Momordica

HET VIII. CAPITEL.

Van Balsam-appel.

Gheslachten.

Onder den naem van Balsam-appel worden nu ter tijdt tweederley Appelen oft vruchten verstaen ende begrepen, die van bladeren ende van wasse malkanderen seer onghelijck zijn. D’een wordt gheheeten Balsam-appel Manneken; ende het ander Balsam-appel Wijfken. Het Manneken sullen wy in het teghenwoordigh Capitel beschrijven; het Wijfken in ’t naevolghende.

Ghedaente.

Balsam-appel Manneken heeft oock dunne ranckachtighe steelen, met kleyne klauwierkens, uyt den oorsprongh van de sijd-scheutkens spruytende, daer mede dat het haeckt ende hem selven vast maeckt aen de haghen, boomen, staken, oft rijs daer ’t by gheplant is. De bladeren en zijn niet heel groot, maer breedt, gladt ende sacht, in vijf deelen ghesneden; elck een van de welcke rondom gheschaerdt oft ghekerft is. De bloemkens zijn ghemaeckt van vijf tamelijcken breede bladerkens, uyt den witten wat nae den geelen treckende, dat is bleeckachtigh. Daer nae volghen de vruchten, diemen Balsam-appelen noemt; ende die zijn langhworpigh rondt, bovenwaerts wat spits oft scherp, ende bijnae een ey gelijckende, maer kleyner, met ettelijcke rouwe doch gheensins scherpe oft stekende doornkens beset; de welcke rijp zijnde, van buyten ende van binnen roodt worden, ende van selfs opengaen oft splijten; ende daer in schuylt breedt plat saedt, bijnae als dat de Anguria oft Citrullen, bruyn oft swartachtigh van verwe, als het dor gheworden is. De wortel heeft veele tacken, herwaerts ende derwaerts ghespreydt.

Plaetse.

Dit ghewas en komt nerghens dan in de hoven voort, daer het ghesaeyt is: ende het aerdt veel beter ende groeyt weeldighlijcker, ende wordt hoogher in Italien, ende in andere warme ghewesten, dan in dese oft andere Duytsche landen.

Tijdt.

Desen Balsam-appel bloeyt in de Hoymaendt ende Oogstmaendt: ende daer nae, te weten in oogstmaendt ende Herfstmaendt, worden de vruchten rijp; ’t welck in Italien ende andere warme landen wel gheschiedt: [1048] dan hier te lande wordt hy selden ende seer langhsaem rijp.

Naemen.

In onse tael wordt dit ghewas Balsam-appel gheheeten, ende Balsam-appel Manneken, tot onderschil van het Wijfken, dat wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven sullen; in Hooghduytschlandt Balsam opffel; in ’t Fransoys Merveille; in ’t Italiaensch Garanza. Baptista Sardus heet het Momordica; andere Viticella, Balsamina, maer meest Charantia; oft, nae den Franschen, Pomum mirabile, als ofmen Appel van wonder seyde; andere heeten ’t oock Pomum Hierosolymitanum, dat is Hierusalems-appel.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De vruchten oft Appelen van dit cruydt, ende oock de bladeren van ’t selve, hebben een uytnemende groote kracht om te verdroogen, midtsgaders eenige matelijcke koeligheyt; in voeghen dat sy daer door bijnae getempert van aerd schijnen te wesen.

De bladeren van dit gewas, ’t zy groen gestooten, ’t zy droogh gepoedert, op de versche wonden geleydt, genesen ende heelen die, soomen gelooft: de selve met wijn inghenomen, heelen ende genesen alle inwendige wonden, oock van de darmen; ende zijn seer goedt teghen de buyckpijn ende colijck: iae sy doen vergaen alle smert ende weedom van buyten ende van binnens lichaems, alsser eenige leden verkrompen, gespannen, ghequetst oft geblutst zijn: ende stercken de krachten van de ghene diese inneemt, alsoo dat hun gheen weedom lichtelijck toe komen en kan.

Olie, daer den rijpen Balsam-appel tegen de Sonne in geweyckt is, nae dat het saedt uytgenomen is, oft die met den selven Balsam-appel in warm water gesoden is, oft onder Peerden mest gestaen heeft, belett de ontstekinghe, verhittinge ende sweeringhe van alle wonden; ende is nut in al ’t ghene daermen den oprechten Balsam goedt voor houdt: daerom is dit ghewas Balsamina, ende de vrucht Balsam-appel gheheeten: want dese olie heelt ende gheneest de wonden seer haest ende seer lichtelijck..

De selve olie is oock goedt tot de sweeringhe ende weedom van de borsten, ende tot de pijne ende verhittinghe oft verzeeringhe ende ontstekinge van de moeder, met een klisterie daer in ghespuyt, oft anders in ghedaen, als sommighe vastelijck ghelooven.

Sy doet oock alle spanninghe ende treckinghe van de ghequetste oft ghesteken zenuwen vergaen, daer opghestreken.

Men prijst dese olie oock seer, om dat sy de verbrandtheyt, die met warm water oft heete olie, met een gloeyende ijser, oft met brandende kolen ghedaen is, kan versoeten ende ghenesen.

Sommmighe achtense oock voor seer nut om de lickteeckenen ende placken te doen vergaen, als sy daer mede bestreken worden.

De ghescheurtheyt, in sonderheyt van de ionghe kinderen, wordt oock door dit cruydt seer wel ghenesen, alsmen hun ’t poeder van de bladeren ettelijcke daghen achter een met wijn in gheeft, ende de olie, daer dese Appel in gheweyckt heeft, op de ghescheurtheydt oft breucke dickwijls strijckt.

Andere ghelooven, dat de onvruchtbaere oft queenachtighe vrouwen, die niet gekinderen en konnen, vruchtbaer ende met kinde worden sullen, is ’t dat sy haer schamelijcke ende andere leden omtrent de vrouwelijckheyt gheleghen met dese olie strijcken, nae dat sy in een badt daer toe dienende gebadet, ende het poeder der bladeren van dit cruydt ghedroncken hebben; ende dan met hun mans versamelen, ende het werck des houwelijcks volbrenghen

BIIVOEGHSEL.

De teghenwoordighe soorte van ghewas is alhier nae de Concommerachtighe cruyden met eenighe reden ghestelt, ende beschreven gheweest: want haer bladeren ende klauwieren gelijcken die van de Concommeren eenigsins, maer noch beter die van de Bryonie (doch sy zijn kleyner ende oock veel blijer in ’t aenschouwen) ende haer vruchten hebben eenighe gelijckenisse met de Esels-Concommeren. Men noemtse in ’t Hooghduytsch Balsam opffel menlin oft Balsamkraut; in ’t Fransoys Merveille maslem oft alleen Pommes des merveilles; in ’t Enghelsch Mervelous appels, and Balsem apple; in ’t Italiaensch oock wel Caranzi, oft Pomo di Gierusalemme; in ’t Latijn, als Lobel seydt, Balsamina cucumerina aut cucumeraria punicea, oft Balsamina mas. Men oeffentse veel in Oostenrijck ende in Italien, want sy en wast in Italien selfs nerghens in ’t wildt; ende het is een cruydt dat de koude niet wel verdraghen magh; ende vergaet alle iaer, terstont nae dat de vrucht rijp is. De liefhebbers van de voorseyde landen saeyense in goeden vette aerde, op een plaetse die wel ter Sonnen staet; ende om dat sy seer gheerne begoten wordt, als ’t heet weder is, besproeyen sy de selve met het water daermen hoenders oft eenighe ander vleesch in ghewasschen oft ghespoelt heeft. Dit en is gheen Balsamita: want dat is den naem van Balsam-cruydt, van ons in het 9. Boeck beschreven.

Noch van de krachten.

Sommighe segghen, dat Balsam-appel Manneken warm is in den eersten graed, ende droogh tot in den tweeden. Hoe het is, men bevindt dat de vruchten ende de bladers seer goet zijn om te ghenesen de vochte sweeringhe van de borst, de gescheurtheydt, ende de spenen oft aenbeyen, daer op gheleydt. Ende de selve bladers ghedrooght, ende ghepoedert, soo veel als eenen lepel vol, met water, daer Weechbree in ghesoden is, ghedroncken, ghenesen alle krimpinghen des buycks, als gheseydt is: ende worden oock ghehouden voor eenen sonderlinghen wondtdranck, selfs in de quetsuren van de darmen.

‘Tselve cruydt verdrijft oft versacht alle steeckten, pijnen ende weedommen van de vrouwen die in arbeydt zijn.

‘Tsap van de bladeren gheneest den tandtsweer, daer aen ghestreecken: de appelen met de tanden in stucken gebeten, doen oock ’t selve.

De olie van dit cruydt doet lichten ende voorspoedighlijckende arbeydt hebben, op den buyck van de swangere vrouwen ghestrecken.

De selve olie van achter met Cattoen ingheset, gheneest de spenen, ende beneemt alle pijne ende weedom der selver.

Men maeckt dese olie van de bladeren, oft van de vruchten; maer sy is krachtigher als sy van het saedt alleen ghemaeckt is; ende sy wordt daerom van sommighe eyghentlijck Balsem-olie gheheeten.

Andere distilleren dit saedt, ende ghebruycken dat water om alle wonden ende zeerigheden daer mede te suyveren ende volkomentlijck te ghenesen: ende de olie, die op dat selve water drijvende ghevonden wordt, houden sy voor den besten Balsem diemen vindt.

Dit selve cruydt dient seer wel om by de prieelen te planten, oft te saeyen, ende om daer haeghskens van te maecken; soo wel om dat het aenghenaem om sien is door sijn aerdigh loof, als oock om dat de tackskens buyghsaem zijn, ende lichtelijck langhs de tacken van de prieelen opklimmen.

HET VIII. KAPITTEL.

Van balsemappel. (Momordica balsamina)

Geslachten.

Onder de naam van balsemappel worden tegenwoordig twee appels of vruchten verstaan en begrepen die van bladeren en van groei helemaal niet op elkaar lijken. De een wordt balsam appel mannetje en het ander baselm appel wijfje genoemd. Het mannetje zullen we in het tegenwoordig kapittel beschrijven en het wijfje in het volgende.

Gedaante.

Balsemappel mannetje heeft ook dunne rankachtige stelen met kleine klauwiertjes die uit de oorsprong van de zijscheutjes spruiten waarmee dat het haakt en zichzelf vast maakt aan de hagen, bomen, staken of twijgen daar het bij geplant is. De bladeren zijn niet heel groot, maar breed, glad en zacht en in vijf delen gesneden en elk er van is rondom geschaard of gekerfd. De bloempjes zijn van vijf tamelijk brede bladertjes gemaakt die uit het witten wat naar het gele trekken, dat is bleekachtig. Daarna volgen de vruchten die men balsemappels noemt en die zijn langwerpig rond en boven wat spits of scherp en lijken bijna op een ei, maar kleiner en met ettelijke ruwe doch geenszins scherpe of stekende doorntjes bezet en als die rijp zijn van buiten en van binnen rood worden en vanzelf opengaan of splijten en daarin schuilt breed plat zaad bijna als dat de Anguria of citrullen dat bruin of zwartachtig van kleur is als het dor geworden is. De wortel heeft vele takken die herwaarts en derwaarts verspreid zijn.

Plaats.

Dit gewas komt nergens dan in de hoven voort daar het gezaaid is, het aardt veel beter en groeit weliger en wordt hoger in Italië en in andere warme gewesten dan in deze of andere Duitse landen.

Tijd.

Deze balsemappel bloeit in de juli en augustus en daarna, te weten in augustus en herfstmaand worden de vruchten rijp wat in Italië en andere warme landen wel gebeurt, [1048] dan hier te lande wordt hij zelden en zeer langzaam rijp.

Namen.

In onze taal wordt dit gewas balsam-appel genoemd en balsam-appel mannetje tot verschil van het wijfje dat we in het volgende kapittel beschrijven zullen, in Hoogduitsland Balsam opffel, in het Frans merveille, in het Italiaans garanza. Baptista Sardus noemt het Momordica en andere Viticella, Balsamina, maar meest Charantia of naar het Franse Pomum mirabile, alsof men appel van wonder zei, andere noemen het ook Pomum Hierosolymitanum, dat is Jeruzalem appel.

Aard, kracht en werking.

De vruchten of appels van dit kruid en ook de bladeren er van hebben een uitnemende grote kracht om te verdrogen met enige matige koelte, op die manier dat ze daardoor bijna getemperd van aard schijnen te wezen.

De bladeren van dit gewas, hetzij groen gestoten, hetzij droog gepoederd op de verse wonden gelegd genezen en helen die, zo men gelooft, en die met wijn ingenomen helen en genezen alle inwendige wonden en ook van de darmen en zijn zeer goed tegen de buikpijn of oliek, ja ze laten alle smart en weedom van buiten en van binnen het lichaam vergaan als er enige leden verkrampen, gespannen, gekwetst of geblutst zijn en sterken de krachten van diegene die ze inneemt alzo dat hun geen weedom gemakkelijk aan komen kan.

Olie daar rijpe balsemappel tegen de zon in geweekt is nadat het zaad er uitgenomen is of die met dezelfde balsemappel in warm water gekookt is of onder paardenmest gestaan heeft belet de ontsteking, verhitting en zweren van alle wonden en is nuttig in al hetgeen daar men de echte balsem goed voor houdt en daarom is dit gewas Balsamina en de vrucht balsam appel genoemd want deze olie heelt en geneest de wonden zeer gauw en gemakkelijk..

Die olie is ook goed tot de zweren en weedom van de borsten en tot de pijn en verhitting of bezeren en ontsteking van de baarmoeder met een klysma daarin gespoten of anders in gedaan zoals sommige vast geloven.

Ze laat ook alle spanning en trekking van de gekwetste of gestoken zenuwen vergaan, daarop gestreken.

Men prijst deze olie ook zeer omdat ze de verbranding die met warm water of hete olie, met gloeiend ijzer of met brandende kolen gedaan is kan verzoeten en genezen.

Sommmige achten het ook voor zeer nuttig om de liktekens en plekken te laten vergaan als ze daarmee bestreken worden.

De breuken en vooral van de jonge kinderen wordt ook door dit kruid zeer goed genezen als men hun het poeder van de bladeren ettelijke dagen achter elkaar met wijn ingeeft en de olie daar deze appel in geweekt heeft dikwijls op de verscheurdheid of breuk strijkt.

Andere geloven dat de onvruchtbare of kweeachtige vrouwen die geen kinderen krijgen kunnen vruchtbaar en kind krijgen zullen als ze haar schaamdelen en andere leden omtrent de vrouwelijkheid gelegen met deze olie bestrijken nadat ze in een bad die daartoe dient gebaad en het poeder van de bladeren van dit kruid gedronken hebben en dan met hun man verzamelen en het werk van het huwelijk volbrengen.

BIJVOEGING.

Dit tegenwoordige soort van gewas is alhier met enige reden na de komkommerachtige kruiden gesteld en beschreven geweest want haar bladeren en klauwieren lijken enigszins op die van de komkommers, maar noch beter op die van Bryonia (doch ze zijn kleiner en ook veel blijer in het aanschouwen) en haar vruchten hebben enige gelijkenis met de ezels komkommers. Men noemt ze in het Hoogduits Balsam opffel menlin of Balsamkraut, in het Frans merveille masle of alleen pommes des merveilles, in het Engels mervelous appels and balsem apple, in het Italiaans ook wel caranzi of pomo di Gierusalemme en in het Latijn, als Lobel zegt, Balsamina cucumerina aut cucumeraria punicea of Balsamina mas. Men teelt het veel in Oostenrijk en in Italië want ze groeit in Italië zelfs nergens in het wild en het is een kruid dat de koude niet goed verdragen mag en vergaat elk jaar terstond nadat de vrucht rijp is. De liefhebbers van de voor vermelde landen zaaien het in goede vette aarde op een plaats die goed in de zon staat en omdat ze zeer graag begoten wordt als het heet weer is besproeien ze die met het water daar men hoenders of enig ander vlees in gewassen of gespoeld heeft. Dit is geen Balsamita, want dat is de naam van Balsamkruid dat van ons in het 9^de boek beschreven is.

Noch van de krachten.

Sommige zeggen dat balsemappel mannetje warm is in de eerste graad en droog tot in de tweede. Hoe het is, men bevindt dat de vruchten en de bladeren zeer goed zijn om de vochtige zweren van de borst, de breuken en spenen of aambeien te genezen, daarop gelegd. En die bladeren gedroogd en gepoederd zoveel als een lepel vol met water daar weegbree in gekookt is gedronken genezen alle krampen van de buik, als gezegd is, en wordt ook voor een bijzondere wonddrank gehouden, zelfs in de kwetsingen van de darmen.

Hetzelfde kruid verdrijft of verzacht alle steken, pijnen en weedom van de vrouwen die in arbeid zijn.

Het sap van de bladeren geneest de tandpijn, daaraan gestreken, de appels met de tanden in stukken gebeten doen ook hetzelfde.

De olie van dit kruid laat lichte en voorspoedige arbeid hebben, op de buik van de zwangere vrouwen gestreken.

Die olie van achter met katoen ingezet geneest de aambeien en beneemt alle pijn en weedom er van.

Men maakt deze olie van de bladeren of van de vruchten, maar ze is krachtiger als ze van het zaad alleen gemaakt is en ze wordt daarom van sommige eigenlijk balsemolie genoemd.

Andere distilleren dit zaad en gebruiken dat water om alle wonden en zeren daarmee te zuiveren en volkomen te genezen en de olie die op dat water drijft houden ze voor de beste balsem die men vindt.

Dit kruid dient zeer goed om bij de priëlen te planten of te zaaien en om er haagjes van te maken, zowel omdat het aangenaam om te zien is door zijn aardig loof als ook omdat de takjes buigbaar zijn en gemakkelijk langs de takken van de priëlen opklimmen.