Cerastium

HET IX. CAPITEL.

Van Muer.

Gheslachten.

Onder de cruyden die den naem van Muer hebben, isser een dat grooter, hoogher en langher is; de andere zijn kleynder ende leeghachtigh. Daer zijnder oock sommighe diemen niet sonder reden Bastaert-Muer soude moghen noemen.

1. Groote Muer recht sich selven op met vele Steelkens een elle hooghe, iae hoogher; de welcke gelijckelijck uyt de wortel komen ghesproten, ront, teer, doorknoopt, dat is met vele knoopkens kniesghewijs oft litsghewijs verdeylt. Wt elck knoopken oft ghelidt komen twee Bladeren ghesproten (wel verstaende aen elcke sijde een) breeder dan eenen vingher, langher dan die van Parietaria oft Glascruydt: met de welcke sy van maecksel ghenoeghsaem over een komen, maer zijn sacht, ende en hebben gheen hayr oft wollachtigheyt, ende zijn oock lichter groen van verwe. De Steelkens schijnen eenighsins doorluchtigh te wesen; ende boven-dien, sy hebben somwijlen ontrent de lidtmaten oft scheydtselen der bladeren een verwe die wat nae de lichte r oodachtigheydt treckt, alsmen in ’t Glascruydt oock siet. Haer Bloemkens die op ’t hooghste van de steelkens staen zijn wit, als die van Gramen Leucanthemum, dat is Ooghentroost-gras; maer zijn nochtans kleynder. Nae dat de bloemen vergaen zijn, krijght sy langhachtige niet seer groote bollekens oft knoppekens, in de welcke het Saet steeckt. Haer Wortelkens zijn van teere veselinghskens als hayrkens by een vergaert.

2. Het ander gheslacht van Muer pleeght gemeynlijck op d’ aerde te hucken. Het heeft dunne, teere, roode knoopachtige Steelkens, uyt de welcke sijd-tackskens uytspruyten. De Bladeren zijn in dit ghewas van ghedaente de Bladeren van de Groote Muer heel ghelijck; maer zijn [36] veel kleynder: ghelijckerwijs oock het gheheel cruydt gheensins de grootte van de Groote Muer en komt, ende minder is dan dat in alle sijne deelen. De Bloemkens zijn insghelijcks oock wit: de Bollekens daer het Saet in groeyt zijn oock dierghelijck: de Wortelkens zijn oock faselachtigh als die van het ander gheslacht.

3. Het derde gheslacht is het tweede heel ghelijck, maer is noch veel kleynder: sijn Steelkens zijn heel teer: de Bladerkens zijn seer kleyn: de Bloemkens vervolghens oock noch kleynder: de Wortelkens heel dun.

4. Daer is noch een ander oft vierde gheslacht: maer wascht aen den Zeecant. Dit soude het tweede ghelijck wesen; maer het heeft veel grover, dicker ende korter Steelen, die oock in meer knoopkens oft lidtmaten verdeelt zijn: ende die knoopen staen in dit ghewas veel naeder by een dan in de andere gheslachten van Muer, die oock soo vet niet en zijn. De Bladeren zijn oock dicker: de Knoppekens oft Hauwkens van ’t Saet en zijn niet langworpigh ront, maer zijn wat breedachtiger: in de welcke dry oft vier Saden ghevonden worden.

Plaetse.

1. Het eerste gheslacht komt tusschen de haghen, heggen, biesen en braemen voort; ende in andere donckere ende koude plaetsen, ontrent de beken en stroomende oft loopende wateren.

2,3. De tweede ende de derde soorte wassen oock geerne in duystere oft lommerachtighe vochte plaetsen; maer groeyen oock veel inde hoven tusschen de Moescruyden, ende oock by de Wijngaerden.

4. De vierde soorte soude men t’ onrecht elders dan aen den Zee-kant soecken.

Tijt.

Dese cruyden zijn den gheheelen winter door groen; maer in de Lente bloeyen sy, ende als dan wort haer Saet oock rijp.

Namen.

De Muer wordt in ’t Latijn ende Griecks Alsine ghenoemt: men noemtse oock Muscuta, dat is Muysen-oor: hoe wel datter noch een ander cruydt is dat Muysen-oor heet, ende van Dioscorides elders beschreven wordt. Het onderschil van dese twee is bekent ghenoegh ende Galenus heeft van dese beyde besonderlijck geschreven. Plinius maeckt oock onderscheydt tusschen de Muer ende Muysen-oor. Dan Paulus Egineta (soo het in sijn boeck te sien is in de letter M) en heeft gheen onderscheyt tusschen dese twee bekent. Dit cruydt heeft oock sommighe vremde oft bastardt naemen: te weten Myorthocos, ende Myortosplenon.

1. De Groote Muer wort ghemeynlijck Hippia maior gheheeten: hoe wel dat sy vele lieden onbekent is, selfs (dat noch meer te verwonderen is) sommighe heel neerstighe beschrijvers der ghewasschen. [36]

2.3. Het tweede ende het derde geslacht wordt Morsus Gallinae in ’t Latijn oft Hippia minor ghenoemt: Ruellius seght, dat het van de Italiaenen Passerina genoemt wordt: van de Fransoysen du Mouron; van de welcke de Nederlanders den naem Muer ghenomen hebben; in ’t Hooghduytsch Hunerbiss; in ’t Enghelsch Chickeweede.

4. Het vierde gheslacht moet Alsine Marina in ’t Latijn, ende in ’t Duytsch Zee-Muer ghenoemt worden, om dat het aen den zeekant wast.

Aerd.

Voordts soo is de Muer koudt en vocht van aerd, ende van waterachtighe ghestaltenisse: waer door sy oock de kracht heeft om sonder t’ samentreckinghe te verkoelen, ghelijck Galenus seght.

Kracht en Werckinghe.

Muer met Meel oft Wort (soo Dioscorides schrijft) op de verhittinge ende sweeringe der ooghen ghedaen, gheneest die.

Wanneer de ooren uyt eenighe heete oorsaeck met smerten ghequelt zijn, is ’t seer nut datmen het sap van Muer daer in giet oft indruypt.

Kleyne Muer is bequaem om de voghelkens, diemen in kleyne kevien oft huyskens houdt, te verquicken ende te vermaken, soo wanneer die onlustigh zijn, ende niet eten en willen oft en konnen.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten.

Dioscorides ende Plinius en hebben maer een gheslacht van Muer beschreven: ende de soorte die Dodoneus de eerste noemt, is dat selve cruydt dat van Dioscorides ende de ouders den naem van Alsine plagh te hebben. Dioscorides seght daer noch by, dat dese Muer Glas-cruydt seer ghelijck is: dan Glas-cruydt is grooter ende min hayrachtigh, ende en heeft soo langhe bladeren niet als de Muer. Dese gheslachten van Muer hebben groote ghelijckenisse met Guychelheyl, van de welcke wy hier nae sullen spreken: ende om dat haer bladeren wat ghelijckenisse hebben met de ooren van Muysen, worden sy oock Muysen-ooren genoemt: hoe wel dat dien naem met meerder reden het cruydt Pilosella in ’t Latijn ghenoemt eyghentlijcker toekomt, dan dese cruyden die wy Hoenderbete noemen: ghemerckt dat dese cruyden heel mals zijn, soo dat de Hinnen ende Voghelen die gheerne eten. De bloemkens van Muer ghelijcken die van Holostum, ende zijn wit en ghesterret. ’T saet is slap en waterigh van smaeck, ende verkoelende. De bladeren van Muer ghestooten zijnde, riecken als Konkommers.

Aldergrootste Muer, in ’t Latijn Alsina maxima, van Lobel vermaent, wast by Antwerpen, loopende op haghen die aen de grachten staen. Sy is viermael grooter van bladeren, bloemen, stelen ende wortelen, dan de ghemeyne Groote Muer, somtijdts vijf, ses, iae meer dan seven voeten hoogh wordende. Fabius Columna beschrijft oock een Italiaensche medesoorte daer van, die hy Alsine montana hederacea maxima heet, nae haer ruyghe veylachtighe bladeren, die twee duym-breedden breedt zijn, dry langh, rondtom ghekronkelt als Maluwe bladeren. De bloemen zijn vijf-bladigh, doch in tien snippelinghen ghesneden: de middelste bloem is altijdt gheelachtigh. ’T saet is kleyn, ros, in langhe recht-opstaende blaeskens als hauwen.

Zee-Muer wast gheerne in soute gronden. De hauwkens zijn platachtigh rondt, ende wat kantigh, ghelijck een groote Erwte, voordtbrenghende bruyn saet, dry oft vier in een hauwken, elck schier soo groot als een kleyne Vitse.

Allerkleynste Muer ghelijckt den Guychelheyl, maer is seer kleyne, met teere tackskens, iae ghelijck draeykens, veel bladers hebbende, die van den Quendel, Linsen, oft kleynen Thymus ghelijckende. Den voorseyden Columna beschrijft twee Italiaensche medesoorten van dese Alderkleynste Muer, seer teer, met smalle kleyne bladerkens, witachtigh: met witte vierbladighe bloemkens, inhoudende vele witte dunne draeykens: met ronde doch vijfkantighe hoofdekens, vol bijster kleyn bruyn saet. Hy noemtse Alsine saxifraga angustifolia minima. Hy vondt ontrent Napels by de Zee een soorte eens soo groot, met roode bloemen ende langhworpighe saedt-hoofdekens. De Enghelsche Steenbreke wordt oock Alsine minima ghenoemt, als elders betoont wordt.

Naem.

1. Groote Muer wordt Voghel cruydt ghenoemt: in ’t Italiaensche Centone, Pavarina, oft Paparina, Pizzagallina, Gallinella, Centocchi, Budello di gallina: in ’t Enghelsch Great Chicke-vveede. Desen naem Alsine is inde Apoteken onbekent. Hy komt daer van, om dat dit cruydt veel in de bosschen groeydt.

2. De tweede soorte van Muer heet in ’t Duydtsch Kleyn Voghel-cruydt, in ’t Francoys Morgeline ende Mouron: in ’t Enghelsch Middel Chickvveede.

3. De Alderkleynste Muer is een seer bekent cruydeken: ende is Alsine minor Fuchsij; van Dodoneus en andere Alsine minima: in ’t Hooghduydtsch heetse Fiebercraudt, om datse de hitte in de kortsen door verkoelinghe doet minderen. Dese twee laetste soorten willen sommighe in ’t Latijn oock Passerina noemen, als ofmen Musschen-cruydt seyde.

Kracht ende Werckinghe.

De Muer is inde heete kortsen seer goet. Men gheeft dit cruydt de kinderen in ’t lijf, wanneer sy in groote hitte zijn: want het slicht de groote wermte, ende belet vele toevallen, als zijn krampen en spanninghen van zenuen, ende lammigheydt oft gheraecktheydt ende beroertheydt. ’T saet is oock verkoelende van krachten.

Het water dat van Muer gedistilleert is, komt met krachten over een met het water van Porceleyn: ende is goet met wijn oft alleen inghenomen van de ghene die in langhe teeringhe zijn.

Muer ghestooten, oft het sap op de ooghen ghestreken, verdrijft de verhittinghen der ooghen. Is alsoo oock seer goet gheleydt op alderhande heete quade sweeringhen, ende sonderlingen van de schamelijcke leden. Kleyn Muer, ende oock de middel soorte, is een seer goet cruydt teghen de hittighe schorftheydt van de handen, alsmen, nae datse met wat souts in water gesoden zijn, de handen dickwils daer inne baeydt.

Het cruydt, het sap, ende het water van Muer is seer nut in de onstekinghe van de Lever.

Ghesoden in olie van Camille, ende op den buyck gheleydt, stilt de smerte van den buyck, ende oock van de moeder.

Tusschen twee steenen ghestampt oft ghewreven, wordt nuttelijck op de spenen oft anbeyen ghedaen.

Galenus schrijft, dat Muer en Muysen-ooren seer goedt zijn teghen de heete sweringhen; ende hittighe schorftheydt.

Muer doet al ’t ghene dat Glas-cruydt kan doen.

Muer, (als oock de navolghende soorten van vremde Muer, ende Muysen-ooren) ghestooten zijnde, is goedt gheleydt op de sweerkens die in de hoecken van de ooghen komen.

Alle de voorseyde soorten van Muer zijn verkoelende, ende helpen alle heete gheswillen, hitte van de maghe, wilt vier, voordts-etende sweeringhen, ende hittighe schorftheden.

Zee-Muer wordt oock van sommighe teghen de schorftheydt gebruyckt, maer qualijck, midts datse eer verhit, als verkoelt.

HET IX. KAPITTEL.

Van muur. (Arenaria peploides var. major, Stellaria media, Cerastium arvense, Honckenya peploides )

Geslachten.

Onder de kruiden die de naam van muur hebben is er een dat groter, hoger en langer is, de andere zijn kleiner en laagachtig. Daar zijn er ook sommige die men niet zonder reden bastaardmuur zou mogen noemen.

1. Grote muur richt zichzelf op met vele steeltjes van een zeventig cm hoog, ja hoger die gelijk uit de wortel komen gesproten en rond, teer en geknoopt zijn, dat is met vele knoopjes knievormig of lidgewijs verdeeld. Uit elk knoopje of lid komen twee bladeren gesproten (wel verstaande aan elke zijde een) breder dan een vinger en langer dan die van Parietaria of glaskruid waarmee ze van vorm voldoende overeen komen, maar zijn zacht en hebben geen haar of wolligheid en zijn ook lichter groen van kleur. De steeltjes schijnen enigszins doorluchtig te wezen en bovendien hebben ze soms ontrent de leden of scheiding der bladeren een kleur die wat naar de lichte roodachtigheid trekt zoals men in het glaskruid ook ziet. Haar bloempjes die op het hoogste van de steeltjes staan zijn wit zoals die van Gramen leucanthemum, dat is ogentroostgras, maar zijn nochtans kleiner. Nadat de bloemen vergaan zijn krijgt ze langachtige en niet zeer grote bolletjes of knopjes waarin het zaad steekt. Haar worteltjes zijn van tere vezeltjes als haartjes bijeen verzameld .

2. Het ander geslacht van muur plag gewoonlijk op de aarde te hurken. Het heeft dunne, tere, rode knoopachtige steeltjes waaruit zijtakken spruiten. De bladeren zijn in dit gewas van gedaante de bladeren van de grote muur heel gelijk, maar zijn [36] veel kleiner zoals ook het geheel kruid geenszins bij de grootte van de grote muur komt en minder is dan dat in al zijn delen. De bloempjes zijn insgelijks ook wit, de bolletjes daar het zaad in groeit zijn ook diergelijk, de worteltjes zijn ook vezelachtig als die van het ander geslacht.

3. Het derde geslacht is het tweede heel gelijk, maar is noch veel kleiner, zijn steeltjes zijn heel teer, de bladeren zijn zeer klein, de bloempjes vervolgens ook noch kleiner, de worteltjes heel dun.

4. Daar is noch een ander of vierde geslacht, maar groeit aan de zeekant. Dit zou het tweede gelijk wezen, maar het heeft veel grover, dikker en korter stelen die ook in meer knoopjes of ledematen verdeeld zijn en die knopen staan in dit gewas veel dichter bijeen dan in de andere geslachten van muur die ook niet zo vet zijn. De bladeren zijn ook dikker, de knopjes of hauwtjes van het zaad zijn niet langwerpig rond, maar zijn wat breder waarin drie of vier zaden gevonden worden.

Plaats.

1. Het eerste geslacht komt tussen de hagen, heggen, biezen en bramen voort en in andere donkere en koude plaatsen ontrent de beken en stromende of lopende wateren.

2,3. De tweede en de derde soort groeien ook graag in duistere of lommerachtige vochtige plaatsen, maar groeien ook veel in de hoven tussen de moeskruiden en ook bij de wijngaarden.

4. De vierde soort zou men te onrecht elders dan aan de zeekant zoeken.

Tijd.

Deze kruiden zijn de gehele winter door groen maar in de lente bloeien ze en dan wordt haar zaad ook rijp.

Namen.

Muur wordt in het Latijn en Grieks Alsine genoemd, men noemt ze ook Muscuta, dat is muizenoor, hoewel er noch een ander kruid is dat muizenoor heet en van Dioscorides elders beschreven wordt. Het verschil van deze twee is bekend genoeg en Galenus heeft van deze beide apart geschreven. Plinius maakt ook verschil tussen de muur en muizenoor. Dan Paulus Egineta (zo het in zijn boek te zien is in de letter M) heeft geen onderscheid tussen deze twee gekend. Dit kruid heeft ook sommige vreemde of bastaard namen, te weten Myorthocos en Myortosplenon.

1. De grote muur wordt gewoonlijk Hippia major genoemd, hoewel dat ze bij vele lieden onbekend is en zelfs (dat noch meer te verwonderen is) sommige heel vlijtige beschrijvers van gewas. [36]

2.3. Het tweede en het derde geslacht wordt Morsus Gallinae in het Latijn of Hippa minor genoemd. Ruellius zegt dat het van de Italianen passerina genoemd wordt, van de Fransen du mouron waarvan de Nederlanders de naam muur genomen hebben, in het Hoogduits Hunerbiss, in het Engels chickeweede.

4. Het vierde geslacht moet Alsine Marina in het Latijn en in het Diets zeemuur genoemd worden omdat het aan de zeekant groeit.

Aard.

Voorts zo is muur koud en vochtig van aard en van waterachtige vorm waardoor ze ook de kracht heeft om zonder tezamen trekking te verkoelen zoals Galenus zegt.

Kracht en Werking

Muur met meel of wort (zo Dioscorides schrijft) op de verhittingen en zweren van de ogen gedaan geneest die.

Wanneer de oren uit enige hete oorzaak met smarten gekweld zijn is het zeer nuttig dat men het sap van muur daarin giet of in drupt.

Kleine muur is geschikt om de vogeltjes die men in kleine kooien of huisjes houdt te verkwikken en te vermaken wanneer die onlustig zijn en niet eten willen of kunnen.

BIJVOEGING.

Geslachten.

Dioscorides en Plinius hebben maar een geslacht van muur beschreven en de soort die Dodonaeus de eerste noemt is hetzelfde kruid dat van Dioscorides en de ouders de naam van Alsine plag te hebben. Dioscorides zegt daar noch bij dat deze muur veel lijkt op glaskruid, dan glaskruid is groter en minder haarachtig en heeft niet zulke lange bladeren als de muur. Deze geslachten van muur hebben grote gelijkenis met guichelheil waarvan we hierna zullen spreken. Omdat haar bladeren wat lijken op de oren van muizen worden ze ook muizenoor genoemd, hoewel dat die naam met meer reden het kruid dat Pilosella in het Latijn genoemd wordt eigenlijk toekomt dan deze kruiden die we hoenderbeet noemen, gemerkt dat deze kruiden heel mals zijn zodat de kippen en vogels die graag eten. De bloempjes van muur lijken op die van Holostum en zijn wit en stervormig. Het zaad is slap en waterig van smaak en verkoelend. De bladeren van muur die gestampt zijn ruiken als komkommers.

(Stellaria uliginosa)

Allergrootste muur, in het Latijn Alsina maxima, van Lobel vermaant groeit bij Antwerpen en kruipt op hagen die aan de grachten staan. Ze is viermaal groter van bladeren, bloemen, stelen en wortels dan de gewone grote muur en wordt somtijds honderd vijftig, honderd tachtig, ja meer dan twee meter tien hoog. Fabius Columna beschrijft er ook een Italiaans medesoort van die hij Alsine montana hederacea maxima noemt naar haar ruige klimopachtige bladeren die twee duimbreed breed zijn en drie lang, rondom gekronkeld als maluwe bladeren. (Stellaria nemorum)

De bloemen zijn vijfbladig, doch in tien snippers gesneden, de middelste bloem is altijd geelachtig. Het zaad is klein, ros en zit in lange, rechtopstaande blaasjes als hauwen.

Zeemuur groeit graag in zoute gronden. De hauwtjes zijn platachtig rond en wat kantig, net zoals een grote erwt en brengt bruin zaad voort met drie of vier in een hauwtje en elk is vrijwel zo groot als een kleine vitse.

(Arenaria serpyllifolia) Allerkleinste muur lijkt op guichelheil, maar is zeer klein, met tere takjes, ja als draadjes en heeft veel bladeren die op die van den tijm, lens of kleine tijm lijken. De voor vermelde Columna beschrijft twee Italiaanse medesoorten van deze allerkleinste muur die zeer teer, met smalle kleine bladeren, witachtig en met witte vierbladige bloempjes waarin vele witte dunne draadjes zitten, ronde, doch vijfkantige hoofdjes vol bijster klein bruin zaad. Hij noemt ze Alsine saxifraga angustifolia minima. Hij vond ontrent Napels bij de zee een soort die eens zogroot was met rode bloemen en langwerpige zaadhoofdjes. (Arenaria serpyllifolia) De Engelsen steenbreek wordt ook Alsine minima genoemd zoals elders aangetoond wordt.

Naam.

1. Grote muur wordt vogelkruid genoemd, in het Italiaanse centone, pavarina of paparina, pizzagallina, gallinella, centocchi, budello di gallina en in het Engels great chickeweede. De naam Alsine is in de apotheken onbekend. Het komt daarvan omdat dit kruid veel in de bossen groeit.

2. De tweede soort van muur heet in het Diets klein vogelkruid, in het Frans morgeline en mouron, in het Engels middel chickweede.

3. De allerkleinste muur is een zeer bekend kruidje en is Alsine minor Fuchsij, van Dodonaeus en andere Alsine minima, in het Hoogduits heet ze Fiebercraudt omdat ze de hitte in de koortsen door verkoeling laat verminderen. Deze twee laatste soorten willen sommige in het Latijn ook Passerina noemen alsof men mussenkruid zei.

Kracht en werking.

Muur is in de hete koortsen zeer goed. Men geeft dit kruid de kinderen in het lijf wanneer ze in grote hitte zijn want het vermindert de grote warmte en belet vele symptomen zoals zijn krampen en spanningen van zenuwen en lamheid of beroerte en beroerdheid. Het zaad is ook verkoelend van krachten.

Het water dat van muur gedistilleerd is komt met krachten met het water van postelein overeen en is goed met wijn of alleen ingenomen door diegene die lange tering hebben.

Muur gestampt of het sap op de ogen gestreken verdrijft de verhitting van de ogen. Is alzo ook zeer goed gelegd op allerhande hete, kwade zweren en vooral van de schaamdelen. Klein muur en ook de middelsoort is een zeer goed kruid tegen de hete schurft van de handen als men nadat ze met wat zout in water gekookt zijn de handen dikwijls daarin wast.

Het kruid, het sap en het water van muur is zeer nuttig in de allerhande ontstekingen van de lever.

Gekookt in olie van kamille en op de buik gelegd stilt de smart van de buik en ook van de baarmoeder.

Tussen twee stenen gestampt of gewreven wordt nuttig op de spenen of aambeien gedaan.

Galenus schrijft dat muur en muizenoor zeer goed zijn tegen de hete zweren en hete schurft.

Muur doet al hetgeen dat glaskruid kan doen.

Muur, (als ook de navolgende soorten van vreemde muur en muizenoor) dat gestampt is is goed gelegd op de zweertjes die in de hoeken van de ogen komen

Alle voor vermelde soorten van muur zijn verkoelend en helpen alle hete zwellen, hitte van de maag, wild vuur, voortsetende zweren en hete schurft.

Zeemuur wordt ook van sommige tegen de schurft gebruikt, maar kwalijk, omdat dat ze eerder verhit dan verkoelt.