Urtica

HET XXXV. CAPITEL.

Van de Heete oft Brandende Netelen.

Gheslachten.

De Netelen zijn van twee gheslachten. Het eerste begrijpt de Heete, Brandende oft Stekende Netelen: het ander de Doove Netelen, die niet en steken oft en branden; ende elck van dese gheslachten is veelderleye; maer van de Heete oft Stekende sullen wy in dit Capitel spreken, van de Doove in het naevolgende. Voorts, de Heete oft Brandende Netetelen zijn dryderley; te weten twee Groote, ende een kleynder ende leeger wassende.

Ghedaente.

1. De Roomsche Netelen, dat is de eerste van de Groote Netelen, hebben rouwe, ronde, van binnen holle steelen, somwijlen anderhalven voet hoogh opschietende: aen de welcke wassen breede, scherpe oft spitse, rondsomme saeghs-ghewijs ghekerfde bladeren: welcke steelen, soo wel als de bladeren, rouw zijn, ende hayrachtigh, met een stekende oft brandende ruyghe wolachtigheydt bewassen; de welcke maer eens lichtelijck aengheraeckt zijnde, een groot ieucksel aen de huyt doen komen, ende die als met sommighe puystkens oneffen ende rouw maken, ende somtijts oock heel rood doen worden. Tusschen de bladeren ende de steelen, dat is uyt den oorspronck oft schoot van de bladeren, wast het saet, in ronde, rouwe bollekens, grooter dan de Erweten, voortkomende; ’t welck saet glattigh is ende blinckende, den sade van het Vlas, dat is het Lijnsaet, ghelijck, maer kleynder ende ronder. De wortel is veselachtigh.

2. Het ander gheslacht van Groote Netelen is het voorschreven van bladeren ende steelen seer ghelijck, maer wast somwijlen hoogher op, ende is in meer sijd-tacken verdeylt: het is oock met een dierghelijcke brandende ende stekende hayrigheyt aen de steelen ende aen de bladeren beset, soo wel als de eerste soorte. Dan het saet van dit gheslacht is kleyn, ende niet in ronde bollekens wassende, maer groeyt in langhworpighe dunne, bijnae druyf-ghewijse troskens; alsmen siet ghebeuren aen het Mercuriael Wijfken, welcke druyfkens langhs de steelen ende sijd-tacken boven de bladeren met groote menighte komen uytghesproten. De wortel is seer veselachtigh, geelachtigh van verwe, hier en daer in d’ aerde vlidderende, breet ende wijt voortkruypende.

3. De derde soorte van Heete Netelen, dat is Kleyne Netelen, is de voorbeschreven Tweede Groote Netelen van steelkens, bladeren ende druyfs-gewijs saet genoeghsaem ghelijck, maer kleynder, ende somwijlen meer ghetackt, bleecker-groen van verwe, maer meer brandende ende stekende. De wortel is korter, nochtans niet sonder veselinghen.

Plaetse.

Alle de soorten van Netelen wassen op onghebouwde plaetsen. 1. De Eerste van de Groote Netelen wassen in dichte bosschen, ende worden oock somtijdts in Nederlandt ghevonden. 2. De tweede soorte is wat ghemeynder hier te lande, al om omtrent de tuynen, hegghen ende oude muren ende ander onghebouwde ende veronachtsaemde plaetsen wassende. 3. De derde soorte, oft de Kleyne Netelen, wassen oock op diergelijcke plaetsen: dan sy groeyen oock wel in de hoven ende vochtachtighe ackers ende bouwlanden. [224]

Tijdt.

Alle de Netelen worden den heelen Somer door ghesien: dan de Kleyne konnen de koude van den Winter oock wel verdraghen. ’T saet wort in de Hoymaendt ende Ooghstmaendt rijp, ende magh dan vergaert ende bewaert worden.

Naemen.

Dese cruyden worden in ’t Griecks Acalyphe ghenoemt, oft oock Cnide, om dat sy met haer schadelijcke wolligheydt stekende zijn: nae die selve brandende ende bijtende kracht heeten sy oock in ’t Latijn Urtica; in ’t Hooghduytsch Nessel; in ’t Nederduytsch Netelen; in ’t Italiaensch Ortica; in ’t Spaensch Hortiga; in ’t Fransch Ortie; in ’t Enghelsch Nettel; in ’t Behemsch Kopriwa.

Oorsake des naems.

Den naem Urtica is ghekomen van het woordt Uro, ’t welck by de Latijnen branden beteeckent; als de Poët ende Medicijn Macer betuyght, segghende,

Urtica heeft den naem ghekreghen van het branden:

VVant alsmen die aenraeckt, ontsteeckt sy onse handen.

Daer van is oock den Nederduytschen naem ghekomen: want men noemt dese cruyden hier te lande Brandende oft Heete Netelen, en somtijdts oock Bern-netelen.

1. Dat eerste geslacht wort nu ter tijt in ’t Nederduytsch Roomsche Netelen geheeten; in ’t Fransoys Ortie Romaine; in ’t Latijn Urtica Romana; in ’t Hooghduytsch heet het oock Welsche Nesselen; al ofmen in ’t Latijn Urtica Italica seyde, oft in Nederduytsch Italiaensche oft Vremde Netelen; om dat sy hier selden ghevonden worden, ende allesins niet en wassen, maer komen voort van saet dat uyt andere landen ghesonden is in de hoven van de Cruydt-beminners, die dat om de nieuwigheyt ten toone saeyen. Sy worden oock van sommighe Urtica Mas, dat is Netel Manneken geheeten. Dioscorides heetse Wilde Netelen, oft Urtica silvestris, ende seght, dat sy rouwer, breeder ende swarte bladeren voortbrenght, ende saet heeft als Lijnsaet, maer kleynder. Dan Plinius noemt de Wilde Netelen, Netelen Wijfken, ende schrijft in sijn 15.capitel van het 21.boeck dat die sachter zijn ende min stekende dan de ander.

2. Dat tweede geslacht wordt gemeynlijck Netel Wijfken gheheeten, in ’t Latijn Urtica Femina: ende om dat van de derde soorte te verscheyden, heetmen ’t oock Groote Netelen, Urtica maior: wy heeten ’t Tweede Groote Netelen.

3. Het derde gheslacht wort in Brabant Heete Netelen ghenoemt; in Hooghduytschlant Heyter Nesselen; om dat het soo heet ende brandende in ’t aenraken is; in ’t Latijn Urtica urens minima, dat is Alderkleynste brandende Netelen. Plinius vermaent van een soorte van Netelen die hy Cania noemt: dan oft die voor dese Alderkleynste soorte te houden is, oft voor de Eerste van de Groote Netelen, dat laet ick de liefhebbers noch ondersoecken; want hy seght: Onder de Wilde Netelen isser een soorte Cania genoemt, de welcke scherper is, ende heeft oock eenen brandende steel, ende ghekertelde oft ghesnippelde bladeren.

Aerd.

De Brandende Netelen zijn wel droogh van aerd, maer niet seer warm, nauws tot den eersten graed komende; dan sy hebben met eenen oock eenige fijnigheyt van stoffe; want sy en branden oft en bijten niet door die dat sy geweldigh heet zijn van krachten; maer de oorsake daer van is, om dat sy rondomme met herdachtighe rouwe wolle als stekelige doornskens beset zijn, waer mede sy de huyt prickelen ende op-haelen: want als de Netelen slap ende verflenscht zijn, oft ghesoden worden, en steken sy gheensins; door dien dat de stekeligheyt oft stijvigheyt van de herde wolachtigheyt vergaen is oft verduystert.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van Netelen met Warm-moes ghenoten, oft met Mosselen ghesoden, ende ghedroncken, maken eenen sachten kamerganck, soo Dioscorides betuyght, ende dat met haer afvaeghende kracht.

Sy vervoorderen oock het rijsen van de pisse, ende doen ghemackelijck water-maken, ende drijven den steen oft het graveel uyt de nieren.

De selve met ghepelde gerste oft gerste-water gesoden, worden goedt ghehouden om de borst te suyveren, ende daer uyt te trecken al ’t ghene dat daer in vast is ende blijft steken.

Men pleegh de selve bladeren oock kleyn te stooten, ende het sap daer van in den neuse te steken, om den bloedt-loop uyt den neuse te stelpen. [225]

’T sap van de bladeren in den mont ghenomen ende gegorgelt, is seer goet van den Huygh, ende swillinghen van het lelleken.

‘T saet van de Netelen, bijsonder met soeten wijn ghedroncken, verweckt den mensche tot bijslapen; want het heeft eenighe windachtigheydt in hem, soo Galenus betuyght.

‘T selve saet suyvert de borst van alle taeye fluymen, ende ander vervuylde vochtigheden, ende verteert ende losset alle de rouwe slijmerachtigheden die daer in steken: ende is midtsdien goedt teghen de kortigheyt van den adem, kieck-hoest, sweeringhe der Longhere, ende veroudert Pleuresis, als dat met honigh ghemenght is, ende dickwijls gheleckt wordt.

Het selve is oock nut teghen het quaedt dat den mensche van de Cicuta oft Dullekervel (anders Scheerlinck) kan gekomen; insghelijcks oock teghen de Campernoelien oft Duyvels-broodt, dat sommighe Padde-stoel noemen; ende teghen de hindernisse die den mensche van het ghebruyck van Quick-silver soude konnen gevat hebben, soo Nicander ons leert.

Apollodorus (wiens meyninghe van Plinius verhaelt wordt) houdt de Netelen voor een tegenbate van het Bilsen-cruydt oft Hyoscyamus; ende voor een beschuttinge van alle steken ende beten van de Slangen ende Scorpioenen.

Hindernisse.

Het quaedt dat de Netelen doen konnen is merckelijck genoegh, maer is alleen in het ophaelen ende ontsteken van de huyt, ’t welck niet langh en duert, ende anders niet en laet dan een ieucksel oft krauwsel. Dan om ’t selve te ghenesen ende te versoeten, en hoeftmen, nae het seggen van Plinius, anders niet te ghebruycken dan Olie van Olijven, ende daer mede de huyt te bestrijcken.

BIIVOEGHSEL.

De ghedaente van dit Netel-cruydt ende van sijne deelen is seer wonderbaerlijck: want de hayrachtighe bollekens van de Roomsche Netelen zijn eenen Eghel ghelijck. “ T saet is bruyn, ende die van Egypten achten ’t saet van dese Roomsche Netelen (oft een mede-soorte daer van) seer veel, al is ’t datse daer seer overvloedigh wassen. Hier te lande wassense meest in de hoven der liefhebbers van uyt-landtsch saet; hoe wel datse oock wel in ’t wildt ghevonden worden in de bosschen, als in het Soenien-bosch, ende elders in Brabandt.

De Ghemeyne Groote Netelen hebben bladeren die rondtom ghekerft zijn, maer niet soo diep als d’ ander. ‘T saet wast aen langhe faselinghen, nederwaerts hanghende, ende is den Hirs wat gelijck, maer kleynder.

Groote Stinckinde Netelen zijn van de ander haest te onderscheyden. Tragus houdtse voor Heraclea.

Veranderinge van Heete Netelen. De Roomsche Netelen hebben somtijdts heel roode steelen, somtijdts heel roode wortelen. De Ghemeyne Groote Netelen hebben somtijdts ronde steelen, somtijdts vierkantighe; doch ghemeynlijck rouw ende stekeligh. De bladeren zijn meest groen, dan sommighe bruyn roodt. Daer zijn noch ander verscheydentheden, in verwe, stanck, placken, ende ruyghigheydt; die alle onnoodigh zijn om verhaelt te worden, mits datse van de veranderinghe der plaetsen komen.

Naemen.

De Roomsche Netelen heeten in Egyptenlandt Angia: de Ghemeyne Groote zijn bekent met den naem Urtica communis; in ’t Fransch Grande Ortie; in ’t Hooghduytsch Brennend Nessel; hier te lande Groote Netelen; in ’t Italiaensch Ortica volgare; de Kleynste heeten in ’t Latijn Urtica minor; in ’t Fransoys Petite Ortie.

Aerd van Netelen.

Al is ’t sake dat de Netelen van buyten schijnen een heete kracht te hebben, om dat sy brandende ende stekende zijn, nochtans (ghelijck Dodoneus oock eenighsins te kennen gheeft) meynen sommighe dat sy van binnen een verborghen verkoelende kracht hebben. Dan het saet is warmachtigh, ende droogh, tot in den tweeden graed.

Kracht ende Werckinghe.

Plinius schrijft, dat de bladers van Netelen gestooten worden met oude Olie, oft met Beyren-smout, om soo op de plaetsen te legghen die met flercijn ghequelt worden. Ende ’t selve wordt hedensdaeghs goedt ghevonden in de selve ghebreken.

De bladers van de Heete Netelen, met wat Myrrhe ghestooten, ende ghelijck een plaester op de navel gheleydt, hebben groote kracht om de maendtstonden van de vrouwen te verwecken; insghelijcks oock met Myrrhe ghesoden ende ghedroncken.

Het saet van de Roomsche Netelen is seer goedt teghen de kortheydt op de borst, Asthma ghenoemt, als men sijnen aedem niet en kan op-halen dan met opgherechten halse.

Rondeletius houdt dit saet in grooter weerden: want het en bereydt niet alleen de taeye fluymen ende verstoptheden, maer brenght oock die sachter uyt, ghelijck het saet van Carthamus doet, ende moet in de selve swaerte oft dosis inghenomen worden.

De groene bladers van de Netelen doen weder op trecken de nederstijghende Moeder, alsmen die daer mede aenraeckt.

Het saet van Netelen wort ghemenghelt met de etende, oft bijtende, ende het vleesch verminderende dinghen.

Men ghebruyckt de Netelen veel teghen alle opblasinghen ende winden van de maghe.

‘T saet van de Roomsche Netelen met Meede een half vierendeel loots swaer nae den eten ’s avondts ghedroncken, doet lichtelijck overgheven, als Plinius schrijft.

Men maeckt eenen Pessus van de bladeren van Netelen, om die in de moeder doende, de vrouwen haer maendtstonden te verwecken: ’t selve doet het saet oock, met soeten wijn ghedroncken zijnde.

De selve bladeren ghestooten, ende met Sout vermenght, zijn goedt gheleyt op de beten van de dulle honden, ende op groote sweeren, ghelijck op den kancker ende diergelijcke stinckende ende vuyle sweeringhen, ende op alderhande gheswil, als bloedtsweeren, ende sweeren by de ooren, diemen Parotides noemt, ende ander dierghelijcke gheswillen.

Netel-bladeren met een salve van Olie ende Was gemenght, genesen de herde Milten, daer op gheleydt zijnde.

Men seyt, dat de bladeren van de Netelen, in den neuse ghesteken, het bloeyen verwecken; maer van buyten, ende op ’t voorhooft gheleydt zijnde, dat selven stelpen.

Dat de bladers van Netelen den buyck sacht maken, en komt nerghens van, dan alleen door haer afvaeghende kracht, ende gelijck met eene ketelinghe, niet door purgheringhe.

Netel-bladers ghenesen bequaemelijck alle kanckerachtighe ende quade zeerigheden, ende alle de ghene die sonder bijtende dinghen ghedrooght moeten wesen.

De wortel van de Netels met Azijn ghestooten, is oock seer goedt tot de selfde dinghen, daer op gheleydt. De selve maeckt droogh de salve diemen ghebruyckt om ’t lichaem klaer ende sonder hayr te maken, Psilothrum ghenoemt.

Een salfken ghemaeckt van Netel-bladers, Sout ende Olie, beschermt de leden voor alle koude ende huyveringhe, hoe groot die oock is, alsmen daer mede den rugghe-graet, het hol van de voeten ende den Pols strijckt; ende wederom, het sap van de Netels, met wat Poplier-salve ghemenght, op den Pols gheleydt, verdrijft de groote hitte van de kortsen: soo machtigh is dit cruydt.

Den domp van het water daer Netel-saet in sied, opent de verstoptheydt van de Neusgaten.

De ghene die den hoest hebben met rochelinghe, en souden gheen beter hulpe moghen vinden om de fluymen ende slijmerachtigheden wel te lossen, dan met eenighe Syroop oft Decoctie Pectorael in te nemen, ’t ghewicht van een half kroone kleyn gestooten Netel-saet.

De wortelen van de Netelen, bijsonder van de ghene die somtijdts roodt ghevonden worden, ghestooten zijnde, inden neuse ghesteken, doet het bloedt ophouden.

Het saet van Netelen omtrent een vierendeel loots swaer ghedroncken met water van Saxifraga oft Steenbreke, oft met Schaeps-melck, met een half once Candij van Violen, breeckt den steen van de Nieren.

De ghene die de Netelen over hem draeght, met wat bladeren van Vijfvinger-cruyt, die dal vry zijn van alle geesten ende voorschijnselen die den mensche pleghen te vervaeren: want sy benemen den mensche alle vreese, als sommighe versekeren.

Alsmen de handen wast met het water daer de wortelen van Netelen in ghesoden zijn, worden sy heel wit; maer om te beletten dat daer gheen hayr aen en wast, moetmen die, nae dat sy daer mede ghewasschen zijn, met Mussen-strondt wel bestrijcken ende overwrijven, ende met laeuw water af wasschen.

Men maeckt een wonderbaerlijcken plaester teghen de Schiatica ende gicht die aen de voeten komt, nemende een handt vol van Netel-bladeren, ende twee handtvollen bladeren van Ebulus, ende stootende die twee te samen, ende legghende die soo op de plaetse die met het quaedt beladen is.

Het water datmen in de Hoymaendt van de Netel-bloemen distilleert, is seer bequaem om alle de voorseyde ghebreken te ghenesen: ende daer-en-boven gheneest het den Polypus die in den neuse komt. Men distilleert in de Braeckmaendt een water van de Netel-bladeren, ’t welck in de selve ghebreken oock seer goedt is.

Saet van Netelen met Malvaseye inghenomen, opent de mondt van de moeder, ende verweckt de vrouwen tot onkuysheydt: ende wordt oock veel ghebruyckt van de mans die niet seer sterck van Nieren oft lendenen zijn. Ende tot dien eynde, seyt Prosper Alpinus, wordt dit saet in Egypten veel gheacht van mans en vrouwen die koudt van ghestaltenisse zijn: iae sommighe maken daer een Electuarie van, met de wortel van Buzeidan, ende Honigh; waer van sy alle daghe een halve once seffens innemen.

‘T selve saet met Edick plaesters-ghewijse op-gheleydt, is goedt teghen alle qualijck gheneesbaere puysten, die op de huyt komen: tegen alle placken ende vlecken oft onsuyverheden des huyts; insghelijcks teghen de herde gheswillen, insonderheydt die achter d’oore komen.

De selve Egyptische vrouwen en hebben niet daer sy haer moeder beter mede verwermen konnen, oft de selve suyveren, ende van verstoppinghe verlossen, dan dit Netel-saet: het afsiedsel van ’t welck sy meest ghebruycken. Oft sy legghen dat saet op ’t vier, om den roock daer van te ontfanghen, in sonderheydt als daer wat Myrrhe byghevoeght is.

Teghen alle quade inetende kanckerachtighe zeeren is de asschen van de selve Netel-saden oock seer nut. [226]

Ander ghebruyck.

Men maeckt van de schorssen van de steelen der Netelen, in water gheweyckt zijnde, een soorte van webbe, soo fijn als bijnae dat uyt Oost-Indien, Goa, ende ander omligghende plaetsen, in dese landen ghebroght wordt; maer dat en is soo sterck niet als lijnwaet ende het en duert niet seer langh.

Noch heeft de Netel dese kracht, datse in den pot ghedaen zijnde daer vleesch in siedet, het vleesch haest murwe doet worden.

Sommighe Alchymisten houden veel van de Netelen die roode steelen hebben, maer noch meer van die met roode wortelen.

Andere versekeren, dat de hinnen al den winter door eyeren legghen sullen, alsmen haer de drooge bladeren van de Netelen t’ eten gheeft, met ander eten ghemenght zijnde.

Om te beletten dat de koude ons gheen schade aen de huyt en doe, maghmen een salve maken van Netel-bladers, Sout ende Olie, als voren oock eensdeels vermaent is.

Teghen de bleynen oft puysten die van de Netelen ghekomen zijn, nemen sommighe Olie van Roosen, oft gemeyn Olie van Olijven, om de plaetse te bestrijcken: dan in Grieckenlandt gebruycktmen nu ter tijdt daer niet anders teghen dan het sap van de Maluwe bladeren.

Men seydt noch veel meer andere vremde, maer niet al te ghelooffelijcke dinghen van de Netelen: te weten, dat indien men de bladeren van de Netelen in de pisse van den krancken vierentwintigh uren laet ligghen, ende de bladeren niet en verflenschen, maer groen blijven, dat hy gheen noodt van sterven en heeft: maer indien de Netelen verflenschen ende slap worden, dat beteeckent de doodt, of een seer quade sieckte. Maer dat en soude ick niemant voor waer derren versekeren.

HET XXXV. KAPITTEL.

Van de hete of brandende netels. (Urtica pilulifera, Urtica dioica, Urtica urens)

Geslachten.

De netels zijn van twee geslachten. Het eerste omvat de hete, brandende of stekende netels, het ander de dove netels die niet steken of branden en elk van deze geslachten is veelvormig, maar van de hete of stekende zullen we in dit kapittel spreken en van de dove in het volgende. Voorts de hete of brandende netels zijn drievormig, te weten twee grote en een kleiner en lager groeiende.

Gedaante.

1. De Roomse netels, dat is de eerste van de grote netels, hebben ruwe, ronde en van binnen holle stelen die soms vijf en veertig cm hoog opschieten waaraan brede, scherpe of spitse en rondom zaaggewijs gekerfde bladeren groeien welke stelen zowel als de bladeren ruw zijn en haarachtig en met een stekende of brandende ruige wolligheid begroeid zijn die maar eens gemakkelijk aangeraakt worden een grote jeuk aan de huid laten komen en die als met sommige puistjes oneffen en ruw maken en soms ook heel rood laten worden. Tussen de bladeren en de stelen, dat is uit de oorsprong of schoot van de bladeren, groeit het zaad in ronde, ruwe bolletjes en groter dan de erwten, wat glad is en blinkend en op het zaad van het vlas, dat is het lijnzaad, lijken, maar kleiner en ronder. De wortel is vezelachtig.

2. Het andere geslacht van grote netels is het voorbeschreven van bladeren en stelen zeer gelijk, maar groeit soms hoger op en is in meer zijtakken verdeeld en is ook met een diergelijke brandende en stekende harigheid aan de stelen en aan de bladeren bezet zowel als de eerste soort. Dan het zaad van dit geslacht is klein en groeit niet in ronde bolletjes, maar groeit in langwerpige dunne, bijna druifvormige trosjes als men ziet gebeuren aan mercuriaal wijfje wiens druifjes langs de stelen en zijtakken boven de bladeren met grote menigte komen uitgesproten. De wortel is zeer vezelachtig en geelachtig van kleur die hier en daar in de aarde kruipt en breed en wijdt voorkruipt.

3. De derde soort van hete netels, dat zijn kleine netels, is de voorbeschreven tweede grote netels van steeltjes, bladeren en druifvormig zaad voldoende gelijk, maar kleiner en soms meer vertakt, bleker groen van kleur, maar meer brandend en stekend. De wortel is korter, nochtans niet zonder vezels.

Plaats.

Alle soorten van netels groeien op niet gebouwde plaatsen. 1. De eerste van de grote netels groeit in dichte bossen en wordt ook soms in Nederland gevonden. 2. De tweede soort is hier te lande wat gewoner en groeit alom omtrent de tuinen, heggen en oude muren en ander niet gebouwde en veronachtzaamde plaatsen. 3. De derde soort of de kleine netels groeien ook op diergelijke plaatsen, dan ze groeien ook wel in de hoven en vochtige akkers en bouwlanden. [224]

Tijd.

Alle netels worden de hele zomer door gezien, dan de kleine kunnen de koude van de winter ook wel verdragen. Het zaad wordt in juli en augustus rijp en mag dan verzameld en bewaard worden.

Namen.

Deze kruiden worden in het Grieks Acalyphe genoemd of ook Cnide omdat ze met hun schadelijke wolligheid stekend zijn en naar die brandende en bijtende kracht heten ze ook in het Latijn Urtica, in het Hoogduits Nessel, in het Nederduits netelen, in het Italiaans ortica, in het Spaans hortiga, in het Frans ortie, in het Engels nettel en in het Boheems kopriwa.

Oorzaak van de naam.

De naam Urtica is gekomen van het woord Uro wat bij de Latijnen branden betekent als de poëet en dokter Macer betuigt en zegt;

‘Urtica heeft de naam gekregen van het branden.

Want als men die aanraakt ontsteekt ze onze handen’.

Daarvan is ook de Nederduitse naam gekomen want men noemt deze kruiden hier te lande brandende of hete netels en soms ook bern-netelen.

1. Dat eerste geslacht wordt tegenwoordig in het Nederduits Roomse netels genoemd, in het Frans ortie Romaine, in het Latijn Urtica Romana, in het Hoogduits heet het ook Welsche Nesselen al of men in het Latijn Urtica Italica zei of in Nederduits Italiaanse of vreemde netels omdat ze hier zelden gevonden worden en alleszins niet groeien, maar komen voort van zaad dat uit andere landen gezonden is in de hoven van de kruidbeminnaars die dat om de nieuwigheid te tonen zaaien. Ze worden ook van sommige Urtica Mas, dat is netel mannetje genoemd. Dioscorides noemt ze wilde netels of Urtica silvestris en zegt dat ze ruwer, breder en zwarte bladeren voortbrengt en zaad heeft als lijnzaad, maar kleiner. Dan Plinius noemt de wilde netels, netels wijfje en schrijft in zijn 15^de kapittel van het 21^ste boek dat die zachter zijn en minder steken dan de ander.

2. Dat tweede geslacht wordt gewoonlijk netel wijfje genoemd, in het Latijn Urtica Femina en omdat van de derde soort te onderscheiden noemt men het ook grote netels, Urtica major, we noemen het tweede grote netels.

3. Het derde geslacht wordt in Brabant hete netels genoemd, in Hoogduitsland Heyter Nesselen omdat het zo heet en brandend in het aanraken is, in het Latijn Urtica urens minima, dat is allerkleinste brandende netels. Plinius vermaant van een soort van netels die hij Cania noemt, dan of die voor deze allerkleinste soort te houden is of voor de eerste van de grote netels, dat laat ik de liefhebbers noch onderzoeken, want hij zegt; ‘onder de wilde netels is er een soort Cania genoemd die scherper is en heeft ook een brandende steel en gekartelde of gesnipperde bladeren.

Aard.

De brandende netels zijn wel droog van aard, maar niet zeer warm en komen nauwelijks tot de eerste graad, dan ze hebben meteen ook enige fijnheid van stof, want ze branden of bijten niet doordat ze geweldig heet zijn van krachten, maar de oorzaak daarvan is omdat ze rondom met hardachtige ruwe wol als stekelige doorntjes bezet zijn waarmee ze de huid prikkelen en ophalen, want als de netels slap en verflenst zijn of gekookt worden steken ze geenszins omdat dat de stekeligheid of stijvigheid van de harde wolligheid vergaan is of verduisterd.

Kracht en werking.

De bladeren van netels met warme moes genoten of met mossels gekookt en gedronken maken een zachte kamergang, zo Dioscorides betuigt, met zijn afvegende kracht.

Ze bevorderen ook het rijzen van de plas en laten gemakkelijk water maken en drijven de steen of het niergruis uit de nieren.

Dezelfde met gepelde gerst of gerstewater gekookt worden goed gehouden om de borst te zuiveren en daaruit te trekken al hetgeen dat daar in vast is en blijft steken.

Men plag dezelfde bladeren ook klein te stoten en het sap daarvan in de neus te steken om de bloedloop uit de neus te stelpen. [225]

Het sap van de bladeren in de mond genomen en gegorgeld is zeer goed voor de huig en zwellingen van het lelletje.

Het zaad van de netels en vooral met zoete wijn gedronken verwekt de mens tot bijslapen, want het heeft enige windergheid in zich, zo Galenus betuigt.

Hetzelfde zaad zuivert de borst van alle taaie fluimen en ander vervuilde vochtigheden en verteert en lost alle de ruwe slijmachtigheden die daarin steken en is daarom goed tegen de kortheid van de adem, kuchhoest, zweren van de longen en verouderde zijdepijn als dat met honing gemengd is en dikwijls gelikt wordt.

Hetzelfde is ook nuttig tegen het kwaad dat de mens van Cicuta of dollekervel (anders scheerlink) kan komen insgelijks ook tegen de kampernoelie of duivelsbrood dat sommige paddenstoel noemen en tegen de hindernis die de mens van het gebruik van kwikzilver zou gevat kunnen hebben zo Nicander ons leert.

Apollodorus (wiens mening van Plinius verhaald wordt) houdt de netels voor een tegenbate van het bilzekruid of Hyoscyamus en voor een beschutting van alle steken en beten van de slangen en schorpioenen.

Hindernis.

Het kwaad dat de netels doen kunnen is merkelijk genoeg, maar is alleen in het ophalen en ontsteken van de huid wat niet lang duurt en niets anders nalaat dan jeuk of krabben. Dan om hetzelfde te genezen en te verzoeten hoeft men, naar het zeggen van Plinius, niets anders te gebruiken dan olie van olijven en daarmee de huid te bestrijken.

BIJVOEGING.

De gedaante van dit netelkruid en van zijn delen is zeer wonderbaarlijk want de haarachtige bolletjes van de Roomse netels zijn een egel gelijk. Het zaad is bruin en die van Egypte achten het zaad van deze Roomse netels (of een medesoort er van) zeer veel al is het dat het daar zeer overvloedig groeit. Hier te lande groeien ze meest in de hoven van de liefhebbers van buitenlands zaad, hoewel dat ze ook wel in het wild gevonden worden in de bossen als in het Soeniënbos en elders in Brabant.

De gewone grote netels hebben bladeren die rondom gekerfd zijn, maar niet zo diep als de andere. Het zaad groeit aan lange vezels en hangt naar beneden en is de hirs wat gelijk, maar kleiner.

Grote stinkende netels zijn van de ander gauw te onderscheiden. Tragus houdt ze voor Heraclea.

Verandering van hete netels. De Roomse netels hebben soms heel rode stelen en soms heel rode wortels. De gewone grote netels hebben soms ronde stelen en soms vierkantige, doch gewoonlijk ruw en stekelig. De bladeren zijn meestal groen, dan sommige bruinrood. Daar zijn noch ander verschillen in kleur, stank, plekken en ruigheid die alle onnodig zijn om verhaald te worden omdat ze van de verandering der plaatsen komen.

Namen.

De Roomse netels heten in Egypte angia, de gewone grote zijn bekend met de naam Urtica communis, in het Frans grande ortie, in het Hoogduits Brennend Nessel, hier te lande grote netels en in het Italiaans ortica volgare, de kleinste heten in het Latijn Urtica minor, in het Frans petite ortie.

Aard van Netels.

Al is het zaak dat de netels van buiten een hete kracht schijnen te hebben omdat ze brandend en stekend zijn, nochtans (gelijk Dodonaeus ook enigszins te kennen geeft) menen sommige dat ze van binnen een verborgen verkoelende kracht hebben. Dan het zaad is warmachtig en droog tot in de tweede graad.

Kracht en werking.

Plinius schrijft dat de bladeren van netels gestampt worden met oude olie of met berenvet om zo op de plaatsen te leggen die met jicht gekweld worden. En hetzelfde wordt tegenwoordig goed gevonden in dezelfde gebreken.

De bladeren van de hete netels met wat mirre gestampt en als een pleister op de navel leggen hebben grote kracht om de maandstonden van de vrouwen te verwekken, insgelijks ook met mirre gekookt en gedronken.

Het zaad van de Roomse netels is zeer goed tegen de kortheid op de borst, astma genoemd, als men zijn adem niet kan ophalen dan met opgerichte hals.

Rondeletius houdt dit zaad in grote waarde want het bereidt niet alleen de taaie fluimen en verstoppingen, maar brengt die ook zachter uit net als het zaad van Carthamus doet en moet in dezelfde zwaarte of dosis ingenomen worden.

De groene bladeren van de netels doen weer optrekken de neerstijgende baarmoeder als men die daarmee aanraakt.

Het zaad van netels wordt gemengd met de etende of bijtende en het vlees verminderende dingen.

Men gebruikt de netels veel tegen alle opblazingen en winden van de maag.

Het zaad van de Roomse netels met mede een half vierendeel lood zwaar na het eten ’s avonds gedronken laat gemakkelijk overgeven, als Plinius schrijft.

Men maakt een pessarium van de bladeren van netels om die in de baarmoeder te doen om bij de vrouwen hun maandstonden te verwekken, hetzelfde doet het zaad ook met zoete wijn gedronken.

Dezelfde bladeren gestampt en met zout vermengt zijn goed gelegd op de beten van de dolle honden en op grote zweren als op de kanker en diergelijke stinkende en vuile zweren en op allerhande gezwel als bloedzweren en zweren bij de oren die men Parotides noemt en ander diergelijke zwellen.

Netelbladeren met een zalf van olie en was gemengd genezen de harde milten als het daarop gelegd is.

Men zegt dat de bladeren van de netels in de neus gestoken het bloeden verwekken, maar van buiten en op het voorhoofd gelegd dat stelpen.

Dat de bladeren van netels de buik zacht maken komt nergens anders van dan alleen door haar afvegende kracht en als met een kieteling, niet door purgeren.

Netelbladeren genezen geschikt alle kankerachtige en kwade zeren en al diegene die zonder bijtende dingen gedroogd moeten wezen.

De wortel van de netels met azijn gestampt is ook zeer goed tot dezelfde dingen door het er op te leggen. Dezelfde maakt de zalf droog die men gebruikt om het lichaam schoon en zonder haar te maken, Psilothrum genoemd.

Een zalfje gemaakt van netelbladeren, zout en olie beschermt de leden voor alle koude en huivering, hoe groot die ook is, als men daarmee de ruggraad, het hol van de voeten en de pols bestrijkt en wederom het sap van netels dat met wat popelierzalf gemengd is op de pols leggen verdrijft de grote hitte van de koortsen, zo machtig is dit kruid.

De damp van het water daar netelzaad in kookt opent de verstopping van de neusgaten.

Diegene die de hoest hebben met rochelen zou geen betere hulp mogen vinden om de fluimen en slijmachtigheden goed te lossen dan met enige siroop of decoctie Pectorael in te nemen, het gewicht van een half kroon klein gestampt netelzaad.

De wortels van de netels en vooral van diegene die somtijds rood gevonden worden en gestampt en in de neus gestoken laat het bloed ophouden.

Het zaad van netels omtrent een vierendeel lood zwaar gedronken met water van Saxifraga of steenbreek of met schaapsmelk met een half ons kandij van violen breekt de steen van de nieren.

Diegene die de netels bij zich draagt met wat bladeren van vijfvingerkruid die zal vrij zijn van alle geesten en verschijnselen die de mens plegen bang te maken, want ze benemen de mens alle vrees, zoals sommige verzekeren.

Als men de handen wast met het water daar de wortels van netels in gekookt zijn worden ze heel wit, maar om te beletten dat er geen haar aan groeit moet men die nadat ze daarmee gewassen zijn met mussenstront goed bestrijken en wrijven en met lauw water of was.

Men maakt een wonderbaarlijke pleister tegen Schiatica en jicht die aan de voeten komt, neem een hand vol van netelbladeren en twee hand vol bladeren van Ebulus en stamp die twee tezamen en leg die zo op de plaats die met het kwaad beladen is.

Het water dat men in juli van de netelbloemen distilleert is zeer geschikt om alle voor vermelde gebreken te genezen en daarboven geneest het de poliep die in de neus komt. Men distilleert in juni een water van de netelbladeren wat in dezelfde gebreken ook zeer goed is.

Zaad van netels met malvasei ingenomen opent de mond van de baarmoeder en verwekt de vrouwen tot onkuisheid en wordt ook veel gebruikt van de mannen die niet zeer sterk van nieren of lenden zijn. En tot dat doel, zegt Prosper Alpinus, wordt dit zaad in Egypte veel geacht van mannen en vrouwen die koud van aard zijn, ja sommige maken er een likkepot van met de wortel van buzeidan en honing waarvan ze elke dag een halve ons gelijk innemen.

Hetzelfde zaad met azijn pleistervormig opgelegd is goed tegen alle slecht genezende puisten die op de huid komen en tegen alle plekken en vlekken of onzuiverheden van de huid, insgelijks tegen de harde zwellen en vooral die achter het oor komen.

Dezelfde Egyptische vrouwen hebben niets waar ze hun baarmoeder beter mee verwarmen kunnen of die zuiveren en van verstopping verlossen dan dit netelzaad waarvan ze meestal het afkooksel gebruiken. Of ze leggen dat zaad op het vuur om de rook daarvan te ontvangen en vooral als er wat mirre bij gevoegd is.

Tegen alle kwade inetende kankerachtige zeren is as van dezelfde netelzaden ook zeer nuttig. [226]

Ander gebruik.

Men maakt van de schors van de stelen van de netels die in water geweekt zijn een soort van web dat bijna zo fijn is als dat uit Oost-Indië, Goa en andere omliggende plaatsen in deze landen gebracht wordt, maar dat is niet zo sterk als linnen en het blijft niet lang goed.

Noch heeft de netel deze kracht dat ze in de pot gedaan daar vlees in kookt het vlees gauw murw laat worden.

Sommige alchimisten houden veel van de netels die rode stelen hebben, maar noch meer van die met rode wortels.

Andere verzekeren dat de kippen de hele winter door eieren leggen zullen als men hen de droge bladeren van de netels te eten geeft dat met ander eten gemengd is.

Om te beletten dat de koude ons geen schade aan de huid doet mag men een zalf maken van netelbladeren, zout en olie, als voren ook eensdeels vermaand is.

Tegen de zweren of puisten die van de netels gekomen zijn nemen sommige olie van rozen of gewone olie van olijven om de plaats te bestrijken, dan in Griekenland gebruikt men nu daar niets anders tegen dan het sap van de maluwe bladeren.

Men zegt noch veel meer andere vreemde, maar niet al te geloofwaardige dingen van de netels, te weten dat indien men de bladeren van de netels in de plas van de zieke vierentwintig uur laat liggen en de bladeren niet verflensen, maar groen blijven dat hij geen nood van sterven heeft, maar indien de netels verflensen en slap worden, dat betekent de dood of een zeer kwade ziekte. Maar dat zou ik niemand voor waar durven verzekeren.