Corydalis

HET IV. CAPITEL.

Van Hool-wortele oft Radix cava.

Gheslachten.

De Hool-wortelen zijn tweederhande; te weten de Groote ende de Kleyne.

Ghedaente.

1. Groote Hool-wortel heeft dunne bladeren, ghesneden, ende als de Coriander-bladeren in veele snippelinghen ghedeylt, van verwe bleeck-groen, te weten de graeuwe verwe van de Akeley-bladeren ghelijck: de welcke sy oock eenighsins van ghedaente ghelijcken, nochtans wat kleyner dan die. De steelkens zijn rond, dun, effen ende kael, een palme langh: aen de welcke na bovenwaerts langhworpighe bloemkens geschicktelijck gevoeght staen, van achter een uyt-staende horenken hebbende, de bloemen van Linaria oft Valsch Vlasch-cruydt van ghedaente ghelijck, van verwe uyt den rooden bleeck purpur, somtijdts oock heel wit. Het saedt is kleyn ende blinckende, in kleyne breedachtighe huyskens oft laekens besloten. De wortel is knobbelachtigh, van onder breedt ende hol, waer van dit cruydt sijnen naem voert. Dese wortel noch versch zijnde, is van binnen met geelachtigh merch vervult: dan als sy droogh oft dor geworden is, soo wordt die uyt den groenen wat swartachtigh, van smaeck wat stuerachtigh oft sarpachtigh, met eenighe bitterheydt daer by ghevoeght.

2. De Kleyne Hool-wortele is van bladeren, steelkens, purpurverwige langhworpige bloemkens, haeuwkens ende saden de Groote ghelijck: dan sy is alleen kleyner, ende wordt soo hooghe niet, maer blijft veel leeger. De wortel van dese en is oock niet uyt-ghehoolt, maer vast, stijf, rond ende balachtigh, als een worbel oft werbelken daermen mede spint, van verwe wat geelachtigh, van smaeck met eenighe bitterheydt een weynighskens tesamen-treckende.

Plaetse.

Beyde de soorten van dit ghewas komen voort omtrent de haghen, hegghen, tuynen ende kanten van de wijngaerden, op leegachtighe plaetsen, in vetten ende wel ghemesten grond. Dan hoe wel sy beyde in Hooghduytschlandt ende Nederduytschlandt overvloedighlijck ghenoegh pleghen te groeyen, nochtans is [527] de Kleyne hier te lande veel ghemeyner, ende wordt dickwijler ghevonden dan de Groote.

Tijdt.

De soorten van Hool-wortel spruyten beyde in ’t beghinsel van het Vooriaer uyt der aerden; ende niet lange daer nae komt de bloeme voort, ende het saedt wort in korter tijdt rijp. Jae in de Meymaendt en sietmen daer van niet met alleen boven der aerden: dan alleen de wortel blijft in ’t leven. Sulcks dat dit ghewas maer ettelijcke, iae heel luttel weken ghesien wordt, ende het meestendeel des iaers nerghens te vinden en is.

Naem.

1.2. Dit ghewas is in Hooghduytschlandt Holwurtz; in Nederduytschlandt Hool-wortel geheeten; in ’t Latijn Radix cava; te weten de Eerste eyghentlijck Radix cava, oft Radix cava maior, dat is Groote Hool-wortele; de Andere Radix cava minor, dat is Kleyne Hool-wortele, oft Boonkens Hool-wortele.

Dat de Apotekers dit cruydt in stede van de Ronde Aristolochia hier voormaels pleghen te gebruycken, is een ieder soo bekent, dat het my noodeloos dunckt het selve te verhaelen, oft daer over te klaghen, ende dat met eenighe redenen te willen weder-legghen oft te berispen. Insghelijcks soo zijn oock in seer groote dwalinghe al de ghene die het voor Pistolochia ghehouden hebben; de welcke voren van ons beschreven is.

Maer met wat naem datmen dit cruydt by de ouders gheheeten magh hebben, indien het hier voortijdts bekent is gheweest, daer in vinde ick groote onsekerheydt ende twijffelinghe by alle de Cruydt-beschrijvers van dese tijden: want sommighe van dien houden ’t voor een soorte van Leontopetalon, sommighe voor het Eriphion, andere voor het Thesium: dan het meestendeel van dese segghen dat het de Capnos Chelidonia is.

Dan om te weten oft dese Hool-wortele met de voorseyde cruyden eenighe ghelijckenisse heeft, sullen wy de gedaente ende eyghentheden van allen gaen overwegen ende aenmercken.

Aengaende dat sy dese Hool-wortel het Leontopetalon seggen te wesen, soo ist te weten, dat sy met het Leontopetalon, soo veel haer knobbelachtighe wortelen ende eensdeels oock haer bladeren belanght, eenighsins soude moghen over een komen; maer sy en heeft geen steelen die in verscheyden tackskens oft wiecken verdeylt zijn, noch en heeft oock gheen bloemen als die van de Anemone; sulcks dat sy daer in van het Leontopetalon verschilt: want, soo Dioscorides ende Plinius verhaelen, den steel van Leontopetalon is getackt ende in verscheyden wiecken oft sijd-steelkens verdeylt; ende de bloeme is de Anemone gelijck.

Eriphion soude dit cruydt oock wel moghen heeten, oft in ’t Griecksch Eriphyon, oft liever Eriphyton, indien het Eriphyon by de ouders soo gheheeten was nae het woordt ’t welck Vooriaer oft de Lente beteeckent, als ofmen in ’t Latijn Veris planta seyde, oft Cruydt van de Lente: want de Hool-wortel wordt alleen in het Vooriaer groen ende bloeyende ghevonden. Maer daerom en is sy dat Eriphyon van de ouders niet, ’t welck sijnen naem nae een Lam oft Kleyn Bocksken hadde: want sulck Eriphyon is seer veel verscheyden in ghedaente van dese Hool-wortel: immers, soo de beschrijvinghe van het Eriphyon uyt-wijst, diemen by Apuleius leest, ende in dat boeck aen Paternianus gheschreven, dat van sommighe onder de boecken van Galenus ghereckent wordt. Want Apuleius seydt dat het Eriphyon in Vranckrijck pleegh te wassen, ende op den bergh Soracte, hebbende de ghedaente van de Eppe, met een bloeme die wat purpurachtigh schijnt te wesen; wassende met seven wortelen by een, ende seven tackskens: het cruydt selve is langhs der aerden wijt ende breedt verspreydt, het gheheel iaer door bloeyende, voortsbrengende saedt als een boone. Dan Galenus, oft de ghene die den boeck aen Paternianus ghemaeckt heeft, schrijft daer de navolghende woorden van: Eriphyon is een cruydt, ’t welck op de ‘tsoppen van de berghen ghevonden wordt, ende bladeren heeft de Eppe gelijck, met een langh torsken oft steelken, op wiens ‘tsop een bijnae violetverwigh bloemkens wast, in ’t midden sijn saedt begrijpende: de wortel komt van grootte ende gelijfvigheydt oft vastigheydt eenen langhworpighen Aiuyn seer nae by. Het heeft daer-en-boven noch andere wortelen, veel meer andere kleyne wortelkens by sijden uyt-seyndende ende verspreydende, die met een swarte schorsse bekleedt ende bedeckt zijn. Wt welcke woorden klaerlijck ende merckelijck ghenoegh blijckt, dat dese onse Hool-wortel gheensins voor sulck Eriphyon van de ouders te houden en is.

Van het Thesium oft Theseion vindtmen heel luttel by de oude Cruydt-beschrijvers vermaent. Theophrastus schrijft, dat het eene bittere wortel heeft, de welcke gestooten oft geperst zijnde, den buyck weeck maken ende purgeren kan. Plinius in het 17.capitel van sijn 21.boeck schrijft, dat de wortel die Thesium gheheeten wordt, van de aiuynachtighe wortelen niet verre en verschilt, ende scherp oft rouw van smaeck is. Atheneus schrijft, dat den ouden schrijver Tinnachidas het Thesium een bloeme seydt te wesen, van de welcke de Croone van Ariadne gemaeckt oft ghevlochten was. Alle dese eyghentheden komen met de Hool-wortele ghenoeghsaem over een: want haer wortel is knobbelachtigh, van smaeck sarpachtigh oft wrangh, niet sonder eenighe bitterheydt daer by ghevoeght: die oock krachtigh ghehouden wordt om den buyck weeck te maken, ende by de purgatien gemenght te worden. Maer ghemerckt de oude schrijvers haer soo luttel woorden af gheschreven hebben, ende soo weynigh bescheydts daer af ghegeven, soo en derre ick noch en magh ick niet eyghentlijck van dit cruydt schrijven, oft vastelijck versekeren, oft het Thesium van de ouders de Hool-wortele is, oft niet.

Oft dese Hool-wortel de Capnos chelidonia van de ouders is, staet oock te overpeynsen: want de Capnos chelidonia, die neffens de haghen ende thuynen wast, ende daerom Phragmites nae de haghen oft hegghen toeghenoemt wordt, en is niet eyghentlijck van Aëtius beschreven: alleen vindtmen den naem daer van in het tweede Stuck van sijn Tetrabiblon, in het 110.capitel van het 3.boeck, wanneer hy het Collyrium van Martianus beschrijft: ende in het derde Stuck van sijne Tetrabiblion, in het eerste capitel van het tweede boeck, rekent hy dat onder de verwarmende ende lever sterckmakende dinghen.

Maer in dien de Capnos chelidonia ’t selve ghewas is, ’t welck van Plinius in het 13. Capitel van sijn 25.boeck Eerste Capnos geheeten wordt, ende tegen de schemelingen oft duysterheydt der oogen seer gepresen is, soo is het merckelijck ghenoegh, dat de Hool-wortele geene Capnos chelidonia en is: want de Eerste Capnos van Plinius is een ranghachtigh ghetackt ghewas, ende sich selven aen de [528] naeste haeghen ende thuynen vast-makende ende vlechtende. Daer-en-teghen soo en heeft de Hool-wortele geen aenwassende tacken, ende bovendien is sy een leegh cruyt, sonder eenighe steunselen oft hulpe te hebben oft te behoeven, daer sy haer selven aen vlechten oft vast-maken soude moghen.

Dan by soo verre de Capnos, daer Aëtius af vermaent, van de Capnos van Plinius verscheyden is, ’t welck den toenaem Chelidonia eenighsins schijnt te bewijsen, soo soudemen dese onse Hool-wortele met eenige waerschijnlijcke redenen moghen Capnos Chelidonia noemen: want sy ghelijckt den Grijsecom, dat is den Capnos oft Fumaria van de ouders, eenighsins met haere bladeren, al is ’t sake dat die wat grooter zijn dan die van den Grijsecom: ende bovendien soo komt dese Hool-wortel in ’t beginsel van de Lente, dat is in het Vooriaer, te voorschijn, omtrent dien tijt dat de Swaluwen eerst beginnen over te komen: soo dat sy om die oorsake de selve den toenaem Chelidonia oft Swaluwe-cruydt oock wel willen gunnen. Maer nochtans om dies wille en volght het niet stracks, dat sy de oprechte Capnos Chelidonia van de ouders soude zijn: want daer zijn noch ettelijcke andere cruyden dien in de selve tijden te voorschijn komen, ende korts daer nae vergaen, die daerom nochtans den naem van Chelidona oft Swaluwe-cruyden gheensins en voeren.

Aerd.

De wortel van dit cruydt is warm ende droogh van aerd, nochtans wat droogher dan warm; te weten in den derden graed verdrooghende ende maer alleen in den tweeden verwarmende. Voorts soo treckt sy oock te samen, vaeght af, ende verteert oft verdouwt een weynighsken.

Kracht ende Werckinghe.

Hool-wortel in water alleen oft met Edick ghesoden, is seer nut teghen alle oude langhdurende geswillen van de amandelen ende de inwendighe deelen van den mondt omtrent de keele; ende geneest de Squinantie, alsmen daer mede gorghelt: want sy verdeylt de grove vochtigheydt, ende doet de selve scheyden.

De selve met salve van Populier oft swarten Abeel-boom, oft met eenighe andere salve van diergelijcke krachten vermenght, wordt seer goedt gehouden om de smerten van de spenen oft anbeyen, daer eenigh gheswil by is, te ghenesen.

Men seydt oock, dat de selve wortel de swaerte van een draghme oft vierendeel loots ghedroncken, den buyck weeck maken kan, ende alle slijmerachtighe vochtigheden af iaghen, ende uyt den lichaeme drijven.

BIIVOEGHSEL.

Sommighe hebben dese wortel voor het Apios van Dioscorides aenghesien, om dat sy eensdeels de ghedaente van een Peere heeft: maer van het oprecht Apios sullen wy elders bequaemer handelen.

Dan het is een ieder bekent, dat dit ghewas langen tijdt voor de Ronde Aristolochia ghehouden is gheweest, doch met groot onrecht, als uyt de beschrijvinghe van beyde die cruyden blijckelijck ghenoegh is. D’oorsaecke van die dwalinghe, seydt Lobel, ende van dien valschen naem is ghekomen door de gedaente ende kracht van de wortel, de welcke rond ende bolachtigh is, ende ghelijck de Ronde Oosterlucey seer goedt is teghen de wormen ende quaede zeerigheden.

Aengaende de Groote Hool-wortel, die heeft gemeynlijck lijfverwighe oft bleeck-roode bloemen, oft oock heel wit, somtijdts oock (maer seer selden) het schoon vollen rood. Men noemt dese soorte eyghentlijck Radix cava Herbariorum; somtijdts Fumaria bulbosa Plinij; somtijdts oock, maer t’onrecht, Pistolochia Fuchsij; somtijdts Chelidonia Phragmitis, oft Capnium Aëtij, ende Capnos Phragmitis Plinij, nae de meyninghe van Cordus; in ’t Fransoys Racine creuse.

De Kleyne soorte Boonkens Hool-wortel geheeten, in ’t Latijn Capnos altera fabacea radice, is van wortel de andere bijnae ghelijck, maer kleyner dan die; doch in ’t ghenesen meer ghepresen ende ghebruyckt.

Veranderinghe. In Vranckrijck is dit ghewas van Lobel ghevonden gheweest met een kleyner wortel, die gheen holligheydt met allen en hadde: sulcks als is de ghene die Dodoneus hier beschrijft.

Hool-wortel met groene bloemen. Dit ghewas is in sommighe hoven van Nederlandt ghevonden gheweest, met groenachtighe bloemkens, tusschen oft onder de bladers verborghen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Chirurgijns van Hollandt ende oock van andere plaetsen van Nederlandt, seydt Lobel, pleghen de Hool-wortel veel te gebruycken om de wormen te dooden; meynende dat de selve de Pistolochia van de ouders is: dan dat is haer toe te laten, door dien dat dese wortelen oock seer bitter zijn, alsoo wel als die van de Pistochia.

Tot den Huygh is de Hool-wortel seer goedt in den mont ghenomen ende gheknauwt, oft ’t poeder van de selve daer aen ghedaen ende ghestroyt.

Het saedt van dit cruydt wordt oock seer nuttelijck met eenigh nat te drincken ghegheven in de gescheurtheydt van de ionghe kinderen.

Men hout het poeder van Boonkens Hool-wortel voor krachtigher om de wormen te dooden dan dat van de Groote soorte; ende is oock lieffelijcker om in te nemen. Dese wortel is bitter, warm ende droogh, als voorseydt is, verteerende ende afvaghende. Alsmen gorgelt met ’t water daer dese wortel in ghesoden heeft; dan verdrijft ende neemt wegh de grove vochtigheden, die op de keele ende amandelen sincken.

De gene die versekeren, dat Hool-wortel het Apios van de ouders is, segghen dat het opperste van de wortel overgheven doet, ende het onderste tot kamergangh verweckt; ende als sy heel ingenomen wordt, soo doet sy ’t alle beyde: maer dat en hebben wy in dese wortel niet ervonden. Dan al waer dat selve waerachtigh, daer uyt en soude nochtans niet volghen, dat de Hool-wortele het oprecht Apios behoorden te wesen.

HET IV. KAPITTEL.

Van holwortel of Radix cava. (Corydalis cava en Corydalis solida)

Geslachten.

De holwortels zijn tweevormig, te weten de grote en de kleine.

Gedaante.

1. Grote holwortel heeft dunne bladeren die gesneden en als de korianderbladeren in vele snippers gedeeld zijn en van kleur bleekgroen, te weten de grauwe kleur van de akeleibladeren gelijk die ze ook enigszins van gedaante gelijken, nochtans wat kleiner dan die. De steeltjes zijn rond, dun, effen en kaal en een tien cm lang waaraan naar boven langwerpige bloempjes regelmatig gevoegd staan en van achter een uitstaand horentje hebben die de bloemen van Linaria of vals vlaskruid van gedaante gelijk zijn en van kleur uit het rode bleek purper en soms ook heel wit. Het zaad is klein en blinkt enis in kleine breedachtige huisjes of laden besloten. De wortel is knobbelachtig en van onder breed en hol waarvan dit kruid zijn naam voert. Deze wortel die noch vers is is van binnen met geelachtig merg vervuld, dan als ze droog of dor geworden is dan wordt die uit het groene wat zwartachtig en van smaak wat stuurachtig of scherpachtig met enige bitterheid er bij gevoegd.

2. De kleine holwortel is van bladeren, steeltjes, purperkleurige langwerpige bloempjes, hauwtjes en zaden de grote gelijk, dan ze is alleen kleiner en wordt niet zo hoog, maar blijft veel lager. De wortel van deze is ook niet uitgehold, maar vast, stijf, rond en balachtig als een wervel of werveltje daar men mee spint en van kleur wat geelachtig, van smaak met enige bitterheid wat tezamen trekkend.

Plaats.

Beide soorten van dit gewas komen omtrent de hagen, heggen, tuinen en kanten van de wijngaarden op lage plaatsen in vette en goed gemeste grond voort. Dan hoewel ze beide overvloedig genoeg in Hoogduitsland en Nederduitsland plegen te groeien, nochtans is [527] de kleine hier te lande veel gewoner en wordt vaker gevonden dan de grote.

Tijd.

De soorten van holwortel spruiten beide in het begin van het voorjaar uit de aarde en niet lang daarna komt de bloem voort en het zaad wordt in korte tijd rijp. Ja, in mei ziet men er geheel niets meer van boven de aarde, dan alleen de wortel blijft in leven. Zulks dat dit gewas maar ettelijke, ja heel weinig weken gezien wordt en het meeste deel van het jaar nergens te vinden is.

Naam.

1.2. Dit gewas is in Hoogduitsland Holwurtz, in Nederduitsland hool-wortel genoemd, in het Latijn Radix cava, te weten de eerste is eigenlijk Radix cava of Radix cava major, dat is grote holwortel en de andere Radix cava minor, dat is kleine holwortel of boontjes holwortel.

Dat de apothekers dit kruid in plaats van de ronde Aristolochia hier vroeger plegen te gebruiken is iedereen zo bekend dat het me nodeloos lijkt dat te verhalen of daarover te klagen en dat met enige redenen te willen weerleggen of te berispen. Insgelijks zo zijn ook in zeer grote dwaling al diegene die het voor Pistolochia gehouden hebben die tevoren van ons beschreven is.

Maar met welke naam dat men dit kruid bij de ouders genoemd mag zijn geweest indien het hier eerder bekend is geweest, daarin vindt ik grote onzekerheid en twijfels bij alle kruidbeschrijvers van deze tijden want sommige van die houden het voor een soort van Leontopetalon, sommige voor het Eriphion en andere voor het Thesium, dan de meeste van die zeggen dat het de Capnos Chelidonia is.

Dan om te weten of deze holwortel met de voor vermelde kruiden enige gelijkenis heeft zullen we de gedaante en eigenschappen van allen gaan overwegen en aanmerken.

Aangaande dat ze zeggen dat deze holwortel het Leontopetalon is zo is het te weten dat ze met het Leontopetalon zoveel haar knobbelachtige wortels en eensdeels ook haar bladeren aangaat er enigszins mee zou overeen komen, maar ze heeft geen stelen die in verschillende takjes of wieken verdeeld zijn, noch heeft ook geen bloemen als die van de Anemone zodat ze daarin van het Leontopetalon verschilt want, zo Dioscorides en Plinius verhalen, de steel van Leontopetalon is getakt en in verschillende bladparen of zijsteeltjes verdeeld en de bloem is de Anemone gelijk.

Eriphion zou dit kruid ook wel mogen heten of in het Grieks Eriphyon of liever Eriphyton indien het Eriphyon bij de ouders zo genoemd was naar het woord wat voorjaar of lente betekent als of men in het Latijn Veris planta zei of kruid van de lente want de holwortel wordt alleen in het voorjaar groen en bloeiend gevonden. Maar daarom is ze dat Eriphyon van de ouders niet wat zijn naam naar een lam of klein bokje had want zulk Eriphyon is zeer veel verschillend in gedaante van deze holwortel, immers zo de beschrijving van het Eriphyon uitwijst die men bij Apuleius leest en in dat boek aan Paternianus geschreven dat van sommige onder de boeken van Galenus gerekend wordt. Want Apuleius zegt dat het Eriphyon in Frankrijk plag te groeien en op de berg Soracte en heeft de gedaante van eppe met een bloem die wat purperachtig schijnt te wezen die groeit met zeven wortels bijeen en zeven takjes en het kruid zelf is langs de aarde wijd en breed verspreid en bloeit het hele jaar door en brengt zaad voort als een boon. Dan Galenus of diegene die het boek asn Paternianus gemaakt heeft schrijft er de navolgende woorden van: ‘Eriphyon is een kruid wat op de toppen van de bergen gevonden wordt en bladeren heeft de eppe gelijk met een lange toortsje of steeltje op wiens top bijna violetkleurige bloempjes groeit dat in het midden zijn zaad omvat, de wortel komt van grootte en stevigheid of vastheid een langwerpige ui zeer dichtbij. Het heeft daarboven noch andere wortels die veel meer andere kleine worteltjes bij de zijden uitzenden en verspreiden die met een zwarte schors bekleed en bedekt zijn’. Uit welke woorden duidelijk en merkelijk genoeg blijkt dat deze onze holwortel geenszins voor zulk Eriphyon van de ouders te houden is.

Van het Thesium of Theseion vindt men heel weinig bij de oude kruidbeschrijvers vermaant. Theophrastus schrijft dat het een bittere wortel heeft en als die gestoten of geperst is de buik week maken en purgeren kan. Plinius in het 17^de kapittel van zijn 21^ste boek schrijft dat de wortel die Thesium genoemd wordt niet ver van de uiachtige wortels verschilt en scherp of ruw van smaak is. Atheneus schrijft dat de oude schrijver Tinnachidas het Thesium een bloem zegt te wezen waarvan de kroon van Ariadne gemaakt of gevlochten was. Al deze eigenschappen komen met de holwortel voldoende overeen, want haar wortel is knobbelachtig en van smaak scherpachtig of wrang niet zonder enige bitterheid er bij gevoegd die ook krachtig gehouden wordt om de buik week te maken en bij de purgatieven gemengd te worden. Maar gemerkt dat de oude schrijvers daar zo weinig woorden van geschreven hebben en zo weinig bescheid er van geven zo durf ik noch mag ik niets eigenlijk van dit kruid schrijven of vast verzekeren of het Thesium van de ouders de holwortel is of niet.

Of deze holwortel de Capnos chelidonia van de ouders is staat ook te overdenken want de Capnos chelidonia die naast de hagen en tuinen groeit en daarom Phragmites naar de hagen of heggen toegenoemd wordt is niet eigenlijk van Aëtius beschreven, alleen vindt men de naam daarvan in het tweede stuk van zijn Tetrabiblon in het 110^de kapittel van het 3^de boek wanneer hij de oogzalf van Martianus beschrijft en in het derde stuk van zijn Tetrabiblion in het eerste kapittel van het tweede boek rekent hij dat onder de verwarmende en lever sterk makende dingen.

Maar indien de Capnos chelidonia hetzelfde gewas is wat van Plinius in het 13^de kapittel van zijn 25^ste boek eerste Capnos genoemd wordt en tegen de schemeringen of duisterheid van de ogen zeer geprezen is dan is het merkelijk genoeg dat de holwortel geen Capnos chelidonia is want de eerste Capnos van Plinius is een rankachtig getakt gewas dat zichzelf aan de [528] naaste hagen en tuinen vast maakt en vlecht. Daartegen heeft de holwortel geen aangroeiende takken en bovendien is het een laag kruid zonder enige steun of hulp te hebben of te behoeven waarmee ze zichzelf aan vlechten of vastmaken zou mogen.

Dan zover de Capnos daar Aëtius van vermaant van de Capnos van Plinius verschilt wat de toenaam Chelidonia enigszins schijnt te bewijzen zo zou men deze onze holwortel met enige waarschijnlijke redenen Capnos Chelidonia mogen noemen, want het lijkt enigszins op de grijsecom, dat is de Capnos of Fumaria van de ouders, met haar bladeren al is het zaak dat die wat groter zijn dan die van de grijsecom en bovendien komt deze holwortel in het begin van de lente, dat is in het voorjaar, te voorschijn omtrent die tijd dat de zwaluwen eerst beginnen over te komen zodat ze om die oorzaak die toenaam Chelidonia of zwaluwkruid ook wel willen gunnen. Maar nochtans daarom volgt het niet dat ze de echte Capnos Chelidonia van de ouders zou zijn want er zijn noch ettelijke andere kruiden die in dezelfde tijden tevoorschijn komen en korts daarna vergaan die daarom nochtans geenszins de naam van Chelidona of zwaluwkruiden voeren.

Aard.

De wortel van dit kruid is warm en droog van aard, nochtans wat droger dan warm te weten in de derde graad verdrogend en maar alleen in de tweede verwarmend. Voorts zo trekt ze ook tezamen, veegt af en verteert of verduwd wat.

Kracht en werking.

Holwortel in water alleen of met azijn gekookt is zeer nuttig tegen alle oude langdurende gezwellen van de amandelen en de inwendige delen van de mond omtrent de keel en geneest de keelblaren als men daarmee gorgelt want ze verdeelt de grove vochtigheid en laat die scheiden.

Dezelfde met zalf van populier of zwarte abeelboom of met enige andere zalf van diergelijke krachten vermengt wordt zeer goed gehouden om de smarten van de spenen of aambeien daar enig gezwel bij is te genezen.

Men zegt ook dat die wortel de zwaarte van een drachme of vierendeel lood gedronken de buik week maken kan en alle slijmachtige vochtigheden af jagen en uit het lichaam drijft.

BIJVOEGING.

Sommige hebben deze wortel voor het Apios van Dioscorides aangezien omdat ze eensdeels de gedaante van een peer heeft, maar van het echte Apios zullen we elders beter handelen.

Dan het is iedereen bekend dat dit gewas lange tijd voor de ronde Aristolochia gehouden is geweest, doch met groot onrecht als uit de beschrijving van beide die kruiden duidelijk genoeg is. De oorzaak van die dwaling, zegt Lobel, en van die valse naam is gekomen door de gedaante en kracht van de wortel die rond en bolachtig is en gelijk de ronde oosterlucie zeer goed is tegen de wormen en kwade zeren.

Aangaande de grote holwortel die heeft gewoonlijk vleeskleurige of bleekrode bloemen of ook heel wit en soms ook (maar zeer zelden) het mooie volle rood. Men noemt deze soort eigenlijk Radix cava Herbariorum en soms Fumaria bulbosa Plinij, soms ook maar te onrecht Pistolochia Fuchsij en soms Chelidonia Phragmitis of Capnium Aëtij en Capnos Phragmitis Plinij naar de mening van Cordus, in het Frans racine creuse.

De kleine soort boontjes holwortel genoemd, in het Latijn Capnos altera fabacea radice, is van wortel de andere bijna gelijk, maar kleiner dan die doch in het genezen meer geprezen en gebruikt.

Verandering. In Frankrijk is dit gewas van Lobel gevonden geweest met een kleinere wortel die geheel geen holte had zoals is diegene die Dodonaeus hier beschrijft.

Holwortel met groene bloemen. Dit gewas is in sommige hoven van Nederland gevonden geweest met groenachtige bloempjes die tussen of onder de bladeren verborgen zijn.

Aard, kracht en werking.

De chirurgijns van Holland en ook van andere plaatsen van Nederland, zegt Lobel, plegen de holwortel veel te gebruiken om de wormen te doden en menen dat het de Pistolochia van de ouders is, dan dat is ze toe te laten omdat deze wortels ook zeer bitter zijn alzo goed als die van de Pistochia.

Tegen de huig is de holwortel zeer goed in de mond genomen en gekauwd of het poeder ervan daaraan gedaan en gestrooid.

Het zaad van dit kruid wordt ook zeer nuttig met enig nat te drinken gegeven in de breuken van de jonge kinderen.

Men houdt het poeder van boontjes holwortel voor krachtiger om de wormen te doden dan dat van de grote soort en is ook lieflijker om in te nemen. Deze wortel is bitter, warm en droog, als gezegd is, verteerd en afvegende. Als men gorgelt met het water daar deze wortel in gekookt heeft dan verdrijft en neemt het weg de grove vochtigheden die op de keel en amandelen zinken.

Diegene die verzekeren dat holwortel het Apios van de ouders is zeggen dat het opperste van de wortel laat overgeven en het onderste tot kamergang verwekt en als ze heel ingenomen wordt dan doet ze het alle beide, maar dat hebben we in deze wortel niet gevonden. Dan al zou dat waar zijn zou daaruit nochtans niet volgen dat de holwortel het echte Apios behoorde te wezen.