Anemone

HET VII. CAPITEL

Van de gheslachten van Anemone.

Gheslachten.

Anemone heeft veele ende menigherhande verscheydentheden: dan Dioscorides (soo het schijnt) heeftse willen in twee gheslachten begrijpen: want de eene soorte, seydt hy, sal men moghen Tamme oft Hof-Anemone heeten, de andere voor de Wilde Anemone houden: ende hy voeght daer noch meer by, dat de Tamme veele ende verscheyden soorten heeft, die nochtans niet en verschillen in de ghedaente van de bladeren oft bloemen; maer alleen in de verwe van de selve bloemen. Van dese sullen wy alleen beschrijven de ghene die tot onse kennisse ghekomen zijn.

Ghedaente.

1. Het eerste gheslacht heeft luttel Bladeren, in snippelinghen verdeylt, die van de tweede Wilde soorte van Hanen-voet oft van den Tammen Hanen-voet genoeghsaem ghelijck, maer nochtans kleyner dan die: de bloeme staet op ’t sop van een kort steelken, dat omtrent een palme langh is, van twaelf oft dertien smalle langhworpighe spitse bladerkens ghemaeckt: in ’t midden van de welcke een hoofdeken staet, met ettelijcke draeykens omringhelt; ’t welck tot kleyne grijse vlocken vergaet , daer onder schuylt het saedt. De wortel is eerst soo groot als een Olijfve, maer met langheydt van tijdt wordt sy wat grooter: ende heel groot wesende schijnt sy in ettelijcke leden oft kniekens verdeylt te zijn, slim ende dweers, niet recht nederwaerts sinckende, met ettelijcke faselinghen behanghen. De verwe van dese bloeme is lieffelijck ende schoon om sien, uyt den bleeck-peerschen roodachtigh: welcke verwe van beyde sijden somtijdts, ende somtijdts aen de binnenste sijde alleen, hoogher roodt blinckende is, aen de buytenste bleeckerroodt ende witachtigh. Dit selve gheslacht heeft somtijdts oock witte bloemen, maer seer selden.

2. Het tweede gheslacht van Anemone heeft grooter ende wijder verspreyde bladeren dan het voorgaende ende die van de Boter-bloemen oft Tammen Hanen-voet ghelijcker, doch kleyner dan die; te weten dry aen een hanghende: de bloemen daer van zijn oock van dertien oft viertien bladerkens aen een ghemaeckt, ende vergadert: dan die en zijn niet spits oft voor scherp afgaende, maer somtijdts achterwaerts ghebooght oft omgheslagen: van verwe blauw, ende daer in de Koren-bloemen seer nae by komende: in ’t midden om een rond hoofdeken geele draeykens hebbende: welck hoofdeken geen hayrachtighe grijsheydt en heeft, maer als het saedt-hoofdeken van den Hanen-voet, het uytspruytsel van de Asperges eenighsins ghelijckt. De wortel loopt slim ende dweers, ende is dick, veel kniekens ende knobbelkens hebbende.

3. De derde Anemone heeft wijder bladeren, in meer ende dunner snippelinghen verdeylt ende ghesneden: den steel is dierghelijck: de bloeme is grooter, by nae van grootte met de bloeme van Wilden Heul strijdende, van niet meer dan seven oft acht bladerkens vergadert, schoon violet blauw toelachende van verwe; doch een weinighskens lichter blauw. De Saedt-hoofdekens van dit gheslacht zijn ruygh ende grijs oft hayrigh, als die van het eerste. De wortel is langhworpigher, dicker, oock over dweers verspreydt, dickwijler gheknoopt oft in kniekens verdeylt, roodtachtigh ende swartachtigh, oft nae den bruynen treckende van verwe.

Men vindt van dit gheslacht oock een soorte met roode [712] bloemen, de wilde Heul bloemen heel ghelijckende van verwe: voorts isser oock een mede-soorte met witte bloemen.

By dit gheslacht schijnt oock te rekenen te wesen die soorte van Anemone die in Oostenrijck ende Hungarijen wast, veele bladeren hebbende, grooter ende hoogher dan d’ander wordende, met heel witte bloemen.

4. De vierde Anemone ghelijckt de derde van bladeren, steelen ende wortelen gantschelijck. De bloeme is middelbaer van grootte, roodt van verwe als de Wilde Heul-bloemen, van veele ende menichvuldighe bladerkens vergadert ende dobbel: van de welcke de tien oft twaelf uyterste grooter zijn, de andere binnenste zijn kleyner.

5. Het vijfde gheslacht van Anemone heeft bladeren als den Hof-Hanen-voet oft de Boterbloemen, dan wat kleyner; de bloeme is wat grooter, ghemeynlijck van ses bladerkens ghemaeckt, wit, oft uyt den peerschen roodachtigh, doch somtijdts bleecker, somtijdts hoogher gheverwt: de saedhoofdekens zijn rouw, kleyn ende bloot. De wortelen zijn dunner, maer oock ter sijden af loopende, niet oft heel luttel gheknoopt, doch met eenighe nedersinckende faselinghen bewassen.

6. Seste Anemone is de vijfde ghelijck, alleen van bladeren kleyner, ende oock van bloeme, die geel van verwe is, als de Boter-bloemen oft soorten van Hanen-voet. De wortel is wit als die van ’t vijfde gheslacht.

7. By dese gheslachten moet oock de sevenste Anemone ghereckent worden, hoe wel die van bladeren van de voorgaende verschilt: want sy en is den Coriander oft den Hanen-voet van bladeren niet ghelijck; maer veel eer de klaver-bladeren: aenghesien dat sy aen een hanghende bladeren heeft, breedt, voor spits, onghedeylt, niet seer groot, aen de kanten alleen ghekertelt oft gheschaerdt: het steelken is een palme hoogh: daer op staet een bloeme somtijdts wit, somtijdts uyt den witten peersachtigh van verwe, de ghedaente van de Boter-bloemen naekomende: de welcke verflenschende wat peersachtigh wordt. De wortel wast oock krom ende slim, haer selven in sommighe knobbelachtighe afsetselen verspreydende, met hayrachtighe faselinghen van onder bewassen. [713]

Plaetse.

Van alle dese gheslachten van Anemone en zijn maer alleen het Vijfde ende ’t Seste in Hoogh ende Nederduytschlandt in ’t wildt te vinden; te weten in de weyen ende bosschen, in sonderheydt op vochter ende schaduwachtighe plaetsen. Dan die grootste soorte van het Derde geslacht, te weten met witte bloemen, wast in Oostenrijck neffens de weghen, op onghebouwde woeste plaetsen. Alle de andere gheslachten zijn hier te lande vremdt: ende en zijn van ons nerghens elders eerst ghesien gheweest dan in den schoonen ende cruydt-rijcken hof van den seer edelen Heere J. Jan Brancion.

Tijdt.

Meest alle de soorten van Anemone bloeyen in de hoven van dese landen in April.

Naem.

Dese gheslachten van cruyden voeren den naem Anemone in meest alle de landen van Kerstendom: ende alle die wy hier in dit Capitel beschrijven, moeten voor Tamme soorten van Anemone ghehouden worden: ende sy en zijn van malcanderen met geen eyghen naemen onderscheyden, dan alleen met het ghetal; te weten in ’t Latijn Anemone prima, secunda, tertia, quarta, quinta, sexta, ende septima; in onse tael eerste Anemone, tweede, derde, vierde Anemone, ende soo voort, mits het onderschil van de verwe der bloemen daer by stellende, naementlijck, Anemone met enckele oft dobbele, roode, peersche oft witte bloemen: want die verwen zijn soo verscheyden, datmen die alle geen eyghen naemen en souden konnen vinden. Dan nochtans de soorte met dry bladeren mach Anemone trifolia heeten, dat is Drybladighe Anemone: ende die mede soorte van ’t derde gheslacht van Anemone met witte bloemen, mach Anemone Pannonica, dat is Anemone van Hungarijen, oft Oostenrijcksche Anemone ghenoemt worden, om dat sy in Oostenrijck ende in Hungarijen veel wast. Dan dese en mach onder de Tamme soorten van Anemone soo wel niet gerekent worden als de andere geslachten die wy hier beschrijven: selfs is voor een Wilde Anemone te houden, niet teghenstaende dat sy somtijdts gheen bruyn-roode bloemen en heeft. Want het is waerschijnlijck, datmen soo wel van de Wilde als van de Tamme Anemone verscheyden mede-soorten, aengaende de verwe der bloemen, soude konnen vinden. Dat ick die soorten voor de Wilde Anemone houde, is om dieswille, dat Dioscorides de Wilde Anemone, in ’t Latijn Anemone silvestris, in alle haer deelen schrijft grooter te wesen dan de Tamme, breeder ende harder van bladeren, ende een langhworpigher saedt-hoofdeken hebbende, bruynroode bloemen, ende veele dunne wortelkens. Ende voorwaer de verwe van dese bloeme is eyghentlijck soodanigh alsmen in de bloemen van den Wilden Heul aenmercken kan: die met diergelijcke woorden van Dioscorides beschreven is, te weten Anthos phoenicoun, dat is in ’t Latijn Phoeniceus flos. ‘Twelck de liefhebbers der eygentheden van de Griecksche taele nootsaeckelijck behoorden te weten, om in ’t verstant van de boecken van Dioscorides min te dolen, als sy de kennisse van eenighe cruyden soecken te hebben. Vorts soo geeft Dioscorides ghenoegh te kennen, dat dese Wilde Anemone den Wilden Heul ende Argemone ghelijck van ghedaente is, verhaelende datter veele zijn die door dwalinghe de Argemone den naem Anemone gheven, bedroghen zijnde door de ghelijckenisse der verwe van dese tweederhande bloemen. Want dat sommighe vermoeden, dat hy en ander soorte van Anemone met de Argemone ende Wilden Heul vergelijckt dan dese Wilde, dat blijckt heel anders te wesen, ghemerckt dat alle de Tamme soorten van Anemone kleyner zijn dan dese, ende bovendien oock verscheydenverwighe bloemen voort pleghen te brenghen.

De boecken van Dioscorides zijn in dese plaetse bedorven, om dat sy hier het wordt Eupatorion hebben: ’t welck hier gantsch onnodigh is, ghelijck niet alleen den sin ende ’t vervolgh van die woorden bewijst, maer oock de boecken van Plinius klaerlijck betoonen: in de welcke dat wordt Eupatorium niet ghevonden en wordt; te weten in het 23.capitel van sijn 21.boeck; alwaer hy aldus van dit cruydt spreeckt gantschelijck met den sin van Dioscorides over een komende. Dese Anemone, seydt hy, te weten de Wilde, meynen sommighe de Argemone te zijn, doch met groote dwalinghe: wederom zijnder ander diese Heul noemen, dat wy Rhoeas toegenoemt hebben. Maer het onderschil tusschen dese cruyden is seer groot: want sy bloeyen beyde veel later in ’t iaer dan de Anemone, oock soo en gheven de soorten van Anemone geen sap van haer, als de geslachten van Heul doen: noch sy en hebben oock geen kelckwijse saedt-bollen; selfs en sy [714] hebben anders niet dan gelijck het tsop van de Asperges. Dit zijn de woorden van Plinius. Dioscorides verhaelt oock een dierghelijck onderschil tusschen dese cruyden: In de Argemone, seydt hy, ende in de soorte van Heul, Rhoeas genoemt, is de verwe der bloemen niet soo bruyn oft doncker-roodt, ende beyde bloeyen spaeder. Voorts soo gheeft de Argemone een saffraen-verwigh sap van haer, dat seer scherp opde tonghe bijt: Rhoeas heeft witter sap, ende oock scherp: dan beyde hebben in ’t midden van de bloemen saedt-hoofden oft bollen als die van den Wilden Heul; maer het saedt-hooft van Argemone is bovenwaerts wat dicker oft breeder, ende dat van de Rhoeas wat smaller. Daer en teghen en gheven de soorten van Anemone gheen sap van haer, noch oock en hebben gheen saedt-bollen, maer als een tsop oft trosken van den Asperge.

Oorsaecke des naems.

Dese cruyden hebben hunnen naem Anemone in ’t Griecksche ghekregen apò toû anémou, dat is van den Windt, die de Griecken Anemos noemen, want de bloeme en gaet nimmermeer open, dan als den windt waeyt, soo Plinius betuyght: daerom zijn sy van sommighe oock Herba venti, dat is Windt-cruydt, oft Cruydeken des windts ghenoemt gheweest. Ovidius, de bloeme van Adonis (Flos Adonidis) in ’t langh beschrijvende, schijnt in het tiende boeck van sijne Veranderingen oft Metamorphoses dese onse Anemone te bewimpelen ende bedecktelijck te verstaen willen gheven; daer aldus van segghende in ghedicht:

Als Venus haren vriendt Adonis alsdus sagh

Verslaghen op het veldt, quam by hem, daer hy lagh,

En heeft hem langh beklaeght, iae had sijn diepe vvonden

Bijnae met eyghen handt mistroostelijck verbonden:

Maer dat vvas al te laet; des goot sy op het bloet, dat uyt sijn vvonden quam, vvelrieckend’ Nectar soet:

Hier door is dat bloedt heel bobbelvvijs ghesvvollen;

En eer gheleden vvas een korte stondt ten vollen.

VVierdt dat een schoone bloem, van vvervve bloedigh roodt,

Oft sulcks als een Granaet, van sijne schorsse ontbloodt,

In sijne keernen thoont. Dan sy is kort van leven,

Mits dat sy aen den stam niet vast en pleegh te kleven.

Den vvindt, die hier en daer de lichte dinghen drijft,

Is oorsaeck, dat dees bloem niet langhe staende blijft.

Dit zijn de woorden van Ovidius.

Dan Bion van Smyrna, den ouden Grieckschen Poët, in het Grafdicht van Adonis verhaelt, dat de bloeme Anemone gheheeten, eerst ghesproten is uyt de traenen die Venus op d’aerde storte, doen sy den selven ionghelingh Adonis beweende.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Beyde de Anemones, soo wel de Wilde als de Tamme, ghelijck Dioscorides betuyght, zijn scherp van aerdt. Galenus schrijft, dat sy allegader macht hebben om uyt te trecken ende nae hun te haelen, ende om de monden oft lochtgaten van de aderen te openen.

Daerom, seydt hy, de wortel van Anemone gheknauwt oft in den mondt ghehouden zijnde, treckt de slijmerigheydt uyt den hoofde. Het sap haelt de overvloedigheden langhs den neuse uyt; ende het maeckt de schellen oft lickteeckenen van de ooghen dun.

Daer-en-boven suyveren de soorten van Anemone alle vuyle zeeren ende sweeringhen, ende reynighen de placken ende melaetsheydt: opgheleydt zijnde verwecken sy de maendt-stonden; ende doen het melck in de borsten vermenighvuldighen.

‘Tselve betuyght Dioscorides oock, segghende dat de steelen ende bladeren van Anemone met Gerste pappe oft Ptisane ghesoden ende in de spijse ghenoten, het melck vermeerderen: ende dat de selve met eenen pessaris van onder in gheset, de maendt-stonden voordt doen komen.

BIIVOEGHSEL.

Ghemeyne verdeylinghe van alle de geslachten van Anemone. Clusius deylt de Anemone in twee eerste gheslachten; te weten inde Wilde, ende inde Tamme: by de Wilde rekent hy de soorten van Pulsatilla ende Keuckenschelle oock, ende de soorten van Bosch- Hanen-voet. De Tamme zijn ghemeynlijck uytlandtsch, ende zijn meest uyt Turckijen ghebroght, ende oock wel uyt Italien, ende andere landen, selfs uyt sommighe ghewesten van Nederlandt. Dese Tamme verdeylt hy wederom in tweederhande gheslachten; te weten in die met smalle, ende in die met breede bladeren. Ende de selve hebben noch veele andere veranderinghen, die wy hier nae bethoonen sullen; want van het saedt, selfs van de stucken der wortelen van dese Anemone, komen soo verscheyden cruyden voort, aengaende de ghedaente van de bladeren ende bloemen, als in de soorten van Tulipa oft Iris ghevonden moghen worden; in voeghen, dat het bijnae onmogelijck soude wesen de selve te beschrijven: want alle daghe wordener nieuwe ghevonden, die noyt te voren ghesien en waeren. Ende om dieswille sullen wy de naemen van sommighe alleen verhalen, ende daer beneffens, de nootsaeckelijck beschrijvinghe van sommighe andere gheven.

1. De eerste Anemone van Dodoneus hier beschreven, is van Lobel Knobbelachtighe Anemone met de wortel van Eerdnote gheheeten; ende van Clusius Anemone hortensis latifolia tertia, dat is de Derde soorten van Anemone met breede bladeren; ende is de ghene die in dese landen meest ende eerst bekent is gheworden: daerom sullen wy de selve hier in ’t langh beschrijven.

Ghemeyne Anemone met brede bladeren, anders Sterr-Anemone oft Ghesterrede Anemone in Nederlandt gheheeten, is de derde Anemone met breede bladeren van Clusius. De bladeren zijn groot, eerst ghedeylt als de bladeren van Sanikel, aen d’een sijde wat peersachtigh, daer nae zijn sy in meer verdeylinghen ende dunner snippelinghen ghesneden: daer nae volght eenen steel van een spanne oft voet hoogh, ruygh, bloot van bladeren, dan alleen omtrent het middel, daer dry seer diep ghesneden bladeren wassen: inde welcke de bloeme eerst schuylt; maer als de bloeme grooter wordt, schiet sy hoogher op, met een dunner steelken: dese bloeme is van twaelf oft vijfthien bladeren ghemaeckt, buyten bijnae aschverwigh ende ruygh, binnen peersch uyt den rooden blinckende, lieffelijck om aensien. Het middel hayrigh saedt-hoofdeken is met swarte draykens omringelt: ’t welck, nae dat de bloeme afghevallen is, als een hoofdeken van de Asperges swilt, ende van plat hayrigh oft wolachtigh saedt vergadert ende ghehoopt is; dat haest wegh waeyt. De wortel van dese soorte, eerst van saedt voort-ghekomen zijnde, is soo groot als een Olijfve: dan als sy ouder wordt, wordt sy grooter, gheknoopt, ende knies-ghewijs verdeylt, buyten swart, binnen wit, met veselinghen beset. De stuckskens van dit ghewas afghebroken, brengen andere dierghelijcke cruyden voort. Dese soorte heeft Clusius tusschen Mentz ende Andernach inden Meert vinden bloeyen. Dan daer is dierghelijcke soorte van Constantinopelen ghesonden gheweest, de welcke in de hoven van Nederlandt ghesaeyt oft gheplant zijnde, haer bladeren voor den winter uyt-gheeft, maer bloeyt in de Lente, somtijdts oock wederom in den Herfst. Wt Italien wordt oock een dierghelijck soorte overghesonden, aldaer in ’t wildt wassende. Sy heeft dese naemen in ’t Latijn, Anemone hortensis latifolia tertia by Clusius, by andere Anemone stellata, sine stelligera, misschien om dat de bloemen sterres-ghewijs oft straels-ghewijs gheschickt staen. De ghene diese voor het eerste gheslacht van Cranebeck oft Geranium houden, zijn seer bedroghen.

Dit gheslacht heeft de naevolghende mede-soorten, ende meer andere.

Bleeck peersche Anemone met breede bladeren is buyten bleecker dan binnen, selfs nae den witten treckende; ende bloeyt wat spaeder.

Bleeck-roode Anemone met breede bladeren heeft acht, selden meer, by nae lijf-verwighe bladeren, binnen blinckende, met witten grondt, buyten ruygh, de draeykens zijn violet.

Ander bleeck roode Anemone met breede bladeren heeft tien oft twaelf bijnae peersche brede bladerkens, witachtigher grondt, swartachtighe draeykens.

Bruyn purpur roode Anemone met breede bladeren heeft acht tamelijck wel-rieckende bladeren, buyten doncker peersch roodt, binnen bijnae karmesijn blinckende, met scharlaken roode kanten, met peersche aderen doorreghen: den grondt is wit, groot; het saedt-hoofdeken swart, met bloedighe draeykens, ende blauwe nopkens, ende swart saedt.

Bleeck-purpur roode Anemone met breede bladeren heeft violette draeykens, swarte nopkens, anders de voorgaende ghelijck, dan veel bleecker.

Bruyn peersche Anemone met breede bladeren blinckt buyten, binnen niet: den grondt is wit, met wat peersch door-toghen: het saedt-hoofdeken is bruyn; de draeykens blauwachtigh, de nopkens blauw: de bladeren van de bloeme zijn acht, van reuck soo soet als de Doorn-bloemen.

Violette Anemone met breede bladeren heeft eenen wat ruyghen peerschen steel, ende bloemsteelken, als sommighe van de voorgaende: de bloeme heeft acht oft meer bladeren, buyten wat peersch blinckende, binnen peersch violet: den grondt is roodachtigh, met wit omringelt, soet van reuck als de Doorn-bloemen: de draeykens zijn wit, de nopkens blauw, nae den swarten treckende.

Ander Violette Anemone met breede bladeren is als de voorgaende heel violet-verwigh; dan van binnen is de bloeme met witte placken gheteeckent.

Doncker Violette Anemone met breede bladeren heeft grooteren ende witteren grondt. Somtijdts is dese bloeme roodt violet; somtijdts ghesterret violet purpur.

Ander Violette Anemone met breede bladeren heeft acht bleeck-peersche blinckende bladeren inde bloemen, binnen violet, eenen wijden silver-verwighe grondt, met luttel reuck: het saedt-hoofdeken is swart: de draeykens ende de nopkens zijn oock swartachtigh. [715]

Groote Violette Anemone met breede bladeren heeft twaelf bladerkens, van buyten wit peersch blinckende, binnen violet peersch, oock blinckende, met witten grondt: het saedt-hoofdeken is swart, de draeykens bruynachtigh, de nopkens blauwachtigh.

Lijf-verwighe Anemone met breede bladeren heeft ghemeynlijck acht bladeren, buyten wat peerschachtigh, binnen bijnae lijf-verwigh, somtijdts doncker, somtijdts licht: den grondt is wit, somtijdts groot, somtijdts kleyn: het saedt-hoofdeken is swart, hayrigh, met witachtighe draeykens ende blauwe nopkens.

Groote Lijf-verwighe Anemone met breede bladeren is ghemaeckt van acht oft neghen bladeren, buyten lijf-verwigh, met doncker peerschen grondt, binnen heel bleeck lijf-verwigh: het saedt-hoofdeken is ruygh, wat violetachtigh, met dierghelijcke draeykens ende swartachtighe nopkens.

Incarnate Spaensche Anemone is oock een mede-soorte van dit gheslacht: in ’t Latijn Anemone Hispanica carneo flore gheheeten. Sy is somtijdts bleecker lijf-verwigh, van dertien oft twaelf bladeren ghemaeckt.

Orange Anemone is dese lijf-verwighe oft Incarnate Spaensche Anemone, oft dierghelijck, soo gheheeten, om dat de schoon roode met de bleeck geele verwe in die bloeme vermenght is.

Ander wat bleecker lijf-verwighe Anemone met breede bladeren, is niet alleen bleecker dan de voorseyde Groote, maer oock kleyner.

Scharlaken roode Anemone met breede bladers heeft acht bloemenbladeren, somtijdts kort, somtijdts langh ende groot, by nae soo groot als die van Groote Anemone Pavo, schoon scharlaken roodt blinckende van binnen, met eenen dierghelijcken grondt, met wat bleecks omringht, van buyten ruygh: de draeykens zijn peersachtigh, de nopkens swart oft bruyn.

Ander Groote Scharlaken roode Anemone met breede bladeren heeft bladeren uyt de wortel heel bruyn groen, aen d’een sijde als met koper-roest besproeydt; ende somtijdts met swarte placken gheteeckent. De bloeme is groot, van acht bladeren ghemaeckt, binnen schoon scharlaken roodt blinckende, met dierghelijcken grondt, buyten ruygh ende bleeck roodt: de draeykens zijn bloetverwigh, de nopkens geel groenachtigh nae den bruynen treckende, daer nae blauwachtigh nae den asch-verwighen: ’t saedthoofdeken is vol swart saedt.

Bruyn-roode Anemone met breede bladeren geeft uyt haer wortel eerst heel ronde bladeren, bijnae tot den steel toe in drijen ghesneden, rondom gheschaerdt; daer nae noch andere, niet soo ronde, maer oock in drijen diep ghesneden, ende dun ghesnippelt. Den steel is eenen voet langh, het bloem-steelken twee oft dry duym-breedden hoogh, beyde ruygh, ende wat peersch. De bloeme is tamelijcken groot, ghemaeckt van acht bladeren, doncker oft bruyn-roodt, oft als de Colle-bloemen, met eenen kleynen bleeckachtighen grondt: het saedt-hoofdeken is ruygh, swart, met bruyn peersche draeykens, ende bruyngeele nopkens.

Dese soorten zijn van Clusius in ’t langh beschreven. Dan hy selve bekendt datmer veel meer soorten daghelijcks van vindt, ende vinden sal. Maer de ghene, die wy hier stellen, sullen ghenoegh zijn om tot eenighe kennisse van dese cruyden te komen: doch voor allen moetmen de volghende dobbele soorten van Anemone kennen, die den toenaem Anemone Chalcedonica ende Pavo pleghen te voeren.

Anemone van Chalcedonica is van Constantinopelen hier te lande overghesonden: ende heet in ’t Latijn Anemone Chalcedonica, oft Groene Anemone in onse tael (om dieswille dat de bloeme meest groen blijft, door dien dat sy hier te lande selden volkomen wordt) oft oock Dobbel Anemone met breede bladeren. Dese gheeft uyt haer wortel eerstelijck bladeren als die van de Enckele bree-bladighe: dan daer nae ghelijcken sy de Sanikel bladeren, maer zijn grooter, harder, ende meer ghezenuwet. De bloeme is breedt ende wijdt, van veele bladeren ghemaeckt: dan de buytenste tien oft twaelf bladeren zijn groen voor aen met scharlaken roode (somtijdts oock roode violette) aderkens oft streepkens doortoghen: de binnenste bladerkens zijn kleyner ende smaller, bleeck peersch uyt den rooden blinckende: selfs de ghene, die in ’t midden vande bloemen besetten, zijn van de selve verwe, binnen-waerts omgheboghen, ende bijnae ghekronckelt. Clusius noemtse Anemone hortensis latifolia pleno flore versicolor. In Turckijen heet sy Gul oft Gul catamer; welcken naem sy alle dobbele roosachtige bloemen pleghen te gheven,

Veranderinghe. Wt een stucksken van de wortel van dese soorte is somtijdts voortsghekomen een enckele roode bloeme, van acht bladeren ghemaeckt, die breedachtigh waren, eensdeels roodt: uyt ’t midden van de welcke bloeme een steelken sproot dry duym-breedden langh, oock dry kleyne groene bladerkens hebbende: waer op een ander bloeme voordtquam, doch niet enckel, maer dobbel, op haer eyghen peersch steelken staende, seer fraey om sien, als Clusius schrijft.

Anemone Chalcedonica Cacumeni Maringi, ende Cacumeni Mergi, zijn aen Caccini voor seer seldsaeme soorten van Anemone uyt Turckijen ghesonden: maer haer ghedaente en heeft hy noch niet beschreven, anders dan dat het mede-soorten van Anemone van Chalcedonien zijn.

Tweede Dobbel Anemone met breede bladeren, in ’t Latijn Anemone hortensis latifolia pleno flore secunda, anders Dobbel Anemone Pavo gheheeten, heeft bladeren als de voorgaende Anemone van Chalcedonien. De bloeme is seer groot, eerst groen, maer met der tijdt scharlaken roodt, met acht oft meer breede bladeren, andere kleyne bladerkens begrijpende die eenighe groenigheydt behouden: dan de binnenste zijn heel roodt: den grondt is uyt den bleecken geel, met roode ende geelachtighe strepen door-toghen: in ’t midden van de bloeme staet een hayrigh hoofdeken, omringelt met veele swarte draeykens, daer nopkens op staen, eerst uyt den groenen bleeck, daer nae wat blauwachtigh wordende.

Ander Groote Anemone Pavo, in ’t Latijn Anemone hortensis latifolia Pavo maior, brenght een bloeme voordt van twintigh, dertigh oft meer bladeren ghemaeckt: elck een van de welcke een duym-breedde langh is, oft langer, bruyn scharlaken blinckende roodt, in den grondt bloet-verwigh, met eenen grooten ronden geelachtighen rinck: het saedt-hooft is swart ende ruygh, met bloet-verwighe draeykens ende blauwachtighe nopkens.

Dobbel Anemone Pavo van Caccini, die Clusius beschrijft met naeme van Anemone latifolia pleno flore Caccini, is veel grooter dan de ghemeyne Pavo, ende wordt van Constantinopelen ghebroght, van verwe scharlaken roodt, tweemael iae drijmael dobbeler dan de Groote Pavo, anders van de selve ghedaente. Dan de bloem en heeft gheenen swart hoofdeken oft bolleken in haer midden oft navel, als d’andere hebben.

Dobbel Anemone Pavo, met twee bloemen by een, draeght op het selve steelken twee menie roode dobbele bloemen, wijdt ghenoegh van een.

Dobbel Anemone Pavo, d’een bloem uyt d’ander spruytende, wordt somtijdts ghesien: te weten uyt het midden van de eerste bloem tusschen de ghenopte draeykens spruyt eenen langhen steel, een ander dierghelijcke groote dobbel bloem voort-brenghende, oock in ’t midden met draeykens ende nopkens verciert.

Dobbel Anemone Pavo met dry bloemen, d’een uyt d’ander spruytende, is van Hondius beschreven, soo hy die in sijnen hof heeft sien bloeyen. Wt het hayrigh bruyn hoofdeken van de eerste grootste bloem (die bijnae eenen daelder breed was in de ronde) quam eenen anderen steel, bloot, dry duym-breedden langh, draghende een ander bloem de eerste ghelijck, maer de helft kleyner: daer uyt sproot een ander steelken, ander halfve duym-breedde langh, draghende een knop met een ander dierghelijck noch kleyner bloemken, buyten groen, met wat roodts aen de kanten, in ’t midden oock gheplackt als eenen Pauwen steert, ghelijck de twee onderste bloemen waren, seer fraey om sien.

Enckel Groote Anemone Pavo, in ’t Latijn Anemone hortensis latifolia Pavo secunda, en heeft soo dobbele bloemen niet: iae somtijdts zijn die enckel, van acht, neghen oft tien bladeren alleen ghemaeckt: somtijdts sonder ringh, somtijdts met eenen ringh in ’t midden. De verwe is meestendeel schoon vermillioen roodt.

De wortelen van dese soorten zijn dick, met verscheyden knobbelen uyt-puylende, buyten rouw ende swart, binnen wit, vast, onlieflijck van smaeck, ende worghende, met veele dunne veeselinghen behanghen.

Geele Anemone van Portugael is de eerste soorte van Anemone met breede bladeren van Clusius beschreven, ende Anemone lutea hortensis latifolia prima gheheeten. Haer bladeren zijn seer groot, op een langh steelken staende, bijnae heel ringh-rondt, rondom gheschaerdt, stijf ende langh, aende bovenste sijde groender, aen de onderste peersachtigh, ghelijck de bladeren van Cyclamen, seer heet van smaeck: de bloeme is van tien oft meer bladeren ghemaeckt, buyten geel, binnen goudt-verwigh: in ’t midden staet een hoofdeken met veele goud-geele draeykens beset. De wortel is knobbelachtigh, langhworpigh, die van de ghemeyne Tormentille bijnae ghelijck, wat gheveselt, buyten swartachtigh, binnen wit, vast, scherp bijtende van smaeck, ende de keele bijnae toenijpende oft worgende.

Dobbele Geele Anemone, in ’t Latijn van den selven Clusius Anemone hortensis latifolia secunda duplo flore flavo gheheeten, heeft eerst bladeren als die van de enckele, te weten uyt den peerschen groen; daer nae sommighe andere, wat ghesnippelt oft diep doorsneden: den steel ende bloem-steel is seer hoogh, draghende een groote bloeme, van seer veele bladeren ghemaeckt: van de welcke de ses oft seven uyterste voor rondt zijn, sommighe oock spitsch oft ghetandt, van buyten bleeck-geel, ende met dunne peersche aderkens doortooghen; de tien, twaelf, oft meer binnenste bladerkens zijn wat smaller, oock van buyten bleeck-geel: dan allegader zijn binnen in heel geel. Voorts uyt dat bladt, dat op tsop vanden ondersten steel staet, midtsgaders het bloem steelken, komt noch een ander steelken voort, een spanne langh, aen sijn midden omringht met een ander ghekertelt bladt; ende op sijn tsop staet oock een dierghelijcke bloeme. In het midden van elcke dobbel voorseyde bloem staet een hoofdeken met veele geele draeykens omringht, ’t welck rijp gheworden tot plat wolachtigh saedt vergaet, ende verwaeyt. De wortel is dunner dan eenen kleynen vingher, twee duym-breedden langh, diep in d’aerde sinckende, niet dweers loopende, maer sommighe langhe aenhanghende wortelkens uyt-ghevende. Onlanghs is dese soorte van Anemone wat ghemeyner gheworden: dan de bloeme en gheeft geen ander bloeme uyt haer midden. Want het gene dat Clusius vande sijne schrijft, was een teecken van een overvloedigh iaer, ende niet van den eyghen aerdt van dit ghewas; als men aen de soorten van Anemone van Chalcedonien, ende Pavo, ende veele andere soorten van ghewas somtijdts siet ghebeuren.

Geele Anemone van Galenus wast in Pouglien, schrijft Anguillara: dan Clusius twijffelt, of se de voorgaende Dobbel Geele Anemone niet en soude moghen zijn.

Voorts soo zijn meest alle dese bloemen van Turcksche saeden oft wortelen in dese hoven voort-ghekomen; ende pleghen, nae het landt daermense set oft saeyt, bleecker oft bruyner ende oock grooter bloemen te krijghen. Ende sommighe riecken wel, sommighe niet, oft heel weynigh. [716]

Dan alsmen de saeden van dese Anemone met breede bladeren (te weten de roode: want het is te dencken dat de Geele dobbele oft enckele gheen veranderinghe en heeft, ghelijckmen aen meest alle geele bloemen bevindt) in d’aerde steckt, dan vindtmen een groote veranderinghe in de bloemen die daer van komen: ’t welck de hooghgheleerde ende edele heeren, Carolus Clusius ende Joncker Jan van Hooghelande aen haer saeylinghen met groote verwonderinghe ghewaer gheworden zijn.

Sommighe van dese bloemen waren dobbel, dat is van wel veertigh min oft meer bladerkens vergadert, doch allegader seer smal, van verwe wat witachtigh, schoon roodt, lijfverwigh, roodtscharlaken, bloedigh, bleeck oft doncker violet; in den navel oft grondt wit geel, oft bleeck: de middel knoppen in den navel van de bloem staende, sommighe aschgrauw, sommighe bruyn, sommighe swart: de draeyen daer rondom wassende, sommighe blauw, sommighe licht blauw. Van het selve saedt quamender inde Hoymaendt ettelijcke andere voort, sommighe met breede bladeren inde bloem sommighe met smalle bladeren, van verwe bijnae als de bloedighe roode Anemone, Princesse toeghenoemt, te weten schoon karmesijn fluweel, binnen wit, buyten witachtigh, in ’t midden bruyn, met swarte draeyen, ende bruyn-blauwe noppen. Sommighe hebben neghen, tien, elf, twaelf ende dertien bladeren in de bloem, doncker violet, met groote witte navelen oft binnen eynden; oft oock bleecker violet, met gheen merckelijcke binnen eynden; oft hoogh purpur, oft als wijndroessem, niet fraey om sien; oft eerst witachtigh, daer nae aschgrauw, in stede van middeldraeyen veele smalle bladerkens van de selve verwe hebbende. Een bloem had acht bladeren, seer schoon van verwe, al oft karmesijn, scharlaet, ende bloedigh t’samen ghemenght waren, alle seer blinckende; de middel-eynden tamelijcken groot, eenen sneeuw-witten grondt vertoonende: den navel was beset met bruyne draeyen, ende blauwachtighe noppen; boven de welcke een hoofdeken opstont uyt den violetten bruyn, met twintigh oft meer smalle bladerkens omringht, van de selve verwe met de groote bladeren. Sommighe bloemen hebben acht witachtighe bladeren, straels-gewijs met schoon roode aderen verciert, met kleyne roodachtige binnen eynden, met bruyne draeyen ende noppen. Sommige hebben elft oft twaelf bladeren, straels-ghewijs staende, doncker peersch, licht peersch, ende witachtigh, met witte oft geelachtige binnen-eyndekens oft gronden; het middel bruyn hooft is omringelt met blauwachtighe draeyen. Een van dese saeyelinghen hadde een bloem van twintigh breedachtighe bladeren ghemaeckt, uyt den witten asch-grauwachtigh, korte draeyen, violet uyt den asch-grauwen: tusschen de welcke ontallijcke veel smalle bladerkens wiessen, uyt den asch-grauwen violet-verwigh, een bruyn middel knopken omringhende: soo datmense met recht voor dobbel houden mocht. Andere hebbender ghehadt met tien uytgespreyde sterres-ghewijs staende bijnae orangie verwighe bladeren inde bloem: dan tusschen dese ende het middel-hoofdeken saghmen veele andere kleyne bladerkens van de selve verwe; wat ghekronckelt, ongheschicktelijck ghevoeght, doch fraey ende net van maecksel. Met korte woorden, het saedt van de Bree-bladighe Anemone geeft alle iaer nieuwe verscheydentheden, soo dat het selden ghebuert datter van eenerhande saedt twee bloemen voortkomen, die malkanderen in alles volkomentlijck ghelijcken. Want ten eersten, de smalte oft breedde, ende oock de menighte der bladeren is in d’eenen bloem anders dan in d’andere; ten tweeden, de verwe verschilt soo seer, dat het niet te beschrijven en is; ende ten derden, den grondt, dat is de middel oft binnen-eynden der bloemen, ungues in ’t Latijn gheheeten, zijn oock seer verscheyden van verwe; ten vierden, de saedthoofdekens met haer draeyen ende noppen verschillen oock veel van den anderen. Sommighe hebben twee, dry, vier, iae vijf rijen oft laghen van bladeren in de bloem; in voegen datmen in een bloeme dertigh, veertigh, iae oock wel hondert ende meer bladeren kan komen te tellen.

Dan het ghebeurt somtijdts, iae dickwijls, dat de selve wortel het een iaer heel dobbele bloeme voortbrenght, ende het volghende iaer anders niet dan een enckele, met acht, tien oft twaelf bladerkens in de bloem; soo dat de koopers dickwijls bedroghen worden, niet door schuldt van de verkoopers, maer door den veranderlijcken aerdt van dit ghewas.

Maer soo wel in dese soorte van Anemone met brede bladeren, als in de ander met smalle, is het te weten, dat de bloemen daer van, eer sy groot ende volkomen zijn, tusschen de dry steelbladeren schuylen; maer daer nae met een eyghen bloem-steelken hoogher opschieten.

2. De tweede soorte van Dodoneus hier beschreven heet Lobel Knobbelachtighe Anemone met bladers van Kranen-beck; in ’t Latijn Anemome tuberosa Geranifolia: sy is de Eerste Anemone met smalle bladeren van Clusius; maer en is de Sterre-Anemone niet, al is het saecke dat de bloemen in ’t midden geele draeykens hebben, ghelijck het Sterre-cruydt. Dan Clusius heeft sijn Eerste Anemone met smalle bladeren oft Anemone hortensis tenuifolia aldus beschreven.

Blauwe Anemone met smalle bladeren heeft eerst veele peersachtighe bladeren, daer nae bleeck-groen als de Coriander bladers seer ghesneden: den steel heeft dry bladeren: de bloeme staet daer boven op haer eyghen steelken, ende heeft viertien oft vijftien smalle spitse bladers, kleyner dan die van de Bree-bladighe Anemone, van verwe blauw oft wit, buyten blauwachtigh, binnen wit, met witte draeykens ende bleecke nopkens: als de bloeme afghevallen is, volght een saedt-hoofdeken als dat van Hanen-voet, als in de andere soorten van Anemone. Dese is uyt Italien eerst ghebroght. De wortel is eenen vingher dick, wat ghetackt, ende gheveselt, binnen wit, buyten swart. Sommighe heeten die soorte Licht blauwe ghesterrede Anemone met smalle bladeren als die van Kervel.

4. De derde Anemone van Dodoneus heet Lobel Anemone met de knobbelachtighe wortel, in ’t Latijn Anemone tuberosa radice; ende hier by mach de Tweede soorte van Anemone met smalle bladeren van Clusius ghestelt worden, in ’t Latijn Anemone hortensis tenuifolia, met haer volghende mede-soorten; de welcke meest alle uyt Turckijen ghesonden zijn ende Binizante, Binizate oft Binizade heeten, ende somtijdts tweemael in een iaer bloeyen.

Violette Anemone met smalle bladeren heeft bladeren als Eerdtnoten oft Bolbocastanum, doch ghelijfvigher ende bleecker groen; ende is de derde soorte van Anemone van Dodoneus: want de bloeme is grooter dan de voorgaende, van ses seven oft acht peersche oft bijnae violette buyten ruyghe bladeren ghemaeckt: de draeykens hebben swarte nopkens, om een hayrigh swart saedt-hoofdeken wassende, nimmermeer saedt voortbrenghende; als den selven Clusius betuyght: de wortel is als de voorgaende; die weeldichlijck wast, al laegh sy bloodt ende onbedeckt. Sy wordt uyt Italien ende Turckijen ghebroght.

Purpur-roode Anemone met smalle bladeren ghelijckt de voorgaende in alles, uytghesondert alleen van verwe.

Scharlaken-roode Anemone met smalle bladeren geeft uyt haer wortel bladeren wat breeder dan de voorgaende, ende die van Hanen-voet beter ghelijckende: maer daer nae wordense smaller. De bloeme heeft ses bladeren, schoon scharlaken roodt, in den gront geel, bruyn ende wit tsamen ghemenght; met luttel draeykens.

Ander Scharlaken-roode Anemone met smalle bladeren heeft acht bladeren (dat in dese soorten van smalbladighe Anemone selden ghebeurt) in haer bloeme, binnen schoon scharlaken roodt, met witten grondt, buyten roodt, maer ruygh: het hoofdeken is swart, de nopkens swart peersch.

Groote Scharlaken-roode Anemone met smalle bladeren heeft een ses-bladighe bloeme, binnen schoon scharlaken-roodt blinckende, buyten ruygh: den gront is wit: de draeykens zijn peersch violet.

Seer groote Bloet-roode Anemone met smalle bladeren heeft oock een ses-bladighe bloeme, spits opgaende, schoon bloedt-roodt, met witten grondt, bloedt-verwighe draeykens, ende blauwe oft peerschen nopkens.

Ander Kleyner Bloet-roode Anemone met smalle bladeren heeft een scharlaken roode bloeme, wat nae den bloet-rooden treckende, blinckende, als sommighe Tulipans, van vijf, ses oft seven bladeren ghemaeckt: den gront is wit, met peersche aderen doortoghen: de draeykens zijn peersch, de nopkens swart. Kaneel-roode Anemone met smalle bladeren is de voorgaende in alles ghelijck: dan de bloeme en blinckt niet, ende ghelijckt de verwe van eenen rooden ghebacken steen.

Ander doncker Anemone met smalle bladeren heeft een ses-bladighe bloeme, grooter dan de voorgaende, van buyten ruygh ende doncker bloet-roodt blinckende: binnen bloedigh met scharlaken roodt ghemenght; dan den grondt blinckt wat meer, ende is wat bleeck-geel: het hoofdeken is swartachtigh: de draeykens zijn peersch, de nopkens blauw bruyn.

Roodt peersche Anemone met smalle bladeren heeft veertien oft meer bladeren in haer bloeme, bleeck-peersch, oft bijnae lijf-verwigh: de nopkens zijn blauw op peersche draeykens staende.

Asch-grauwe Anemone met smalle bladeren heeft een enckele bloem, van verwe uyt den asch-grauwen wat witachtigh, ende met wat roodts besproeydt, bijnae sulcks als die roock-verwe is, die sommighe monincksgrauw noemen.

Witte oft Oostenrijcksche Anemone, in ’t Latijn Anemone Pannonica, dat is de mede-soorte van de derde Anemone van Dodoneus, heet Lobel Anemone met schoone groote witte bloemen. Van dese vindtmer sommighe wiens bloeme wit is, maer met peersche aderen ghestraelt. Somtijdts is de bloeme wel wit, maer den grondt (dat is de binnen eynden) peersch.

Veranderinghe van de Anemone met smalle bladeren door ’t saeyen ghekomen. Al is het saecke datmen meer veranderinghe vindt in de bloemen die van het saedt van Anemone met breede bladeren voort-komen, dan in de ghene die men heeft van het saedt van die met smalle bladeren; nochtans soo vindtmen daer oock merckelijcke veranderinghen in. Want sommighe van dese saeyelinghen hebben enckele bloemen, van verwe scharlaken oft karmesijn roodt, oft bloet-roodt, oft violet, oft wit, oft aschgrauwachtigh, ende besmeurt oft verstorven geel van verwe; ende in de binnen-eynden oft middelste der gronden bevindtmen oock eenigh onderscheydt: als blijckt in de voor-vermaende mede-soorten van de witte Anemone met peersche aderen, oft peersche gronden, sulcks als Caccini aen Clusius ghesonden heeft. De roodheydt der bloemen is in dese soo menighvuldigh; te weten karmesijn-roodt, kotsinillie roodt, als roodt fluweel, bijnae doncker roodt, bloet-roodt, appel-bloeyser: daer zijn oock purpure met witte gronden (alsoo wel witte met purpure gronden) blauw-violet, wit, grauw, asch-verwigh, wit met swarte strepen, wit met grauw ende ander verwe ghemenght: den grondt van sommighe is silver-verwigh, ende maeckt groot onderscheydt in dese bloemen: de draeyen ende noppen zijn meest blauw, maer somtijdts wat verscheyden van verwe. Hier by hooren de volghende soorten oock.

Eerste Wilde Anemone van Clusius, in ’t Latijn Anemone silvestris, is de derde Anemone van Matthiolus. Dese [717] geeft uyt haer langhe dicke gheveselde wortel veele bladeren als Water-Hanen-voet: de bloeme is eerst ruygh, binnen blinckende, melck-wit, buyten wat peersch, van vijf oft somtijdts meer bladeren gemaeckt: het saedt-hoofdeken is met veele saffraen-geele draeykens beset, ende vergaet in kleyn plat saedt, met wolachtigheydt bewonden.

Veranderinghe. Somtijdts is dese bloeme bijnae dobbel; want behalven de buytenste bladerkens wassender noch veele andere kleyne bladerkens om het ruygh met geele draeykens omringhelt saedt-hoofdeken, half wit, half peersch van verwe.

Tweede Wilde Anemone van Clusius heeft bladeren bijnae als Kueckenschelle, doch breeder, ende harder. De bloeme is ses-bladigh, oock binnen wit, buyten wat peersch, hayrich, in’t midden geele draeykens hebbende. De wortel van dese ende de twee voorgaende soorten is eenen kleynen vingher dick, buyten swart. Dit is misschien de Anemone Alpina oft Bitzwurtz van Gesnerus. Lobel houdtse voor witte Pulsatilla oft Kueckenschelle; nochtans en hanght de bloeme gheensints niet als een belle oft schelle: al is het saecke dat sy met de Pulsatilla eenighe ghelijckenisse heeft. Daerom laet den selven Clusius toe, datmense Pulsatilla alpina niveo flore soude heeten, maer liever Anemone silvestris secunda.

Derde Wilde Anemone, Anemone silvestris tertia, is oock van wortel soo dick als den kleynen vingher: daer uyt spruyten bladeren die van de ghemeyne Kueckenschelle wat ghelijck, dan de bloeme is grooter, ses-blaedigh, binnen seer geel, buyten bleeker: in ’t midden van de welcke een rondt hoofdeken staet, met geele draeykens omringht. Sy wast op de Alpes berghen.

4. De vierde soorte noemt Lobel Anemone met roode dobbele bloemen, (somtijdts bloedt roodt, scharlaken roodt, ende lichter oft hoogher gheverwt;) in ’t Latijn Anemone flore multiplicato coccineo: ende is Anemone angustifolia multiplex van Clusius met de welcke wy noch andere dobbele soorten van Anemone rekenen sullen; te weten met smalle bladeren: want die met breede bladeren zijn voren vermaent.

Dobbel roode Anemone met smalle bladeren, in ’t Latijn Anemone hortensis tenuifolia, flore pleno, in ’t Turcksch Lale Benzedé, ende Galipoli Lalé gheheeten, heeft bladeren als die van Eerdtnoten. De bloeme is ghemaeckt van tien oft meer, van buyten ruyghachtighe langh breedachtighe bladerkens, roodt van verwe, van binnen noch doncker rooder blinckende, in ’t midden van dese bladeren staen noch veele meer kleyner bladerkens, dun, bloetverwigh roodt. De wortel is wel knoopachtigh, doch wat langher dan d’andere soorten hebben, wat bleecker bruyn van verwe, binnen wit. Sy bloeyt somtijdts noch eens in den Herfst: dan de middelste bladerkens vande bloeme zijn alsdan wat groenachtigh van verwe. Maer de ghene die in April voortkomen, zijn somtijdts soo breedt ende groot als eenen Daelder, ende soo dick als dry oft vier Daelders op een gheleydt.

Dobbel witte roodachtighe Anemone met smalle bladeren, van Petrus Hondius vermaent, ende Anemone flore pleno albo subrubido tenuifolia ghenoemt, heeft een wortel als de voorgaende Roode, knobbelachtigh ende dick: uyt den welcken in ’t eerste van ’t voor-iaer, als het de kouwe des weders eenighsins toe laet, spruyt eenen stijfachtighen steel, tusschen eenighe smalle ghesnippelde bladeren, als die van de voorgaende, soo datmen dese soorten daer uyt niet en soude konnen onderscheyden, aengaende de bladeren: den steel ende de knop, ende de ghedaente vande bloeme is oock gantsch sulcks: maer de verwe vande bloem is bleeckachtigh oft witachtigh, doch veel lijfverwighs behoudende. Sy en mach de kouwe niet wel verdraghen.

Dobbele roode ende witte Anemone met smalle bladeren als de Roode, ende kan tamelijcken wel teghen de kouwe, iae bloeyt bijnae inden winter: wiens bloeme van veele smalle bladeren ghemaeckt is; sommighe roodt, seer seldtsaem ende aenghenaem om sien.

Dobbel schoon roode smalbladighe Anemone, van Caccini hier te lande aen Clusius ghesonden, ende daerom Anemone tenuifolia flore suaverubente nitido, Caccini gheheeten: wiens bloemen lieffelijck roodt blinckende is, oft lijfverwich, met een witte grondt. Dit is sonder twijffel een mede-soorte van de ghene die Hondius beschrijft.

Dobbel blauwe Anemone is somtijdts uyt Turckijen ghesonden gheweest, maer sulcks en is sy hier te lande nimmermeer gheworden, schrijft Clusius. Dan in Italien is sy sulcks voort ghekomen, ghelijck Caccini betuyght, segghende dat hy een soorte met blauw peersche bloemen ghehadt heeft. Eerst is sy heel violet, maer als sy begint heel open te gaen, wordt allengskens swarter, oft wat bleecker, ende tanneyt. Anders van bladeren ende wortelen ghelijckt sy de smalbladighe dobbel roode Anemone seer wel. De dertien uyterste bladeren der bloemen zijn breeder, de andere, die in ’t midden wassen, ende van de buytenste omvat worden, zijn oock wat breedachtigh, ende niet soo smal als die vande ghemeyne dobbel smal-bladighe Anemone. In ’t Latijn heet hy dese soorte Anemone tenuifolia, violaceo seu purpureo caeruleo, tanneto feu ex atro purpurarescente flore, Caccini, om dat de verwe der bloemen soo verschiet, ende nu lichter nu hoogher blauw is.

Dobbel witte Anemone met smalle bladeren wordt oock in sommighe hoven ghevonden, soomen seydt.

5. De vijfde soorte van Anemone is van Lobel ende meer andere Bosch Hanen-voet met witte bloemen gheheeten, in ’t Latijn Ranunculus nemorosus, oft Ranunculus quartus Fuchsij lacteus; ende oock Ranunculus candidus van Cordus ende Tragus, in ’t Hooghduytsch Merzenblumen; van Clusius Silvarum Ranunculus: dan hy houdtse voor een Wilde Anemone, ende voor de Anemone Leimonioa van Theophrastus. Het is een kleyn ghewas, in Oostenrijck ende Duytschlandt seer ghemeyn. De bloeme is wit van verwe, oft lijf-verwigh ende inkarnaet, steerts-ghewijs openstaende. De bladers zijn ghesneden ghelijck die van de Wolfs-wortel, meestendeel elck op een bijsonder steelken. Die met peersche blauwachtighe ende oock met witte bloemen, wast omtrent Napels, ende heet daer Gengeno salvatico, dat is Wilden Gember, nae den scherpen smaeck van de wortel.

Vremde geslachten van Anemone Leimonia, oft Bosch-Hanen-voet. De eerste van dese, seydt Clusius, Anemone Leimonia peregrina prima gheheeten, heeft een bloeme ghemaeckt van acht oft neghen korte spitse bladeren, heel wit van binnen, maer van buyten met wat schoon purpur roodt bespreydt.

Tweede Anemone Leiminio oft Vremden Bosch-Hanen-voet heeft een bloem vanacht oft neghen bladerkens ghemaeckt: de vier uyterste van de welcke onder wat peersch zijn, de binnenste heel gras-verwigh, in ’t midden groen uyt den witten gheverwt. Daer in staet een hoofdeken als een onrijpe Eerdt-bezie, ghelijck in de voorgaende soorte.

Bosch-Hanen-voet met dobbele witte bloemen, in ’t Latijn Anemone leimonia pleno albo flore gheheeten, oft Ranunculus sivarum pleno albo flore, heeft soo dobbele bloemen, datmen daer somtijdts dertigh oft veertigh bladerkens in ghetelt heeft, sommighe sneeuw-wit, sommighe wat groens oft wat peersch van buyten hebbende: soo goedt van reuck als de Haeg-doorn bloemkens.

Bosch-Hanen-voet met dobbele peersche bloemen blijft leegher, ende heet Anemone Leimonia sive Ranunculus silvarum pleno purpureo flore. De bloeme is oock van dertigh oft veertigh bladerkens ghemaeckt, allegader onderwaerts doncker peersch, daer wat blauws by is, daer nae witachtigh, ten laetsten schoon bleeck peersch: oock soo goedt van reuck als de Hagedoorn-bloemkens. Beyde zijn in Brabant in sommighe boschkens omtrent Loven ghevonden gheweest. Dan alsmense inde hoven niet wel en onderhoudt, dan worden de bloemen seer haest enckel.

Veranderinghe. Somtijdts vindtmen dese soorte met veele kleyne lijfverwighe oft witte met roodt ghemenghde blosende bladerkens in de bloeme, die daerom Ranunculus nemorosus flore carneo multiplici heet. Daer is oock een die peerschachtigh is, sulcks als de ghene die Ranunculus silvarum pleno flore purpurascente ghenoemt wordt.

6. De seste soorte van Anemone is oock Bosch-Hanen-voet met geele bloemen gheheeten, in ’t Latijn Ranunculus nemorosus luteus. De bloeme is kleyner dan de witte, ende komt wat vroegher voort. Andere Geele Anemone zijn boven by de soorten van Anemone met breede bladeren beschreven.

7. De sevenste soorte van Anemone is van sommighe voor een soorte van Dentaria ghehouden, ende Alabastrites oft Dentaria alba ghenoemt: andere noemense Claver-Anemone, nae de dry ghekerfde bladeren. Voorts soo salmen de medesoorten van dit ghewas in het capitel van de Korael-Violiere vinden.

Anemone Alpina van Gesnerus met swarte wortelen, ende een ruygh saet-hoofdeken, vol wolachtigheydt, wat ghelijckende de Pulsatilla, van de herders Bitzwurtz gheheeten, schijnt de tweede Wilde Anemone van Clusius te wesen.

Anemone van Anguillara heeft seer ghekloven ruyghe bladeren: de bloeme en heeft maer vier bladeren, van verwe roodt, oft wit, oft blauw. Sy wast op de hooghen berghen van Italien.

Anemone Bononiensis en is gheen soorte van dese Anemone, maer het Kleyn Wintersch Geel Aconitum, dat wy hier nae beschrijven.

Anemone van Syrien, van Rauwolfius vermaent, zijn veelderley, alle aldaer Sakaik gheheeten, doch nae de veranderinghe der verwen verscheyden toenaemen voerende: want de roose-roode heeten sy Sakaik achmar, de gheele Sakaik aserach, de peersche Sakaik alsar. Van ghedaente zijn sy de voorbeschreven soorten van Anemone meest ghelijck.

Het Leontopetalon wordt oock somtijdts Anemone gheheeten.

Anemone Monspelliana zijn de Bruynettekens.

Oeffeninghe.

Het is best datmen ’t saedt van de Anemone in den Mey oft Braeckmaendt saeydt, dat is soo haest als ’t rijp is, ende dan sullen de bladeren in den Herfst voort komen. Sy groeyen wel gheplant zijnde, in sonderheydt die met smalle bladeren: de wortelen van de welcke, in kleyne stuckskens ghebroken, seer lichtelijck uytspruyten, selfs hoe kleyne wortel oft stucksken dat het is, al laeg het onbedeckt. Den grondt ende de veranderinghe der plaetsen maeckt dat de bloemen hoogher ende weeldigher oft kleyner worden: oock segghen sommighe, dat ’t selve oorsaeck is dat de eene bloeme hoogher gheverwt is dan d’ander. Dan voor allen moeten de Cruydt-beminners weten, dat de wortelen vande Anemone, in sonderheydt van de Dobbele met breede bladeren, als oock van de Enckele ghesterrede Anemone, hoe sy dicker ende knobbelachtigher zijn, hoe sy eer vermeluwen, oft ghewormsteeckt worden, ende haester vergaen. Daerom moetmense alle iaer van een trecken, ende de stucken in d’aerde steken: oft ten minsten over ander iaer. Maer de wortel van Dobbel Anemone met smalle bladeren, als oock de Enckele met smalle bladeren, en bederft soo haest niet. Alsmen de bloemen in de Braeckmaendt wil hebben, salmen de wortelen uyt d’aerde nemen als sy ghebloeyt hebben, ende tusschen papier legghen in een drooghe plaetse, ende daer den heelen Herfst ende Winter langh bewaeren, ende niet voor de Lente in d’aerde steken; ende dan sullen de bladeren eerst in Mey uytspruyten, als Clusius ons leert. [718]

Anemone met blauwe bloemen wordt inde hoven wit. Sommighe ghelooven dat de steelen van Anemone eenen sijd-steel op goedt landt pleegh te krijghen: want al is het dat alle de gheslachten van Anemone, seydt Clusius, een, twee, dry, vier oft meer steelen voort-brenghen, nae dat de wortelen oudt zijn: nochtans zijn de steelen altijdts enckel, sonder eenighe sijd-tacken: ’t welck ghemeynlijck waerachtigh is, uytghesondert alleen in de geele dobbele Anemone, die sommighe sijd-tacken heeft. Voorts soo segghen sommighe, datmen de Anemone soo door planten vermenighvuldighen kan, datmen bijnae alle maenden nieuwe bloemen krijgt.

Naemen.

De naemen van de bloemen zijn Anémone, Anemône, ende Anemona, Phenion, oft oock Fremium; in ’t Fransoys Coquelourdes, Cocles, ende Passefleurs; welcke naemen nochtans andere bloemen eyghen zijn by de selve Fransoysen. Om dat de bloemen haest verwaeyen, heetense sommighe oock Pulsatilla ende Herba venti: maer oneyghentlijck. In Italien heetense de landtlieden op sommighe plaetsen Herba dal diavolo, dat is Duyvels cruydt; om datse de beesten voor gheen goedt voerder en strecken, ende qualijck om uyt te roeyen zijn. De Anemone maculata oft Stictophyllos is gheen eyghen soorte, maer wordt de soorte van Anemone, in sonderheydt die Bosch-Hanen-voet heet, ghegheven als de bladeren gheplackt zijn, als het somtijdts ghebeurt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De gheslachten van Anemone zijn veelerhande van krachten, ghelijck sy veelerhande van ghedaente zijn; maer allegader worden ghelooft seer heet van aerd ende verdrooghende te wesen, als de soorten van Hanen-voet, ende samen oock bequaem om te openen, ende daer naer t’samen te trecken, uyt te trecken, ende alle slijmerigheden op te halen: dan om haer groote scherpigheydt ghebruyckt mense meer van buyten dan van binnen; hoe wel dat sommighe daer een water van distilleren, om de ghebreken van de keele te ghenesen, den tandt-sweer te versoeten, ende alle soo wel inwendighe als uytwendighe sweeren ende zeericheden te suyveren.

Andere legghense op den kancker, om die te suyveren, ende daer nae te ghenesen.

De groene bladeren ghestooten ende opgheleydt, ghenesen de gheswillen aen de naghelen komende.

Sommighe sieden dit heele cruydt oft de wortel alleen in Edick, ende spoelen daer den mondt mede, tegen den tandtsweer, bewaerende de selve teghen verrottinghe, ende haer vast maeckende als sy los oft loterende zijn.

De bloemen worden in de voorseyde dinghen oock voor beter ghehouden, in sonderheydt het water daer van ghedistilleert.

De wortel van allerhande Anemone (behalven die van de geele soorte, die heel worghende ende nijpende is) ghesoden zijnde in Malvesey, ende op d’ooghen ghestreken, gheneest de heete swillinghen oft vierigheden van de selve, ende scherpt het ghesicht, ende neemt af de placken ende lickteeckenen van de ooghen oft ooghschelen.

Anemone met oranghe-roode bloemen, opgheleydt, bijt het vel op, seydt Plinius.

De tweede soorte van Wilde Anemone is in Hooghduytschlandt Bitzwurtz gheheeten, om dat sy plaesters-wijse op de fenijnighe steken oft beten van het Vee gheleydt, ’t selve gantschelijck gheneest.

Aengaende de krachten van de sevenste soorte van Anemone, die zijn alsoo onbekent als ’t cruydt luttel ghevonden wordt, seydt Lobel.

HET VII. CAPITEL

Van de geslachten van Anemone. (Anemone hortensis, Anemone pavonia)

Geslachten.

Anemone heeft vele en menige verscheidenheden, dan Dioscorides (zo het schijnt) heeft ze in twee geslachten willen begrijpen want de ene soort, zegt hij, zal men tamme of hofanemoon mogen noemen en de andere voor de wilde Anemone houden en hij voegt er noch meer bij dat de tamme vele en verschillende soorten heeft die nochtans niet verschillen in de gedaante van de bladeren of bloemen, maar alleen in de kleur van die bloemen. Van deze zullen we alleen diegene beschrijven die tot onze kennis gekomen zijn.

Gedaante.

1. Het eerste geslacht heeft weinig bladeren die in snippers verdeeld zijn en die van de tweede wilde soort van hanenvoet of van de tamme hanenvoet voldoende gelijk, maar nochtans kleiner dan die, de bloem staat op de top van een kort steeltje dat omtrent een tien cm lang is en van twaalf of dertien smalle langwerpige spitse bladertjes gemaakt is, in het midden er van staat een hoofdje dat met ettelijke draadjes omringd is wat tot kleine grijze vlokken vergaat en daaronder schuilt het zaad. De wortel is eerst zo groot als een olijf maar op den duur wordt ze wat groter en als het heel groot is schijnt ze in ettelijke leden of knieën verdeeld te zijn, krom en dwars die niet recht nederwaarts zinken en met ettelijke vezels behangen. De kleur van deze bloem is lieflijk en mooi om te zien en uit het bleke paarse roodachtig, welke kleur aan beide zijden soms en soms aan de binnenste zijde alleen dieper rood blinkt en aan de buitenste bleker rood en witachtig. Dit geslacht heeft soms ook witte bloemen, maar zeer zelden.

2. Het tweede geslacht van Anemone heeft groter en wijder verspreide bladeren dan de voorgaande en ze lijken beter op die van de boterbloemen of tamme hanenvoet, doch kleiner dan die, te weten drie aaneen hangend, de bloemen er van zijn ook van dertien of veertien bladertjes aaneen gemaakt en verzameld, dan die zijn niet spits of gaan voor scherp af, maar zijn soms achterwaarts gebogen of omgeslagen en van kleur blauw en lijken daardoor veel op de korenbloemen die in het midden om een rond hoofdje gele draadjes hebben welk hoofdje geen haarachtige grijsheid heeft, maar als het zaadhoofdje van hanenvoet en lijken wat op de spruiten van asperges. De wortel loopt krom en dwars en is dik die veel knieën en knobbeltjes hebben.

3. De derde Anemone heeft wijder bladeren die in meer en dunner snippers verdeeld en gesneden zijn, de steel is diergelijk, de bloem is groter en strijdt bijna van grootte met de bloem van wilde heul en is van niet meer dan zeven of acht bladertjes verzameld die mooi violetblauw toelachend van kleur zijn, doch wat lichter blauw. De zaadhoofdjes van dit geslacht zijn ruig en grijs of harig als die van het eerste. De wortel is langwerpiger, dikker en ook dwars verspreid en vaker geknoopt of in knieën verdeeld, roodachtig en zwartachtig of trekt naar het bruine van kleur.

Men vindt van dit geslacht ook een soort met rode [712] bloemen die geheel op de wilde heulbloemen lijken van kleur en voorts is er ook een medesoort met witte bloemen.

Bij dit geslacht schijnt ook die soort van Anemone te rekenen te wezen die in Oostenrijk en Hongarije groeit en vele bladeren heeft, groter en hoger dan de andere worden met heel witte bloemen.

4. De vierde Anemone lijkt gans op de derde van bladeren, stelen en wortels. De bloem is middelbaar van grootte en rood van kleur als de wilde heulbloemen en van vele en menigvuldige bladertjes verzameld en dubbel waarvan de tien of twaalf uiterste groter zijn en de andere binnenste zijn kleiner.

5. Het vijfde geslacht van Anemone heeft bladeren als hofhanenvoet of boterbloemen, dan wat kleiner, de bloem is wat groter en gewoonlijk van zes bladertjes gemaakt die wit of uit het paarse roodachtig zijn, doch soms bleker en soms dieper gekleurd, de zaadhoofdjes zijn ruw, klein en bloot. De wortels zijn dunner, maar lopen ook ter zijden af en niet of heel weinig geknoopt, doch met enige neerzinkende vezels begroeid.

6. Zesde Anemone is de vijfde gelijk en alleen van bladeren kleiner en ook van bloem die geel van kleur is als de boterbloemen of soorten van hanenvoet. De wortel is wit als die van het vijfde geslacht.

7. Bij deze geslachten moet ook de zevende Anemone gerekend worden, hoewel die van bladeren van de voorgaande verschilt, want het lijkt niet op de koriander of hanenvoet van bladeren, maar veel eerder op klaverbladeren aangezien dat ze aaneen hangende bladeren heeft die breed en voor spits, ongedeeld en niet zeer groot zijn, aan de kanten alleen gekarteld of geschaard, het steeltje is een tien cm hoog en daarop staat een bloem die soms wit en soms uit het witte paarsachtig van kleur is en op de gedaante van de boterbloemen lijkt en als die verflensen wat paarsachtig wordt. De wortel groeit ook krom en dwars die zichzelf in sommige knobbelachtige afzetsels verspreidt en met haarachtige vezels van onder begroeid is. [713]

Plaats.

Van al deze geslachten van Anemone zijn alleen de vijfde en zesde maar in Hoog en Nederduitsland in het wild te vinden, te weten in de weien en bossen en vooral op vochtige en schaduwachtige plaatsen. Dan die grootste soort van het derde geslacht, te weten met witte bloemen, groeit in Oostenrijk naast de wegen op ongebouwde woeste plaatsen. Alle andere geslachten zijn hier te lande vreemd en zijn van ons nergens elders eerst gezien geweest dan in de mooie en kruidrijke hof van de zeer edele heer J. Jan Brancion.

Tijd.

Meest alle soorten van Anemone bloeien in de hoven van deze landen in april.

Naam.

Deze geslachten van kruiden voeren de naam Anemone in meest alle landen van Christenrijk en alle die we hier in dit kapittel beschrijven moeten voor tamme soorten van Anemone gehouden worden en ze zijn van elkaar niet met eigen namen onderscheiden, dan alleen met het getal, te weten in het Latijn Anemone prima, secunda, tertia, quarta, quinta, sexta en septima, in onze taal eerste Anemone, tweede, derde, vierde Anemone en zo voort, mits het verschil van de kleuren van de bloemen er bij te stellen, namelijk Anemone met enkele of dubbele, rode, paarse of witte bloemen, want die kleuren zijn zo verschillend dat men voor die alle geen eigen namen zou kunnen vinden. Dan nochtans de soort met drie bladeren mag Anemone trifolia heten, dat is driebladige Anemone, en die medesoort van het derde geslacht van Anemone met witte bloemen mag Anemone Pannonica, dat is Anemone van Hongarije of Oostenrijkse Anemone genoemd worden, omdat ze veel in Oostenrijk en in Hongarije groeit. Dan deze mag niet zo goed onder de tamme soorten van Anemone gerekend worden als de andere geslachten die we hier beschrijven en is zelfs voor een wilde Anemone te houden niet tegenstaande dat ze soms geen bruinrode bloemen heeft. Want het is waarschijnlijk dat men zowel van de wilde als van de tamme Anemone verschillende medesoorten aangaande de kleur van de bloemen zou kunnen vinden. Dat ik die soorten voor de wilde Anemone hou is omdat Dioscorides de wilde Anemone, in het Latijn Anemone silvestris, in al haar delen schrijft groter te wezen dan de tamme, breder en harder van bladeren en een langwerpiger zaadhoofdje heeft, bruinrode bloemen en vele dunne worteltjes. En voorwaar de kleur van deze bloem is eigenlijk zodanig als men in de bloemen van de wilde heul aanmerken kan die met diergelijke woorden van Dioscorides beschreven is, te weten Anthos phoenicoun, dat is in het Latijn Phoeniceus flos. Wat de liefhebbers van de eigenschappen van de Griekse taal noodzakelijk behoren te weten om in het verstand van de boeken van Dioscorides minder te dolen als ze de kennis van enige kruiden proberen te hebben. Voorts zo geeft Dioscorides genoeg te kennen dat deze wilde Anemone gelijk de wilde heul en Argemone van gedaante is en verhaalt dat er vele zijn die door dwaling Argemone de naam Anemone geven en bedrogen zijn door de gelijkenis van de kleuren van deze twee verschillende bloemen. Want dat sommige vermoeden dat hij andere soorten van Anemone met de Argemone en wilde heul vergelijkt dan deze wilde dat blijkt heel anders te wezen, gemerkt dat alle tamme soorten van Anemone kleiner zijn dan die en bovendien ook verschillend gekleurde bloemen voort plegen te brengen.

De boeken van Dioscorides zijn in deze plaats bedorven omdat ze hier het woord Eupatorion hebben wat hier gans onnodig is net zoals niet alleen de zin en het vervolg van die woorden bewijst, maar ook de boeken van Plinius duidelijk aantonen waarin dat wordt Eupatorium niet gevonden wordt, te weten in het 23^ste kapittel van zijn 21^ste boek waar hij aldus van dit kruid spreekt en gans met de zin van Dioscorides overeen komt. ‘Deze Anemone, zegt hij, te weten de wilde, menen sommige dat het Argemone is, doch met grote dwaling en wederom zijn er andere die het heul noemen dat we Rhoeas toegenoemd hebben. Maar het verschil tussen deze kruiden is zeer groot want ze bloeien beide veel later in het jaar dan Anemone en ook geven de soorten van Anemone geen sap van zich zoals de geslachten van heul doen, noch hebben ze ook geen kelkvormige zaadbollen en zelfs [714] hebben ze niets anders dan als de top van de asperges’. Dit zijn de woorden van Plinius. Dioscorides verhaalt ook een diergelijk verschil tussen deze kruiden: ‘In de Argemone, zegt hij, en in de soort van heul die Rhoeas genoemd is, is de kleur van de bloemen niet zo bruin of donkerrood en beide bloeien later. Voorts zo geeft Argemone een saffraankleurig sap van zich dat zeer scherp op de tong bijt, Rhoeas heeft witter sap en ook scherp, dan beide hebben in het midden van de bloemen zaadhoofden of bollen als die van de wilde heul, maar het zaadhoofd van Argemone is boven wat dikker of breder en dat van de Rhoeas wat smaller. Daartegen geven de soorten van Anemone geen sap van zich, noch ook hebben ze geen zaadbollen, maar als een top of trosje van asperge’.

Oorzaak van de naam.

Deze kruiden hebben hun naam Anemone en in het Grieks apò toû anémou gekregen, dat is van de wind die de Grieken Anemos noemen want de bloem gaat nimmermeer open dan als de wind waait zo Plinius betuigt en daarom zijn ze van sommige ook Herba venti, dat is windkruid of kruidje van de wind genoemd geweest. Ovidius die de bloem van Adonis (Flos Adonidis) in het lang beschrijft schijnt in het tiende boek van zijn veranderingen of Metamorphoses deze onze Anemone te bewimpelen en bedekt te verstaan willen te geven en zegt er aldus van in gedicht:

‘Als Venus haar vriend Adonis aldus zag;

Verslagen op het veld kwam ze bij hem daar hij lag,

En heeft hem lang beklaagd, ja heeft zijn diepe wonden;

Bijna met eigen handt mistroostig verbonden:

Maar dat was al te laat, dus goot ze op het bloed dat uit zijn wonden kwam welriekend nectar zoet:

Hierdoor is dat bloed heel bobbelvormig gezwollen;

En eer een korte tijd geheel voorbij was.

Werd dat een mooie bloem, van kleur bloedig rood,

Of zulks als een granaat, van zijne schors ontbloot,

In zijn kernen toont. Dan ze is kort van leven,

Omdat ze aan de stam niet vast plag te kleven.

De wind die hier en daar de lichte dingen drijft,

Is oorzaak dat deze bloem niet lang staande blijft.’

Dit zijn de woorden van Ovidius.

Dan Bion van Smyrna, de oude Griekse poëet, verhaalt in het grafdicht van Adonis dat de bloem Anemone genoemd eerst gesproten is uit de tranen die Venus op de aarde stortte toen ze dezelfde jongeling Adonis beweende.

Aard, kracht en werking.

Beide Anemonen en zowel de wilde als de tamme zoals Dioscorides betuigt zijn scherp van aard. Galenus schrijft dat ze allen macht hebben om uit te trekken en naar zich te halen en om de monden of luchtgaten van de aderen te openen.

Daarom, zegt hij, de wortel van Anemone gekauwd of in de mond gehouden trekt de slijmerigheid uit het hoofd. Het sap haalt de overvloedigheden langs de neus uit en het maakt de schillen of liktekens van de ogen dun.

Daarboven zuiveren de soorten van Anemone alle vuile zeren en zweren en reinigen de plekken en melaatsheid, opgelegd verwekken ze de maandstonden en laten het melk in de borsten vermenigvuldigen.

Hetzelfde betuigt Dioscorides ook die zegt dat de stelen en bladeren van Anemone met gerstepap of Ptisane gekookt en in spijs genoten melk vermeerderen en dat die met een pessarium van onder ingezet de maandstonden voort laten komen.

BIJVOEGING.

Algemene verdeling van alle geslachten van Anemone. Clusius deelt de Anemone in twee eerste geslachten, te weten in de wilde en in de tamme en bij de wilde rekent hij ook de soorten van Pulsatilla en keukenschel en de soorten van boshanenvoet. De tamme zijn gewoonlijk buitenlands en zijn meest uit Turkije gebracht en ook wel uit Italië en andere landen, zelfs uit sommige gewesten van Nederland. Deze tamme verdeelt hij wederom in twee geslachten, te weten in die met smalle en in die met brede bladeren. En die hebben noch vele andere veranderingen die we hierna betonen zullen want van het zaad en zelfs van stukken wortels van deze Anemone komen zulke verschillende kruiden voort aangaande de gedaante van de bladeren en bloemen als in de soorten van Tulipa of Iris gevonden mogen worden op die manier dat het bijna onmogelijk zou wezen die te beschrijven want alle dagen worden er nieuwe gevonden die nooit tevoren gezien waren. En daarom zullen we de namen van sommige alleen verhalen en daarnaast de noodzakelijke beschrijving van sommige andere geven.

(Anemone hortensis)1. De eerste Anemone van Dodonaeus hier beschreven is van Lobel knobbelachtige Anemone met de wortel van aardnoot genoemd en van Clusius Anemone hortensis latifolia tertia, dat is derde soort van Anemone met brede bladeren en is diegene die in deze landen het meest en eerst bekend is geworden en daarom zullen we die hier in het lang beschrijven.

Gewone Anemone met brede bladeren, anders ster Anemone of sterachtige Anemone in Nederland genoemd is de derde Anemone met brede bladeren van Clusius. De bladeren zijn groot en eerst gedeeld als de bladeren van sanikel en aan de ene zijde wat paarsachtig en daarna zijn ze in meer verdelingen en dunner snippers gesneden, daarna volgt een steel van zeventien of dertig cm hoog die ruig en bloot van bladeren is, dan alleen omtrent het midden daar drie zeer diep gesneden bladeren groeien waarin de bloem eerst schuilt, maar als de bloem groter wordt schiet ze hoger op met een dunner steeltje en deze bloem is van twaalf of vijftien bladeren gemaakt die buiten bijna askleurig en ruig en binnen paars uit het rode blinkend zijn en lieflijk om te zien. Het middelste harig zaadhoofdje is met zwarte draadjes omringd wat nadat de bloem afgevallen is als een hoofdje van de asperges zwelt en van plat harig of wolachtig zaad verzameld en gehoopt is dat gauw weg waait. De wortel van deze soort die eerst van zaad voortgekomen is is zo groot als een olijf, dan als ze ouder wordt wordt ze groter, geknoopt en knievormig verdeeld en is buiten zwart en binnen wit en met vezels bezet. De stukjes van dit gewas afgebroken brengen andere diergelijke kruiden voort. Deze soort heeft Clusius tussen Mentz en Andernach in maart bloeiende gevonden. Dan er is diergelijke soort van Constantinopel gezonden geweest die in de hoven van Nederland gezaaid of geplant is haar bladeren voor de winter uitgeeft, maar bloeit in de lente en soms ook wederom in de herfst. (Anemone apennina) Uit Italië wordt ook een diergelijke soort overgezonden die daar in het wild groeien. Ze heeft deze namen in het Latijn, Anemone hortensis latifolia tertia bij Clusius en bij andere Anemone stellata, sine stelligera, misschien omdat de bloemen stervormig of straalvormig geschikt staan. Diegene die het voor het eerste geslacht van kranenbek of Geranium houden zijn zeer bedrogen.

Dit geslacht heeft de volgende medesoorten en meer andere.

Bleek paarse Anemone met brede bladeren is buiten bleker dan binnen dat zelfs naar het witte trekt en bloeit wat later.

Bleekrode Anemone met brede bladeren heeft acht en zelden meer bijna vleeskleurige bladeren die binnen blinken met witte grond en buiten ruig zijn, de draadjes zijn violet.

Andere bleekrode Anemone met brede bladeren heeft tien of twaalf bijna paarse brede bladertjes, witter grond en zwartachtige draadjes.

Bruin purperrode Anemone met brede bladeren heeft acht tamelijk welriekende bladeren die buiten donker paarsrood en binnen bijna karmozijn blinken met scharlaken rode kanten en met paarse aderen doorregen, de grond is wit en groot, het zaadhoofdje zwart met bloedige draadjes en blauwe nopjes en zwart zaad.

Bleek purperrode Anemone met brede bladeren heeft violette draadjes, zwarte nopjes en is anders de voorgaande gelijk, dan veel bleker.

Bruinpaarse Anemone met brede bladeren blinkt buiten en binnen niet, de grond is wit met wat paars doortogen, het zaadhoofdje is bruin en de draadjes blauwachtig, de nopjes blauw en de bladeren van de bloem zijn acht en van reuk zo zoet als de meidoornbloemen.

Violette Anemone met brede bladeren heeft een wat ruige paarse steel en bloemsteeltje zoals sommige van de voorgaande, de bloem heeft acht of meer bladeren die buiten wat paars blinken en binnen paarsviolet, de grond is roodachtig met wit omringt en zoet van reuk als de meidoornbloemen, de draadjes zijn wit en de nopjes blauw dat naar het zwarte trekt.

Andere violette Anemone met brede bladeren is als de voorgaande heel violetkleurig, dan van binnen is de bloem met witte plekken getekend.

Donker violette Anemone met brede bladeren heeft grotere en wittere grond. Soms is deze bloem roodviolet en soms stervormig violetpurper.

Andere violette Anemone met brede bladeren heeft acht bleekpaars blinkende bladeren in de bloemen, binnen violet en een wijde zilverkleurige grond met wat reuk, het zaadhoofdje is zwart en de draadjes en de nopjes zijn ook zwartachtig. [715]

Grote violette Anemone met brede bladeren heeft twaalf bladertjes die van buiten witpaars blinken en binnen violetpaars, ook blinken en met witte grond, het zaadhoofdje is zwart en de draadjes bruinachtig, de nopjes blauwachtig.

Vleeskleurige Anemone met brede bladeren heeft gewoonlijk acht bladeren die buiten wat paarsachtig zijn en binnen bijna vleeskleurig, soms donker en soms licht, de grond is wit en soms groot, soms klein, het zaadhoofdje is zwart, harig en met witachtige draadjes en blauwe nopjes.

Grote vleeskleurige Anemone met brede bladeren is van acht of negen bladeren gemaakt die buiten vleeskleurig zijn en met donker paarse grond en binnen heel bleek vleeskleurig, het zaadhoofdje is ruig en wat violetachtig en met diergelijke draadjes en zwartachtige nopjes.

Inkarnaat Spaanse Anemone is ook een medesoort van dit geslacht en in het Latijn Anemone Hispanica carneo flore genoemd. Ze is soms bleker vleeskleurig en van dertien of twaalf bladeren gemaakt.

Oranje Anemone is deze vleeskleurige of inkarnaat Spaanse Anemone of diergelijke zo genoemd omdat de mooi rode met de bleek gele kleur in die bloem vermengd is.

Andere wat bleker vleeskleurige Anemone met brede bladeren is niet alleen bleker dan de voor vermelde grote, maar ook kleiner.

Scharlaken rode Anemone met brede bladeren heeft acht bloembladeren die soms kort en soms lang en groot zijn en bijna zo groot als die van grote Anemone Pavo die mooi scharlaken rood blinken en van binnen met een diergelijke grond en met wat bleek omringt en van buiten ruig, de draadjes zijn paarsachtig, de nopjes zwart of bruin.

Andere grote scharlaken rode Anemone met brede bladeren heeft bladeren uit de wortel die heel bruingroen en aan de ene zijde als met koperroest besproeid zijn en soms met zwarte plekken getekend. De bloem is groot en van acht bladeren gemaakt die binnen mooi scharlaken rood blinken en met diergelijke grond, buiten ruig en bleek rood, de draadjes zijn bloedkleurig en de nopjes geel groenachtig dat wat naar het bruine trekt en daarna blauwachtig naar het askleurige, het zaadhoofdje is vol zwart zaad.

Bruinrode Anemone met brede bladeren geeft uit haar wortel eerst heel ronde bladeren die bijna tot de steel toe in drieën gesneden en rondom geschaard zijn en daarna noch andere niet zo ronde, maar ook in drieën diep gesneden en dun gesnipperd. De steel is dertig cm lang en het bloemsteeltje twee of drie duimbreed hoog en beide ruig en wat paars. De bloem is tamelijk groot en van acht bladeren gemaakt die donker of bruinrood of als de kollebloemen zijn met een kleine bleekachtige grond, het zaadhoofdje is ruig, zwart en met bruin paarse draadjes en bruingele nopjes.

Deze soorten zijn van Clusius in het lang beschreven. Dan hij zelf bekent dat men dagelijks er veel meer soorten van vindt en vinden zal. Maar diegene die we hier stellen zullen genoeg zijn om tot enige kennis van deze kruiden te komen, doch voor alles moet men de volgende dubbele soorten van Anemone kennen die de toenaam Anemone Chalcedonica en Pavo plegen te voeren.

(Anemone pavonia)

Anemone van Chalcedonica is van Constantinopel hier te lande overgezonden en heet in het Latijn Anemone Chalcedonica of groene Anemone in onze taal (omdat de bloem meest groen blijft doordat ze hier te lande zelden volkomen wordt) of ook dubbele Anemone met brede bladeren. Deze geeft uit haar wortel eerst bladeren als die van de enkele breedbladige en daarna lijken ze op de Sanikel bladeren, maar zijn groter, harder en met meer zenuwen. De bloem is breed en wijd en van vele bladeren gemaakt, dan de buitenste tien of twaalf bladeren zijn groen en vooraan met scharlaken rode (soms ook rode violette) adertjes of streepjes doortogen en de binnenste bladertjes zijn kleiner en smaller en bleek paars uit het rode blinkend en zelfs diegene die het midden van de bloemen bezetten zijn van dezelfde kleur en naar binnen omgebogen en bijna gekronkeld. Clusius noemt ze Anemone hortensis latifolia pleno flore versicolor. In Turkije heet ze gul of gul catamer, welke naam ze alle dubbele roosachtige bloemen plegen te geven.

Verandering. Uit een stukje van de wortel van deze soort is soms een enkele rode bloem voort gekomen die van acht bladeren gemaakt is die breedachtig waren en eensdeels rood en uit het midden van de bloem spruit een steeltje van drie duimbreed lang die ook drie kleine groene bladertjes heeft waarop een ander bloem voortkwam, doch niet enkel, maar dubbel die op haar eigen paars steeltje staat en zeer fraai om te zien is als Clusius schrijft.

Anemone Chalcedonica Cacumeni Maringi en Cacumeni Mergi zijn aan Caccini voor zeer zeldzame soorten van Anemone uit Turkije gezonden, maar haar gedaante heeft hij noch niet beschreven, anders dan dat het medesoorten van Anemone van Chalcedonië zijn.

Tweede dubbele Anemone met brede bladeren, in het Latijn Anemone hortensis latifolia pleno flore secunda, anders dubbele Anemone Pavo genoemd, heeft bladeren als de voorgaande Anemone van Chalcedonië. De bloem is zeer groot en eerst groen, maar op den duur scharlaken rood en met acht of meer brede bladeren die andere kleine bladertjes omvatten die enige groenheid behouden, dan de binnenste zijn heel rood en de grond is uit het bleke geel met rode en geelachtige strepen doortogen, in het midden van de bloem staat een harig hoofdje dat omringd is met vele zwarte draadjes daar nopjes op staan die eerst uit het groene bleek en daarna wat blauwachtig worden.

Andere grote Anemone Pavo, in het Latijn Anemone hortensis latifolia Pavo major, brengt een bloem voort van twintig, dertig of meer bladeren gemaakt en elk er van is een duimbreed lang of langer, bruin scharlaken blinkend rood en in de grond bloedkleurig met een grote ronde geelachtige ring, het zaadhoofd is zwart en ruig met bloedkleurige draden en blauwachtige nopjes.

Dubbele Anemone Pavo van Caccini die Clusius beschrijft met naam van Anemone latifolia pleno flore Caccini is veel groter dan de gewone Pavo en wordt van Constantinopel gebracht die van kleur scharlaken rood is en tweemaal ja driemaal dubbeler dan de grote Pavo, anders van dezelfde gedaante. Dan de bloem heeft geen zwart hoofdje of bolletje in haar midden of navel zoals de andere hebben.

Dubbele Anemone Pavo met twee bloemen bijeen draagt op hetzelfde steeltje twee menierode dubbele bloemen, wijdt genoeg vaneen.

Dubbele Anemone Pavo waar de ene bloem uit de andere spruit wordt soms gezien, te weten uit het midden van de eerste bloem tussen de genopte draadjes spruit een lange steel die een andere diergelijke grote dubbele bloem voortbrengt en ook in het midden met draadjes en nopjes versierd is.

Dubbele Anemone Pavo met drie bloemen waar de een uit de ander spruit is van Hondius beschreven zo hij die in zijn hof heeft zien bloeien. Uit het harig bruin hoofdje van de eerste grootste bloem (die bijna een daalder breed was in de rondte) kwam een andere steel die bloot en drie duimbreed lang was en een andere bloem draagt die op de eerste lijkt, maar de helft kleiner en daaruit spruit een ander steeltje van ander half duimbreed lang die een knop met een andere diergelijk noch kleiner bloempje draagt die van buiten groen is met wat rood aan de kanten en in het midden ook geplekt als een pauwenstaart zoals de twee onderste bloemen waren en zeer fraai om te zien.

Enkele grote Anemone Pavo, in het Latijn Anemone hortensis latifolia Pavo secunda, heeft niet zulke dubbele bloemen, ja soms zijn die enkel en van acht, negen of tien bladeren alleen gemaakt, soms zonder ring en soms met een ring in het midden. De kleur is meestal mooi vermiljoen rood.

De wortels van deze soorten zijn dik en puilen met verschillende knobbels uit, buiten ruw en zwart en binnen wit, vast, onlieflijk van smaak en verwurgend en met vele dunne vezels behangen.

(Anemone ranunculoides?) Gele Anemone van Portugal is de eerste soort van Anemone met brede bladeren van Clusius beschreven en Anemone lutea hortensis latifolia prima genoemd. Haar bladeren zijn zeer groot die op een lang steeltje staan en bijna heel ringrond, rondom geschaard, stijf en lang en aan de bovenste zijde groener, aan de onderste paarsachtig zoals de bladeren van Cyclamen, zeer heet van smaak, de bloem is van tien of meer bladeren gemaakt en buiten geel, binnen goudkleurig en in het midden staat een hoofdje met vele goudgele draadjes bezet. De wortel is knobbelachtig en langwerpig die van de gewone tormentil bijna gelijk, wat gevezeld en buiten zwartachtig, binnen wit, vast, scherp en bijtend van smaak en de keel bijna toeknijpend of verwurgend.

Dubbele gele Anemone, in het Latijn van dezelfde Clusius Anemone hortensis latifolia secunda duplo flore flavo genoemd, heeft eerst bladeren als die van de enkele, te weten uit het paarse groen en daarna sommige andere die wat gesnipperd of diep doorsneden zijn, de steel en bloemsteel is zeer hoog en draagt een grote bloem die van zeer vele bladeren gemaakt is waarvan de zes of zeven uiterste voor rond zijn, sommige ook spits of getand en van buiten bleekgeel en met dunne paarse adertjes doortogen, de tien, twaalf of meer binnenste bladertjes zijn wat smaller en ook van buiten bleekgeel, dan allen zijn binnenin heel geel. Voorts uit dat blad dat op de top van de onderste steel staat met het bloemsteeltje komt noch een ander steeltje voort van zeventien cm lang die aan zijn midden omringd is met een ander gekarteld blad en op zijn top staat ook een diergelijke bloem. In het midden van elke dubbele voor vermelde bloem staat een hoofdje met vele gele draadjes omringt en als dat rijp geworden is tot plat wolachtig zaad vergaat en verwaait. De wortel is dunner dan een kleine vinger en twee duimbreed lang die diep in de aarde zinkt en niet dwars loopt, maar sommige lange aanhangende worteltjes uitgeeft. Onlangs is deze soort van Anemone wat algemener geworden, dan de bloem geeft geen andere bloem uit haar midden. Want hetgeen dat Clusius van zijne schrijft was een teken van een overvloedig jaar en niet van de eigen aard van dit gewas zoals men aan de soorten van Anemone van Chalcedonië en Pavo en vele andere soorten van gewas soms ziet gebeuren.

Gele Anemone van Galenus groeit in Pouglië, schrijft Anguillara, dan Clusius twijfelt of ze niet de voorgaande dubbele gele Anemone zou mogen zijn.

Voorts zo zijn meest alle deze bloemen van Turkse zaden of wortels in deze hoven voortgekomen en plegen naar het land daar men ze zet of zaait bleker of bruiner en ook groter bloemen te krijgen. En sommige ruiken goed en sommige niet of heel weinig. [716]

Dan als men de zaden van deze Anemone met brede bladeren (te weten de rode, want het is te denken dat de gele dubbele of enkele geen verandering heeft net zoals men aan meest alle gele bloemen bevindt) in de aarde steekt dan vindt men een grote verandering in de bloemen die er van komen wat de hooggeleerde en edele heren, Carolus Clusius en jonker Jan van Hooghelande aan hun zaaisels met grote verwondering gewaar geworden zijn.

Sommige van deze bloemen waren dubbel, dat is van wel veertig min of meer bladertjes verzameld die doch allen zeer smal en van kleur wat witachtig waren, mooi rood, vleeskleurig, roodscharlaken, bloedig, bleek of donker violet, in de navel of grond witgeel of bleek, de middenknoppen die in de navel van de bloem staan waren sommige asgrauw, sommige bruin en sommige zwart, de draden die er rondom groeien waren van sommige blauw en sommige licht blauw. Van hetzelfde zaad kwamen er in juli ettelijke andere voort, sommige met brede bladeren in de bloem en sommige met smalle bladeren die van kleur bijna als de bloedige rode Anemone waren die Princesse toegenoemd is, te weten mooi karmozijn fluweel, binnen wit en buiten witachtig en in het midden bruin met zwarte draden en bruinblauwe noppen. Sommige hebben negen, tien, elf, twaalf en dertien bladeren in de bloem, donker violet met grote witte navels of binneneinden of ook bleker violet met geen merkelijke binneneinden of diep purper of als wijndroesem en niet fraai om te zien of eerst witachtig en daarna asgrauw die in plaats van middeldraden vele smalle bladertjes van dezelfde kleur hebben. Een bloem had acht bladeren die zeer mooi van kleur was al of het karmozijn, scharlaken en bloedig tezamen gemengd waren, alle zeer blinkend, de middeneinden tamelijk groot die een sneeuwwitte grond vertoonden, de navel was bezet met bruine draden en blauwachtige noppen waarboven een hoofdje opstond dat uit het violette bruin was en met twintig of meer smalle bladertjes omringd van dezelfde kleur met de grote bladeren. Sommige bloemen hebben acht witachtige bladeren die straalvormig met mooie rode aderen versierd waren en met kleine roodachtige binneneinden, met bruine draden en noppen. Sommige hebben elf of twaalf bladeren die straalvormig staan, donker paars, licht paars en witachtig en met witte of geelachtige binneneinden of gronden, het middelste bruine hoofd is omringd met blauwachtige draden. Een van deze zaailingen had een bloem van twintig breedachtige bladeren gemaakt die uit het witte asgrauwachtig was, korte draden die violet uit het asgrauwe was waartussen ontelbare veel smalle bladertjes groeiden die uit het asgrauwe violetkleurig waren en met een bruin middenknopje omringt zodat men ze met recht voor dubbel houden mocht. Andere hebben er gehad met tien uitgespreide stervormig staande bijna oranjekleurige bladeren in de bloem, dan tussen deze en het middenhoofdje zag men vele andere kleine bladertjes van dezelfde kleur die wat gekronkeld en onregelmatig gevoegd waren, doch fraai en net van vorm. Met korte woorden, het zaad van de breedbladige Anemone geeft elk jaar nieuwe verscheidenheden zodat het zelden gebeurt dat er van een soort zaad twee bloemen voortkomen die elkaar in alles volkomen lijken. Want ten eersten, de smalheid of breedte en ook de menigte van de bladeren is in de ene bloem anders dan in de andere en ten tweede verschilt de kleur zo zeer dat het niet te beschrijven is en ten derde de grond, dat is het midden of binneneinden der bloemen, ungues in het Latijn genoemd, zijn ook zeer verschillend van kleur, ten vierde zijn de zaadhoofdjes met hun draden en noppen ook zeer veel verschillend van elkaar. Sommige hebben twee, drie, vier, ja vijf rijen of lagen van bladeren in de bloem op die manier dat men in een bloem dertig, veertig, ja ook wel honderd en meer bladeren kan komen te tellen.

Dan het gebeurt soms, ja dikwijls dat die wortel het ene jaar heel dubbele bloemen voortbrengt en het volgende jaar niets anders dan een enkele met acht, tien of twaalf bladertjes in de bloem zodat de kopers dikwijls bedrogen worden en niet door schuld van de verkopers, maar door de veranderlijke aard van dit gewas.

Maar zowel in deze soort van Anemone met brede bladeren als in de ander met smalle is het te weten dat de bloemen er van eer ze groot en volkomen zijn tussen de drie steelbladeren schuilen, maar daarna met een eigen bloemsteeltje hoger opschieten.

(Anemone apennina) 2. De tweede soort van Dodonaeus hier beschreven noemt Lobel knobbelachtige Anemone met bladeren van kranenbek, in het Latijn Anemome tuberosa Geranifolia, ze is de eerste Anemone met smalle bladeren van Clusius maar is niet de ster Anemone al is het zaak dat de bloemen in het midden gele draadjes hebben als het sterrenkruid.

(Anemone blanda) Dan Clusius heeft zijn eerste Anemone met smalle bladeren of Anemone hortensis tenuifolia aldus beschreven. Blauwe Anemone met smalle bladeren heeft eerst vele paarsachtige bladeren en daarna bleekgroen en als korianderbladeren zeer gesneden, de steel heeft drie bladeren en de bloem staat er bovenop met haar eigen steeltje en heeft veertien of vijftien smalle spitse bladeren die kleiner zijn dan die van de breedbladige Anemone en van kleur blauw of wit, buiten blauwachtig en binnen wit met witte draadjes en bleke nopjes en als de bloem afgevallen is volgt een zaadhoofdje als dat van hanenvoet zoals in de andere soorten van Anemone. Deze is eerst uit Italië gebracht. De wortel is een vinger dik, wat getakt en gevezeld, binnen wit en buiten zwart. Sommige noemen die soort licht blauwe stervormige Anemone met smalle bladeren als die van kervel.

(Anemone hortensis) 4. De derde Anemone van Dodonaeus noemt Lobel Anemone met de knobbelachtige wortel, in het Latijn Anemone tuberosa radice, en hierbij mag de tweede soort van Anemone met smalle bladeren van Clusius gesteld worden, in het Latijn Anemone hortensis tenuifolia, met haar volgende medesoorten die meest alle uit Turkije gezonden zijn en Binizante, Binizate of Binizade heten en soms tweemaal in een jaar bloeien.

Violette Anemone met smalle bladeren heeft bladeren als aardnoten of Bolbocastanum, doch steviger en bleker groen en is de derde soort van Anemone van Dodonaeus want de bloem is groter dan de voorgaande en van zes, zeven of acht paarse of bijna violette en van buiten ruige bladeren gemaakt, de draadjes hebben zwarte nopjes die om een harig zwart zaadhoofdje groeien en nimmermeer zaad voortbrengen, als dezelfde Clusius betuigt, de wortel is als de voorgaande die weelderig groeit al lag ze bloot en onbedekt. Ze wordt uit Italië en Turkije gebracht.

Purperrode Anemone met smalle bladeren lijkt op alles de voorgaand, uitgezonderd alleen van kleur.

Scharlakenrode Anemone met smalle bladeren geeft uit haar wortel bladeren die wat breder zijn dan de voorgaande en die beter op die van hanenvoet lijken, maar daarna worden ze smaller. De bloem heeft zes bladeren die mooi scharlaken rood zijn en in de grond geel, bruin en wit tezamen gemengd met weinig draadjes.

Andere scharlakenrode Anemone met smalle bladeren heeft acht bladeren (dat in deze soorten van smalbladige Anemone zelden gebeurt) in haar bloem die binnen mooi scharlakenrood is met witte grond en buiten rood, maar ruig, het hoofdje is zwart en de nopjes zwart paars.

Grote scharlakenrode Anemone met smalle bladeren heeft een zesbladige bloem die binnen mooi scharlakenrood blinkt en buiten ruig is, de grond is wit en de draadjes zijn paarsviolet.

Zeer grote bloedrode Anemone met smalle bladeren heeft ook een zesbladige bloem die spits opgaat en mooi bloedrood is met witte grond en bloedkleurige draadjes en blauwe of paarse nopjes.

Andere kleiner bloedrode Anemone met smalle bladeren heeft een scharlakenrode bloem die wat naar het bloedrode trekt en blinkt als sommige tulpen en is van vijf, zes of zeven bladeren gemaakt, de grond is wit en met paarse aderen doortogen, de draadjes zijn paars en de nopjes zwart. Kaneelrode Anemone met smalle bladeren is de voorgaande in alles gelijk, dan de bloem blinkt niet en lijkt op de kleur van een rode gebakken steen.

Andere donkere Anemone met smalle bladeren heeft een zesbladige bloem die groter is dan de voorgaande en van buiten ruig en blinkt donker bloedrood en binnen bloedig met scharlakenrood gemengd, dan de grond blinkt wat meer en is wat bleekgeel, het hoofdje is zwartachtig, de draadjes zijn paars en de nopjes blauwbruin.

Roodpaarse Anemone met smalle bladeren heeft veertien of meer bladeren in haar bloem die bleek paars of bijna vleeskleurig zijn, de nopjes zijn blauw die op paarse draadjes staan.

Asgrauwe Anemone met smalle bladeren heeft een enkele bloem die van kleur uit het asgrauwe wat witachtig en met wat rood besproeid is bijna zoals die rookkleur is die sommige monniksgrauw noemen.

(Anemone sylvestris) Witte of Oostenrijkse Anemone, in het Latijn Anemone Pannonica, is de medesoort van de derde Anemone van Dodonaeus, en die noemt Lobel Anemone met mooie grote witte bloemen. Van deze vindt men er sommige wiens bloem wit is, maar met paarse aderen gestraald. Soms is de bloem wel wit, maar de grond (dat is het binneneind) paars.

Verandering van de Anemone met smalle bladeren door het zaaien gekomen. Al is het zaak dat men meer verandering vindt in de bloemen die van het zaad van Anemone met brede bladeren voortkomen dan in diegene die men heeft van het zaad van die met smalle bladeren, nochtans zo vindt men er ook merkelijke veranderingen in. Want sommige van deze zaailingen hebben enkele bloemen die van kleur scharlaken of karmozijnrood of bloedrood of violet of wit of asgrauwachtig en besmeurt of verstorven geel van kleur en in de binneneinden of het middelste van de gronden vindt men ook enig verschil als blijkt in de voor vermelde medesoorten van de witte Anemone met paarse aderen of paarse gronden zoals Caccini aan Clusius gezonden heeft. De roodheid van de bloemen is in deze zo menigvuldig, te weten karmozijnrood, cochenillerood als rood fluweel, bijna donker rood, bloedrood, appelbloem en er zijn ook purperen met witte gronden (alzo wel witte met purperen gronden) blauwviolet, wit, grauw, askleurig, wit met zwarte strepen, wit met grauw en andere kleur gemengd, de grond van sommige is zilverkleurig en maakt groot verschil in deze bloemen, de draden en noppen zijn meest blauw, maar soms wat verschillend van kleur. Hierbij horen de volgende soorten ook.

Eerste wilde Anemone van Clusius, in het Latijn Anemone silvestris, is de derde Anemone van Matthiolus. Deze [717] geeft uit haar lange dikke gevezelde wortel vele bladeren als waterhanenvoet, de bloem is eerst ruig en blinkt van binnen, melkwit en buiten wat paars en van vijf of soms meer bladeren gemaakt, het zaadhoofdje is met vele saffraangele draadjes bezet en vergaat in klein plat zaad dat met wolligheid omwonden is.

Verandering. Soms is deze bloem bijna dubbel want behalve de buitenste bladertjes groeien er noch vele andere kleine bladertjes om het ruig en met gele draadjes omringend zaadhoofdje dat half wit en half paars van kleur is.

(Anemone alpina) Tweede wilde Anemone van Clusius heeft bladeren bijna als keukenschel, doch breder en harder. De bloem is zesbladig en ook binnen wit en buiten wat paars, harig die in het midden gele draadjes heeft. De wortel van deze en de twee voorgaande soorten is enen kleinen vinger dik en buiten zwart. Dit is misschien de Anemone Alpina of Bitzwurtz van Gesnerus. Lobel houdt het voor witte Pulsatilla of keukenschel, nochtans hangt de bloem geenszins als een bel of schel al is het zaak dat ze enige gelijkenis met Pulsatilla heeft. Daarom laat dezelfde Clusius toe dat men het Pulsatilla alpina niveo flore zou noemen, maar liever Anemone silvestris secunda. (Pulsatilla alpina)

Derde Wilde Anemone, Anemone silvestris tertia, is ook van wortel zo dik als de kleine vinger en daaruit spruiten bladeren die wat op die van de gewone keukenschel lijken, dan de bloem is groter en zesbladig, binnen zeer geel en buiten bleker, in het midden er van staat een rond hoofdje met gele draadjes omringt. Het groeit in de Alpen bergen.

4. De vierde soort noemt Lobel Anemone met rode dubbele bloemen, (soms bloedrood, scharlakenrood en lichter of dieper gekleurd) in het Latijn Anemone flore multiplicato coccineo, en is Anemone angustifolia multiplex van Clusius waarmee we noch andere dubbele soorten van Anemone rekenen zullen, te weten met smalle bladeren, want die met brede bladeren zijn tevoren vermaand.

Dubbele rode Anemone met smalle bladeren, in het Latijn Anemone hortensis tenuifolia, flore pleno, in het Turks lale benzedé en galipoli lalé genoemd, heeft bladeren als die van aardnoten. De bloem is gemaakt van tien of meer met van buiten ruigachtige, lange breedachtige bladertjes die rood van kleur zijn en van binnen noch donkerder rood blinken en in het midden van deze bladeren staan noch veel meer kleiner bladertjes die dun, bloedkleurig rood zijn. De wortel is wel knoopachtig, doch wat langer dan de andere soorten hebben en wat bleker bruin van kleur en binnen wit. Ze bloeit soms noch eens in de herfst, dan de middelste bladertjes van de bloem zijn dan wat groenachtig van kleur. Maar diegene die in april voortkomen zijn soms zo breed en groot als een daalder en zo dik als drie of vier daalders opeen gelegd.

Dubbel witte roodachtige Anemone met smalle bladeren is van Petrus Hondius vermaand en Anemone flore pleno albo subrubido tenuifolia genoemd en heeft een wortel als de voorgaande rode, knobbelachtig en dik waaruit in het begin van het voorjaar als de kou van het weer het enigszins toelaat een stijfachtige steel tussen enige smalle gesnipperde bladeren spruit als die van de voorgaande zodat men deze soorten daaruit niet zou kunnen onderscheiden aangaande de bladeren, de steel en de knop en de gedaante van de bloem is ook gans zulks, maar de kleur van de bloem is bleekachtig of witachtig, doch behoudt veel vleeskleurigs. Ze kan niet goed tegen de koude.

Dubbele rode en witte Anemone met smalle bladeren als de rode kan tamelijk goed tegen de koude, ja bloeit bijna in de winter wiens bloem van vele smalle bladeren gemaakt is, sommige rood en zeer zeldzaam en aangenaam om te zien.

Dubbele mooi rode smalbladige Anemone is van Caccini hier te lande aan Clusius gezonden en daarom Anemone tenuifolia flore suaverubente nitido, Caccini genoemd wiens bloemen lieflijk rood blinkend is of vleeskleurig met een witte grond. Dit is zonder twijfel een medesoort van diegene die Hondius beschrijft.

Dubbele blauwe Anemone is soms uit Turkije gezonden geweest, maar zulks is ze hier te lande nimmermeer geworden, schrijft Clusius. Dan in Italië is ze zo voortgekomen, zoals Caccini betuigt, en zegt dat hij een soort met blauwpaarse bloemen gehad heeft. Eerst is ze heel violet, maar als ze begint heel open te gaan wordt ze geleidelijk aan zwarter of wat bleker en looiachtig. Anders van bladeren en wortels lijkt ze zeer goed op de smalbladige dubbele rode Anemone. De dertien uiterste bladeren van de bloemen zijn breder en de andere die in het midden groeien en van de buitenste omvat worden zijn ook wat breedachtig en niet zo smal als die van de gewone dubbele smalbladige Anemone. In het Latijn noemt hij deze soort Anemone tenuifolia, violaceo seu purpureo caeruleo, tanneto feu ex atro purpurarescente flore, Caccini, omdat de kleur van de bloemen zo verschiet en nu lichter en nu dieper blauw is.

Dubbele witte Anemone met smalle bladeren wordt ook in sommige hoven gevonden, zo men zegt.

(Anemone nemorosa) 5. De vijfde soort van Anemone is van Lobel en meer andere bos hanenvoet met witte bloemen genoemd en in het Latijn Ranunculus nemorosus of Ranunculus quartus Fuchsij lacteus en ook Ranunculus candidus van Cordus en Tragus, in het Hoogduits Merzenblumen, van Clusius Silvarum Ranunculus, dan hij houdt ze voor een wilde Anemone en voor de Anemone Leimonioa van Theophrastus. Het is een klein gewas dat in Oostenrijk en Duitsland zeer algemeen is. De bloem is wit van kleur of vleeskleurig en inkarnaat die staartvormig open staat. De bladeren zijn gesneden als die van de wolfswortel en meestal elk op een apart steeltje. Die met paarse blauwachtige en ook met witte bloemen groeit omtrent Napels en heet daar gengeno salvatico, dat is wilde gember, naar de scherpe smaak van de wortel.

Vreemde geslachten van Anemone Leimonia of boshanenvoet. De eerste van deze zegt Clusius, Anemone Leimonia peregrina prima genoemd, heeft een bloem gemaakt van acht of negen korte spitse bladeren die heel wit van binnen, maar van buiten met wat mooi purperrood besproeid zijn.

Tweede Anemone Leiminio of vreemde boshanenvoet heeft een bloem van acht of negen bladertjes gemaakt en de vier uiterste er van zijn onder wat paars en de binnenste heel graskleurig en in het midden groen uit het witte gekleurd. Daarin staat een hoofdje als een onrijpe aardbei zoals in de voorgaande soort.

(Anemone sylvestris) Boshanenvoet met dubbele witte bloemen, in het Latijn Anemone leimonia pleno albo flore genoemd of Ranunculus sivarum pleno albo flore, heeft zulke dubbele bloemen dat men er soms dertig of veertig bladertjes in geteld heeft, sommige sneeuwwit en sommige die wat groens of wat paars van buiten hebben en zo goed van reuk als de meidoorn bloempjes.

Boshanenvoet met dubbele paarse bloemen blijft lager en heet Anemone Leimonia sive Ranunculus silvarum pleno purpureo flore. De bloem is ook van dertig of veertig bladertjes gemaakt die allen van onderen donker paars zijn daar wat blauws bij is en daarna witachtig en ten slotte mooi bleek paars en ook zo goed van reuk als de meidoornbloempjes. Beide zijn in Brabant in sommige bosjes omtrent Leuven gevonden geweest. Dan als men ze in de hoven niet goed onderhoudt dan worden de bloemen zeer gauw enkel.

Verandering. Soms vindt men deze soort met vele kleine vleeskleurige of witte met rood gemengde blozende bladertjes in de bloem die daarom Ranunculus nemorosus flore carneo multiplici heet. Daar is ook een die paarsachtig is zulks als diegene die Ranunculus silvarum pleno flore purpurascente genoemd wordt.

(Anemone narcissiflora) 6. De zesde soort van Anemone is ook boshanenvoet met gele bloemen genoemd, in het Latijn Ranunculus nemorosus luteus. De bloem is kleiner dan de witte en komt wat vroeger voort. Andere gele Anemone zijn boven bij de soorten van Anemone met brede bladeren beschreven.

(Anemone trifolia) 7. De zevende soort van Anemone is van sommige voor een soort van Dentaria gehouden en Alabastrites of Dentaria alba genoemd, andere noemen het klaver Anemone naar de drie gekerfde bladeren. Voorts zo zal men de medesoorten van dit gewas in het kapittel van de koraalviolier vinden.

Anemone Alpina van Gesnerus met zwarte wortels en een ruig zaadhoofdje vol wolligheid lijkt wat op Pulsatilla en is van de herders Bitzwurtz genoemd en schijnt de tweede wilde Anemone van Clusius te wezen. (Anemone alpina)

Anemone van Anguillara heeft zeer gekloven ruige bladeren, de bloem heeft maar vier bladeren die van kleur rood of wit of blauw zijn. Het groeit op de hoge bergen van Italië.

Anemone Bononiensis is geen soort van deze Anemone, maar het klein winters geel Aconitum dat we hierna beschrijven.

Anemone van Syrië, van Rauwolfius vermaant, zijn veelvormig die alle daar sakaik heten, doch naar de verandering van de kleuren verschillende toenamen voeren, want de rozerode noemen ze sakaik achmar, de gele sakaik aserach, de paarse sakaik alsar. Van gedaante zijn ze de voorbeschreven soorten van Anemone meest gelijk.

Het Leontopetalon wordt ook soms Anemone genoemd.

Anemone Monspelliana zijn de bruinettekens.

Teelt.

Het is het beste dat men het zaad van de Anemone in mei of juni zaait, dat is zo gauw als het rijp is en dan zullen de bladeren in de herfst voort komen. Ze groeien wel geplant en vooral die met smalle bladeren waarvan de wortels in kleine stukjes gebroken zeer gemakkelijk uitspruiten, zelfs hoe kleine wortel of stukje dat het is en al lag het onbedekt. De grond en verandering van plaatsen maakt dat de bloemen hoger en weliger of kleiner worden en ook zeggen sommige dat dat de oorzaak is dat de ene bloem dieper gekleurd is dan de ander. Dan voor alles moeten de kruidbeminnaars weten dat de wortels van de Anemone en vooral van de dubbele met brede bladeren als ook van de enkele stervormige Anemone hoe ze dikker en knobbeliger zijn, hoe ze eerder vermolmen of gewormsteekt worden en sneller vergaan. Daarom moet men ze elk jaar vaneen trekken en de stukken in de aarde steken of tenminste om het jaar. Maar de wortel van dubbele Anemone met smalle bladeren als ook de enkele met smalle bladeren bederft niet zo gauw. Als men de bloemen in juni wil hebben zal men de wortels uit de aarde nemen als ze gebloeid hebben en tussen papier in een droge plaats leggen en de hele herfst en winter lang bewaren en niet voor de lente in de aarde steken en dan zullen de bladeren eerst in mei uitspruiten, zoals Clusius ons leert. [718]

Anemone met blauwe bloemen wordt in de hoven wit. Sommige geloven dat de stelen van Anemone een zijsteel op goed land plag te krijgen want al is het dat alle geslachten van Anemone, zegt Clusius, een, twee, drie, vier of meer stelen voortbrengen nadat de wortels oud zijn, nochtans zijn de stelen altijd enkel zonder enige zijtakken wat gewoonlijk waar is, uitgezonderd alleen in de gele dubbele Anemone die sommige zijtakken heeft. Voorts zo zeggen sommige dat men de Anemone zo door planten vermenigvuldigen kan dat men bijna alle maanden nieuwe bloemen krijgt.

Namen.

De namen van de bloemen zijn Anémone, Anemône en Anemona, Phenion of ook Fremium, in het Frans coquelourdes, cocles en passefleurs, welke namen nochtans andere bloemen eigen zijn bij die Fransen. Omdat de bloemen gauw verwaaien noemen sommige het ook Pulsatilla en Herba venti, maar oneigenlijk. In Italie noemen de landlieden het op sommige plaatsen herba dal diavolo, dat is duivelskruid omdat ze de beesten niet voor goed voer strekken en slecht om uit te roeien zijn. Anemone maculata of Stictophyllos is geen eigen soort, maar wordt de soort van Anemone en vooral die boshanenvoet heet gegeven als de bladeren geplekt zijn zoals het soms gebeurt.

Aard, kracht en werking.

De geslachten van Anemone zijn veelvormig van krachten net zoals ze veelvormig van gedaante zijn, maar van allen wordt geloofd dat ze zeer heet van aard en verdrogend zijn als de soorten van hanenvoet en samen ook geschikt om te openen en daarna tezamen te trekken, uit te trekken en alle slijmerigheden op te halen, dan om hun grote scherpte gebruikt men ze meer van buiten dan van binnen, hoewel dat sommige er een water van distilleren om de gebreken van de keel te genezen, tandpijn te verzoeten en alle zowel inwendige als uitwendige zweren en zeren te zuiveren.

Andere leggen ze op kanker om die te zuiveren en daarna te genezen.

De groene bladeren gestoten en opgelegd genezen de gezwellen die aan de nagels komen.

Sommige koken dit hele kruid of de wortel alleen in azijn en spoelen daar de mond mee tegen tandpijn en bewaren die tegen verrotting en maken die vast als ze los zijn.

De bloemen worden in de voor vermelde dingen ook voor beter gehouden en vooral het water er van gedistilleerd.

De wortel van allerhande Anemone (behalve die van de gele soort die heel verwurgend en knijpend is) gekookt in malvezei en op de ogen gestreken geneest de hete zwellingen of vurigheden er van en verscherpt het gezicht en neemt de plekken en liktekens van de ogen of oogschellen af.

Anemone met oranjerode bloemen opgelegd bijt het vel open, zegt Plinius.

De tweede soort van wilde Anemone is in Hoogduitsland Bitzwurtz genoemd omdat als ze pleistervormig op de venijnige steken of beten van het vee gelegd wordt die gans geneest.

Aangaande de krachten van de zevende soort van Anemone, die zijn alzo onbekend zoals het kruid weinig gevonden wordt, zegt Lobel.