Cucurbita

HET IV. CAPITEL.

Van Pepoenen.

Gheslachten.

De Pepoenen zijn nu ter tijdt veelerley, van malkanderen in ghedaente oft maecksel, ende oock in grootte ghenoeghsaem verschillende. Dese sullen wy in vier gheslachten verdeylen.

Ghedaente.

De Groote Pompoenen hebben bijster lange, ronde, dicke, rouwe ende met ettelijcke korte scherpe doornen besette steelen, met hunne klauwierkens al ’t gene dat daer omtrent staet bevattende, ende alle prieelen, wagens, latten ende staken beklimmende; maer in gebreke van hulpe oft steunsel ter aerden verspreyt liggende, oft voort-cruypende: daer aen wassen groote, breede seer rouwe ende scherpe bladeren, met sommige diepe kerven verdeylt, ende daer beneffens noch rondom de kanten geschaerdt oft ghekertelt. De bloemen wassen tusschen de bladeren, ende zijn seer groot, binnen hol als een korfken oft mandeken, van verwe goudt-geel, om de kanten met vijf uytstekende hoecken tands-ghewijs gekerft. De vruchten zijn groot, dick, rondt, maer langworpigh, ende met dicke voren oft uyt staende strepen hoecks-gewijs doorregen oft geboordt: van de welcke ’t vleesch, dat de schorsse naest is, wit ende tamelijcken hardt is, maer het binnenste mergh is voos ende ijdel; ende daer in wast groot plat ende breedt witachtigh saedt, veel grooter dan Concommersaedt, anders daer niet veel van verschillende in ghedaente.

Veranderinghe. De schorsse van dese Groote Pompoenen is somtijdts doncker groen, ende harder, iae bijnae [1041] houtachtigh; somtijdts is sy witachtigh, maer teerer, dunner, sachter, ende gheensins soo hardt.

2. Het tweede gheslacht van Pepoenen is van bladeren ende steelen (die beyde rouw ende stekende zijn) ende oock van klauwierkens het voorgaende ghelijck: maer de bladeren en zijn soo diep niet ghesneden, ende zijn wat kleyner: daer-en-boven soo zijn de steelen dunner ende teerer, ende kruypen meest langhs der aerden. De bloemen zijn oock geel, hol oft ghetandt, als die vande voorgaende soorte. Maer de vrucht is bols-ghewijs, ende ronder dan de voorgaende, somtijdts grooter, maer dickwijls oock kleyner; ende de schorsse is somtijdts groen ende harder, somtijdts dunner ende teerer, ende wit van verwe; dan ’t vleesch, dat daer onder schuylt, is als dat vande Langhworpighe Pepoenen: ’t saedt is oock dierghelijck van maecksel, doch een weynighsken kleyner.

3. Van dit gheslacht isser noch een derde soorte van Pepoenen, met haer rouwe steelen, ghekloven ende oock saegs-gewijs geschaerde bladeren den voorgaende Langhworpighe Pepoenen ghenoeghsaem ghelijck; ende oock van bloeme, die groot is ende geel; maer de vrucht is tusschen beyden van de voorbeschreven, aengaende haer grootte: wiens schorsse met ettelijcke rouwe puckelen verheven ende beset is; ghelijck de schorsse van den Citroen-Appel, de welcke als sy rijp is oock geel is: ende daerom den Citroen-Appel soo wel van verwe als van oneffenheydt ghenoeghsaem ghelijckt.

3. ‘Tvierde gheslacht van Pepoenen verschilt seer veel van alle de voorbeschreven: want hoe wel dat het van cruypende steelen, van bladeren, ende oock van bloemen de selve gelijckt, nochtans soo is de vrucht niet langhworpigh van maecksel, noch oock niet bal-rondt, maer heel breedt, ende bijnae plat, eenen bueckelaer schier ghelijckende, te weten in ’t midden dicker ende wat verheven, maer om de kanten dunner, ende op sommighe plaetsen omgheslagen, ghekronckelt oft gefronsselt. De schorsse oft schelle is niet hardt, maer sacht ende dun, wit van verwe; dan het vleesch, dat daer onder schuylt, is tamelijcken hardt, ende niet haest vergaende oft bedervende; ende daer in leyt het saedt, dat grooter is dan Concommer saedt, anders ’t selve van ghedaente ende wittigheydt ghelijck,

Plaetse.

Alle de gheslachten van Pepoenen worden inde hoven ghesaeyt: ende begeeren goede ende tamelijcken vette aerde.

Tijdt.

De Pepoenen worden inde heete landen eer rijp dan in dese koude ghewesten, daer sy selden tot volkomen rijpigheydt konnen gheraken, ten zy dat den Somer heel warm ende droogh is.

Naem.

In onse tael noemtmen de vrucht van dit gewas Pepoenen; in ’t Hooghduytsch Plutzer; in ’t Beemsch Sijne; in ’t Fransch Ponpons; in ’t Latijn Pepo; in ’t Griecks Pepon: met welcken ghemeynen naem sy alle rijp ende volkomen ooft pleghen te verstaen; ende daerom seyden sommighe Medicijns, als Galenus schrijft: datmen dese onse teghenwoordighe vruchten Sicyopepon, dat is in ’t Latijn Pepo Cucemeralis, als ofmen seyde Concommerachtighe Pepoenen, behoorden te noemen. Van ghelijcken oock soo seydt Plinius in ‘t 5.capitel van sijn 29.boeck: Als de ghemeyne Concommers veel grooter zijn dan sy ghewoon zijn, dan wordense Pepones ghenoemt.

1. De eerste soorte heeten wy Pepo maior oblongus, dat is Groote Langhworpighe Pepoenen: sommighe ghevense den toenaem Turcksche Pepoenen, Pepones Turcici in ’t Latijn.

2. De tweede heet Pepo Marinus, dat is Zee-Pepoenen, oft oock Pepo rotundus maior, dat is Groote Ronde Pepoen.

3. De derde heet Pepo rotundus minor, dat is Kleyne Ronde Pepoen.

4. De vierde Pepo latus, dat is Breede oft Platte Pepoen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Alle de soorten van Pepoenen en zijn koudt van aerdt ende daer toe seer vochtigh: sy hebben een afvaghende kracht; waer door sy de pisse doen rijsen; ende sy sincken veel gemaeckelijcker ende haester nae beneden dan de Cauwoorden oft Meloenen, als Galenus daer van gheschreven heeft.

Men eet het vleesch van dese Pepoenen gheensins rouw, maer ghesoden oft anders gaer gemaeckt zijnde: ende dan daelt het gemackelijck nae beneden, ende maeckt den buyck tamelijcken weeck ende bijnae heel los. Dan het [1042] voedsel dat het by brenght is weynigh, dun, vocht ende koudt, ende eer quaedt oft gheenssins prijselijck, als Galenus betuyght; in sonderheydt als het inde maghe niet wel verteert oft verdouwt en wordt: selfs als dan pleegh het de menschen ’t lichaem ende sonderlinghen de maghe ende de darmen soo te ontstellen, dat sy lichtelijck in een sieckte vallen die men Cholera oft Bort heet; de welcke met een ghedurighe braeckinghe ende buyckloop komt.

De Platte oft Breede Pepoenen hebben harder ende vaster vleesch dan d’andere: ende daerom moghen die langher onbedorven bewaert worden dan d’ander. Dese worden gheten niet alleen ghesoden zijnde, maer met eenighe vettigheydt in de panne oft andersins ghefrijt ende ghestooft. Niettemin sy sincken oock haestelijck ghenoegh langhs de darmen; ende gheven ’t lichaem even sulcken voedsel als d’andere Pepoenen pleghen.

Het saedt van de Pepoenen is meer afvaghende dan het vleesch van de selve; het verweckt de pis, ende is nut de nieren die met den steen ghequelt zijn.

BIIVOEGHSEL.

Eenighe van dese gheslachten van Pepoenen oft Pompoenen zijn hier te lande Pompoenen Wijfkens oft anders Langhe Pompoenen (anders Pompen) gheheeten, om dat sy langer zijn, ende sonder merckelijcke strepen oft ribben. Andere heeten Pepoenen Mannekens; ende dese zijn dick ende buyckachtigh, ende heel rondt oft plat rondt, hebbende merckelijcke ribben ende voorkens, meestendeels even in ’t ghetal, uytghestreckt van onder aen den steel tot boven aen de kruyne. Sommighe worden ghenoemt Turquins, die de schelle seer groen hebben, treckende op het swart, verschillende nochtans van de andere Turcksche Pepoenen; wiens saedt aen Petrus Hondius ghesonden is gheweest: de welcke het binnenste mergh oft vleesch heel roodt hebben. Sommighe zijn grauw als Meloenen: sommighe zijn rondt als appelen, die van sommighe Melo-pepones gheheeten worden, met eenen niet seer eyghen naem. De Fransche soorten zijn van onse ghemeyne niet verscheyden, ende heeten Pepons, Ponpons ende Poupons. Onder de ghene die uyt Italien ghebroght zijn, vindtmer eenighe diemen Roomsche Pompoenen noemt, sommighe heel kleyn, sommighe heel groot, heel plat oft plat rondt. Maer dese oft dierghelijcke Pepoenen zijn van Dodoneus ghenoegh beschreven. Men vindt noch een gheslacht van Winter Pepoenen, die soo groot niet en zijn als de ghemeyne: van de welcke d’een wit ende d’ander geel van vleesch zijn: men vindter oock in Italien met rosachtigh vleesch. Dese Winter Pepoenen en worden nimmermeer in de hoven oft op hun bedden rijp: maer om die te doen rijpen, moeten die ghepluckt ende aen den balck ghehanghen worden; ende men salse eten van datse geeluwe beginnen te worden.

De Gemeyne oft Groote Pompoenen heeten in Hooghduytschlandt Pfeben oft Pfeben; in ’t Latijn Magni Pepones; ende Turckischer Cucumern van sommighe, dat is Turcksche Concommeren; maer meest Groote Pepoenen; in Enghelandt Gourde and Great Pepons. Van dit gheslacht beschrijfter Lobel ettelijck, die hy Meloen Pepoenen noemt, om dat sy van lieflijcken smaeck ende aenghenaemen reuck de Meloenen eenighsins ghelijcken. De eerste zijn de Langhworpighe-ronde Meloen-Pepoenen, in ’t Latijn Melopepo teres, oft Pepo maior oblongus, hebbende langhworpighe ronde vruchten, van buyten dicht ghestreept. De andere noemt hy Ronde Platachtighe Pompoenen; in ’t Latijn Compressi rotundi Pepones Melonis effigie: wiens bladers kleyner zijn, ende niet soo diep ghesneden. De vrucht is rondt ende platachtigh, ghelijck den Meloen, een weynigh inde ronde ghestreept. De schorsse is weecker, grauw oft witachtigh ende blinckende. De derde soorte noemt hy Andere Platte Meloen Pepoenen; in ’t Latijn Melopepo compressus alter: ende dese is van maecksel plat, geel van verwe, van smaeck ende oock van kleyner saedt de Schildt-Pepoenen niet onghelijck; maer veel kleyner, iae somtijdts van grootte een middelbaere Rape ghelijckende. Hier by horen oock de Groote Platte Pompoenen, van den selven Lobel Pepo maximus Indicus compressus gheheeten, in Italien Pepone Indiano oft Mellone Indiano ghenoemt; in Portugael Pateca; in ’t Latijn Indicus Pepo; daer wy te voren van vermaent hebben; ende dierghelijcke soorten worden hier te lande inde hoven der liefhebbers ghevonden, sommighe met langhworpighe, maer meest met heel ronde vruchten, van bladeren de ghemeyne Pepoenen meest ghelijck. By de welcke sommighe Pepo mali odorem referens rekenen willen: dan die hooren by de Meloenen.

Het tweede gheslacht wordt Pepo marinus oft Cucumis marinus gheheeten, van sommighe Zucco marin; in Nederduytsch Zee-Concommeren; in ’t Fransoys Concombre marin. Hier by hooren de Seer harde Geele Pompoenen van Lobel, in ’t Latijn Pepodurissimus luteus gheheeten; de welcke van ghedaente de Ghemeyne Pepoenen niet onghelijck en zijn, maer de helft kleyner; ende hebben de schorsse ende het vleesch soo hardt, datmen die qualijck met den messe doorsnijden kan. ‘Tsaedt is wat kleyner dan dat van de Ghemeyne. Dan aengaende de Indiaensche Pompoenen; in Italien Zucca indiana, Zucca marina, oft Zucca ultramarina, in ’t Latijn Cucurbita Indica, dat is Indiaensche Cauwoorden; die zijn in Italien eerst uyt Indien ghebroght gheweest, ende daer seer ghemeyn gheworden; sy hebben meest allegader de ghedaente van Meloenen; ende zijn sommighe heel groot, sommighe middelbaer, sommighe kleyn: eenighe zijn rondt, eenighe langhworpigh: sommighe zijn geel, sommighe wit, sommighe groen, sommighe wat ghespickelt. De bloemen zijn als Lelien, maer veel grooter ende geel. De vruchten worden inden Herfst ghepluckt ende des Winters bewaert om t’eten. De bladeren zijn veel grooter dan die van de hierlandtsche, rouw, elck een dick steelken hebbende, van ghedaente als de Wijngaert bladeren. De rancken klimmen hoogh als de onse. ‘Tsaedt is plat, wit, soo groot als Amandelen, met soet mergh vervult. De vruchten selve zijn soetachtigh van smaeck, ende niet soo smets oft laf als de ghemeyne hierlandtsche Pepoenen.

‘Tderde gheslacht zijn de Ghepuckelde Pepoenen van Lobel in ’t Latijn Pepo strumosus ghenoemt, hebbende bladers als Vijge-bladeren, ende vruchten soo groot als Meloenen, maer een knobbelachtighe ende ghepuckelde schorsse, ende met bobbels van drijderhande verwe, als Lobel seydt.

Het vierde gheslacht, te weten de Breede Pepoenen, in ’t Latijn Pepones lati, oft oock Pepones latiores, zijn van sommighe Torcksche Meloenen gheheeten, ende van Lobel Platte Schildt-ghewijse Pompoenen; in ’t Latijn Pepones latiores clypeiformes. Dit gheslacht heeft somtijdts veel ronder bladers, seydt den selven Lobel; ende de vrucht weeght wel tachentigh pondt.

Pepoenen met roodt vleesch, in ’t Latijn Pepo rubra pulpa, van Petrus Hondius beschreven, hebben saedt dat nae het binnenste vleesch eenighe roodigheydt vertoont: de welcke in d’aerde ghesteken, hebben struycken voort-ghebroght de ghemeyne Pepoenen van bladeren, ende cruypende hier ende daer verwortelende rancken ghelijck; dan de bladers zijn wat ruygher, wat kleyner, ende hier ende daer met witachtighe placken bespraeyt. Dierghelijcke saeden worden uyt Oost-Indien ghebroght, ghehaelt uyt Pepoenen die roodt vleesch hebben, bequaem om eten.

Constantinopelsche Pepoenen, in ’t Latijn Pepo Byzantinus, van den selven Petrus Hondius vermaent, zijn van Turcksch saedt voort-ghekomen, van bladeren de ghemeyne ghelijck uytghesondert datse hier en daer met wit ghespickelt waeren, doch min dan die van de voorgaende soorte. Korts nae dat de bloem afghevallen is, heeft de vrucht twee verwen, van malkanderen verscheyden: want een deel is goudt-geel, d’ander heel groen: welcke verwe in de opghesneden vrucht van binnen oock ghesien wordt. Dit vleesch is vaster, droogher ende smaeckelijcker dan dat van onse ghemeyne Pepoenen. ‘Tmaecksel der vruchten is niet heel rondt, noch heel eys-ghewijs, maer onderwaerts bijnae plat, allengskens wat uytghehoolt. Sy moghen Griecksche ghespickelde Pepoenen heeten. Sy zijn seer goedt in Boter ghefrijt.

Leeghe Pepoenen met oranie roode schellen, van den selven Hondius onderhouden, ende Chamae-pepo ghenoemt, ghelijcken in alles de Meloenen beter dan de Pepoenen. Dan de vrucht is heel Pompoenachtigh (als oock den steel daer sy aen vast is) eysghewijs, soo groot als eenen Oranie-appel; ende daer voor aensienlijck, des Winters aen den balck ghehanghen zijnde. Hy is meest ringh rondt, oft bol rondt, ende heeft een harde schors, geelachtigh soet, droogh vleesch, dat rouw gheten magh worden met sout ende peper; oft ghesoden zijnde ende in de panne ghefreyt met peper ende boter. De saeden zijn ses mael kleyner dan die van ghemeyne Pepoenen. Volkomen rijp zijnde sal langh goedt blijven sonder verrotten.

Oeffeninghe van de Pepoenen.

De Pepoenen sullen den reuck van de Roosen hebben, alsmen hun saedt eenen tijdt langh tusschen drooghe Roosen leght, ende daer nae met de selve Roosen saeyt: ende dan zijn sy best om den dorst te verslaen in de heete kortsen. Sy sullen den reuck van Muscus hebben, als het saedt gheweyckt wordt in water daer Muscus in is. Maer om de Pompoenen te winnen sonder saedt binnen in te hebben, salmen dat saedt dry daghen langh eermen dat saeyt in Sesam-olie weycken.

Maer als een vrouwe, die haer maendt-stonden heeft, neffens de bedden wandelt vande Pompoenen, Cauwoorden ende Concommers, soo doet sy die sterven ende verdrooghen, oft ten minsten bitter worden.

Om te maecken datmen de Pompoenen langhe goedt magh houwen sonder bederven, soo salmense met sap van Donder-baert besproeyen.

Dan om de beste Pompoenen oft Meloenen te verkiesen, en moetmen nimmermeer nemen de ghene die van binnen soo waterachtigh ende ijdel zijn, dat men het saedt van buyten hoort swalckeren oft loteren; maer de ghene die vast, stijf ende hardt zijn, zijn voor de beste te houden.

In de boecken vande Landt-winninghe vindtmen noch veele andere oeffeninghen ende verbeteringhen vande Pompoenen, Meloenen ende Concommers, te weten om de selve allerhande ghedaente te doen krijghen, om haer vroegher te hebben, om te maecken datse van binnen gheen water en hebben, ende dat sy purgeren, ende den buyck weeck maecken konnen, ende meer ander dierghelijcke dinghen. Dan de selve zijn noodeloos, oft te langh om van ons hier verhaelt te worden.

Noch van de krachten.

De Pepoenen en zijn gheensins niet soo vochtigh oft hinderlijck als de Concommeren, doch veel vochter dan de Meloenen: maer men eetse nimmermeer rouw, ghelijck de Meloenen oft Concommers: dan men frijtse ghemeynlijck in de panne, ende men bestroytse met Meel, oft men siedtse in Vleesch-sop oft Soet melck met Saffraen ende andere warme specerijen ende cruyden vermenght, om hun koude [1043] eygentheydt te beteren: ende alsoo bereydt zijnde, zijn sy nut ghebruyckt de ghene die eenighe hitte in de maghe hebben: sy doen pissen, ende genesen de droppelpisse: ende beteren alle ghebreken vande nieren ende blase: maer dickwijls ghegeten maecken de menschen onvruchtbaer. Dan op dat de Pepoenen ons min schade doen, soo salmen daer goede vaste spijse nae eten, die de maghe versterckende, ende ’t lichaem voedtsel ghevende de Pepoenen uytdrijven magh: anders als de Pepoenen niet haest nae de darmen en sincken, soo doen sy dickwijls vergiftighe vochtigheden in den lijfve groeyen. De vochte koude menschen moeten daer stercken wijn op drincken, de heete menschen eenighen rensachtighen oft sarpachtighe wijn.

Pepoen saedt is bequaemer om de pisse te lossen dan het vleesch selve van dese vruchten: daerom wordt het inde Apoteken veele ghebruyckt: ende als het wel gepelt ende schoon gemaeckt is, dan wordt daer een melck van gemaeckt met Gepelde Gerste vermenght: ’t welck seer nut is voor de kortsighe menschen, gemerckt dat het den dorst verslaet, den brandt der kortsen verkoelt, ende daer toe de verstoppingen van de lever ende nieren ontsluyt, ende de pisse doet rijsen, ende ’t graveel geneest. Sommighe maecken een ander melck van dit saedt, ’t welck met Roose-water ende veel Suycker vermengt ingegeven wordt ende teghen alle de voorseyde ghebreken, ende oock tegen den hoest, teghen het uytteeren, ende teghen den brandt oft scherpigheydt vande pisse.

Het ghedistilleert water soo wel vande Pepoenen als van haer saedt, ende oock het vleesch van de selve geconfijt, ende insgelijcks het saedt voor bancket-Suycker ghebruyckt, heeft alle de selve krachten.

De wortel van Pepoenen een dragme swaer met Honigh-water oft Meede inghenomen, doet braecken.

Van buyten ’s lichaems worden de Pepoenen oock veel ghebruyckt, ende hebben daer oock seer groote kracht: want het binnenste vande Pepoenen kleyn ghestooten, versoet ende gheneest de heete sweeringhen van de ooghen, daer op geleyt: ende belet den vloet van de vochtigheden op de ooghen sinckende, op ’t voorhooft geleyt; maer de onrijpe Pepoenen in schijven oft platte stucken ghesneden, ende die aen ’t voorhooft ghehouden, doen den hooft-sweer vergaen. Het saedt van de Pepoenen met Meel ende ’t sap van de vruchten selve vermengt, maeckt het aensicht klaer ende schoon, ende verdrijft alle placken, sproeten ende onsuyverheden des huyts, alsmen die daer mede in de Sonne wrijft. De wortel van Pepoenen met Honigh vermenght, gheneest de quaede draghende schorftheyt van ’t hooft.

De Indiaensche Pepoenen oft Cauwoorden zijn koudt in den eersten ende vocht inden tweeden graed, wat soetachtigh ende aengenaem van smaeck, rouw ghegeten, maer de maghe seer schadelijck ende lastigh, de selve omkerende, ende tot braecken verweckende: daerom eetmense in Italien anders niet dan ghesoden oft geroost ende gefrijt inde panne, mits daer veel Specerije, Eyeren ende geraspten Kaes over doende, om datse in den Winter alleen geten worden.

HET IV. KAPITTEL.

Van pepoenen. (Cucurbita pepo en vormen als ovifera, Cucurbita maxima)

Geslachten.

Van de pepoenen zijn er tegenwoordig vele die van elkaar in gedaante of vorm en ook in grootte voldoende verschillen. Deze zullen we in vier geslachten verdelen.

Gedaante.

De grote pompoenen hebben bijster lange, ronde, dikke, ruwe en met ettelijke korte scherpe doornen bezette stelen die met hun klauwiertjes al hetgeen dat daar omtrent staat bevatten en alle priëlen, wagens, latten en staken beklimmen, maar in gebrek van hulp of steun ter aarde verspreidt liggen of voortkruipen en daaraan groeien grote, brede zeer ruwe en scherpe bladeren die met sommige diepe kerven verdeeld zijn en daarnaast noch rondom de kanten geschaard of gekarteld. De bloemen groeien tussen de bladeren en zijn zeer groot, binnen hol als een korfje of mandje en van kleur goudgeel en om de kanten met vijf uitstekende hoeken tandvormig gekerfd. De vruchten zijn groot, dik en rond, maar langwerpig en met dikke voren of uitstaande strepen hoekvormig doorregen of geboord waarvan het vlees dat het dichtst bij de schors is wit en tamelijk hard is, maar het binnenste merg is voos en los en daarin groeit groot plat en breed witachtig zaad dat veel groter is dan komkommerzaad, anders verschilt het er niet veel van in gedaante.

Verandering. De schors van deze grote pompoenen is soms donker groen en harder, ja bijna [1041] houtachtig, soms is ze witachtig, maar teerder, dunner, zachter en geenszins zo hard.

2. Het tweede geslacht van pepoenen is van bladeren en stelen (die beide ruw en stekend zijn) en ook van klauwiertjes het voorgaande gelijk, maar de bladeren en zijn niet zo diep gesneden en zijn wat kleiner en daarboven zijn de stelen dunner en teerder en kruipen meest langs de aarde. De bloemen zijn ook geel, hol of getand als die van de voorgaande soort. Maar de vrucht is bolvormig en ronder dan de voorgaande en soms groter, maar dikwijls ook kleiner en de schors is soms groen en harder, soms dunner en teerder en wit van kleur, dan het vlees dat er onder schuilt is als dat van de langwerpige pepoenen en het zaad is ook diergelijk van vorm, doch wat kleiner.

3. Van dit geslacht is er noch een derde soort van pepoenen die met haar ruwe stelen, gekloven en ook zaagvormig geschaarde bladeren voldoende op de voorgaande langwerpige pepoenen lijkt en ook van bloem die groot is en geel, maar de vrucht is tussen beide van de voorbeschreven aangaande haar grootte wiens schors met ettelijke ruwe pukkels verheven en bezet is net zoals de schors van de citroenappel die als ze rijp is ook geel is en daarom voldoende op de citroenappel zowel van kleur als van oneffenheid lijkt.

3. Het vierde geslacht van pepoenen verschilt zeer veel van alle voorbeschreven, want hoewel dat het van kruipende stelen, van bladeren en ook van bloemen op die lijkt, nochtans is de vrucht niet langwerpig van vorm, noch ook niet balrond, maar heel breed en bijna plat en lijkt veel op een beukelaar, te weten in het midden dikker en wat verheven, maar om de kanten dunner en op sommige plaatsen omgeslagen, gekronkeld of gefronst. De schors of schil is niet hard, maar zacht en dun en wit van kleur, dan het vlees dat er onder schuilt is tamelijk hard en vergaat of bederft niet gauw en daarin ligt het zaad dat groter is dan komkommerzaad, anders hetzelfde van gedaante en witheid gelijk.

Plaats.

Alle geslachten van pepoenen worden in de hoven gezaaid en begeren goede en tamelijk vette aarde.

Tijd.

De pepoenen worden in de hete landen eerder rijp dan in deze koude gewesten daar ze zelden tot volkomen rijpheid kunnen raken, tenzij dat de zomer heel warm en droog is.

Naam.

In onze taal noemt men de vrucht van dit gewas pepoenen, in het Hoogduits Plutzer, in het Boheems sijne, in het Frans ponpons, in het Latijn Pepo, in het Grieks Pepon, met welke algemene naam ze alle rijpe en volkomen ooft plegen te verstaan en daarom zeiden sommige dokters, als Galenus schrijft, dat men deze onze tegenwoordige vruchten Sicyopepon, dat is in het Latijn Pepo Cucemeralis, als of men komkommerachtige pepoenen zei behoorde te noemen. Hetzelfde zegt Plinius in het 5^de kapittel van zijn 29^ste boek: ‘Als de gewone komkommers veel groter zijn dan ze gewoonlijk zijn dan worden ze Pepones genoemd’.

(Cucurbita maximus) 1. De eerste soort noemen we Pepo major oblongus, dat is grote langwerpige pepoenen, sommige geven het de toenaam Turkse pepoenen, Pepones Turcici in het Latijn.

(Cucurbita pepo of pie pompkin) 2. De tweede heet Pepo Marinus, dat is zee pepoenen of ook Pepo rotundus major, dat is grote ronde pepoen.

3. De derde heet Pepo rotundus minor, dat is kleine ronde pepoen.

4. De vierde Pepo latus, dat is brede of platte pepoen.

Aard, kracht en werking.

Alle soorten van pepoenen zijn koud van aard en daartoe zeer vochtig, ze hebben een afvegende kracht waardoor ze de plas laten rijzen en ze zinken veel gemakkelijker en gauwer naar beneden dan de kouwoerden of meloenen, als Galenus daarvan geschreven heeft.

Men eet het vlees van deze pepoen geenszins rouw, maar gekookt of anders gaar gemaakt en dan daalt het gemakkelijk naar beneden en maakt de buik tamelijk week en bijna heel los. Dan het [1042] voedsel dat het bij brengt is weinig, dun, vochtig en koud en eerder kwaad of geenszins te prijzen, als Galenus betuigt, en vooral als het in de maag niet goed verteert of verdouwt wordt, zelfs dan plag het de mensen het lichaam en vooral de maag en de darmen zo te ontstellen dat ze gemakkelijk in een ziekte vallen die men Cholera of bort noemt die met een steeds braken en buikloop komt.

De platte of brede pepoenen hebben harder en vaster vlees dan de andere en daarom mogen die langer onbedorven bewaard worden dan de ander. Deze worden niet alleen gekookt gegeten, maar met enige vetheid in de pan of anderszins gefruit en gestoofd. Niettemin zinken ze ook gauw genoeg langs de darmen en geven het lichaam net zulk voedsel als de andere pepoenen plegen.

Het zaad van de pepoenen is meer afvegend dan het vlees er van, het verwekt de plas en is nuttig de nieren die met de steen gekweld zijn.

BIJVOEGING.

Enige van deze geslachten van pepoenen of pompoenen zijn hier te lande pompoenen wijfjes of anders lange pompoenen (anders pompen) genoemd omdat ze langer zijn en zonder merkelijke strepen of ribben. Andere heten pepoenen mannetjes en deze zijn dik en buikachtig en heel rond of plat rond en hebben merkelijke ribben en voortjes, meestal even in het getal en van onder aan de steel tot boven aan de kruin uitgestrekt. Sommige worden Turquins genoemd die de schil zeer groen hebben en naar het zwarte trekken, ze verschillende nochtans van de andere Turkse pepoenen wiens zaad aan Petrus Hondius gezonden is geweest die het binnenste merg of vlees heel rood hebben. Sommige zijn grauw als meloenen, sommige zijn rond als appels die van sommige Melo-pepones genoemd worden met een niet zeer eigen naam. De Franse soorten verschillen niet van onze gewone en heten pepons, ponpons en poupons. Onder diegene die uit Italië gebracht zijn vindt men er enige die men Roomse pompoenen noemt, sommige heel klein en sommige heel groot, heel plat of plat rond. Maar deze of diergelijke pepoenen zijn van Dodonaeus genoeg beschreven. Men vindt noch een geslacht van winter pepoenen die niet zo groot zijn als de gewone waarvan de een wit en de ander geel van vlees zijn, men vindt er ook in Italië met rosachtig vlees. Deze winter pepoenen worden nimmermeer in de hoven of op hun bedden rijp, maar om die te laten rijpen moeten die geplukt en aan de balk gehangen worden en men zal ze eten als ze geel beginnen te worden.

De gewone of grote pompoenen heten in Hoogduitsland Pfeben of Pfeben, in het Latijn Magni Pepones en Turckischer Cucumern van sommige, dat is Turkse komkommers, maar meest grote pepoenen, in Engeland gourde en great pepons. Van dit geslacht beschrijft Lobel er ettelijke die hij meloen pepoenen noemt omdat ze enigszins van lieflijke smaak en aangename reuk op meloenen lijken. De eerste zijn de langwerpig ronde meloenpepoenen, in het Latijn Melopepo teres of Pepo major oblongus en die hebben langwerpige ronde vruchten, van buiten dicht gestreept. De andere noemt hij ronde platachtige pompoenen, in het Latijn Compressi rotundi Pepones Melonis effigie, wiens bladeren kleiner zijn en niet zo diep gesneden. De vrucht is rond en platachtig als een meloen en wat in de rondte gestreept. De schors is weker, grauw of witachtig en blinkend. De derde soort noemt hij andere platte meloen pepoenen, in het Latijn Melopepo compressus alter, en deze is van vorm plat en geel van kleur, van smaak en ook van kleiner zaad lijkt het veel op de schild pepoenen, maar veel kleiner, ja lijkt soms van grootte op een middelbare raap. Hierbij horen ook de grote platte pompoenen die van dezelfde Lobel Pepo maximus Indicus compressus genoemd is, in Italië pepone Indiano of mellone Indiano genoemd, in Portugal pateca, in het Latijn Indicus Pepo, daar we tevoren van vermaand hebben en diergelijke soorten worden hier te lande in de hoven van de liefhebbers gevonden, sommige met langwerpige, maar meest met heel ronde vruchten die meest van bladeren op de gewone pepoenen lijken. Waarbij sommige Pepo mali odorem referens rekenen willen, dan die horen bij de meloenen.

Het tweede geslacht wordt Pepo marinus of Cucumis marinus genoemd en van sommige zucco marin, in Nederduits zeekomkommers, in het Frans concombre marin. Hierbij horen de zeer harde gele pompoenen van Lobel, in het Latijn Pepodurissimus luteus genoemd, die van gedaante op de gewone pepoenen lijken, maar de helft kleiner en hebben de schors en het vlees zo hard dat men die slecht met een mes doorsnijden kan. Het zaad is wat kleiner dan dat van de gewone. Dan aangaande de Indiaanse pompoenen, in Italië zucca indiana, zucca marina of zucca ultramarina en in het Latijn Cucurbita Indica, dat is Indiaanse kouwoerden, die zijn in Italië eerst uit Indien gebracht geweest en daar zeer algemeen geworden, ze hebben meest alle de gedaante van meloenen en sommige zijn heel groot, sommige middelbaar, sommige klein, enige zijn rond, enige langwerpig, sommige zijn geel, sommige wit, sommige groen en sommige wat gespikkeld. De bloemen zijn als lelies, maar veel groter en geel. De vruchten worden in de herfst geplukt en ‘s winters bewaart om te eten. De bladeren zijn veel groter dan die van de inlandse, ruw, die elk een dik steeltje hebben en van gedaante als de wijngaardbladeren. De ranken klimmen hoog als de onze. Het zaad is plat, wit en zo groot als amandelen en met zoet merg gevuld. De vruchten zelf zijn zoetachtig van smaak en niet zo smets of laf als de gewone inlandse pepoenen.

Het derde geslacht zijn de pukkelige pepoenen van Lobel in het Latijn Pepo strumosus genoemd, die hebben bladeren als vijgenbladeren en vruchten zo groot als meloenen, maar een knobbelachtige en pukkelige schors en met bobbels van drie kleuren, als Lobel zegt.

Het vierde geslacht, te weten de brede pepoenen, in het Latijn Pepones lati of ook Pepones latiores, zijn van sommige Turkse meloenen genoemd en van Lobel platte schildvormige pompoenen, in het Latijn Pepones latiores clypeiformes. Dit geslacht heeft soms veel ronder bladeren, zegt dezelfde Lobel, en de vrucht weegt wel tachtig pond.

Pepoenen met rood vlees, in het Latijn Pepo rubra pulpa, van Petrus Hondius beschreven hebben zaad dat naar het binnenste vlees enige roodheid vertoont die zijn in de aarde gestoken en hebben struiken voortgebracht die op de gewone pepoenen van bladeren en kruipende hier en daar wortelende ranken gelijk, dan de bladeren zijn wat ruiger en wat kleiner en hier en daar met witachtige plekken besproeid. Diergelijke zaden worden uit Oost-Indië gebracht en gehaald uit pepoenen die rood vlees hebben en geschikt om te eten.

Constantinopelse pepoenen, in het Latijn Pepo Byzantinus, is van dezelfde Petrus Hondius vermaand en zijn van Turks zaad voortgekomen en zijn van bladeren de gewone gelijk, uitgezonderd dat ze hier en daar met wit gespikkeld waren, doch minder dan die van de voorgaande soort. Kort nadat de bloem afgevallen is heeft de vrucht twee kleuren die van elkaar verschillen, want een deel is goudgeel en de ander heel groen, welke kleur in de opengesneden vrucht van binnen ook gezien wordt. Dit vlees is vaster, droger en smakelijker dan dat van onze gewone pepoenen. De vorm van de vruchten is niet heel rond, noch heel eivormig, maar van onderen bijna plat die geleidelijk aan wat uitgehold wordt. Ze mogen Griekse gespikkelde pepoenen heten. Ze zijn zeer goed in boter gefruit.

Lage pepoenen met oranje rode schillen is van dezelfde Hondius onderhouden en Chamae-pepo genoemd en lijken in alles beter op de meloenen dan de pepoenen. Dan de vrucht is heel pompoenachtig (als ook de steel daar ze aan vast is) eivormig en zo groot als een oranjeappel en daardoor aanzienlijk als het ‘s winters aan de balk hangt. Hij is meest ringrond of bolrond en heeft een harde schors, geelachtig zoet, droog vlees dat rouw gegeten mag worden met zout en peper of gekookt en in de pan gefruit met peper en boter. De zaden zijn zesmaal kleiner dan die van gewone pepoenen. Volkomen rijp zal het lang goed blijven zonder verrotten.

Teelt van de pepoenen.

De pepoenen zullen de reuk van rozen hebben als men hun zaad een tijd lang tussen droge rozen legt en daarna met die rozen zaait en dan zijn ze het beste om de dorst te verslaan in de hete koortsen. Ze zullen de reuk van muskus hebben als het zaad geweekt wordt in water daar muskus in is. Maar om de pompoenen te winnen zonder zaad binnen zich te hebben zal men dat zaad drie dagen lang eer men dat zaait in sesamolie weken.

Maar als een vrouw die haar maandstonden heeft naast de bedden wandelt van de pompoenen, kouwoerden en komkommers laat ze die sterven en verdrogen of tenminste bitter worden.

Om te maken dat men de pompoenen lang goed mag houden zonder te bederven zal men ze met sap van donderbaard besproeien.

Dan om de beste pompoenen of meloenen te kiezen moet men nimmermeer diegene nemen die van binnen zo waterachtig en los zijn dat men het zaad van buiten hoort zwalken of rammelen, maar diegene die vast, stijf en hard zijn voor de beste te houden.

In de boeken van de landwinning vindt men noch vele andere teelten en verbeteringen van de pompoenen, meloenen en komkommers, te weten om die allerhande gedaante te laten krijgen, om ze vroeger te hebben, om te maken dat ze van binnen geen water hebben en dat ze purgeren en de buik week maken kunnen en meer ander diergelijke dingen. Dan die zijn nodeloos of te lang om van ons hier verhaald te worden.

Noch van de krachten.

De pepoenen zijn geenszins niet zo vochtig of hinderlijk als de komkommers, doch veel vochtiger dan de meloenen, maar men eet ze nimmermeer rouw zoals de meloenen of komkommers, dan men fruit ze gewoonlijk in de pan en men bestrooit ze met meel of men kookt ze in vleessap of zoete melk met saffraan en andere warme specerijen en kruiden vermengt om hun koude [1043] eigenschap te verbeteren en alzo bereidt zijn ze nuttig gebruikt diegene die enige hitte in de maag hebben, ze laten plassen en genezen de druppelplas en verbeteren alle gebreken van de nieren en blaas, maar dikwijls gegeten maken de mensen onvruchtbaar. Dan zodat de pepoenen ons minder schade doen zo zal men er goede vaste spijs na eten die de maag versterken en het lichaam voedsel geven en de pepoenen uitdrijven mag, anders als de Pepoenen niet gauw naar de darmen zinken laten ze dikwijls vergiftige vochtigheden in het lijf groeien. De vochtige koude mensen moeten er sterke wijn op drinken en de hete mensen enige zuurachtige of scherpachtige wijn.

Pepoenzaad is beter om de plas te lossen dan het vlees zelf van deze vruchten en daarom wordt het in de apotheken veel gebruikt en als het goed gepeld en schoon gemaakt is dan wordt er een melk van gemaakt met gepelde gerst vermengt wat zeer nuttig is voor de koortsige mensen, gemerkt dat het de dorst verslaat en de brand van de koortsen verkoelt en daar toe de verstoppingen van de lever en nieren ontsluit en de plas laat rijzen en het niergruis geneest. Sommige maken een ander melk van dit zaad wat met rozenwater en veel suiker vermengt ingegeven wordt en tegen alle voor vermelde gebreken en ook tegen de hoest, tegen het uitteren en tegen de brand of scherpte van de plas.

Het gedistilleerd water en zowel van de pepoenen als van haar zaad en ook het vlees er van gekonfijt en insgelijks het zaad voor banketsuiker gebruikt heeft dezelfde krachten.

De wortel van pepoenen een drachme zwaar met honigwater of mede ingenomen laat braken.

Van buiten het lichaam worden de pepoenen ook veel gebruikt en hebben daar ook zeer grote kracht want het binnenste van de pepoenen klein gestoten verzoet en geneest de hete zweren van de ogen, daarop gelegd en belet de vloed van de vochtigheden die op de ogen zinken, op het voorhoofd gelegd, maar de onrijpe pepoenen in schijven of platte stukken gesneden en die aan het voorhoofd gehouden laten de hoofdpijn vergaan. Het zaad van de pepoenen met meel en het sap van de vruchten vermengt maakt het aanzicht helder en mooi en verdrijft alle plekken, sproeten en onzuiverheden van de huid als men die daarmee in de zon wrijft. De wortel van pepoenen met honig vermengt geneest de kwade dragende schurft van het hoofd.

De Indiaanse pepoenen of kouwoerden zijn koud in de eerste en vochtig in de tweede graad, wat zoetachtig en aangenaam van smaak, rouw gegeten, maar de maag zeer schadelijk en lastig en keren die om en tot braken verwekken en daarom eet men ze in Italië niet anders dan gekookt of geroosterd en gefruit in de pan door er veel specerijen, eieren en geraspte kaas over te doen omdat ze in de winter alleen gegeten worden.

HET V. CAPITEL.

Van Wilde Pepoenen.

Gheslacht.

Ghelijck de Concommeren ende de Citrullen soo wel haer Wilde als haer Tamme soorten hebben, soo vindtmen onder de Pepoenen oock een gheslacht dat gantsch wildt van aerdt is. Dat sullen wy in dit Capitel gaen beschrijven.

Ghedaente.

De steelen van het wilde geslacht van Pepoenen zijn rouw, ende met doornen beset: de bladeren zijn oock rouw; ende de bloemen zijn oock geel, als die van de Tamme. Doch alles kleyner. De vruchten zijn dick, langhworpigh, ghestreept, oft met voren inde lengde door-regen; ende hebben een harder schelle, groen van verwe, veel kleyner dan de Tamme; het vleesch ende ’t binnenste mergh van de welcke, mitsgaders het saedt, zijn gantsch als in de Tamme, doch uytermaten bitter van smaeck: ende daer beneffens soo is het saedt wat kleyner dan dat van de Tamme Pepoenen.

Plaetse.

Het is buyten alle twijffel, datmen dese wilde Pepoenen erghens van selfs in wilde ongebouwde plaetsen groeyende vindt: nochtans en sietmense hier te lande noch oock in Hooghduytschlandt nerghens dan in de hoven, daer sy van vremt saedt voortgekomen zijn.

Naem.

Al is het saecke dat de oude cruydt-beschrijvers van dese wilde soorte van Pepoenen nergens vermaent en hebben, nochtans blijckt het merckelijck genoegh, datmense met recht Wilde Pepoenen, in ’t Latijn Pepo silvestris, in ’t Griecks Pepon agrios sal moghen noemen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Wilde Pepoenen zijn heel bitter van smaeck, als voorseydt is: ende daer uyt blijckt oock datse warm ende droogh van aerd zijn, ende dat wel verre inden tweeden graed: daerom hebben sy oock een alsoo merckelijcke kracht van af te vagen ende te suyveren, als de Wilde Concommeren oft Esels-Concommeren, die wy elders beschreven hebben.

Den wijn, die inde schale oft schelle van de Wilde Pepoenen, nae dat het mergh met het saedt uytgenomen is, gegoten zijnde, daer soo lange in gheweest is, tot dat hy heel bitter geworden is, suyvert het lichaem van onder, ende maeckt den buyck weeck, ende leydt de waterachtighe oft weyachtighe, ende oock de galachtighe vochtigheden uyt den lijfve.

In ’t cort gheseydt: Het sap van dese Wilde Pepoenen vermagh al ’t selve dat het sap van Esels Concommeren doet: selfs men sal dat, in stede van Elaterium moghen ghebruycken

BIIVOEGHSEL.

Sommighe zijn van gevoelen, dat dese Wilde Pepoenen nergens en groeyen, maer alleen voort-komen van ’t saedt van de andere Pompoenen, dat overiaerigh ende al te oudt is. Dan oft het sulcks is, oft niet, en derren wy niet versekeren. Andere houdense voor mede-soorten van Quint-appels, diemen Peers-gewijse Quint-appels noemt; andere voor een soorte van Esels-Concommeren: dan met de selve hebben sy wel eenighe ghemeynschap, doch in sulcker voegen datse daer licht van te onderkennen zijn; hoe wel dat de krachten eenerhande is, als Dodoneus genoegh betoont heeft.

Peponella en is geen mede-soorte van dese cruyden, maer anders niet dan de Pimpernelle, soo ghenoemt, om dat sy eenighsins nae de Pepoenen schijnt te riecken.

HET V. KAPITTEL.

Van wilde pepoenen. (Cucurbita pepo subsp. pepo)

Geslacht.

Net zoals de komkommers en citrullen zowel hun wilde als hun tamme soorten hebben zo vindt men onder de pepoenen ook een geslacht dat gans wild van aard is. Dat zullen we in dit kapittel gaan beschrijven.

Gedaante.

De stelen van het wilde geslacht van pepoenen zijn ruw en met doornen bezet, de bladeren zijn ook ruw en de bloemen zijn ook geel als die van de tamme. Doch alles kleiner. De vruchten zijn dik, langwerpig, gestreept of met voren in de lengte doorregen en hebben een hardere schil die groen van kleur is en veel kleiner dan de tamme, het vlees en het binnenste merg er van met het zaad zijn gans als in de tamme, doch uitermate bitter van smaak en daarnaast is het zaad wat kleiner dan dat van de tamme pepoenen.

Plaats.

Het is zonder twijfel dat men deze wilde pepoenen ergens van zelfs vindt groeien in wilde ongebouwde plaatsen, nochtans ziet men ze hier te lande noch ook in Hoogduitsland nergens dan in de hoven daar ze van vreemd zaad voortgekomen zijn.

Naam.

Al is het zo dat de oude kruidbeschrijvers nergens van deze wilde soort van pepoenen vermaand hebben, nochtans blijkt het merkelijk genoeg dat men ze met recht wilde pepoenen, in het Latijn Pepo silvestris en in het Grieks Pepon agrios zal mogen noemen.

Aard, kracht en werking.

De wilde pepoenen zijn heel bitter van smaak, als gezegd is, en daaruit blijkt ook dat ze warm en droog van aard zijn en dat wel ver in de tweede graad en daarom hebben ze ook een alzo merkelijke kracht van af te vagen en te zuiveren als de wilde komkommers of ezelskomkommers die we elders beschreven hebben.

De wijn die in de schaal of schil van de wilde pepoenen nadat het merg met het zaad uitgenomen is gegoten wordt en er zolang in geweest is tot dat het heel bitter geworden is zuivert het lichaam van onder en maakt de buik week en leidt de waterachtige of weiachtige en ook de galachtige vochtigheden uit het lijf.

In het kort gezegd, het sap van deze wilde pepoenen vermag al hetzelfde dat het sap van ezelskomkommers doet, zelfs men zal dat in plaats van Elaterium mogen gebruiken

BIJVOEGING.

Sommige zijn van mening dat deze wilde pepoenen nergens groeien, maar alleen van zaad van de andere pompoenen voortkomen dat overjarig en al te oud is. Dan of het zulks is of niet durven we niet verzekeren. Andere houden het voor medesoorten van kolokwintappels die men peervormige kolokwintappels noemt, andere voor een soort van ezelskomkommers, dan met die hebben ze wel enige gemeenschap, doch op zo’n manier dat ze er gemakkelijk van te herkennen zijn, hoewel dat de krachten dezelfde is, als Dodonaeus genoeg betoond heeft.

Peponella is geen medesoort van deze kruiden, maar niets anders dan de pimpernella en zo genoemd omdat ze enigszins naar pepoenen schijnt te ruiken.