Anagallis

HET XI. CAPITEL.

Van Guychelheyl.

Guychelheyl heeft groote ghelijckenisse met Muer, bijsonderlijck met de Kleyne.

Gheslachten.

1.2. Daer zijn twee gheslachten van dit cruydt, die nerghens in meer dan in de verwe van haer Bloemen en verschillen. Het eene heeft roode bloemen, ende wordt Manneken ghenoemt; het andere heeft blaeuwe bloemen, ende heet Wijfken.

3. Men vindt noch een ander gheslacht met gheele bloemen.

Ghedaente.

De Steelkens van Guychelheyl zijn vierkantigh, niet recht op-staende, maer huckende, ter aerden uytgespreyt liggende. Sy heeft kleyne ende luttel Bladerkens, niet geheel ront, aen de opperste sijde groen, aen d’ ander sijde met kleyne swarte spickelkens ghesprenckelt oft gheteeckent. De Bloemen komen neffens oft tusschen de Bladers uyt-gebot op dunne lange Steelkens; en zijn van verwen blaeuw oft root, somwijlen oock gheel. Nae dat de Bloemkens gheresen zijn, krijght sy kleyne ronde Vruchten als knopkens oft Hauwkens, de welcke het Coriander saet gelijcken; in de welcke haer Saet steeckt, dat seer kleyn is. De wortel is van kleyne veselingen gemaeckt.

Plaetse.

1.2. In de ghebouwde landen ontrent de paden, ende in de hoven ende wijngaerden plegen de twee eerste oft ghemeynste soorten van Guychelheyl veel te groeyen; maer meestendeel vintmen die met roode bloemen.

3. De derde soorte is de min gemeynste, ende dese wort in de bosschen, ende schaduwachtighe plaetsen gevonden: anders en is sy de twee eerste soorten niet ongelijck. Sy wast in Oostenrijck, soo Carolus Clusius schrijft; ende oock in Enghelandt, als Mathias de Lobel betuyght.

Tijdt.

Guychelheyl staet den gheheelen Somer door en bloeydt, maer meest in de Ooghstmaendt.

Naemen.

Guychelheyl wordt in ’t Griecks soo wel als in ’t Latijn Anagallis ghenoemt; maer van sommighe Corchorus, soo Plinius schrijft, Marcellus, een oudt schrijver, noemt dit cruydt Macia: welcken naem oock onder de valsche naemen die in Dioscorides staen gevonden wordt: in ‘t Hoogduytsch Gaucheyl; in ’t Nederduytsch Guychelheyl; in ’t Enghelsch Pimpernell.

1. Guychelheyl met roode Bloemen wordt voor het Manneken ghehouden; ende is oock Phoenicion ende Corallion gheheeten, om des verwes van de bloemen wille, uyt dit cruydt wordt een Compositie oft meesterije [40] ghemaeckt, Diacorallion gheheeten, diemen teghen ’t flercijn ende dierghelijcke gicht ghebruyckt; de welcke oock van Paulus Egineta in sijnen sevensten boeck beschreven wordt. Dit cruydt wordt oock Aeritis, Aegitis, Sauritis geheeten; maer dit zijn haer bastaert-naemen.

2. Guychelheyl met blaeuwe Bloemen wordt Wijfken ghenoemt; ende heeft oock twee onrechte naemen; te weten Zeliaurus ende Nycteritis.

3. Die met gheluwe bloemen maghmen naer de verwe van haer bloemen Geel Guychelheyl noemen.

Aerd.

De twee soorten van Guychelheyl, ende soo het schijnt de derde oock, hebben een verdroogende kracht, sonder nochtans eenighe bijtachtigheydt: sy hebben boven dien oock wat hittes, ende eenighe nae-treckende kracht, sulcks dat sy ’t gene dat in ’t lichaem steeckt oft vast is, uyt konnen haelen; als Galenus schrijft.

Kracht ende VVerckinghe.

Dioscorides seydt dat alle beyde de Guychelheylen een versoetende oft versachtende kracht hebben; de sweeringhen verhoeden, de stekende scherpe splinters oft doornen ende dierghelijcke dinghen die in ’t lichaem vast zijn konnen uyt-trecken, ende het loopende vier stillen oft ghenesen.

Insghelijcks schrijft hy oock, dat haer Sap het hooft van binnen purgeren ende suyveren kan, alsmen de keele daer mede spoelt al gorgelende: ende dat het selve Sap in de neusgaten ghegoten zijnde, den tandtsweer verdrijft: wel verstaende alsmen ’t in dat neusgat giet, ’t welck recht tegen over den krancken tandt is, dat is het neusgat van de sijde daer de smerte niet en is. Ende dat het met Honigh ghemenght zijnde, de onsuyvere ende loopende uytpuylende ooghen reynight ende haest gheneest; ende boven dien de donckere oft schemelende ooghen verklaert.

’T selve Sap houdt hy voor goet om de beten van de adders oft slanghen te ghenesen, wanneer men dat met wijn drinckt: in dier voeghen inghenomen zijnde houdt hy dat oock voor nut in de ghebreckelijckheyt van de Lever ende van de Nieren.

Hy voeght daer noch by, dat de Guychelheyl met blaeuwe bloemen den uyt-vallende eers-darm indrijven kan; en daer-en-teghen die met roode bloemen, daer op gheleydt zijnde, den selven doet uyt-komen oft uyt-vallen.

De Compositie oft ghenees-menghelingh Diacorallion geheeten, diemen uyt dit cruydt maeckt, geneest het flercijn, ende alderleye ghicht.

BIIVOEGHSEL.

Ghedaente. Dese cruyden hebben over al teere, dunne, vierkante steelkens, bekleet met de bladers van Muer, draghende seer vele bloemkens, meest rood, oft orangie verwigh: nae de welcke kleyn saet volght, in kleyne ronde bollekens, die van ’t Vlas ghelijckende. Maer ’t blaeuw Guychelheyl, wijfken ghenoemt, behalven dat het soo veel niet ghevonden en wordt, en is alsoo heet ende scherp van aerd niet, als het ander: ende daerom is het groot wonder, dat de schaepen dat selve niet en eten, ende het ander wel.

Gheslachten van Guychelheyl.

Behalven de gheslachten die hier van Dodoneus beschreven zijn, en wordener niet vele ghevonden, ten waer datmen alhier de Water-Punghen ende dierghelijcke cruyden, die met de Guychelheyl over een komen, soude willen verhaelen: maer dat en is niet van noode, ghemerckt dat Dodoneus daer van ghenoegh ter rechter tijdt en plaetse spreken sal.

Geel Guychelheyl is seer aerdigh om sien: ende alsoo luttel als ’t in andere landen ghevonden wordt, soo veel te meer is ’t groeyende in Enghelandt ende Nederlandt in de Bosschen ende lommerachtighe plaetsen. Van dit cruydt schrijft den hoogh-gheleerden Carolus Clusius, dat het een spanne hoogh is, met roodachtighe teere tackskens, die vol saps zijn, ende op der aerden verspreyt ligghen, met vele Bladeren, grooter dan die van Guychelheyl met roode bloemen, twee recht teghen over malkanderen staende, suerachtigh van smaeck. De Bloemkens komen tusschen de bladers uyt-ghesproten, ghemaeckt van vijf bladerkens geel van verwe: de welcke vergaende, nae haer harde knopkens laeten, als de andere, maer nochtans kleynder. Het saet is als van d’ andere. De wortel is teer ende voordt-kruypende: iae de tackskens selve, als sy de aerde raecken, krijghen daer veselinghen, die voor wortelen dienen.

Guychelheyl met purpurachtighe bloemen. Daer wordt noch een ander gheslacht van Guychelheyl beschreven van den selven Clusius: het welck ’t ghemeyne Guychelheyl manneken heel ghelijck is: maer is daer van verscheyden van bloeme; want die is doncker purpurachtigh, sterres-ghewijse uyt ghespreydt, van vijf bladerkens ghemaeckt: in ’t middel van de welcke vijf draeykens met haere noppekens staen. Dese soorte heeft hy te Franckfort in sijnen hof van selfs voordts sien komen.

Guychelheyl met smalle bladeren, van Clusius Anagallis tenuifolia Monelli gheheeten, heeft stelen als de ghemeyne soorte van Guychelheyl, maer smalder bladeren, somtijdts dry uyt een lidt; ende daer tusschen langhs sijd-steelkens, met een vijf-bladigh blauw bloemkens, in ’t midden peersch, grooter dan Oranghe Guychelheyl.

VVilden Guychelheyl is anders niet dan den Orant, soo wel met purpere als met geele bloemen, alsoo oneyghentlijck van sommighe ghenoemt.

Tijdt.

Den geelen Guychelheyl krijght in Wedemaent ende Hoymaent sijn bloemen.

Naem.

In ’t Griecks plagh den Hyacinthus Gallis oft Gallos ghenoemt te wesen: soo Lobel betuyght; des halven moght dit cruydt om de Orangie verwe van den Hyacinth wel Anagallis in ’t Griecks ghenoemt worden. Het kan oock wel wesen dat de ouders dit cruydt Anagallis, dat is Verheughende, gheheeten hebben, om dat het seer moedigh over al de weghen verciert is met aerdighe bloemkens, die seer lieflijck en lustigh zijn om sien. Walerant noemt dit cruydt Molochia Serapionis, in ’t Spaensch heet het Mortiaom, oft Muruges.

Kracht en VVerckinghe.

De Guychelheylen hebben een verwarmende en drooghende kracht, seght Galenus, ende suyveren seer wel: iae met den kortsen gheseydt, sy hebben een drooghende kracht sonder scherpheydt, waerom dat sy oock de wonden toeheelen: ende de vuyle sweeringhen helpen. Plinius seydt, dat een dragme van ’t sap met wijn ghedroncken, goet is teghen de slanghen-beten. Sy doen wel water maken, en zijn de Lever uyttermaten goedt, oock bedwinghen sy de voordts-etende sweren. Sy zijn oock seer goedt op versche sweeringhen gheleydt, sonderlinghe op ’t lichaem van oude lieden. Men seght oock, dat het soo grooten kracht heeft op de versche wonden gheleydt, dat het uyt de beenders etter treckt. Guychelheyl is goedt teghen de peste, want alsmen dat in neemt eer men slaepen gaet, sy selven wel deckende, dan wordt men al het quaedt met sweten quijt.

Het sap oft het ghedistilleert water van Guychelheyl ghedroncken zijnde oft van buyten op gheleydt, is seer goedt teghen de beten van dulle honden. Het wordt oock dickwijls van de iaeghers ghebruyckt, als hunne honden van de wilde beesten gheslaghen oft ghebeten zijn.

Het is de lever-suchtighe nut, ende drijft de steenen oft het graveel uyt de nieren.

Guychelheyl met roode bloemen ghestooten, ende op de ooghen gheleydt, oft ’t sap van dien in d’ ooghe ghedruypt, verdrijft de verhittinghe, duysterheydt ende sweeringhen van de ooghen: gheneest oock de heete gheswillen van de schamelheydt.

Guychelheyl met blaeuw bloemen met Sout in water ghesoden, is seer nut om de crauwagie ende fierkens van de handen te verdrijven, alsmen die dickwils daer mede wast.

HET XI. KAPITTEL.

Van guichelheil. (Anagallis arvensis is de rode en subsp. foemina, de blauwe)

Guichelheil heeft grote gelijkenis met muur en vooral met de kleine.

Geslachten.

1.2. Daar zijn twee geslachten van dit kruid die nergens in dan in de kleur van haar bloemen verschillen. Het ene heeft rode bloemen en wordt mannetje genoemd, het andere heeft blauwe bloemen en heet wijfje.

3. Men vindt noch een ander geslacht met gele bloemen.

Gedaante

De steeltjes van guichelheil zijn vierkantig en staan niet rechtop, maar hurken en liggen ter aarde uitgespreid. Ze heeft kleine en weinig bladeren die niet geheel rond zijn, aan de opperste zijde groen en aan de onderkant met kleine zwarte spikkeltjes gesprenkeld of getekend. De bloemen komen naast of tussen de bladeren uitgebot op dunne, lange steeltjes en zijn van kleur blauw of rood, soms ook geel. Nadat de bloempjes gevallen zijn krijgt ze kleine ronde vruchten als knopjes of hauwtjes die op het korianderzaad lijken waarin haar zaad steekt dat zeer klein is. De wortel is van kleine vezels gemaakt.

Plaats

1.2. In de gebouwde landen omtrent de paden en in de hoven en wijngaarden plegen de twee eerste of gewoonste soorten van guichelheil veel te groeien, maar meestal vindt men die met rode bloemen.

3. De derde soort is de min gewoonste en deze wordt in de bossen en schaduwachtige plaatsen gevonden, anders lijkt ze op de twee eerste soorten. Ze groeit in Oostenrijk, zo Carolus Clusius schrijft en ook in Engeland als Matthias de Lobel betuigt.

Tijd.

Guichelheil staat de gehele zomer door en bloeit, maar meest in augustus.

Namen.

Guichelheil wordt in het Grieks zowel als in het Latijn Anagallis genoemd, maar van sommige Corchorus, zo Plinius schrijft, Marcellus, een oude schrijver, noemt dit kruid Macia welke naam ook onder de valse namen die in Dioscorides staan gevonden wordt, in het Hoogduits Gaucheyl, in het Nederduits guichelheil, in het Engels pimpernell.

1. Guichelheil met rode bloemen wordt voor het mannetje gehouden en is ook Phoenicion en Corallion genoemd vanwege de kleur van de bloemen en uit dit kruid wordt een compositie of recept [40] gemaakt dat Diacorallion genoemd wordt die men tegen jicht en diergelijke gicht gebruikt die ook van Paulus Egineta in zijn zevende boek beschreven wordt. Dit kruid wordt ook Aeritis, Aegitis, Sauritis genoemd, maar dit zijn haar bastaardnamen.

2. Guichelheil met blauwe bloemen wordt wijfje genoemd en heeft ook twee onechte namen, te weten Zeliaurus ende Nycteritis.

3. Die met gele bloemen mag men naar de kleur van haar bloemen geel guichelheil noemen.

Aard.

De twee soorten van guichelheil en zo het schijnt de derde ook hebben een verdrogende kracht zonder nochtans enige bijtachtigheid, ze hebben bovendien ook wat hitte en enige natrekkende kracht zodat ze hetgeen dat in het lichaam steekt of vast is uit kunnen halen als Galenus schrijft.

Kracht en werking

Dioscorides zegt dat alle beide guichelheilen een verzoetende of verzachtende kracht hebben, de zweren verhoeden, de stekende scherpe splinters of doornen en diergelijke dingen die in het lichaam vast zijn kunnen uittrekken en het lopende vuur stillen of genezen.

Insgelijks schrijft hij ook dat haar sap het hoofd van binnen purgeren en zuiveren kan als men de keel daarmee spoelt al gorgelend en dat hetzelfde sap dat in de neusgaten gegoten is de tandpijn verdrijft, wel verstaande als men het in dat neusgat giet wat recht tegen over de slechte tand is, dat is het neusgat van die kant daar de smart niet is. En dat als het met honing gemengd is de onzuivere en lopende uitpuilende ogen reinigt en gauw geneest en bovendien de donkere of slecht ziende ogen verheldert.

Hetzelfde sap houdt hij voor goed om de beten van de adders of slangen te genezen wanneer men dat met wijn drinkt en als het op die manier ingenomen is houdt hij dat ook voor nuttig in de gebreken van de lever en van de nieren.

Hij voegt daar noch bij dat de guichelheil met blauwe bloemen de uitvallende aarsdarm indrijven kan en daarentegen die met rode bloemen als daar op gelegd wordt die laat uitkomen of uitvallen.

De compositie of geneesmengeling die Diacorallion genoemd wordt die men uit dit kruid maakt geneest jicht en allerlei jicht.

BIJVOEGING.

Gedaante. Deze kruiden hebben overal tere, dunne, vierkante steeltjes die bekleed zijn met de bladeren van muur en dragen zeer veel bloempjes die meestal rood of oranje kleurig zijn waarna klein zaad volgt in kleine ronde bolletjes die op die van het vlas lijken. Maar het blauwe guichelheil, wijfje genoemd, behalve dat het niet zoveel gevonden wordt is niet zo heet en scherp van aard als het ander en daarom is het een groot wonder dat de schapen dat niet eten en het ander wel.

Geslachten van Guichelheil

Behalve de geslachten die hier van Dodonaeus beschreven zijn worden er niet veel gevonden, tenzij dat men alhier de waterpungen en diergelijke kruiden die met de guichelheil overeen komen zou willen verhalen, maar dat is niet nodig, gemerkt dat Dodonaeus daarvan genoeg ter rechter tijd en plaats spreken zal.

Geel guichelheil is zeer aardig om te zien en alzo weinig als het in andere landen gevonden wordt zoveel te meer groeit het in Engeland en Nederland in de bossen en lommerachtige plaatsen. Van dit kruid schrijft de hooggeleerde Carolus Clusius dat het een zeventien cm hoog is met roodachtige, tere takjes die vol sap zijn en op de aarde verspreidt liggen met vele bladeren, groter dan die van guichelheil met rode bloemen, twee recht tegen over elkaar staan, zuurachtig van smaak. De bloempjes komen tussen de bladeren uitgesproten en zijn gemaakt van vijf bladeren, geel van kleur, die vergaan en na haar harde knopjes laten zoals de andere, maar nochtans kleiner. Het zaad is als van de andere. De wortel is teer en kruipt voort, ja de takjes zelf als ze de aarde raken krijgen daar vezels die voor wortels dienen.

Guichelheil met purperachtige bloemen. Daar wordt noch een ander geslacht van guichelheil beschreven van dezelfde Clusius die het gewone guichelheil mannetje heel gelijk is, maar daarvan verschilt van bloem, want die is donker purperachtig, stervormig uitgespreid en vijf bladeren gemaakt met in het midden vijf draadjes met haar nopjes staan. Deze soort heeft hij te Franckfort in zijn hof vanzelf voort zien komen.

(Anagallis monellii) Guichelheil met smalle bladeren is van Clusius Anagallis tenuifolia Monelle genoemd, heeft stelen als de gewone soort van guichelheil, maar smallere bladeren en soms drie uit een lid en daartussen langs zijsteeltjes met een vijfbladig blauw bloempje die in het midden paars is, groter dan oranje guichelheil.

Wilde guichelheil is niets anders dan de orant, zowel met purperen als met gele bloemen en zo oneigenlijk van sommige genoemd.

Tijd.

De gele guichelheil krijgt in juni en juli zijn bloemen.

Naam.

In het Grieks plag een Hyacinthus Gallis of Galles genoemd te wezen, zo Lobel betuigt, derhalve mag dit kruid om de oranje kleur van de hyacint wel Anagallis in het Grieks genoemd worden. Het kan ook wel wezen dat de ouders dit kruid Anagallis, dat is verheugende, genoemd hebben omdat het zeer moedig overal de wegen versiert met aardige bloempjes die zeer lieflijk en lustig zijn om te zien. Walerant noemt dit kruid Molochia Serapionis, in het Spaans heet het mortiaom of muruges.

Kracht en Werking.

De guichelheilen hebben een verwarmende en verdrogende kracht zegt Galenus en zuiveren zeer goed, ja in het kort gezegd, ze hebben een verdrogende kracht zonder scherpte waarom ze ook de wonden dicht maken en de vuile zweren helpen. Plinius zegt dat een drachme van het sap met wijn gedronken goed is tegen de slangenbeten. Ze maken goed water en zijn de lever uitermate goed en ook bedwingen ze de voor setende zweren. Ze zijn ook zeer goed op verse zweren gelegd en vooral op het lichaam van oude lieden. Men zegt ook dat het zo’n grote kracht heeft als het op de verse wonden gelegd wordt dat het etter uit de beenderen trekt. Guichelheil is goed tegen de pest want als men dat inneemt eer men slapen gaat en zichzelf goed bedekt dan wordt men al het kwaad met zweten kwijt.

Het sap of het gedistilleerd water dat van guichelheil gedronken of van buiten opgelegd wordt is zeer goed tegen de beten van dolle honden. Het wordt ook dikwijls van de jagers gebruikt als hun honden van de wilde beesten geslagen of gebeten zijn.

Het is voor de leverzuchtige nuttig en drijft de steen of het niergruis uit de nieren.

Guichelheil met rode bloemen gestampt en op de ogen gelegd of het sap er van in de ogen gedruppeld verdrijft de verhitting, duisterheid en zweren van de ogen, geneest ook de hete zwellen van de schaamstreek.

Guichelheil met blauwe bloemen met zout in water gekookt is zeer nuttig om de jeuk en steken van de handen te verdrijven als men die daarmee dikwijls wast.