Ceterach

HET VIII. CAPITEL.

Van Steen-Varen oft Ceterach.

Ghedaente.

Asplenion, Ceterach oft Steen-Varen heeft kleyne bladeren, een palme langh, aen beyde sijden, tot aen ’t middel ribbeken toe diep ghesneden, ende met beurten gheschicktelijck ghekerft, aen de onderste sijde wolachtigh ende ruygh, aen de bovenste gladt ende groen; de welcke droogh oft dor wordende, in een vouwen ende rollen, ende als in ’t ronde t’samen ghetrocken worden ende met haer buytenste ruydigheydt den worm Scolopendra gelijck schijnen te wesen. In stede van wortelen heeft dit ghewas oock dunne swarte verwerrede ende in een ghevlochten veselinghen.

Plaetse.

Dit cruydt wast op oude weghen ende timmeragien, op de rotsen, klippen, steenachtighe, schaduwachtighe ende donckere gewesten; ende is in Vranckrijck, Italien, Spaegnien, Enghelandt ende Nederlandt ghenoegh bekent.

Tijdt.

Het heele iaer door sietmen dit gewas groeyen ende groen blijven; dan in den Winter-tijdt soo seer niet: maer in de somersche maenden gheeft het somtijdts versche bladeren uyt.

Naem.

In onse tael heet dit ghewas Steen-Varen ende Milt-cruydt; in ’t Hooghduytsch Stein-Farn, Miltzkraut; in ’t Italiaensch Scolopendria; in ’t Spaensch Doradilla ende Douradinha; in ’t Griecks Asplenion ende Scolopendrion; in ’t Latijn insghelijcks oock Asplenum, Asplenium ende Scolopendrium. Andere noemen ’t in ’t Griecks oock Splenion; Theophrastus ende ettelijcke andere met hem Hemionion; Theodorus Gaza Mula herba. Het is oock in ’t Griecks Pterix gheheeten; ende van Nicolaus Myreysus Lithopterion, ende (indien wy dat wel onthouden hebben) Splenodapanon. In de Apotekers winckels is het bekent met den naem Ceterach.

Oorsaecke des naems.

Voorts soo is dit ghewas Asplenion, Splenion, Milt-cruydt ende Splenodapanon gheheeten, om dat het goet is in alle de ghebreken van de milte: dan den naem Scolopendrium heeft het nae de gelijckenisse van den ruyghen veel voetighe worm, diemen in ’t Griecks Scolopendra pleegh te noemen: wiens ghedaente in dit ghewas eensdeels ghesien wordt.

Aerd.

Steen-Varen is dun van deelen in sijn gantsche wesen, seydt Galenus: het en is nochtans niet warm van aerd.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van Steen-Varen (seydt Dioscorides) in edick ghesoden, ende [766] viertigh daghen achter een ghedroncken, maecken de milte kleyn, als sy te seer gheswollen is, iae nemense heel wegh: de selve ghestooten ende met wijn vermenght, worden om de selve oorsaecke op de milte gheleydt. Hy seydt oock dat sy de droppelpisse ende de geelsucht ghenesen; ende den steen in de blase breken oft morselen, ghelijck als ghemeynlijck pleghen te doen alle dinghen die dun van deelen oft fijn van stoffe zijn. Hy voeght daer noch by, dat sy den hick stillen ende doen ophouden: ende dat sommighe van ghevoelen zijn, datmen met dit selve cruydt de vrouwen belett swangher te worden oft te ontfanghen, ’t zy alleen, ’t zy met de milte van eenen Muylesel aen ’t lijf van de vrouwen ghehanghen: ende dat dit cruydt, om ’t selve te doen, ghepluckt ende vergadert moet worden des nachts, als de Mane niet en schijnt.

Het selve schrijft Theophrastus oock, segghende: Het loof van Hemionion wordt ghelooft de vrouwen onvruchtbaer te maecken; ende daer toe raden sy, datmen wat van de Muylen-klauw ende Muylen-saedt oft Muylenvel daer by moet vermenghen: (sommighe boecken hebben dermatos, dat is vel oft huyt; sommighe ander spermatos, dat is saedt: welck gheschil de gheleerde scheyden moghen.)

Plinius raedt ons oock, datmen het Milt-cruydt oft Asplenium de vrouwen nimmermeer en gheve te ghebruycken, om dat het haer onvruchtbaer oft queenachtigh maeckt.

Sommighe Quacksalvers ende landtloopers van Medecijnen nemen aen met dit cruydt niet alleen de herdigheden ende gheswillen van de milte, maer oock allerhande qualen ende sieckten van de lever seer gheluckighlijck ende haestelijck te ghenesen; ende versekeren, dat het soo krachtigh is om de lever te verstercken, dat selfs een ghesoden lever van eenigh dier oft beest, met dit cruydt hersoden zijnde, wederom rauw sal schijnen te wesen, ende zijn oude ghedaente op een nieuw wederghekreghen te hebben.

Maer dit moet onder de beuselinghen ende voor eenen ijdelen oude vrouwen klap ghehouden worden; als oock ’t ghene dat Dioscorides schrijft, te weten, datmen dit cruydt des nachts moet plucken ende vergaderen; gelijckmen oock veele andere dierghelijcke ijdele ende lachelijcke rasernijen ende beuselinghen herwaerts ende derwaerts in de boecken van de oude schrijvers verspreydt vindt: daer de nieuwe schrijvers oock niet heel vry van en zijn, die met logenen ende slechte verzieringhen somtijdts heel bladeren vullen, ende de liefhebbers des waerheyts ende ionghe leerlinghen deerlijcken bedrieghen, ende hunnen tijdt onnuttelijcken doen verslijten.

BIIVOEGHSEL.

In Italien, te weten Bononien, wordt dit ghewas Digiti citrini gheheeten. Dan het is met den naem van Scolopendria allesins bekent, ende in ’t Enghelsch oock Ceterache gheheeten: ende wast over al in Westcontreye van Enghelandt, ende wordt veel gheacht om de milte te ghenesen, ende schijnt daerom alleen voortghekomen te zijn: het is oock sonder steelen, sonder bloemen, ende sonder saedt: ende wordt in de steenputten by Namen veel ghevonden. Het is in ’t Italiaensch Herba indorata gheheeten, om dat het somtijdts heel roodt oft goudtverwigh schijnt te wesen: daer van schijnt den Spaenschen naem oock ghekomen te zijn: nochtans schijnt het oock wel silver-verwigh te wesen. Sommige seggen, datmen de wortelen nimmermeer uyt trecken en moet, maer datmen de bladeren alleen afsnijden moet, ende dat ’s morghens vroegh, eer dat de Sonne opstaet, in sonderheyt alsmen daer wateren af distilleren wil. Aengaende den naem Splenion, die is van Hemionitis, de Chamedrys, de Hondts-tonghe, ende dit teghenwoordigh ghewas gemeyn. Den naem Asplenos is een van de bastaerdt-naemen van Veyl. Maer aengaende den naem Scolopendria, daer sal hier nae een Scolopendria leguminosa beschreven worden, van de teghenwoordighe Scolopendria seer verscheyden, ende met den naem van Securidaca beter bekent.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Nae de meyninghe van veele is het Steen-Varen middelmatigh in warmte ende koude, fijn van deelen, ende wat verdrooghende. Insghelijcke (van dit ghewas ghebruycken de Italiaenen de Steen-Herts-tonghe) voren van ons beschreven: want sy seggen, dat dit cruydt, soo wel als de voorseyde Steen-Herts-tonghe, tot poeder ghebroght, ende dat poeder met het ghedistilleert water van ’t selve opgheleydt, de hitte van de lever ende maghe kan verdrijven: maer in sonderheydt prijsen sy het water om de zeeren van ’t ghemelt ende om het bloedigh tandt-vleesch te genesen. Ander houden dit cruydt voor doorsnijdende ende openende. Teghen de druppinghe oft vloedinghe des saedts ghebruycken se het gulden poeder dat van dese drooghe bladeren valt, een draghme swaer inghenomen, met water van Wechbre ende wit suycker. Het water daer dit cruydt in ghesoden is gheweest, gheneest alle sieckten van melancholije komende, maer in sonderheydt de Pocken. Men maeckt van dit cruydt Syroopen, Conserven, ende meer andere dinghen, teghen de voorseyde ghebreken. Sommighe schrijven, dat het beste Ceterach in ’t Eylandt Candien wast, ende dat de Schapen ende andere beesten, die dat dickwijls eten, ten laetsten gantsch sonder milte ghevonden worden: ’t welck van veele andere (met eenighe reden) niet wel ghelooft en wordt.

HET VIII. KAPITTEL.

Van steenvaren of Ceterach. (Ceterach officinarum)

Gedaante.

Asplenion, Ceterach of steenvaren heeft kleine bladeren van tien cm lang die aan beide zijden tot aan de middenrib toe diep gesneden en om beurten regelmatig gekerfd zijn en aan de onderste zijde wolachtig en ruig, aan de bovenste glad en groen en als die droog of dor geworden zijn ineen vouwen en rollen en als in de rondte tezamen getrokken worden en met hun buitenste ruigheid de worm Scolopendra gelijk schijnen te wezen. In plaats van wortels heeft dit gewas ook dunne zwarte verwarde en ineen gevlochten vezels.

Plaats.

Dit kruid groeit op oude wegen en bouwvallen, op de rotsen, klippen, steenachtige, schaduwachtige en donkere gewesten en is in Frankrijk, Italië, Spanje, Engeland en Nederland genoeg bekend.

Tijd.

Het hele jaar door ziet men dit gewas groeien en groen blijven, dan in de wintertijd niet zo zeer, maar in de zomerse maanden geeft het soms verse bladeren uit.

Naam.

In onze taal heet dit gewas steenvaren en miltkruid, in het Hoogduits Stein-Farn, Miltzkraut, in het Italiaans Scolopendria, in het Spaans doradilla en douradinha, in het Grieks Asplenion en Scolopendrion, in het Latijn insgelijks ook Asplenum, Asplenium en Scolopendrium. Andere noemen het in het Grieks ook Splenion, Theophrastus en ettelijke andere met hem Hemionion, Theodorus Gaza Mula herba. Het is ook in het Grieks Pterix genoemd en van Nicolaus Myreysus Lithopterion en (indien we dat goed onthouden hebben) Splenodapanon. In de apothekerswinkels is het bekend met de naam Ceterach.

Oorzaak van de naam.

Voorts zo is dit gewas Asplenion, Splenion, miltkruid en Splenodapanon genoemd omdat het goed is in alle gebreken van de milt, dan de naam Scolopendrium heeft het naar de gelijkenis van de ruige veelvoetige worm, die men in het Grieks Scolopendra plag te noemen wiens gedaante eensdeels in dit gewas gezien wordt.

Aard.

Steenvaren is dun van delen in zijn ganse wezen, zegt Galenus, het is nochtans niet warm van aard.

Kracht en werking.

De bladeren van steenvaren (zegt Dioscorides) in azijn gekookt en [766] veertig dagen achter elkaar gedronken maken de milt klein als ze te zeer gezwollen is, ja nemen het heel weg en die gestoten en met wijn vermengt worden om dezelfde oorzaak op de milt gelegd. Hij zegt ook dat ze de druppelplas en de geelzucht genezen en de steen in de blaas breken of vermorzelen net zoals gewoonlijk alle dingen plegen te doen die dun van delen of fijn van stof zijn. Hij voegt er noch bij dat ze de hik stillen en laten ophouden en dat sommige van mening zijn dat men met dit kruid de vrouwen belet zwanger te worden of te ontvangen, hetzij alleen, hetzij met de milt van een muilezel aan het lijf van de vrouwen gehangen en dat dit kruid om dat te doen geplukt en verzameld moet worden ‘s nachts als de maan niet schijnt.

Hetzelfde schrijft Theophrastus ook en zegt: ‘Het loof van Hemionion wordt geloofd de vrouwen onvruchtbaar te maken en daartoe raden ze aan dat men wat van de muilenklauw en muilenzaad of muilenvel daarbij moet vermengen’. (sommige boeken hebben dermatos, dat is vel of huid en sommige ander spermatos, dat is zaad, welk geschil de geleerden scheiden mogen)

Plinius raadt ons ook aan dat men het miltkruid of Asplenium nimmermeer aan de vrouwen geeft te gebruiken omdat het hun onvruchtbaar of kweeachtig maakt.

Sommige kwakzalvers en landlopers van medicijnen nemen aan met dit kruid niet alleen de hardheden en gezwellen van de milt, maar ook allerhande kwalen en ziekten van de lever zeer gelukkig en gauw te genezen en verzekeren dat het zo krachtig is om de lever te versterken dat zelfs een gekookte lever van enig dier of beest dat met dit kruid opnieuw gekookt is wederom rauw zal schijnen te wezen en zijn oude gedaante opnieuw weer krijgt.

Maar dit moet onder de flauwekul en voor een ijdele oude vrouwenklap gehouden worden als ook hetgeen dat Dioscorides schrijft, te weten dat men dit kruid ‘s nachts moet plukken en verzamelen net zoals men ook vele andere diergelijke ijdele en belachelijke razernij en flauwekul herwaarts en derwaarts in de boeken van de oude schrijvers verspreidt vindt daar de nieuwe schrijvers ook niet heel vrij van zijn die met leugens en slechte versieringen soms hele bladeren vullen en de liefhebbers van de waarheid en jonge leerlingen deerlijk bedriegen en hun tijd onnuttig laten verslijten.

BIJVOEGING.

In Italië, te weten Bononië, wordt dit gewas Digiti citrini genoemd. Dan het is met de naam van Scolopendria alleszins bekend en in wordt in het Engels ook ceterache genoemd en groeit overal in Westcountry van Engeland en wordt veel geacht om de milt te genezen en schijnt daarom alleen voortgekomen te zijn, het is ook zonder stelen, zonder bloemen en zonder zaad en wordt in de steenputten bij Namen veel gevonden. Het wordt in het Italiaans herba indorata genoemd omdat het soms heel rood of goudkleurig schijnt te wezen en daarvan schijnt de Spaanse naam ook gekomen te zijn, nochtans schijnt het ook wel zilverkleurig te wezen. Sommige zeggen dat men de wortels nimmermeer uittrekken moet, maar dat men de bladeren alleen afsnijden moet en dat ’s morgens vroeg eer dat de zon opstaat en vooral als men er waters van distilleren wil. Aangaande de naam Splenion, die is van Hemionitis, de Chamedrys, de hondstong en dit tegenwoordig gewas gemeen. De naam Asplenos is een van de bastaardnamen van klimop. Maar aangaande de naam Scolopendria, daar zal hierna een Scolopendria leguminosa beschreven worden die van de tegenwoordige Scolopendria zeer verschilt en met de naam van Securidaca beter bekend is.

Aard, kracht en werking.

Naar de mening van vele is steenvaren middelmatig in warmte en koude en fijn van delen en wat verdrogend. Insgelijks (van dit gewas gebruiken de Italianen de steenhertstong) tevoren van ons beschreven, want ze zeggen dat dit kruid en zowel als de voor vermelde steenhertstong tot poeder gebracht en dat poeder met het gedistilleerd water er van opgelegd de hitte van de lever en maag kan verdrijven, maar vooral prijzen ze het water om de zeren van het gehemelte en om het bloedig tandvlees te genezen. Andere houden dit kruid voor doorsnijdend en openend. Tegen het druipen of vloeien van zaad gebruiken ze het gouden poeder dat van deze droge bladeren valt, een drachme zwaar ingenomen met water van weegbree en wit suiker. Het water daar dit kruid in gekookt is geweest geneest alle ziekten die van melancholie komt, maar vooral de pokken. Men maakt van dit kruid siropen, conserven en meer andere dingen tegen de voor vermelde gebreken. Sommige schrijven dat het beste Ceterach in het eiland Kreta groeit en dat de schapen en andere beesten die dat dikwijls eten tenslotte gans zonder milt gevonden worden wat van vele andere (met enige reden) niet goed geloofd wordt.