Eryngium

Over Eryngium

Kruisdistel, vervolg Dodonaeus, vorm, distels, soorten, plaats, tijd van bloeien, namen, aard, kracht en werking, medisch, bijvoeging, geschiedenis, historie, etymologie, afkomst,

Geschreven en opgezet door Nico Koomen.

Joost van Ravelingen, vervolg van Dodonaeus of Dodoens, cruydt-boeck, 1644.

HET XII. CAPITEL.

Van Eryngium oft Cruys-Distel.

Gheslachten.

Dioscorides en vermaent maer van een gheslacht van Eryngium: dan Plinius in ‘t 7.van sijn 22.boeck schijnter twee gekent te hebben, het een op rouwe ende dorre plaetsen groeyende, ende het ander aen den Zeekandt. Maer nu ter tijdt zijnder veel meer andere gheslachten van ’t selve in de Apoteken bekent, ende van de Cruydt-beschrijvers aengheteeckent; te weten een Zee-Eryngium, ende een ander Velt-Eryngium: welcke beyde hier in dit capitel beschreven sullen worden: ende beneffens dese zijnder ettelijcke andere oneyghene oft bastaert gheslachten, daer wy in ’t volghende Capitel van handelen sullen.

Ghedaente.

1. Het eerste oft Grootste Eryngium, Cruys-Distel genoemt, heeft groote, breede, rondachtige, dicke, vette, uyt den blauwen oft grauwen witachtighe bladeren, de Maluwe bladeren schier gelijck, maer rondom gehoeckt, gefronsselt, ende met herde scherpe stekende doornen hier ende daer beset, van smaeck specerijachtigh oft aromatijck. De steelen zijn dick, rondt, eenen voet min oft meer hoogh, somtijdts beneden van verwe wat roodtachtigh; ende daer op wassen ronde scherpe rouwe ende stekende [1145] bollekens, omtrent een Note groot; die van onder rondom beset zijn ghemeynlijck met ses kleyne dorenachtighe sterres-ghewijse staende bladerkens, allegader (soo wel die bladerkens als die bollekens) van verwe schoon blauw. De bloemkens, die haer in ’t midden van dese bollekens vertoonen, ende ontluycken, zijn oock blauw; in de welcke veele witte stipkens oft draeykens hanghen. De wortel is soo dick als eenen vingher oft duym, seer langh, slim wassende, ende soo verre voortcruypende, datmense seer selden gheheel uytgraven kan, hier ende daer op ettelijcke plaetsen gheknoopt ende in ledekens oft kniekens verdeylt, witachtigh van verwe, soet ende aenghenaem van smaeck.

2. D’Ander oft Kleyn Eryngium, dat Velt-Eryngium ghenoemt wordt, heeft oock breede ghekronckelde ende in veele snippelinghen ende kervinghen doorsneden bladeren, die aen alle kanten met scherpe dorenen beset zijn. Den steel heeft seer veele sijd-tackskens; daer aen op d’opperste groeyen ronde rouwe scherpe bollekens, de bollekens van het voorgaende Zee-Eryngium seer ghelijck, maer kleyner: daer vast onder oock vijf oft ses kleyne smalle scherpe stekende bladerkens wassen, sterres-ghewijs rondom den steel gheset, dunner ende kleyner dan die van het voorgaende: de bloemkens, die uyt dese bollekens spruyten, zijn oock blauw van verwe, somtijdts (maer selden) geel. De wortel van dese soorte is oock langh, slecht, soo dick als eenen vinger, van buyten bruyn oft swartachtigh, van binnen wit, van smaeck ende reuck als d’ander, eetbaer ende soetachtigh; als oock zijn de bladeren selve, die specerijachtigh van reuck ende smaeck zijn, ende noch iongh, teer oft malsch zijnde oock bequaem zijn om gheten te worden.

Plaetse.

1. De eerste soorte van Eryngium oft Zee Cruys-Distel wordt gevonden op de Sandtberghskens oft Duynen van Vlaenderen, Zeelandt ende Hollandt, ende aen de kanten van de Zee; insgelijcks oock in Italien ende in andere landen.

2. De ander soorte wast op rouwe onghebouwde dorre heyden, ende somtijdts oock op steenachtige velden, neffens ende langhs de wegen ende gemeyne straten ende paden, gantsch Duytschlandt door; ende is oock in Beemerlandt seer overvloedighlijck te vinden.

Tijdt.

Beyde dese Distelen bloeyen hier te lande in Braeckmaendt ende Hoymaendt.

Naem.

Dit gheslacht van Distelen wordt genoemt in ’t Griecks Eryngion; in ’t Latijn van ghelijcken Eryngium; van Plinius Erynge; in de Apoteken Iringus. Het heeft onder de bastaert-naemen oock de volghende naemen, te weten Eryneris in ’t Griecks, ende Caryon, Gorginion, Hermion, Chlounion, ende Myracanthon; in ’t Latijn Capitulum Martis.

1. Het eerste gheslacht heet Eryngium marinium, dat is Zee-Eryngium; maer in onse tael eygentlijck Cruys-distel, Eindeloos, ende Meerwortel, in ’t Engelsch Zea Holy.

2. Het ander gheslacht is van ons Eryngium campestre, tot onderschil van het voorgaende, gheheeten, dat is Velt-Eryngium; van Plinius in ‘t 8.capitel van sijn 22.boeck Centum capita; in Hooghduytschlandt Mansztrew, Brachendistell, ende Radendistel; in Spaegnien Cardo corredor; in Italien Eringio ende Iringo.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese twee gheslachten van Eryngium, oft Cruys-distel, te weten haer wortelen, zijn verwarmende van aerdt, doch matelijck; maer zijn seer verdroogende ende dun van stoffe oft fijn van substantie, als Galenus betuyght; want sy zijn soetachtigh ende niet onlieflijck van smaeck, ende wat specerijachtigh van reuck.

De wortelen van dese cruyden zijn bequaem om de pisse te doen rijsen, de maendtstonden te verwecken, te weten in Wijn ghesoden ende gedroncken: ende dan zijn sy oock goedt de ghene die de colijcke ende pijne oft weedom in den buyck hebben: want sy doen dat krimpsel vergaen, ende de winden scheyden.

De selve wortelen oock soo ghebruyckt, zijn goedt de ghene die eenigh ghebreck in de lever hebben, ende die van eenigh fenijnigh ghedierte gebeten zijn, oft eenigh vergift inghenomen hebben.

Dese wortelen in Suycker oft Honigh bewaert oft gheconfijt, zijn niet alleen nut ende behulpsaem de ghenen die eenighe ghebreken oft onghesteltheydt in de Nieren hebben, ende met den steen oft graveel ghequelt zijn, maer zijn oock seer krachtigh om den bijslapens lust te verwecken oft te vermeerderen. Alle het selve vermoghen sy oock, in vet vleeschsop ghesoden ende ghegeten.

Aëtius schrijft, dat hy eenen man ghekent heeft, die hem versekerde, dat hy door het ghedurigh ende langh ghebruyck van Eryngium, gheheelijck van den ghebroken steen ende graveel genesen is geweest; ende nae dien tijdt geen graveel meer door de pisse quijt geworden en is: daer hy te voren met die sieckte seer dickwijls ghequelt was.

Eryngium met den saede van Peen oft Wilde Pastinake ghedroncken het ghewicht van een vierendeel loots, is teghen veelerley ghebreken nut ende behulpsaem, seydt Dioscorides.

De bladeren van Eryngium, soo wel van de tweede als van de eerste soorte, zijn oock warmachtigh van aerdt ende droogh, als aen den smaeck ende reuck van de selve blijcken kan: ende sy zijn oock bequaem om t’eten, wel verstaende als sy eerst uytspruyten, ende noch iongh, malsch ende teer zijn.

Het sap uyt dese bladeren ghedouwt, met Wijn wordt seer nuttelijck ghedroncken van de ghene die het saedt druypt oft ontgaet, door het onmatigh boeten van hun onkuijsche vleeschelijcke lusten.

Sommighe segghen van dit cruydt, dat soo wanner het ghebeurde, dat een Geytken by ghevalle een bladt van Eryngium in den mondt naem, dat selve Geytken eerstelijck, ende daer nae de gheheele kudde (dat is alle de Geyten die daer omtrent zijn) stil ende verbaest sal staen, ende soo blijven sal, totter tijdt toe, dat den herder daer by komt; ende dat bladt uyt den mondt van ’t Geytken neemt; als Plutarchus betuyght.

BIIVOEGHSEL.

Te voren hebben wy vermaent, dat Lobel het Eryngium met den Chamaeleon verghelijckt, om dat het dickwijls van verwe verandert, ghelijck Dioscorides van sijnen Chamaeleon schrijft, hoe wel dat het Ghemeyn oft Kleyn Eryngium sijn verwe niet en verandert, dan als het van plaetse verandert wordt. Den selven Lobel seydt, dat de Griecksche Philosphen meynden, dat dit cruydt Eryngium ghenoemt wordt, soo veel als ofmen een Oprispinghe seyde; om dat de Geyten, die een tacksken oft scheute van dit cruydt afghebeten hebben ende ingeslickt, stille blijven staen, al oft [1146] sy verbaest waren, tot dat sy met oprupsenen dat Eryngium weder uyt gheworpen hebben, als Dodoneus eensdeels vermaent heeft. Dan dese twee soorten worden in Vranckrijck Panicaut, Paincault, ende oock Inringes, Sanemonde, Salemonde, ende Chardom testu gheheeten, Eringion in ’t Griecks; in ’t Italiaensch Ruezo, Iringo oft Iringio; in ’t Nederduytsch Sunder ende, Cruys-Distelen oft Croesch-Distelen. Maer welck van beyde die soorten van Dioscorides beschreven is, en kan uyt sijn woorden niet wel blijcken: nochtans alsmen alle de teeckenen, die hy daer van gheeft, wil aenmercken, soo schijnt hy alleen onse Eerste oft Groote Cruys-wortel verstaen te hebben; uytghenomen dat hy niet en vermaent, dat sy aende Zee-kant groeyt. Immers die Groot Eryngium, dat hier voortijdts Groot Eryngus hiet, ende dat wy nu Zee-Cruys-wortel, Eryngium marinum, in ’t Italiaensch Iringio marino ende eyghentlijck Cruys-wortel noemen, ende van sommighe voor de Drypis Theophrasti, ende voor de Acanos Plinij, ende van andere voor de Secacul Arabum ghehouden wordt, schijnt nae de meyningh van Rondeletius ende veele andere gheleerde met hem, het bequaemste te wesen om te ghebruycken: want de bladers daer van zijn aldereerst seer malsch, ende niet terstondt stekende, ende daerom bequaem om voor salaet gheten te worden ghelijck de Zee-Pastinake: daer nae worden die bladeren hardt ende stekende, aenden uytersten kant niet soo diep ghesneden, maer nochtans scherper dan die van de d’andere soorten van Eryngium: oock hebben die eenen scherpen randt, ende zijn lieflijcker ende specerijachtigher van smaeck. Dese heeft Lobel ghesien op verscheyden plaetsen van de Zee-Duynen in Vranckrijck, van verwe grauw, blauw, wit, ende groen. De bloemknopkens zijn meest altijdts hemels-blauw, als oock zijn de bloemkens die daer uyt spruyten, aengaende haer buytenste bladerkens: want de middeldraeykens zijn wit. De wortel is seer langh; iae meer dan twaelf oft twintigh voeten, als Lobel betuyght, daerom magh dit cruydt met recht Endeloos heeten, oock dicker dan die van ’t Bergh Eryngium, beter rieckende, in spijse ende medicijnen lieflijcker ende krachtigher: want de gheleerde mannen en ghebruycken de andere, dan by ghebreke van desen, mits datse op haer krachten soo wel niet en betrouwen.

De bladeren van de Kleyne Cruys-Distel zijn somtijdts heel wit van verwe; anders zijn sy de bladeren van de Chardons in ghedaente ende maecksel seer ghelijck, maer korter, breeder, rouwer, ende meer ghesneden; den steel is omtrent eenen voet langh. Sommighe houdense voor de Silybon van Dioscorides, in ’t Latijn Lata spina ghenoemt. In Italien heetse nu ter tijdt Eringio montano. Sommighe noemense oock Eryngium vulgare, ende eyghentlijck Cruys-Distel; ende het Zee-Eryngium heeten sy Cruys-wortel; welck onderschil van geene weerden en is. Soodanigh ghewas is uyt Vranckrijck oock ghesonden, met naeme van Eryngium montanum, ’t welck nergens in van ’t ghemeyn en verschilt, dan alleen daer in, dat de opperste tackskens ende bollekens schoon blauw zijn, seydt Clusius. Lobel noemt de Ghemeyne soorte oock in ’t Latijn Eryngium campestre mediterraneum; in ’t Enghelsch Hondert headed Thistel, in onse tael oock Cruys-Distel, Velt-Eryngium ende Bergh Eryngium; dan den ghemeynen man pleeghse hier te lande meest Kleyn Eryngus te noemen, anders Honderthoofden oft Honderthoyen, ghelijck de wortel van de Affodillen oock pleghen te heeten.

Noch van de krachten.

Beyde dese cruyden hebben noch meer andere deughden ende krachten, om de welcke sy veel gheacht ende ghesocht worden. Want Zee-Eryngium oft Cruys-wortel is beter rieckende, ende in spijse ende medicijnen krachtigher ende nutter, dan de Cruys-Distel oft Kleyne soorte van Eryngium. Dan in ghebreke van de eene maghmen de andere vrijelijck ghebruycken: selfs in Italien houdtmen ’t Zee-Eryngium voor min verdrooghende dan het Velt-Eringium; ende daerom oock onstercker in ’t wercken: het welck nochtans niet blijckelijck genoegh en is. Immers de ionghe spruyten van de Zee-Cruyswortel worden in Candien van den ghemeynen man veel ghesocht ende ghegeten, ghelijck de ionghe spruyten van de Wilde Artichiocken, ende van alle soorten van Cichorey-cruyden tot dien eynde veel uyt der aerden ghehaelt worden, ter wijl sy noch wit, teer ende malsch zijn.

Dioscorides seydt, dat de wortelen van sijn oprechten Eryngium op de ghesneden zenuwen gheleyt, de selve ghenesen, ende de wonden seer wel toe heelen; ende dat het water, daer sy in ghesoden zijn, de ghebreken van de zenuwen ende zenuwachtighe leden gheneest; ende den kramp doet vergaen. Eenighe segghen, dat dese wortel kleyn ghestooten ende op de heete sweeringhe gheleyt, de hitte daer uyt treckt, ende de selve vermorwen ende weyckt, alsmen daer een plaester van maeckt.

De selve wortel ghestooten ende op den navel gheleyt, belet de swangere vrouwen te misvallen; niet teghenstaende, dat het water, daer sy in ghesoden is, het kinderbaren verlicht.

Het sap van de selve ghedroncken, doet ghemackelijck pissen; ende ’t selve gheneest oock de ghene die van eenighe slangen gebeten zijn.

Cardanus schrijft, dat de wortel van Eryngium een Salamander ghedoot heeft, diemen met de selve maer eens aen en raeckte.

Dese wortel in Honigh gheweyckt, oft met Suycker gheconfijt, is goedt ghebruyckt van de ghene die het water laden. Maer Rondeletius gaf de gheconfijte wortel van de Zee-Cruyswortel de vrouwen t’eten die wat koudt van ghestaltenisse waeren, om haer de vochtigheydt ende kouwe van de moeder wat te benemen, ende haer bequaem te maecken om te ontfanghen; wel verstaende als sy te vooren wel ghepurgeert ende in haer gantsch lichaem wel ghesuyvert waeren, nae’t betamen. De selve vermeerdert de mans het saedt, ende gheeft goedt voedtsel: ende daerom wordtse in de Apoteken gheconfijt, ende inghegheven de oude ende andere dorre magher ende verstorven mans, om hun krachten ende voedtsel te doen krijghen, ende om den verloren bijslapens lust te doen wederkeeren.

Water oft Wijn, daer dese wortel in ghesoden is, wordt veel gheacht teghen ’t graveel, steen ende droppelpisse; ende gheneest de ghebreken van de nieren, vijftien daghen achter een ghedroncken zijnde. ‘Tselve is oock goedt teghen de ghebreken oft verstoppingh van de milte, teghen de geelsucht, ende watersucht, ende oock teghen de vallende sieckte.

Water ghedistilleert van de ionghe bladerkens, alle daghe, iae soo dickwijls als moghelijck is, oft, als andere segghen, viertigh daghen langh achter een ghedroncken, gheneest de ghene die het lichaem vol quade sweeringhen van de Pocken hebben, mits dat het de Lever versterckt.

Dit selve water is oock seer goedt teghen de vierde ende daghelijcksche kortse ende teghen allerhande vergift.

De wortel inghenomen, ’t zy ghepoedert, ’t zy ghesoden met sap daer Vorschen in ghesoden zijn, oft by ghebreke van dien, met sop daer een Gans in heeft ghesoden, is een teghenbaete teghen ‘tvergift van de Padden, Loof-vorschen ende vergiftighe cruyden; maer als iemandt van de selve ghebeten is, dan maghmen de groene ghestooten wortel op den beete oft quetsure legghen.

De drooghe wortel is goedt teghen de pijne van ’t herte, ghedroncken met water daer Bernagie oft Confilie de greyn in ghesoden was. Het poeder van dese wortel gheneest oock de droppelpisse, de verstoppinghe van de nieren, ende van de moeder. Maer voor den eten ghenomen, stopt den buyckloop, ende belet de dronckenschap; waer toe oock goedt is ’t water, daer de wortel in ghesoden is, ghedroncken. Met Meede inghenomen, is goedt de ghene die den kramp hebben, ende die met de vallende sieckte ghequelt zijn.

Men seydt, dat de wortel aen den hals ghehanghen, de kropklieren doet scheyden; maer met Honigh opgheleydt, ontdoet de selve kropklieren, ende alle bloetsweeren, klapooren ende gheswillen die achter d’ooren komen; ende treckt alle splinters, doornen ende andere stekelinghen uyt de wonden.

Men seydt oock, dat de ghene, die dese wortel over hun draghen, allesins willekom, aenghenaem ende liefghetal sullen wesen.

De bloemen van Eryngium met eenighen dranck inghenomen, ghenesen de squinancie oft sweeringhen in de keele.

Is de Cruys-Distele het Silybum, soo doet dat sap van de wortel inghenomen, overgheven ende braecken, als Dioscorides schrijft: isse de Acanos vanPlinus, soo moet het sap daer van op de versche wonden gheleyt, het bloet stelpen.

HET XII. KAPITTEL.

Van Eryngium of kruisdistel. (Eryngium campestre, Eryngium maritimum)

Geslachten.

Dioscorides vermaant maar van een geslacht van Eryngium, dan Plinius in de 7de van zijn 22ste boek schijnt er twee gekend te hebben, de ene groeide op dorre plaatsen en de andere aan de zeekant. Maar tegenwoordig zijn er veel meer andere geslachten er van in de apotheken bekend en van de kruidbeschrijvers aangetekend, te weten een zee Eryngium en een andere veld Eryngium, welke beide hier in dit kapittel beschreven zullen worden en naast deze zijn er ettelijke andere oneigen of bastaard geslachten daar we in het volgende kapittel van handelen zullen.

Gedaante.

1. Het eerste of grootste Eryngium dat kruisdistel genoemd wordt heeft grote, brede, rondachtige, dikke, vette en uit het blauwe of grauwe witachtige bladeren die vrijwel op maluwebladeren lijken, maar rondom gehoekt, gefronst en hier en daar met harde scherpe stekende doornen bezet zijn, van smaak specerijachtig of aromatisch. De stelen zijn dik, rond en dertig cm min of meer hoog en soms beneden van kleur wat roodachtig en daarop groeien ronde scherpe ruwe en stekende [1145] bolletjes die omtrent een noot groot zijn en die van onder rondom gewoonlijk bezet zijn met zes kleine dorenachtige stervormig staande bladertjes die allen (zowel die bladertjes als die bolletjes) van kleur mooi blauw zijn. De bloempjes die zich in het midden van deze bolletjes vertonen en ontluiken zijn ook blauw waarin vele witte stipjes of draadjes hangen. De wortel is zo dik als een vinger of duim en zeer lang die krom groeit en zo ver voort kruipt dat men ze zeer zelden geheel uitgraven kan, hier en daar op ettelijke plaatsen geknoopt en in leden of knietjes verdeelt, witachtig van kleur en zoet en aangenaam van smaak.

2. De ander of kleine Eryngium dat veld Eryngium genoemd wordt heeft ook brede gekronkelde en in vele snippers en kerven doorsneden bladeren die aan alle kanten met scherpe dorens bezet zijn. De steel heeft zeer vele zijtakjes waar aan het opperste ronde ruwe scherpe bolletjes groeien die veel op de bolletjes van het voorgaande zee Eryngium lijken, maar kleiner en daar vast onder groeien ook vijf of zes kleine smalle scherpe stekende bladertjes die stervormig rondom de steel gezet zijn en dunner en kleiner dan die van het voorgaande, de bloempjes die uit deze bolletjes spruiten zijn ook blauw van kleur en soms (maar zelden) geel. De wortel van deze soort is ook lang, recht en zo dik als een vinger, van buiten bruin of zwartachtig en van binnen wit, van smaak en reuk als de ander, eetbaar en zoetachtig zoals ook zijn de bladeren zelf die specerijachtig van reuk en smaak zijn en noch jong, teer of mals ook geschikt zijn om gegeten te worden.

Plaats.

1. De eerste soort van Eryngium of zee kruisdistel wordt op de zandbergjes of duinen van Vlaanderen, Zeeland en Holland en aan de kanten van de zee en insgelijks ook in Italië en in andere landen gevonden.

2. De ander soort groeit op ruwe ongebouwde dorre heide en soms ook op steenachtige velden, naast en langs de wegen en gewone straten en paden gans Duitsland door en is ook in Bohemen zeer overvloedig te vinden.

Tijd.

Beide deze distels bloeien hier te lande in juni en juli.

Naam.

Dit geslacht van distels wordt in het Grieks Eryngion genoemd, in het Latijn net zo Eryngium en Plinius Erynge, in de apotheken Iringus. Het heeft onder de bastaardnamen ook de volgende namen, te weten Eryneris in het Grieks en Caryon, Gorginion, Hermion, Chlounion en Myracanthon, in het Latijn Capitulum Martis.

1. Het eerste geslacht heet Eryngium marinium, dat is zee Eryngium, maar in onze taal eigenlijk cruys-distel, eindeloos en meerwortel, in het Engels zea holy.

2. Het ander geslacht is van ons Eryngium campestre tot verschil van het voorgaande genoemd, dat is veld Eryngium, van Plinius in het 8ste kaptitel van zijn 22ste boek Centum capita, in Hoogduitsland Mansztrew, Brachendistell en Radendistel, in Spanje cardo corredor; in Italië eringio en iringo.

Aard, kracht en werking.

Deze twee geslachten van Eryngium of kruisdistel, te weten haar wortels, zijn verwarmend van aard, doch matig, maar zijn zeer verdrogend en dun van stof of fijn van substantie, als Galenus betuigt, want ze zijn zoetachtig en niet onlieflijk van smaak en wat specerijachtig van reuk.

De wortels van deze kruiden zijn geschikt om de plas te laten rijzen en de maandstonden te verwekken, te weten in wijn gekookt en gedronken en dan zijn ze ook goed diegene die koliek of pijn of weedom in de buik hebben, want ze laten die kramp vergaan en de winden scheiden.

Die wortels ook zo gebruikt zijn goed diegene die enig gebrek in de lever hebben en die van enig venijnig gedierte gebeten zijn of enig vergif ingenomen hebben.

Deze wortels in suiker of honig bewaart of gekonfijt zijn niet alleen nuttig en behulpzaam diegene die enige gebreken of ongesteldheid in de nieren hebben en met steen of niergruis gekweld zijn, maar zijn ook zeer krachtig om de bijslapen lust te verwekken of te vermeerderen. Al hetzelfde kunnen ze ook in vet vleessap gekookt en gegeten.

Aëtius schrijft dat hij een man gekend heeft die hem verzekerde dat hij door het steeds en lang gebruik van Eryngium geheel van de gebroken steen en niergruis genezen is geweest en na die tijd geen niergruis meer door de plas kwijt geworden is daar hij tevoren met die ziekte zeer dikwijls gekweld was.

Eryngium met zaad van peen of wilde pastinaak gedronken het gewicht van een vierendeel lood is tegen vele gebreken nuttig en behulpzaam, zegt Dioscorides.

De bladeren van Eryngium en zowel van de tweede als van de eerste soort zijn ook warmachtig van aard en droog zoals aan de smaak en reuk er van blijken kan en ze zijn ook geschikt om te eten, wel verstaande als ze net uitspruiten en noch jong, mals en teer zijn.

Het sap dat uit deze bladeren geduwd wordt en met wijn wordt zeer nuttig gedronken van diegene die het zaad druipt of ontgaat door het onmatig boeten van hun onkuise vleselijke lusten.

Sommige zeggen van dit kruid dat wanner het gebeurt dat een geitje bij toeval een blad van Eryngium in de mond nam dat het geitje eerst en daarna de gehele kudde (dat zijn alle geiten die daar omtrent zijn) stil en verbaast zal staan en zo blijven zal tot de tijd toe dat de herder er bij komt en dat blad uit de mond van het geitje neemt, als Plutarchus betuigt.

BIJVOEGING.

Tevoren hebben we vermaand dat Lobel het Eryngium met de Chamaeleon vergelijkt omdat het dikwijls van kleur verandert, net zoals Dioscorides van zijn Chamaeleon schrijft, hoewel dat het gewone of kleine Eryngium zijn kleur niet verandert, dan als het van plaats veranderd wordt. Dezelfde Lobel zegt dat de Griekse filosofen meenden dat dit kruid Eryngium genoemd wordt en zoveel als een oprisping zeiden omdat de geiten die een takje of scheut van dit kruid afgebeten hebben en ingeslikt stil blijven staan als of [1146] ze verbaasd waren totdat ze met oprispen dat Eryngium weer uitgeworpen hebben, als Dodonaeus eensdeels vermaand heeft. Dan deze twee soorten worden in Frankrijk panicaut, paincault en ook inringes, sanemonde, salemonde en chardon testu genoemd, Eringion in het Grieks, in het Italiaans ruezo, iringo of iringio, in het Nederduits sunder ende, cruys-distelen of croesch-distelen. Maar welke van beide die soorten van Dioscorides beschreven is kan uit zijn woorden niet goed blijken, nochtans als men alle tekens die hij er van geeft wil aanmerken schijnt hij alleen onze eerste of grote kruiswortel verstaan te hebben, uitgezonderd dat hij niet vermaant dat ze aan de zeekant groeit. Immers die grote Eryngium dat hier vroeger grote Eryngus heette en dat we nu zeekruiswortel, Eryngium marinum, en in het Italiaans iringio marino en eigenlijk kruiswortel noemen en van sommige voor de Drypis Theophrasti en voor Acanos Plinij en van andere voor de Secacul Arabum gehouden wordt schijnt naar de mening van Rondeletius en vele andere geleerde met hem het beste te wezen om te gebruiken want de bladeren er van zijn allereerst zeer mals en steken niet terstond en daarom geschikt om voor salade gegeten te worden zoals de zeepastinaak en daarna worden die bladeren hard en steken en zijn aan de uiterste kant niet zo diep gesneden, maar nochtans scherper dan die van de andere soorten van Eryngium en die hebben ook een scherp rand en zijn lieflijker en specerijachtiger van smaak. Deze heeft Lobel op verschillende plaatsen van de zeeduinen in Frankrijk gezien, van kleur grauw, blauw, wit en groen. De bloemknopjes zijn meest altijd hemelsblauw als ook zijn de bloempjes die er uit spruiten aangaande haar buitenste bladertjes want de middeldraadjes zijn wit. De wortel is zeer lang, ja meer dan drie meter zestig of zes meter, als Lobel betuigt, daarom mag dit kruid met recht eindeloos heten en is ook dikker dan die van het berg Eryngium, ruikt beter en is in spijs en medicijnen lieflijker en krachtiger want de geleerde mannen gebruiken de andere in gebreke van deze omdat ze op haar krachten niet zo goed vertrouwen.

(Eryngium campestre)

De bladeren van de kleine kruisdistel zijn soms heel wit van kleur, anders zijn ze de bladeren van de kardoens in gedaante en vorm zeer gelijk, maar korter, breder, ruwer en meer gesneden, de steel is omtrent dertig cm lang. Sommige houden het voor de Silybon van Dioscorides, in het Latijn Lata spina genoemd. In Italië heet ze tegenwoordig eringio montano. Sommige noemen het ook Eryngium vulgare en eigenlijk kruisdistel en de zee (Eryngium maritimum) Eryngium noemen ze kruiswortel, welk verschil van geen waarde is. Zodanig gewas is uit Frankrijk ook gezonden met naam van Eryngium montanum wat nergens in van de gewone verschilt dan alleen daar in dat de opperste takjes en bolletjes mooi blauw zijn, zegt Clusius. Lobel noemt de gewone soort ook in het Latijn Eryngium campestre mediterraneum, in het Engels hondert headed thistel, in onze taal ook kruisdistel, veld Eryngium en berg Eryngium, dan de gewone man plag het hier te lande meest kleine Eryngus te noemen, anders honderthoofden of honderthoyen net zoals ze de wortel van de affodillen ook plegen te noemen.

Noch van de krachten.

Beide deze kruiden hebben noch meer andere deugden en krachten waarom ze veel geacht en gezocht worden. Want zee Eryngium of kruiswortel ruikt beter en is in spijs en medicijnen krachtiger en nuttiger dan de kruisdistel of kleine soort van Eryngium. Dan in gebreke van de ene mag men de andere vrij gebruiken en zelfs in Italië houdt men het zee Eryngium voor minder verdrogend dan veld Eringium en daarom ook zwakker in het werken wat nochtans niet duidelijk genoeg is. Immers de jonge spruiten van de zeekruiswortel worden in Kreta van de gewone man veel gezocht en gegeten net zoals de jonge spruiten van de wilde artisjokken en van alle soorten van cichoreikruiden tot dat doel veel uit de aarde gehaald worden terwijl ze noch wit, teer en mals zijn.

Dioscorides zegt dat de wortels van zijn echte Eryngium op de gesneden zenuwen gelegd die genezen en de wonden zeer goed toe helen en dat het water daar ze in gekookt zijn de gebreken van de zenuwen en zenuwachtige leden geneest en de kramp laat vergaan. Enige zeggen dat deze wortel klein gestoten en op de hete zweer gelegd de hitte er uit trekt en die vermurwen en weekt als men er een pleister van maakt.

Die wortel gestoten en op de navel gelegd belet de zwangere vrouwen te misvallen, niet tegenstaande dat het water daar ze in gekookt is het kinderbaren verlicht.

Het sap er van gedronken laat gemakkelijk plassen en dat geneest ook diegene die van enige slangen gebeten zijn.

Cardanus schrijft dat de wortel van Eryngium een salamander gedood heeft die men met die maar net aanraakte.

Deze wortel in honig geweekt of met suiker gekonfijt is goed gebruikt van diegene die het water laden. Maar Rondeletius gaf de gekonfijte wortel van de zeekruiswortel de vrouwen te eten die wat koud van gesteldheid waren om van hun de vochtigheid en koude van de baarmoeder wat te benemen en ze geschikt te maken om te ontvangen, wel verstaande als ze tevoren goed gepurgeerd en in hun ganse lichaam goed gezuiverd waren zoals het behoort. Die vermeerdert bij de mannen het zaad en geeft goed voedsel en daarom wordt ze in de apotheken gekonfijt en ingegeven aan oude en andere dorre magere en verstorven mannen om hun krachten en voedsel te laten krijgen en om de verloren bijslapen lust te laten weerkeren.

Water of wijn daar deze wortel in gekookt is wordt veel geacht tegen het niergruis, steen en druppelplas en geneest de gebreken van de nieren als het vijftien dagen achter elkaar gedronken wordt. Hetzelfde is ook goed tegen de gebreken of verstopping van de milt, tegen de geelzucht en waterzucht en ook tegen de vallende ziekte.

Water gedistilleerd van de jonge bladertjes en elke dag, ja zo dikwijls als het mogelijk is of als andere zeggen veertig dagen lang achter elkaar gedronken geneest diegene die het lichaam vol kwade zweren van de pokken hebben omdat het de lever versterkt.

Dit water is ook zeer goed tegen de vierde en dagelijkse malariakoorts en tegen allerhande vergif.

De wortel ingenomen, hetzij gepoederd, hetzij gekookt met sap daar kikkers in gekookt zijn of bij gebreke van die met sap daar een gans in gekookt heeft is een tegenbaat tegen het vergif van de padden, loofkikkers en vergiftige kruiden, maar als iemand van die gebeten is dan mag men de groene gestoten wortel op de beet of kwetsing leggen.

De droge wortel is goed tegen de pijn van het hart, gedronken met water daar bernagie of citroenkruid in gekookt is. Het poeder van deze wortel geneest ook de druppelplas, de verstopping van de nieren en van de baarmoeder. Maar voor het eten genomen stopt de buikloop en belet de dronkenschap, waartoe ook goed is het water daar de wortel in gekookt is gedronken. Met mede ingenomen is het goed diegene die kramp hebben en die met de vallende ziekte gekweld zijn.

Men zegt dat de wortel aan de hals gehangen de kropklieren laat scheiden, maar met honig opgelegd lost die kropklieren op en alle bloedzweren, klaporen en gezwellen die achter de oren komen en trekt alle splinters, doornen en andere stekels uit de wonden.

Men zegt ook dat diegene die deze wortel over zich dragen alleszins welkom, aangenaam en lieftallig zullen wezen.

De bloemen van Eryngium met enige drank ingenomen genezen de squinancie of zweren in de keel.

Is de kruisdistel het Silybum dan laat dat sap van de wortel ingenomen overgeven en braken, als Dioscorides schrijft, en is ze de Acanos van Plinus dan moet het sap er van op de verse wonden gelegd het bloed stelpen.


HET XIII. CAPITEL.

Van Bastaert-Eryngium.

De valsche oft bastaert soorten van Eryngium zijn vierderhande, sommighe van ghedaente, ende sommighe van smaeck het oprecht Eryngium oft Cruys-wortel eenighsins ghelijckende.

Ghedaente.

1. Het Eerste Bastaert-Eryngium heeft soo wel uyt sijn wortel als langhs sijn steelen, breede, langhworpighe ronde, groene, sachte bladeren, niet doornachtigh oft stekeligh, maer rondom de kanten sachtelijck ghekertelt oft gheschaerdt, grooter dan de bladeren van den Queeboom. De steelen wassen recht op, ende zijn langher dan anderhalven voet, draghende op haer tsoppen vijf oft ses doornachtighe stekende knoppen oft hoofdekens, als die van het oprecht Eryngium, van verwe, mitsgaders de bloemen, die daer uyt spruyten, blauw. De wortelen zijn recht ende slecht, drij oft vier by een, wit van verwe.

2. De ander oft tweede soorte van Bastaert Eryngium, wiens schilderije in de boecken van Matthiolus staet, heeft breede, rondom geschaerde, oft saegs-ghewijs ghekertelde bladeren, ende seer veel tacken: maer het selve en is van hem met woorden niet beschreven gheweest. Dan indien hy daer mede verstaet die soorte van Bastaert Eryngium daer Pena ende Lobel van vermanen, soo is dat seer schoon blauw in ’t aenschouwen, voortbrenghende rechte steelkens, twee voeten hoogh oft langher, hier ende daer gheknoopt oft in ledekens verdeyldt; de onderste bladeren zijn grooter ende breeder, rondom ghekertelt: de bovenste zijn kleyner; ende wassen sterres-ghewijs rondom de knoopkens oft ledekens der steelen, met sachte ende niet seer scherpe doornkens beset: de bloemknopkens zijn oock doornachtigh, blauw van verwe: de wortel is gheknobbelt ende uytpuylende, als die van Helenium oft Alantwortel, van buyten swartachtigh, ende van binnen wit, goedt oft sterk van reuck, van smaeck het oprecht Eryngium ghelijck.

3. De derde soorte, van Clusius beschreven, is leegh ende kleyn: wiens eerste bladeren grootachtigh zijn, breedt, [1147] sacht, in de ronde langhs der aerden by de wortelen verspreydt ligghende. Den steel is teer ende dun, in ettelijcke sijd-tacken verdeylt, met menighvuldighe, seer ghesnippelde, dunne, stekelighe bladerkens, sterres-ghewijs in de ronde beset: op de tsoppen van de selve komen ronde stekende oft doornachtighe knopkens voort, met haer omringelende bladerkens, ende oock met de bloemen, die daer uyt spruyten, blauw van verwe. De wortel is dun, niet langer dan een iaer overblijvende.

4. De vierde soorte en gelijckt de voorbeschreven soorten van Eryngium gheenssins niet van ghedaente, maer wel van smaeck: sy heeft ghemeynlijck op een tamelijcken [1148) langh steelken dry, ende selden vijf, smalle, langhworpighe harde, bleeckgroene, aen beyde sijden geschaerde, by een hangende bladeren, van smaeck de oprechte Cruys-wortel bladeren gelijckende: den steel wordt anderhalven voet hoogh, getackt, geknoopt, voortbrengende wijde ontlokene kroonkens oft bloem-kranskens, met kleyne bloemkens; ende daer nae kleyn saedt, langhworpigh van maecksel, welrieckende, ende wat scherp oft heetachtigh van smaeck. De wortel is witachtigh, langh, dunner dan eenen vingher, eerst soet van smaeck, ten laetsten eenen scherpachtigen naesmaeck hebbende, ende niet onbehaeghlijck van reuck: de welcke dor ende droogh zijnde seer morselbaer is, ende seer haest tusschen de vingeren ghewreven ende in stuckskens gebroken kan worden.

Plaetse.

1. De eerste van dese vier Bastaert Cruys-Distelen hebbe ick eerstelijck inde hoven van Preslauw ghesien; ende sy is my eerst ghewesen van Adam Zaschsslauw, die my seyde datse in Pruyssen van selfs wast in ’t wildt, niet verre van de Duytsche Zee.

2. De tweede soorte wast op de tsoppen van den bergh Jura, ende van meer andere omliggende hooghe bergen van Switzerlandt, doch op vochtighe ende broeckachtige plaetsen.

3. De derde soorte is op de heuvelkens omtrent Salamanca van Clusius groeyende gevonden gheweest.

4. De vierde wast op de vlacke velden van Beemerlandt, niet verre van Praegh: sy groeyt oock op sommighe plaetsen van Vlaenderen in savelachtighen grondt.

Naem.

Alle dese vier soorten van ghewas zijn oneygene ende bastaert soorten van Eryngium oft Cruys-Distel, die van de Cruydt-beschrijvers van dese tijden eerst gevonden oft aengheteeckent zijn gheweest; ende daerom en kan ick de selve gheen oude naemen oft toenaemen gheven.

1. De eerste sal Eryngium spurium primum moghen heeten, dat is Eerste Bastaert Cruys-Distel, oft Eryngium Borusticum, oft oock Eryngium non spinosum, dat is Cruys-wortel van Pruyssen, ende Eryngium sonder doornen; oft anders Sacht Eryngium.

2. De tweede soorte heet Matthiolus in ’t Latijn Eryngium planum;’t welck luydt als ofmen Effen, Plat oft Sacht Eryngium seyde; daerom noemense sommighe Eryngium planum Matthioli; dat is Sacht Eryngium van Matthiolus. Andere hebbense nochtans liever Eryngium Alpinum, dat is Cruys-wortel van de Alpesbergen, te heeten, oft Eryngium spurium secundum, dat is Tweede Bastaert Cruys-wortel.

3. De derde, Eryngium spurium tertium, dat is Derde Bastaert Cruys-wortel ghenoemt, magh met recht Eryngium pumilum Clusij, dat is Cruys-wortel naenken, heeten.

4. De vierde, Eryngium spurium quartum, dat is Vierde Bastaert Cruys-Distel gheheeten, wordt van Matthiolus by de geslachten van Crithmum oft Zee-Venckel gerekent: andere stellense onder de soorten van Eryngium oft Cruys-Distel;’t welck my oock beter behaeght: want sy is van reuck ende smaeck de Cruys-wortel ende niet de Zee-Venckel oft Crithmum ghelijck.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Van de krachten deser cruyden en weet ick niet vertellens weerdigh te schrijven; ghemerckt dat sy in geenerhande gebreken tot nu toe van iemanden ghebesight zijn geweest, noch oock onder de eetbaere cruyden niet gherekent en worden. Sy zijn nochtans heetachtigh oft verwarmende van aerdt, als haeren smaeck alleen genoeghsaem betoonen kan.

BIIVOEGHSEL.

Met de eerste schilderije hier van Dodoneus ghestelt, beteeckent Clusius een soorte van Oostenrijcksch Eryngium met breede bladeren, in ’t Latijn Eryngium Pannonicum latifolium; het welck eenen steel heeft dry oft meer voeten hoogh, vast, stijf ende ghestreept, vol wit mergh, ende bijnae knoopachtigh, bewassen ende omvat met groote bladeren, dry oft meer duymbreedden langh, twee duymbreedden breedt, groen, zenuwachtigh, rondom saeghs-ghewijs geschaerdt, ende wat rouw, bitterachtigh oft wat scherpachtigh van smaeck: dan de bladeren, die by de wortel wassen, zijn langher ende breeder, ende staen op langhe steelkens; het opperste van den steel is in ettelijcke tacken verdeylt, ende is bewassen met korter seer ghesnippelde bladeren, met sachte doornkens beset; dese tacken worden wederom verdeylt, ende draghen knopkens, die bijnae heel rondt zijn, met veele blauwe bloemkens, verciert met witte draeykens: daer onder staen neghen oft meer langhe smalle spitse bladerkens sterres-ghewijs uytghespreydt: dese knoppen met het opperste van de tackskens worden heel blauw met langheydt van tijden. De wortel, als sy noch iongh is, heeft de lengde ende dickte van eenen vingher, wat gheveselt, buyten grauwachtigh, binnen wit, ghelijfvigh, soetachtigh van smaeck, als de wortel van Zee-Eryngium; maer met den ouderdom wordt sy somtijdts grooter, ende geeft meer tacken iaerlijcks uyt; dan somtijdts vergaet sy het eerste oft tweede iaer. Sy wast in Oostenrijck, ende bloeyt in Braeckmaendt ende Hoymaendt. Hy twijffelt, oft de soorte van Pena ende Lobel beschreven, ’t selve ghewas is oft niet; maer versekert, dat het eenerhande ghewas is met het Eryngium planum van Matthiolus; het welck Dodoneus hier voor de tweede soorte van Bastaert-Eryngium houdt, ende nae de leeringhe van Matthiolus in Italien Iringio liscio ende Iringe senza spine heet.

Veranderinghe. De bloeme van dese Oostenrijcksche Bastaert soorte van Eryngium is somtijdts heel wit; ende den steel en is niet peersachtigh, maer uyt den groenen bleeckachtigh van verwe. Den selven Clusius vermaent oock van een andere soorte, die hy Eryngium pusillum planum Moutoni noemt, die seer leegh is, korts van de wortel in verscheyden tacken verdeylt, die rondt zijn, ter aerden verspreyt, aen elck knoopken bewassen met bladeren die voor breedst zijn, omtrent de steelkens smaller, rondom ghekerft: maer de ghene, die uyt de wortel selve spruyten, zijn grooter, een duymbreedde breedt, twee oft meer duymbreedden langh, bleeck groen van verwe: de sijd-tackskens hebben kleyner bladeren,ende scherpe stekende groene bollekens; de wortel is tamelijcken dick.

De tweede soorte, van Dodoneus hier beschreven, is van Lobel Eryngium alpinum caeruleum Genewense gheheeten; ende is een uytermaten aerdighe plant, blauw blinckende, veel blijder dan ’t ghemeyn Bergh-Eryngium. Sulcks is de heel blauwe soorte van dit ghewas, daer Camerarius van vermaent, Eryngium totum caeruleum gheheeten, met een seer kleyne fraeye medesoorte van de selve; die beyde op ’t gheberchte van Savoyen groeyen: ende Gesnerus handelt ergens van een Eryngium nobile, dat andere Eryngium capite Dipsaci noemen; om dat den bol van de bloemen de Volders Kaerden gelijck in rouwigheydt, ghedaente, ende grootte; maer is blauw.

De Kleyne oft derde soorte van Bastaert Eryngium, als gheseydt is, heeft Clusius beschreven, ende in ’t Latijn Eryngium pumilum Hispanicum gheheeten.

De vierde soorte van Bastaert Eryngium, in Italien Critamo terrestre gheheeten, in Duytschlandt (daer sy veel op ’t gheberchte ende oock tusschen ’t koren wast) Sichelkraut, nae haer ghekertelde ende rondom ghetande bladeren, die ghemeynlijck dry by een staen, is misschien de Prionitis daer Trallianus van vermaent. Matthiolus (als in ’t Bijvoeghsel van Crithmum vermaent is) noemtse Crithmum quartum. De bladeren, die aen de tacken oft steelen staen, zijn veel dunner ende smaller dan de andere. Lobel noemt het Eryngium montanum recentiorum; ende seydt, dat het veel wast inde Duynen omtrent Blanckenberghe. Sy heeft oock wel bleeckgeele bloemen; maer meest witte. Hier by stellen sommighe de Erynge oft Glycyrrhizos van Plinius, ’t welck oock een stekende ghewas is, met scherpe stekende, vette ende in ’t aentasten gomachtighe bladeren, ende steelen omtrent twee voeten hoogh, ende een purpurverwige bloeme, een vrucht soo groot als de bollekens van den Platanus, ende een seer soete wortel. Dan de selve en is niet ten vollen bekent: want sommighe segghen dat het de Gulde-Distel is; andere nemense voor het ghemeyn Eryngium.

Eryngium Archigenis soude de Kleyne Drijdistel oft oock den Carduus Chrysanthemus moghen wesen.

Eryngium luteum Monspelliensium is de Creta marina oft Zee-Venckel met geele bloemen. De selve heet oock Eryngium Vegetij.

Eryngium Guillandini is de Sterre-Distel.

Eringion is oock eenen toenaem van de Aloë.

Noch van de krachten.

De Bastaert-soorten van Eryngium worden van veele in ghebreke van de oprechte ghebruyckt: maer voorwaer sommighe van de selve zijn veel onstercker in ’t wercken; ende daerom bijnae heel onbequaem om te ghebruycken in ’t ghene daer het oprecht Eryngium nut toe is.

De Sachte soorte van Eryngium, van Matthiolus beschreven, heeft wel de grootste wortel van alle de soorten van Eryngium; maer de selve is veel min verdrooghende dan de andere, ende veel slapper in ’t wercken.

De vierde Bastaerdt-soorte van Eryngium heeft oock eenighe kracht vande andere oprecht soorten van Eryngium, ghelijck haeren smaeck ghenoegh betoont. Dan is sy de Prionitis, soo is sy bequaem om de pisse te verwecken. Immers de Italiaensche meesters segghen datse openende, verteerende, verwarmende, drooghende, ende tamelijck doorssijdende van aerdt is, ende alle de krachten van Creta marina oft Crithmum heeft.

HET XIII. KAPITTEL.

Van bastaard Eryngium. (Eryngium planum)

De valse of bastaard soorten van Eryngium zijn viervormig, sommige lijken enigszins van gedaante en sommige van smaak op het echte Eryngium of kruiswortel.

Gedaante.

1. Het eerste bastaard Eryngium heeft zowel uit zijn wortel als langs zijn stelen brede, langwerpige ronde, groene, zachte bladeren die niet doornachtig of stekelig zijn, maar rondom de kanten zacht gekarteld of geschaard en groter dan de bladeren van de kweeboom. De stelen groeien rechtop en zijn langer dan vijf en veertig cm die op hun toppen vijf of zes doornachtige stekende knoppen of hoofdjes dragen als die van de echte Eryngium en van kleur met de bloemen die daaruit spruiten blauw zijn. De wortels zijn recht en slecht en drie of vier bijeen, wit van kleur.

2. De andere of tweede soort van bastaard Eryngium wiens schilderij in de boeken van Matthiolus staat heeft brede en rondom geschaarde of zaagvormig gekartelde bladeren en zeer veel takken, maar het is van hem niet met woorden beschreven geweest. Dan indien hij daarmee die soort van bastaard Eryngium verstaat daar Pena en Lobel van vermanen is dat zeer mooi blauw in het aanschouwen en brengt rechte steeltjes van zestig cm hoog of langer voort die hier en daar geknoopt of in leden verdeeld zijn, de onderste bladeren zijn groter en breder en rondom gekarteld, de bovenste zijn kleiner en groeien stervormig rondom de knoopjes of leden van de stelen en zijn met zachte en niet zeer scherpe doorntjes bezet, de bloemknopjes zijn ook doornachtig en blauw van kleur, de wortel is geknobbeld en puilt uit als die van Helenium of alantwortel, van buiten zwartachtig en van binnen wit, goed of sterk van reuk en van smaak het echt Eryngium gelijk.

3. De derde soort is van Clusius beschreven en is laag en klein wiens eerste bladeren grootachtig zijn, breed en [1147] zacht die in de rondte langs de aarde bij de wortels verspreidt liggen. De steel is teer en dun en in ettelijke zijtakken verdeeld en met menigvuldige, zeer gesnipperde, dunne en stekelige bladertjes stervormig in de rondte bezet en op de toppen er van komen ronde stekende of doornachtige knopjes voort die met hun omringende bladertjes en ook met de bloemen die daaruit spruiten blauw van kleur zijn. De wortel is dun en blijft niet langer dan een jaar over.

4. De vierde soort lijkt geenszins op de voorbeschreven soorten van Eryngium van gedaante, maar wel van smaak, ze heeft gewoonlijk op een tamelijke [1148] lang steeltje drie en zelden vijf, smalle, langwerpige harde, bleekgroene en aan beide zijden geschaarde bijeen hangende bladeren die van smaak op de echte kruiswortel bladeren lijken, de steel wordt vijf en veertig cm hoog en is getakt en geknoopt en brengt wijde ontloken kroontjes of bloemkransjes voort met kleine bloempjes en daarna klein zaad dat langwerpig van vorm is, welriekend en wat scherp of heetachtig van smaak. De wortel is witachtig, lang en dunner dan een vinger en eerst zoet van smaak en tenslotte heeft het een scherpachtige nasmaak en is niet onbehaaglijk van reuk en als die dor en droog is zeer vermorzelbaar is en zeer gauw tussen de vingers gewreven en in stukjes gebroken kan worden.

Plaats.

1. De eerste van deze vier bastaard kruisdistels heb ik eerst in de hoven van Preslauw gezien en is me eerst gewezen van Adam Zaschsslauw die me zei dat ze in Pruisen vanzelf groeit in het wild niet ver van de Duitse zee.

2. De tweede soort groeit op de toppen van de berg Jura en van meer andere omliggende hoge bergen van Zwitserland, doch op vochtige en broekachtige plaatsen.

3. De derde soort is op de heuveltjes omtrent Salamanca van Clusius groeiend gevonden geweest.

4. De vierde groeit op de vlakke velden van Bohemen, niet ver van Praag en groeit ook op sommige plaatsen van Vlaanderen in zavelachtige grond.

Naam.

Al deze vier soorten van gewas zijn oneigen en bastaard soorten van Eryngium of kruisdistel die van de kruidbeschrijvers van deze tijden eerst gevonden of aangetekend zijn geweest en daarom kan ik die geen oude namen of toenamen geven.

(Eryngium maritimum) 1. De eerste zal Eryngium spurium primum mogen heten, dat is eerste bastaard kruisdistel of Eryngium Borusticum of ook Eryngium non spinosum, dat is kruiswortel van Pruisen en Eryngium zonder doornen of anders zachte Eryngium.

(Eryngium alpinum) 2. De tweede soort noemt Matthiolus in het Latijn Eryngium planum, wat luidt als of men effen, plat of zachte Eryngium zei en daarom noemen sommige het Eryngium planum Matthioli, dat is zachte Eryngium van Matthiolus. Andere hebben het nochtans liever Eryngium Alpinum, dat is kruiswortel van de Alpen te noemen of Eryngium spurium secundum, dat is tweede bastaard kruiswortel.

(Eryngium planum) 3. De derde, Eryngium spurium tertium genoemd, dat is derde bastaard kruiswortel, mag met recht Eryngium pumilum Clusij, dat is kleine kruiswortel, heten.

(Falcaria vulgaris) 4. De vierde, Eryngium spurium quartum, dat is vierde bastaard kruisdistel, wordt van Matthiolus bij de geslachten van Crithmum of zeevenkel gerekend, andere stellen het onder de soorten van Eryngium of kruisdistel wat me ook beter behaagt want ze is van reuk en smaak de kruiswortel en niet de zeevenkel of Crithmum gelijk.

Aard, kracht en werking.

Van de krachten van deze kruiden weet ik niet vertellens waard te schrijven, gemerkt dat ze tot nu toe in geen gebreken van iemand gebruikt zijn geweest, noch ook niet onder de eetbare kruiden gerekend worden. Ze zijn nochtans heetachtig of verwarmend van aard als haar smaak alleen al voldoende aantonen kan.

BIJVOEGING.

(Eryngium maritimum) Met de eerste schilderij die hier van Dodonaeus gesteld is betekent Clusius een soort van Oostenrijks Eryngium met brede bladeren, in het Latijn Eryngium Pannonicum latifolium, wat een steel heeft van negentig cm of meer voeten hoog die vast, stijf en gestreept zijn en vol wit merg en bijna knoopachtig en begroeid en omvat met grote bladeren die drie of meer duimbreed lang en twee duimbreed breed zijn, groen, zenuwachtig en rondom zaagvormig geschaard en wat ruw, bitterachtig of wat scherpachtig van smaak, dan de bladeren die bij de wortel groeien zijn langer en breder en staan op lange steeltjes, het opperste van de steel is in ettelijke takken verdeeld en is begroeid met kortere en zeer gesnipperde bladeren die met zachte doorntjes bezet zijn en deze takken worden wederom verdeeld en dragen knopjes die bijna heel rond zijn met vele blauwe bloempjes en versierd met witte draadjes en daaronder staan negen of meer lange smalle spitse bladertjes stervormig uitgespreid en deze knoppen met het opperste van de takjes worden op den duur heel blauw. De wortel heeft als ze noch jong is de lengte en dikte van een vinger, wat gevezeld, buiten grauwachtig en binnen wit, stevig en zoetachtig van smaak zoals de wortel van zee Eryngium, maar met ouderdom wordt ze soms groter en geeft jaarlijks meer takken uit, dan soms vergaat ze het eerste of tweede jaar. Ze groeit in Oostenrijk en bloeit in juni en juli. Hij twijfelt of de soort van Pena en Lobel beschreven hetzelfde gewas is of niet, maar verzekert dat dit hetzelfde gewas is met het Eryngium planum van Matthiolus wat Dodonaeus hier voor de tweede soort van bastaard Eryngium houdt en naar de lering van Matthiolus in Italië iringia liscio en iringe senza spine heet.

Verandering. De bloem van deze Oostenrijkse bastaardsoort van Eryngium is soms heel wit en de steel is niet paarsachtig, maar uit het groene bleekachtig van kleur.

(Eryngium barrelieri) Dezelfde Clusius vermaant ook van een andere soort die hij Eryngium pusillum planum Moutoni noemt die zeer laag is en kort van de wortel in verschillende takken verdeeld wordt die rond zijn en ter aarde verspreid en aan elk knoopje begroeid met bladeren die voor het breedst zijn en omtrent de steeltjes smaller en rondom gekerfd, maar diegene die uit de wortel zelf spruiten zijn groter en een duimbreed breed en twee of meer duimbreed lang, bleek groen van kleur, de zijtakjes hebben kleiner bladeren en scherpe stekende groene bolletjes, de wortel is tamelijk dik.

(Eryngium alpinum) De tweede soort van Dodonaeus hier beschreven is van Lobel Eryngium alpinum caeruleum Genewense genoemd en is een uitermate aardige plant die blauw blinkt en veel blijer dan het gewone berg Eryngium is. Zulks is de heel blauwe soort van dit gewas daar Camerarius van vermaant en Eryngium totum caeruleum noemt met een zeer kleine fraaie medesoort er van die beide op het gebergte van Savoye groeien en Gesnerus handelt ergens van een Eryngium nobile dat andere Eryngium capite Dipsaci noemen omdat de bol van de bloemen op vollers kaarde lijkt in ruwheid, gedaante en grootte, maar is blauw.

(Eryngium planum) De kleine of derde soort van bastaard Eryngium, als gezegd is, heeft Clusius beschreven en in het Latijn Eryngium pumilum Hispanicum genoemd.

(Falcaria vulgaris) De vierde soort van bastaard Eryngium heet in Italië critamo terrestre en in Duitsland (daar ze veel op het gebergte en ook tussen het koren groeit) Sichelkraut naar haar gekartelde en rondom getande bladeren die gewoonlijk met drie bijeen staan en is misschien de Prionitis daar Trallianus van vermaant. Matthiolus (zoals in het bijvoegsel van Crithmum vermaand is) noemt het Crithmum quartum. De bladeren die aan de takken of stelen staan zijn veel dunner en smaller dan de andere. Lobel noemt het Eryngium montanum recentiorum en zegt dat het veel in de duinen omtrent Blankenberg groeit. Ze heeft ook wel bleekgele bloemen, maar meest witte. Hierbij stellen sommige de Erynge of Glycyrrhizos van Plinius wat ook een stekend gewas is met scherpe stekende, vette en in het aantasten gomachtige bladeren en stelen omtrent zestig cm hoog en een purperkleurige bloem en een vrucht zo groot als de bolletjes van Platanus en een zeer zoete wortel. Dan die is niet te volle bekend, want sommige zeggen dat het de gouden distel is en andere nemen het voor het gewone Eryngium.

Eryngium Archigenis zou de kleine driedistel of ook Carduus Chrysanthemus mogen wezen.

Eryngium luteum Monspelliensium is de Creta marina of zeevenkel met gele bloemen. Die heet ook Eryngium Vegetij.

Eryngium Guillandini is de sterrendistel.

Eringion is ook een toenaam van Aloë.

Noch van de krachten.

De bastaardsoorten van Eryngium worden van vele in gebreke van de echte gebruikt, maar voorwaar sommige er van zijn veel zwakker in het werken en daarom bijna geheel ongeschikt om te gebruiken in hetgeen daar het echt Eryngium nuttig toe is.

De zachte soort van Eryngium die van Matthiolus beschreven is heeft wel de grootste wortel van alle soorten van Eryngium, maar die is veel minder verdrogend dan de andere en veel slapper in het werken.

De vierde bastaardsoort van Eryngium heeft ook enige kracht van de andere echte soorten van Eryngium zoals haar smaak voldoende aantoont. Dan is ze de Prionitis is ze geschikt om de plas te verwekken. Immers de Italiaanse meesters zeggen dat ze opent, verteert, verwarmt, droogt en tamelijk doorsnijdend van aard is en alle krachten van Creta marina of Crithmum heeft.

Zie verder: http://volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl en : http://www.volkoomen.nl/