorwaer dit ongheval en moght hun nergens elders van komen, dan alleen van de overvloedighe vochtigheydt van dit saedt, die sulcken opblasingen ende winden in den lijfve dede vergaderen oft groeyen.

Lijnsaedt, als Dioscorides schrijft, heeft de selve krachten van den Fenigrieck: met Honigh, Olie ende wat waters ghesoden, oft met gesoden Honigh gemengt, als een plaester oft pappe gebruyckt, doet scheyden ende vermorwt alle heete soo wel inwendighe als uytwendige geswillen.

‘Tselve Lijnsaedt verdrijft oock allerhande vlecken ende placken in ’t aensicht, als het rauw gestooten ende daer op gestreken wordt: met Salpeter oft Nitrum ende Vijgen opgeleydt, neemt de kleyne pockskens ende maselen ende andere opdrachtigheden oft puysten wegh.

Lijnsaedt met Looge vermengt, maeckt rijp ende doet uytbreken oft verdwijnen allerhande sweeringhen ende harde geswillen achter de ooren, aen den hals ende andere leden des lichaems: met wijn ghesoden, suyvert de quaede voorts-etende zeerigheden ende wilt vier.

‘Tselve Lijnsaedt heylt, gheneest, ende doet afvallen de rouwe quaede nagels aen handen ende voeten, met alsoo veel Kersse ende wat Honighs daer op gheleydt.

Lijnsaedt met Honigh vermengt, ende als een leckinge inghenomen, suyvert de borst, ende versoet den hoest.

Het selve saedt met Peper poeder ende Honigh ingenomen, ende ghelijck een taerte wat veelachtigh seffens gegheten, verweckt tot bijslapen.

Water, daer Lijnsaedt in gesoden is, door een klysterie in de darmen oft moeder ghedaen, versoet de pijne ende weedom oft knaginge des ingewants ende des moeders, ende heylt ende geneest dat in de selve leden ghequetst is.

“Tselve is seer goedt, gebruyckt in stoven oft baden, tegen de verhittinghe van de moeder, ghelijck den Fenigrieck.

De Olie, die uyt Lijnsaedt geperst oft gedouwt wordt, is in veelerhanden dinghen ghebruyckelijck: want de selve en wordt niet alleen veel verbezicht van de schilders ende andere konstenaers ende wercklieden; maer wordt oock veel in de lampen ghedaen; ende daer-en-boven is sy nut om veele ghebreken des lichaems te ghenesen.

Want Lijnsaedt-Olie vermorwt alle hardigheden, ende slaeckt oft ontdoet alle spanninghen treckinghen oft verkrimpingen der zenuwen: ende versoet alle smerte ende weedom, alsmen de leden oft zenuwen daer mede bestrijckt. Sommige gevense oock te drincken om de pijne te verdrijven. Maer dan moet sy noch versch wesen: want oudt ende garst gheworden zijnde, verweckt sy walginghe, ende verhit meer dan het van noode is.

BIIVOEGHSEL.

De saeyinghe ende oeffeninghe van Lijnsaedt ende Vlas is in de boecken van de Landtwinninghe in ’t langh beschreven: daerom sullen wy den Leser daer toe seynden. Dan men saeyt het in veele landen tweemael ’s iaers.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Het is gheseyt, dat Lijnsaedt de maghe quaedt ende teghen is, ende het verteeren van spijse belet, ende veele winden maeckt; maer nochtans somtijdts ende niet al te dickwijls ghebruyckt is het inghewant soo aenghenaem als eenigh dingh magh wesen. Het cruydt selve wordt selden gebruyckt: nochtans seggen sommighe, dat de bladeren op rijpe sweeringhen gheleyt, de selve terstont opbreken.

Lijnsaet met Anijs in water ende Olie ghesoden, is seer goedt gheleyt op squinancien ende gheswillen van de keele: maer teghen den buyckloop ende roodtmelizoen wordt het met Azijn daer op geleyt.

Lijnsaedt met Rosijnen ghegheten, is seer goedt teghen de pijne van de Lever, ende teghen het uyt-drooghen.

Lijnsaedt op kolen ghebrandt, ende dien roock in de Neusgaten gelaten, beneemt het snuffen ende snoteren.

‘Tselve Lijnsaedt met de wortel van Wilde Concommeren ghemenght, treckt uyt alle doornen ende splinters, ende oock de ghebroken beenders.

Wijn, daer Lijnsaedt in ghesoden is, beschermt ende bewaert de sweeringhen dat sy niet en vervuylen oft binnenwaerts en eten, als die daer mede ghewasschen worden.

‘Twater daer Lijnsaedt in ghesoden is, scherpt het ghesicht, dickwijls in d’ooghen ghedruypt: ’t selve water heet met eenen doeck op de pijne der sijden oft oock op de verbrandtheydt geleyt, verdrijft de pijne, ende gheneest de verbrandtheydt.

Lijnsaedt-Olie versch ghedroncken, is goedt teghen het graveel. Dese olie en wordt nimmermeer dick, oft stijf, hoe kout dat het is. Sy versoet de pijne van de Spene, kloven ende sweeringhen aen het fondament: ende met Roosewater ghemenght, ende daer mede ghewasschen, gheneest sy de verbrandtheydt, als oock met water van Plompen: sy gheneest oock de kackhielen; ende vermorwt de herdigheden die in de vrouwelijckheydt groeyen.

Serapio seydt, dat Lijnsaedt doet pissen, ende de vrouwen haer bloemen doet krijghen alsset een plaester af gemaeckt wordt, diemen op den buyck leydt.

Het binnenste van ’t saedt dat over blijft nae dat de olie daer uytgedouwt is, in reghenwater ghesoden, neemt de placken van de huyt wegh, ende maeckt de handen sacht ende glat, alsmen die daer mede wascht.

Droessem van Lijnsaedt-Olie met gomme van Arabien, Draganth, Mastich ende wat Camfer, neemt de rimpelen van de huyt wegh, ende maeckt de vrouwen borsten stijf ende hardt.

De slijmigheydt, die van het afsiedtsel van Lijnsaedt komt, Muccilago seminis Lini, geheeten, versoet de pijne die van scherpe vochtigheden veroorsaeckt is, ende gheneest allerhande ontstekinghen, sweeren ende verhittinghen.

Behalven het voorseyde is Vlas-cruydt van sulcken aerd, seydt Theophrastus, dat het metter tijdt in Lolium verandert, als het langh ongheoeffent is gheweest: het welck onse landtlieden noch niet bevonden en hebben. Dan noch een ander saecke is daer in te aenmercken; te weten, dat het Lijnsaedt in de wortel van Merredick oft Peper-cruydt ghesteken, ende met aerde bedeckt, een cruydt voort brenght, het welck den Dragon ghelijckt, ende seer aenghenaem is om met salaet te eten: het welcke oock den smaeck van Azijn ende Soudt hebbende, sonder Azijn ende Soudt gegheten magh worden, ghelijck de Cameline. Maer sulcken cruydt en hebben wy noch by niemanden ghesien; iae sommighe, die dit [855] verscheyden reysen versocht hebben, doch te vergeefs, ghelooven datter van Lijnsaedt in de voorseyde wortel ghesteken oft geen cruydt voort-komen en sal, oft anders niet dan Vlas-cruydt.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van tam vlas kruid. (Linum usitatissimum)

Gedaante.

De tamme soort van vlas richt zichzelf in de hoogte op met tere ronde stelen of twijgjes die bekleed zijn met kleine langwerpige smalle scherpe bladertjes. Op het opperste van de stelen groeien mooie hemelsblauwe bloempjes en als die vergaan zijn volgen er ronde hopjes of bolletjes na waarin het zaad schuilt dat van gedaante wat langwerpig is, glad, effen en blinkt en trekt uit het roze naar het bruinrode. De wortels zijn klein.

Plaats.

Vlaskruid groeit allerbest op vette goed gemeste aarde, in lage en geenszins dorre velden, want, als Columella schrijft, het begeert een zeer goede vette en matig vochtige grond. Sommige, zegt Palladius, zaaien dat heel dicht bijeen op mager land en zo maken ze dat het vlas zoveel fijner voortkomt. Plinius schrijft dat het op zavelachtige land gezaaid wordt dat niet heel diep geploegd is en dat er geen ander gewas is dat zich meer haast om voort te komen en daarboven dat het de velden daar het gezaaid is verbrandt en erger maakt wat Virgilius ook betuigt in zijn Georgica en zegt dat het vlas, haver en heul alle landen daar ze groeien verbranden en bederven.

Tijd.

Men zaait het vlaskruid in de lente en het bloeit in mei en juli en na de [854] maaitijd (zegt Plinius in het 1^ste kapittel van het 19^de boek) worden de ranken of twijgen van dit vlaskruid in het water gestoken (welk water door de hitte van de zonnen lauw of warmachtig geworden is) en met enig zwaar gewicht neder gehouden en te gronde geduwd en als het velletje of buitenste vliesje losser begint te worden dan is het een teken dat het volkomen geweekt is en nadat ze noch eens omgekeerd zijn als tevoren worden deze stelen op een steen met hamers gebeukt of gekrakt. Hetgeen dat het dichtst bij de schors of buitenste vlies is wordt Stupa, werk of stoppe genoemd en is slechter dan het andere vlas en meest geschikt om er lonten van kaarsen of lampen van te maken.

Naam.

Dit gewas wordt hier te lande flas genoemd of vlas-cruydt, in Hoogduitsland Flachs, in Frankrijk du lin, in Spanje en Italië lino, de Latijnse en Griekse naam is Linum en Linon en daarvan komt het dat al hetgeen dat van vlas gemaakt wordt hier te lande lijnen genoemd is als lijnen doek, lijnwaad en lijnlaken en daarnaar is het zaad zelf van dit gewas lijnzaad genoemd. Dan deze tamme soort van vlaskruid is bij sommige in het Latijn Linum sativum genoemd, dat is tam vlaskruid, tot verschil van de wilde soorten die we in het volgende kapittel beschrijven.

Aard, kracht en werking.

Zaad van vlaskruid (zegt Galenus 1. De aliment.facultat.) roosteren sommige en gebruiken dat met Garum of vispekel en andere sausen min of meer als het zout. Ze gebruiken het ook wel met honig vermengt en sommige strooien dat lijnzaad over het brood of mengen dat met ander meel en bakken er brood van, dan het is de maag en de vertering tegen en is hard of langzaam om te verdouwen en geeft het lijf weinig voedsel. Aangaande de kamergang of week maken van de buik is het noch te prijzen noch te verachten, nochtans heeft het enige kleine kracht om de plas te verwekken welke kracht veel duidelijker is als men dat geroosterd inneemt, maar dan stopt het de buik meer. Dan de landlieden gebruiken dat dikwijls geroosterd en gestoten en met honig vermengt.

Dezelfde Galenus (De simpl.med.facultat.) zegt dat het lijnzaad gegeten winden maakt al was het ook geroosterd, zo vol is het van overvloedige vochtigheid.

Voorts zo is dit lijnzaad wat warm, te weten tot in de eerste graad, maar middelmatig in vochtigheid en droogte.

Hoe winderig en vol overtollige waterigheid dit lijnzaad is is niet lang geleden te Middelburg in Zeeland gebleken toen meest alle burgers van die stad in gebrek van ander korenwerk hun leven met de broden en koeken van lijnzaad gemaakt onderhielden, want hun lichaam en buik is daardoor zeer gauw opgeblazen en gespannen geweest en hun aanzicht en andere leden zijn bol geworden en gezwollen, ja veel van die zijn daarvan in korte tijd gestorven. En voorwaar dit ongeval mag hun nergens elders van komen dan alleen van de overvloedige vochtigheid van dit zaad die zulke opblazingen en winden in het lijf liet verzamelen of groeien.

Lijnzaad, als Dioscorides schrijft, heeft dezelfde krachten van fenegriek en met honig, olie en wat water gekookt of met gekookte honig gemengd en als een pleister of pap gebruikt laat scheiden en vermurwt alle hete en zowel inwendige als uitwendige gezwellen.

Hetzelfde lijnzaad verdrijft ook allerhande vlekken en plekken in het aanzicht als het rauw gestoten en daarop gestreken wordt, met Salpeter of Nitrum en vijgen opgelegd neemt de kleine pokjes en mazelen en andere uitslag of puisten weg.

Lijnzaad met loog vermengt maakt rijp en laat uitbreken of verdwijnen allerhande zweren en harde gezwellen achter de oren, aan de hals en andere leden van het lichaam en met wijn gekookt zuivert het de kwade voortetende zeren en wild vuur.

Hetzelfde lijnzaad heelt, geneest en laat de ruwe kwade nagels aan handen en voeten afvallen, met alzo veel kers en wat honig daarop gelegd.

Lijnzaad met honig vermengt en als een likking ingenomen zuivert de borst en verzoet de hoest.

Hetzelfde zaad met peperpoeder en honig ingenomen en als een taart wat te veel tegelijk gegeten verwekt tot bijslapen.

Water daar lijnzaad in gekookt is en door een klysma in de darmen of baarmoeder gedaan verzoet de pijn en weedom of knaging van het ingewand en baarmoeder en heelt en geneest dat in die leden gekwetst is.

Hetzelfde is zeer goed gebruikt in stoven of baden tegen de verhitting van de baarmoeder, net als fenegriek.

Olie die uit lijnzaad geperst of geduwd wordt is in vele dingen gebruikt want die wordt niet alleen veel gebruikt van de schilders en andere kunstenaars en werklieden, maar wordt ook veel in de lampen gedaan en daarboven is ze nuttig om vele gebreken van het lichaam te genezen.

Want lijnzaadolie vermurwt alle hardigheden en staakt of ontdoet alle spanningen, trekking of krampen van de zenuwen en verzoet alle smart en weedom als men de leden of zenuwen daarmee bestrijkt. Sommige geven het ook te drinken om de pijn te verdrijven. Maar dan moet ze noch vers wezen, want oud en garst geworden verwekt ze walging en verhit meer dan het nodig is.

BIJVOEGING.

Het zaaien en teelt van lijnzaad en vlas is in de boeken van de landwinning in het lang beschreven en daarom zullen we de lezer daartoe zenden. Dan men zaait het in vele landen tweemaal per jaar.

Aard, kracht en werking.

Het is gezegd dat lijnzaad voor de maag kwaad is en tegen staat en het verteren van spijs belet en vele winden maakt, maar nochtans soms en niet al te dikwijls gebruikt is het ingewand zo aangenaam als enig ding mag wezen. Het kruid zelf wordt zelden gebruikt, nochtans zeggen sommige dat de bladeren op rijpe zweren gelegd die terstond opbreken.

Lijnzaad met anijs in water en olie gekookt is zeer goed op keelblaren en gezwellen van de keel gelegd, maar tegen de buikloop en rode loop wordt het met azijn er op gelegd.

Lijnzaad met rozijnen gegeten is zeer goed tegen de pijn van de lever en tegen het uitdrogen.

Lijnzaad op kolen gebrand en die rook in de neusgaten gelaten beneemt het snuffen en snotteren.

Hetzelfde lijnzaad met de wortel van wilde komkommers gemengd trekt alle doornen en splinters en ook de gebroken beenderen uit.

Wijn daar lijnzaad in gekookt is beschermt en bewaart de zweren dat ze niet vervuilen of binnenwaarts eten als die er mee gewassen worden.

Het water daar lijnzaad in gekookt is verscherpt het gezicht, dikwijls in de ogen gedrupt en hetzelfde water heet met een doek op de pijn van de zijden of ook op de verbranding gelegd verdrijft de pijn en geneest de verbranding.

Lijnzaadolie vers gedronken is goed tegen niergruis. Deze olie wordt nimmermeer dik of stijf, hoe koud dat het is. Ze verzoet de pijn van de aambeien, kloven en zweren aan het fondament en met rozenwater gemengd en daarmee gewassen geneest het de verbranding als ook met water van plompen en geneest ook de kakhielen en vermurwt de hardigheden die in de vrouwelijkheid groeien.

Serapio zegt dat lijnzaad laat plassen en de vrouwen hun bloeden laat krijgen als er een pleister van gemaakt wordt die men op de buik legt.

Het binnenste van het zaad dat over blijft nadat de olie er uitgeduwd is in regenwater gekookt neemt de plekken van de huid weg en maakt de handen zacht en glad als men die daarmee wast.

Droesem van lijnzaadolie met gom van Arabie, Draganth, mastiek en wat kamfer neemt de rimpels van de huid weg en maakt de vrouwenborsten stijf en hard.

De slijmerigheid die van het afkooksel van lijnzaad komt, Muccilago seminis Lini genoemd, verzoet de pijn die van scherpe vochtigheden veroorzaakt is en geneest allerhande ontstekingen, zweren en verhitting.

Behalve het voor vermelde is vlaskruid van zo’n aard, zegt Theophrastus, dat het op den duur in Lolium verandert als het lang niet geteeld is geweest, wat onze landlieden noch niet bevonden hebben. Dan is er noch een andere zaak in te opmerken, te weten dat het lijnzaad in de wortel van meerettig of peperkruid gestoken en met aarde bedekt een kruid voort brengt wat op dragon lijkt en zeer aangenaam is om met salade te eten wat ook de smaak van azijn en zout heeft en zonder azijn en zout gegeten mag worden, net als de cameline. Maar zo’n kruid hebben we noch bij niemand gezien, ja sommige die dit [855] verschillende keren onderzocht hebben, doch tevergeefs, geloven dat er van lijnzaad in de voor vermelde wortel gestoken of geen kruid voortkomen zal of niets anders niet dan vlaskruid.

HET XXV. CAPITEL.

Van Wildt Vlas-cruydt.

Gheslachten.

Men vindt veele geslachten van Wildt Vlas-cruydt: een is over al ghemeyn ghenoegh, ende heeft geele bloemen: de andere en zijn soo ghemeyn niet: ende dry van die sullen wy hier uyt de boecken van Clusius verhaelen, soo die van hem in Spaegnien ende elders ghevonden ende seer neerstelijcke aengheteeckent ende beschreven zijn.

Ghedaente.

1. Wildt Vlas heeft eenighe ghelijckenisse van ghedaente met het Tam Vlas: ende recht sich selven op met dunne steelkens: om de welcke smalle bladerkens wassen, als om het Tam Vlas-cruydt: de bloemen zijn oock van maecksel als die van Tam Vlas, dan sy zijn soo groot niet, ende en zijn niet blauw, maer geel van verwe: daer nae volghen oock ronde hoofdekens oft saedt-bollekens, maer oock kleyner.

2. Een andere soorte van Wildt Vlas van Clusius beschreven heeft breedachtighe bladeren, ruygh, met dry zenuwen doortoghen: de steelkens zijn op haer tsop krom ende omgebooght, als die van Groote Sonnewende; de bloemen zijn grooter dan die van Tam Vlas-cruydt: de hoofdekens ende het saedt zijn dierghelijck.

3. Een ander Wildt Vlas heeft smaller bladeren, ende is van bloemkens ende saeden kleyner dan Ghemeyn Vlas.

4. Noch een ander soorte blijft altijdt groen: ende heeft smalle witachtighe bladeren, ende een wortel die langh over blijft.

Plaetse.

Geel Wildt Vlas wast niet verre van de Zee, op weyen ende grasachtighe plaetsen, in verscheyden ghewesten naementlijck in Languedock. De tweede ende vierde soorte wassen in Spaegnien; de derde in Vranckrijck, niet verre van Parijs.

Tijdt.

Dit Wildt Vlas bloeyt in Braeckmaendt ende Hoeymaendt, spaeder dan het Tam.

Naem.

Dese soorte van Vlas is Wildt Vlas, in het Latijn Linum silvestre geheeten; om datse niet ghesaeyt zijnde, maer van selfs voort komt: sy heet oock Linum Marinum, dat is Zee Vlas, om datse geerne aen den Zeekant wast. De andere soorten hebben oock bijsondere naemen by den selven Clusius: te weten de Eene heet Wildt Vlas met breede bladeren; de ander Wildt Vlas met smalle bladeren: de leste magh altijdt groen blijvende Wildt Vlas ghenoemt worden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese soorten van Wildt Vlas en worden in gheenerhande sieckten ghebruyckt: want haer krachten zijn onbekent ende onversocht. Dan sommighe segghen, dat de eerste soorte met Geele bloemen voor oprecht Vlas strecken kan; ende dient om daer garen ende lijnwaedt van te maken.

BIIVOEGHSEL.

Dese gheslachten van Wildt Vlas oft Linum silvestre zijn veel verscheyden van die soorten van Wildt Vlas, die wy Linaria noemen, als in ‘t 26. Capitel van het seste Boeck dese Cruydt-Boecks blijcken kan, daer wy de selve Linaria met haer medesoorten in ’t langh beschreven hebben. Maer aengaende de eerste soorte van Wildt Vlas, hier van Dodoneus beschreven, die is de selve die Lobel Linum marinum luteum Narbonense noemt, dat is Geel Zee-Vlas van Languedock. Matthiolus vermaent van een Geel Wildt Vlas, dat hy Lino salvatico noemt, ende veel omtrent Bolognien wast

Geslachten van Wildt Vlas uyt Clusius. Om dat Clusius noch verscheyden andere soorten van Wildt Vlas beschrijft, behalven de ghene die hier van Dodoneus vermaent zijn, sullen wy de eene met de andere in ’t kort beschrijven.

1. Eerst Wildt Vlas met breede bladeren heeft een witachtighe dicke wortel, dicke ruyghe steelkens, ruyghe breede ghezenuwede eenen vinger breede bladeren, vijf-bladighe groote bloemen, bijnae als die van de Maluwe, sommighe bleeck, sommige bruyn blauw, vijf draeykens: de hoofdekens zijn in dry bladerkens begrepen, inhoudende saedt als Tam Vlas-saedt, breedt, swartachtigh blinckende: de wortel spruyt alle iaer uyt.

2. Tweede Wildt Vlas met breede bladeren is de Tweede soorte van Dodoneus beschreven, met seer veele bloemen geladen, die wit zijn, met veele peersche aderen doortoghen: de wortel spruyt alle iaer uyt.

3. Derde Geel Wildt Vlas met breede rouwe bladeren en is niet ruygh, maer heeft breede harde bladerkens seer bitter van smaeck; schoone vijf-bladighe geele bloemkens, swart, maer niet blinckende saedt: de wortel spruyt alle iaer uyt. Het wast in Oostenrijck.

4. Vierde Wildt Vlas met smalle bladeren is van bladeren blauw groen; ende heeft heel blauwe vijf-bladighe bloemen, saedt als ghemeyn Lijnsaedt. Wast in Oostenrijck.

5. Vijfde Wildt Vlas met smalle bladeren is de derde soorte van Dodoneus beschreven, met witte welrieckende bloemen, met vijf peersche strepen binnen in gheteeckent. Wast in Oostenrijck, ende spruyt alle iaer uyt.

Veranderinghe. In het selve landt wast dit cruydt somtijdts met blauwachtige bloemen nae den witten treckende, ende bijnae aschverwigh.

6. Seste Wildt Vlas met smalle bladeren heeft veel smaller bladeren dan ghemeyn Vlas-cruydt, schoone sneeuw-witte bloemen. Wast in Spaegnien ende oock in Oostenrijck.

7. Sevenste Wildt Vlas; in ’t Latijn Linum silvestre fruticosum gheheeten, is de laetste soorte van Dodoneus beschreven, met heel sneeuw-witte bloemen, ende bladeren die altijdt groen blijven.

8. Achtste Wildt Vlas met smalle bladeren heet in ‘t Latijn Chamaelinum, om dat het leeger wast dan d’andere, met bladeren als gemeyn Vlas-cruydt, twee teghen den anderen overstaende: de bloemkens zijn vijfbladigh, wit, met gheele draeykens: de hoofdekens, het saedt ende de wortelen zijn al kleyner dan die van d’ander. Wast in Oostenrijck. Dit is Kleyn Wildt Vlas van Lobel, dat oock allesins in Franckenlandt groeyt.

Valsch Vlas, van de Italiaenen Lino falso gheheeten, in ’t Latijn Linum falsum, oft Pseudolinum, in ’t Hooghduytsch Leindotter, is qualijck uyt het oprecht Vlas-cruydt te onderkennen; dan sijn saedt-hoofdekens zijn boven plat, die in ’t gemeyn Vlas scherp zijn. Het saedt is geel, dat van de Kersse ghelijck: het wast onder ’t Vlas ende oock wel tusschen het Koren: maer het is onbequaem om te spinnen. Sommighe houden dat voor een soorte van de Cameline.

Linum pratense is het Matten-Vlas, hier nae onder de soorten van gras beschreven.

Linon pyrinon is het Ooghen-troost Gras.

Linon Graecorum, nae de meyninghe van sommige, is het Smal Mezereon oft Themelea.

Lijnen is vooren beschreven met den Latijnschen naem Vitalba.

Geel Klocksken met bladers van Vlas moeten by de gheslachten van Klockskens gherekent worden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Wildt Vlas-cruydt, gheheel, dat is bladeren ende bloemen tsamen ghesoden, met Boter vermengt ende plaesters-ghewijs op gheleyt, ontdoen d’ontstekinghen, ende vermorwen de hardigheden tusschen de leden; ende opent de klapooren ende gheswillen der erghenissen, als daer de wortel van Witten Huemst by is, ende Hoender-smeere oft oude liese van Verckens. [856]

Het Valsch Vlas van de Italiaenen is van sommighe voor een Camelina ghehouden gheweest, ende oock Leindotter geheeten, als gheseyt is. Sijn saedt is vermorwende, ende tamelijcken warm: het welck vergadert wordt om de vogels te geven: de groene bladeren verkoelen ende versoeten alle smerten. ‘Tsaedt ghestooten ende met broot gekneedt, maeckt dat soet ende goedt van smaeck: maer het selve saedt alleen gheten, beroert de maghe. D ‘Olie daer uyt ghedouwt, is seer soet. Daer beneffens is het saedt goedt om d’inwendighe ghebreken des lichaems te ghenesen, ende de verstoppinge te openen, als Lijnsaedt ende Fenigrieck. ‘Tselve saedt geneest de pijne der ooren, de verbrandtheydt, de geswollen zenuwen. ‘Tcruydt met wijn gesoden, versoet de pijne der ontsteken ooghen.

HET XXV. KAPITTEL.

Van wild vlaskruid. (Linum flavum, Linum tenuifolium, Linum perenne)

Geslachten.

Men vindt vele geslachten van wild vlaskruid, een is overal algemeen genoeg en heeft gele bloemen, de andere zijn niet zo algemeen en drie van die zullen we hier uit de boeken van Clusius verhalen zo die van hem in Spanje en elders gevonden en zeer naarstig aangetekend en beschreven zijn.

Gedaante.

1. Wild vlas heeft enige gelijkenis van gedaante met het tam vlas en richt zichzelf op met dunne steeltjes waarom smalle bladertjes groeien als om het tam vlaskruid, de bloemen zijn ook van maaksel als die van tam vlas, dan ze zijn niet zo groot en niet blauw, maar geel van kleur en daarna volgen ook ronde hoofdjes of zaadbolletjes, maar ook kleiner.

2. Een andere soort van wild vlas van Clusius beschreven heeft breedachtige bladeren die ruig en met drie zenuwen doortogen zijn, de steeltjes zijn op hun top krom en omgebogen, als die van grote zonnewende en de bloemen zijn groter dan die van tam vlaskruid, de hoofdjes en het zaad zijn diergelijk.

3. Een ander wild vlas heeft smaller bladeren en is van bloempjes en zaden kleiner dan gewoon vlas.

4. Noch een andere soort blijft altijd groen en heeft smalle witachtige bladeren en een wortel die lang over blijft.

Plaats.

Geel wild vlas groeit niet ver van de zee op weien en grasachtige plaatsen in verschillende gewesten namelijk in Languedock. De tweede en vierde soort groeien in Spanje en de derde in Frankrijk, niet ver van Parijs.

Tijd.

Dit wild vlas bloeit in juni en juli, later dan het tam.

Naam.

Deze soort van vlas is wild vlas, in het Latijn Linum silvestre genoemd, omdat ze niet gezaaid zijn maar vanzelf voortkomt, ze heet ook Linum Marinum, dat is zeevlas, omdat het graag aan de zeekant groeit. De andere soorten hebben ook bijzondere namen bij dezelfde Clusius, te weten de ene heet wild vlas met brede bladeren, de ander wild vlas met smalle bladeren en de laatste mag altijd groen blijvend wild vlas genoemd worden.

Aard, kracht en werking.

Deze soorten van wild vlas worden niet in ziektes gebruikt want hun krachten zijn onbekend en niet onderzocht. Dan sommige zeggen dat de eerste soort met gele bloemen voor echt vlas strekken kan en dient om er garen en lijnwaad van te maken.

BIJVOEGING.

Deze geslachten van wild vlas of Linum silvestre zijn zeer verschillend van die soorten van wild vlas die we Linaria noemen zoals in het 26^ste kapittel van het zesde boek van dit kruidboek blijken kan daar we die Linaria met haar medesoorten in het lang beschreven hebben. Maar aangaande de eerste soort van wild vlas hier van Dodonaeus beschreven die is dezelfde die Lobel Linum marinum luteum Narbonense noemt, dat is geel zeevlas van Languedock. Matthiolus vermaant van een geel wild vlas dat hij Lino salvatico noemt en veel omtrent Bolognië groeit.

Geslachten van wild vlas uit Clusius. Omdat Clusius noch verschillende andere soorten van wild vlas beschrijft, behalve diegene die hier van Dodonaeus vermaand zijn, zullen we de ene met de andere in het kort beschrijven.

(Linum maritimum) 1. Eerste wild vlas met brede bladeren heeft een witachtige dikke wortel, dikke ruige steeltjes, ruige brede en een vinger brede bladeren met zenuwen, vijfbladige grote bloemen bijna als die van de maluwe, sommige bleek en sommige bruin blauw, vijf draadjes en de hoofdjes zijn in drie bladertjes begrepen en bevatten zaad als tam vlaszaad dat breed, zwartachtig blinkt, de wortel spruit elk jaar uit.

(Linum ascyrifolium) 2. Tweede wild vlas met brede bladeren is de tweede soort van Dodonaeus beschreven en met zeer vele bloemen geladen die wit zijn en met vele paarse aderen doortogen, de wortel spruit elk jaar uit.

(Linum flavum) 3. Derde geel wild vlas met brede ruwe bladeren is niet ruig, maar heeft brede harde bladertjes die zeer bitter van smaak zijn, mooie vijfbladige gele bloempjes, zwart, maar niet blinkend zaad, de wortel spruit elk jaar uit. Het groeit in Oostenrijk.

(Linum bienne?) 4. Vierde wild vlas met smalle bladeren is van bladeren blauwgroen en heeft heel blauwe vijfbladige bloemen en zaad als gewoon lijnzaad. Groeit in Oostenrijk.

(Linum tenuifolium) 5. Vijfde wild vlas met smalle bladeren is de derde soort van Dodonaeus beschreven, met witte welriekende bloemen en met vijf paarse strepen binnenin getekend. Groeit in Oostenrijk en spruit elk jaar uit.

Verandering. In hetzelfde landt groeit dit kruid soms met blauwachtige bloemen dat naar het witte trekt en bijna askleurig is.

6. Zesde wild vlas met smalle bladeren heeft veel smallere bladeren dan gewoon vlaskruid, mooie sneeuwwitte bloemen. Groeit in Spanje en ook in Oostenrijk.

(Linum fruticosum) 7. Zevende wild vlas, in het Latijn Linum silvestre fruticosum genoemd, is de laatste soort van Dodonaeus beschreven met heel sneeuwwitte bloemen en bladeren die altijd groen blijven.

(Linum trigynum) 8. Achtste wild vlas met smalle bladeren heet in het Latijn Chamaelinum omdat het lager groeit dan de andere, met bladeren als gewoon vlaskruid die twee tegenover elkaar staan, de bloempjes zijn vijfbladig, wit en met gele draadjes, de hoofdjes, het zaad en de wortels zijn alle kleiner dan die van de andere. Groeit in Oostenrijk. Dit is klein wild vlas van Lobel dat ook alleszins in Frankenland groeit.

(Radiola linoides) Vals vlas van de Italianen die Lino falso heet, in het Latijn Linum falsum of Pseudolinum, in het Hoogduits Leindotter, is slecht uit het echt vlaskruid te onderkennen, dan zijn zaadhoofdjes zijn boven plat die in het gewoon vlas scherp zijn. Het zaad is geel en dat van de kers gelijk, het groeit onder het vlas en ook wel tussen het koren, maar het is ongeschikt om te spinnen. Sommige houden dat voor een soort van cameline.

Linum pratense is het mattenvlas dat hierna onder de soorten van gras beschreven.

Linon pyrinon is het ogentroost gras.

Linon Graecorum, naar de mening van sommige, is het smal Mezereon of Themelea.

Lijnen is tevoren beschreven met de Latijnse naam Vitalba.

Geel klokje met bladeren van vlas moet bij de geslachten van klokjes gerekend worden.

Aard, kracht en werking.

Wild vlaskruid geheel, dat is bladeren en bloemen, tezamen gekookt en met boter vermengt en pleistervormig opgelegd op te lossen de ontstekingen en vermurwen de hardigheden tussen de leden en opent de klaporen en gezwellen van de ergenis als er de wortel van witte heemst bij is en hoendersmeer of oude vet van varkens. [856]

Het vals vlas van de Italianen is van sommige voor een Camelina gehouden geweest en ook Leindotter genoemd, als gezegd is. Zijn zaad is vermurwend en tamelijk warm wat verzameld wordt om de vogels te geven, de groene bladeren verkoelen en verzoeten alle smarten. Het zaad gestoten en met brood gekneed maakt dat zoet en goed van smaak, maar het zaad alleen gegeten beroert de maag. De olie er uit geduwd is zeer zoet. Daarnaast is het zaad goed om de inwendige gebreken van het lichaam te genezen en de verstopping te openen zoals lijnzaad en fenegriek. Hetzelfde zaad geneest de pijn der oren, de verbranding, de gezwollen zenuwen. Het kruid met wijn gekookt verzoet de pijn van de ontstoken ogen.