Verbena

HET XXXVIV. CAPITEL

Van Iiser-cruydt oft Verbenaca.

Gheslachten.

Daer zijn tweederhande soorten van Iiser-cruydt oft Verbenaca; te weten, nae de verdeylinge van Plinius, Manneken ende Wijfken: dan soo die van ander onderscheyden worden, soo is de eene recht op staende, de andere ligghende oft kruypende.

Ghedaente.

1. De recht op wassende Verbenaca oft Iiser-cruydt gheeft uyt hare wortel eenen rechten eenighen ghekanten steel, een spanne, iae somtijdts oock wel eenen voet, selden anderhalven voet hoogh, somwijlen in meer andere sijd-scheutkens verdeylt. De bladeren zijn langhworpigh, kleynder dan de Eycke-bladeren, maer rondtsomme meer ende dieper ghekerft oft doorsneden. Langhs de steelkens wassen kleyne bloemkens, blaeuw oft witachtigh, gheschicktelijck staende. De wortel is langhworpigh, met sommighe veselinghen bewassen.

2. Ligghende Iiser-cruydt krijght steelkens die van de voornoemde ghelijck, somtijdts anderhalven voet langh, kantigh, maer meer in ’t ghetal, teerder, ter aerden ghemeynlijck verspreydt liggende; met oock dierghelijcke bladeren beset, maer noch veel dieper ende dickwijlder doorsneden ende ghekerft. Op ’t sop van de steelen heeft het oock kleyne bloemkens, oock uyt den blaeuwen purpurachtigh van verwen, ende soo gheschicktelijck staende als die van de eerste soorte. De wortel sinckt inder aerden, ende is dun ende teer, langhworpigh, als die van het recht opstaende Iiser-cruydt.

Plaetse.

Beyde dese cruyden wassen op onghebouwde, maer nochtans leege afgaende ende steyle vochtachtighe plaetsen. Dan de Eerste wordt in ’t Hoogh ende Neder Duytschlant, Vranckrijck ende oock elders by de tuynen, haghen, weghen ende kuylen oft water-grachten overvloedigh ghenoegh ghevonden. De ander soorte oft ligghende Iiser-cruydt is in Nederlandt ende Hoogh-Duytschlandt vremdt, ende wordt daer in de hoven ghesaeyt van het saet dat uyt Spaeignien ghesonden is, alwaer die van selfs in ’t wilt pleegh te groeyen.

Tijdt.

De Iiser-cruyden bloeyen inde Hoymaendt ende Ooghstmaendt.

Naemen.

Men heet beyde dese cruyden in ’t Latijn Verbenaca; om datmense in stede van Verbena, dat is Stroy-cruydt, by de ouders pleegh te gebruycken, om de vloeren van de huysen ende Kercken daer mede te bestroyen [221] ende te vercieren; ende daerom zijn sy van sommighe oock Verbenae gheheeten gheweest.

Want de ouders pleghen den naem Verbena te gheven alle die cruyden diemen van de autaeren oft heylighe ende gewijde plaetsen pleegh te nemen: de welcke by de Romeynen van den Consul oft eenighen Praetor van de stadt pleghen ghepluckt oft afghesneden te worden; ende wierden daerom oock Sagmina ghenoemt: met welcken naem sy het gemeyn Gras oock pleghen te noemen, wanneer dat selve omtrent het Casteel van Roomen ghepluckt was, als Livius ons leert. Plinius ghetuyght insghelijcks oock in het 2.capitel van sijn 22.boeck, dat Verbenae ende Sagmina eenderhande dinck pleghen te beteeckenen. Van dierghelijcke cruyden spreeckt Terentius oock in Andria, segghende: Neemt de Verbenas van den autaer, met welcke woorden Terentius verstaet, niet datmen het Iiser-cruydt oft Verbenaca soude nemen, maer eenigh van die die cruyden die van heyligh oft ghewijdt landt ghehaelt zijnde, op de autaeren van de ouders gheleyt pleghen te wesen: want in de Comedie van Menander (uyt de welcke Terentius sijne Andria in ’t Latijn overgheset hadde) stont geschreven in ’t Griecks het woordt Myrsine, soo Donatus seght; ’t welck geen Iiser-cruydt en beteeckent, maer den Myrtus, wiens bladeren veel pleghen te dienen om de kercken mede te vercieren ende de autaeren mede te bestroyen: ende daerom en magh het woort Verbena voor gheenen eyghen naem ghehouden worden.

1. De eerste soorte wordt in ’t Nederduytsch Iiser-cruyt oft Iiserhart ghenoemt; in ’t Hooghduytsch Eisenkraut, Eisenhart, Eiserich; in ’t Soaensch Verbena, Vegebaom; in ’t Italiaensch Verminacula, Berbena ende Berbenaca; in ’t Fransoys Vervaine; in ’t Behemsch Werbena: men noemtse in ’t Griecks Peristereon, ende Peristereon orthos, dat is,om van de ander te onderscheyden. Recht op staende Iiser-cruydt; in ’t Latijn Verbenaca recta, ende in de Apoteken Verbena. Sy wordt oock ghenoemt, soomen onder de bastaert-naemen vindt, Hiera botane, ende Herba sagminalis ende oock Trygonion, Bounion, Philtrodotes; ende soomen by Apuleius vindt, Crista gallinacea, Columbina, Ferraria, Exupera, Matricalis, Herculania. Maer met die laetste naemen en is sy soo seer niet bekent als met de eerste: sulcks datmen die met recht Bastaert-naemen magh noemen.

Plinius heeft dese eerste soorte Iiser-cruydt Manneken, oft Verbenaca Mas gheheeten, ende de ander soorte oft het Ligghende Iiser-cruydt voor Wijfken ghehouden, schrijvende aldus in het 9.capitel van sijn 25,boeck: Iiser-cruydt is tweederhande: want het heeft somtijts heel veel bladeren, ende die soorte wordt Wijfken gheheeten: somtijts heel luttel bladeren, diemen Manneken noemt. Want men siet over al dat het recht opstaende Iiser-cruydt niet veel bladeren heeft, ende het ander, oft het Ligghende met een groote menighte van bladeren bewassen is.

2. De andere soorte is van ons in ’t Latijn Verbenaca supina, dat is Ligghende Iiser-cruydt geheeten gheweest, ende, als voorseydt is, voor Verbenaca Femina oft Iiser-cruydt Wijfken van Plinius gehouden. Dan Dioscorides heeftse Hiera botane eyghentlijck ghenoemt, ende van de eerste heel afgesondert. ‘Tselve heeft Apuleius oock ghedaen, schrijvende van die twee bijsonderlijck op verscheyden plaetsen. Maer Plinius verhaelt in het 9.capitel van sijn 25.boeck, dat sommighe gheen onderscheyt tusschen de Verbenaca ende Hiera botane en maken, maer die twee voor eenderhande ghewas houden, om dat sy alle beyde eenderleye werckinghen doen. Van die selve meyninghe schijnt Galenus, midtsgaders oock Paulus Egineta, te wesen: want Galenus in sijne boecken van de Krachten der onghemengelde ghenees-dinghen en vermaent van gheen ander cruydt dan van Peristereon, sonder van de Hiera botane te vermaenen: insghelijcks oock Paulus in het 7.boeck en spreeckt nerghens van, dan van Peristereon alleen. Maer Scribonius Largus schrijft, dat Hiera botane de Vetonica beteeckent: dan dat mach door dwalinghe van de uytschrijvers ghekomen zijn, die in stede van Verbena, Vetonica gheschreven hebben. Voorts, soo wordt dese tweede soorte van Iiser-cruydt van de Griecken Peristereon hyptios oft Verbenaca supina in ’t Latijn, dat is Ligghende Iiser-cruydt, gheheeten: van sommighe Verbenaca altera; van andere Columbina supina. By Apuleius heeft sy dese naevolghende naemen in ’t Latijn; te weten: Licinia, Lustrago, Militaris, Verupedium. Crista gallinacea, ende Demetria; ende voorts dese Griecksche bastaert-toenaemen, die by Dioscorides ghevonden worden, te weten Chamaelycos, Sideritis, Kouritis, Phersephonion, ende meer andere.

Oorsake des naems.

Dese cruyden zijn in ’t Griecks Peristereon ghenoemt, nae het segghen van Dioscorides, om dat de Duyven daer seer gheerne omtrent zijn, ende daer seer groot behaghen in nemen: ende om de selve oorsake heetmense oock somtijdts in ’t Latijn Columbina, al ofmen Duyt-cruydt seyde. Ende Apuleius schrijft dat de Duyven dese cruyden seer gheerne pleghen te eten.

Aerd.

Beyde dese soorten van Iiser-cruydt hebben een seer droogh-makende kracht: by de welcke oock een matelijck verkoelende ende t’ samentreckende eyghentschap ghevoeght is.

Kracht ende Werckinghe.

Archigines heeft ons gheleert eenen krans van Iiser-cruydt te maken, om de pijne ende weedom des hoofts te verdrijven. Tot de selve smerte is dit cruydt oock seer goedt met Roosen olie ende Edick kleyn ghestooten zijnde, ende op ’t hooft gheleydt, oft oock in olie ghesoden, alsmen het hooft daer mede stooft ende badet: wel verstaende, wanneer die pijne van hitte veroorsaeckt is.

Dit cruydt en is niet alleen nut om den weedom des hoofts te versoeten, maer kan oock het uytvallende hayr vast maken, ende het uytvloeyen van dien verhoeden.

Het water daer de wortelen van Iiser-cruydt in ghesoden zijn, warm in den mondt ghehouden, verdrijft den tandt-sweer, maeckt de losse tanden vast, ende gheneest alle onsuyver sweeringhen van den mondt.

Dit cruydt een weynigh ghestooten, oft de wortelen daer van wat ghekoockt zijnde in water ghesoden, tot der tijdt toe dat de helft versoden is, ende dat afsietsel vijf daghen achter een ghedroncken, kan de Colijcke ende het krimpsel des buycks verdrijven.

Iiser-cruydt wordt oock gebruyckt tegen den steen van de nieren ende van de blase; ende het kan oock de beghinselen van de Elephantiasis, dat is Melaetsheydt oft Lazerije, [222] beletten ende verhinderen, alsmen dat met honigh inneemt, oft een syroop van het sap ende een conserve van de bladeren maeckt; oft alsmen de wortelen confijt.

Men ghebruyckt dit cruydt oock teghen de vallende sieckte oft Epilepsie, ende om de vierdedaeghsche kortse te verdrijven.

Aëtius schrijft, dat dit selve gewas in wijn gesoden, ende gedroncken, de heup-gichte ende voet-gichte, dat is ’t flercijn van de voeten ende van de heupen ghenesen kan.

1. Dan soo Dioscorides ons leert, de bladeren van Recht-opstaende Iiser-cruydt, met olie van Roosen ende versche Verckensmeer op de stede van de Moeder gheleyt, konnen de smerte ende weedom daer van versoeten ende ghenesen.

De selve bladeren met edick vermenght, op de vierigheyt van de roose, roodhont ende alle voorts-etende oft voorts-kruypende zeeren ghedaen, konnen die versoeten, oft bedwinghen.

Sy beletten oock den voortganck van de verrottinghen die in de oude zeeren en sweeringhen pleegh te komen.

Alderhande versche wonden worden met dese bladeren ghenesen, ende de verouderde quetsuren ende zeeren worden tot heelinghe ghebroght, alsmense met honigh vermenght zijnde, daer op leydt.

2. De wortel ende de bladers van Ligghende Iiser-cruydt met wijn ghedroncken, ende op de beten oft steken van de Slanghen oft Adders gheleydt, konnen die haest ghenesen.

De bladeren met wieroock ende ouden wijn ’s morgens nuchteren in-ghenomen, vier daghen achter den anderen, worden seer goedt ghevonden teghen de geelsucht.

De selve op oude waterachtighe gheswillen ende ontstekingen geleyt, konnen die versoeten ende ghenesen; ende bovendien konnen sy de vuyle sweeren suyver maken.

Het heele ghewas in wijn ghesoden, breeckt af de herdigheyt oft korsten die aen de amandelen van de keele somtijdts komen; ende belet het voortgaen van de etende zeerigheden des mondts, alsmen die daer mede gorgelt ende spoelt, soo den selven Dioscorides betuyght.

Meest alle de nieuwe Cruydt-beschrijvers geven het sap oft het afsietsel van dit cruydt te drincken de ghene die de peste hebben. Maer die dat ghelooven, zijn seer bedroghen; niet alleen om dat sy van den vader der logenen iet waerachtighs verwachten, maer oock om dat sy den krancken een cruydt in gheven, ’t welck tot de ghesont-makinghe gantsch niet ghedoen en kan: want men seght, dat sulcken grooten verborghen wetenschap oft secreet van den duyvel eerst ghewesen ende de menschen ontdeckt is gheweest. Daerom is het beter, dat wy ons met ander middelen in het ghenesen behelpen, dan met de ghene die ons van sulcken bedrieghelijcken meester gheleert worden.

Ander ghebruyck.

Sommighe segghen, soo Plinius schrijft, dat het water daer Iiser-cruydt in te weycke ghestaen heeft, langhs de salen ende over de eetkameren ghespreyt oft ghesprenckelt zijnde, de gasten verheughen ende vrolijck maken kan: ’t selve wordt oock van Dioscorides verhaelt.

Sommige houden dit cruydt seer bequaem om de Duyven te locken oft by een te vergaderen ende te houden, om dat (nae het segghen van Apuleius) de Duyven dat selve liever pleghen te eten dan eenigh ander cruydt.

BIIVOEGHSEL.

Ligghende Iiser-cruydt van Clusius beschreven, ende Verbena Supina Hispanica gheheeten, is van hem in Spaegnien ghevonden, ende schijnt ’t selfste te wesen daer Dodoneus af spreeckt. Dan het saet ’t welck uyt Spaegnien in Nederlandt gesonden wordt, spruyt wel uyt der aerden, maer die planten en konnen tot gheen bloeyen oft immers tot gheen rijpigheydt komen: soo dat sy in dese landen qualijck te krijghen zijn: want de wortelen vergaen des winters soo wel in Spaegnien als hier te lande. Voorts, soo bloeyt dit cruydt in Spaegnien in Hoymaendt ende Oogstmaendt.

Iiser-cruydt van Peru wordt by de Vremde ghewassen beschreven. Daer wordt oock van sommighe nieuwe Cruydt-beminners vermaent van een Iiser-cruydt met knoopen aen de bloemen, ende in ‘t Latijn Verbena nodiflora gheheeten.

Iiser-cruydt Wijfken van Fuchsius, dat is Eisenkraut weiblin van de Hooghduytschen, is een soorte van Edel Rakette, Irio oft Erysimum, van de Iiser-cruyden die wy nu beschrijven, seer verre verscheyden.

Iiser-cruydt, soo wel Manneken als Wijfken, moet van wortelen gheplant zijn in vochte aerde; het welcke om grooter ende schoonder te groeyen, begheert op een ander plaetse van de selve natuere verplant te zijn.

De bladeren van dese cruyden zijn ghemeynlijck kleynder dan het Eycken-loof, ende grooter dan de Gamandre-bladeren oft Chamedrys: daerom is een mede-soorte van het Ligghende Iiser-cruydt Tweede Gamanderlin gheheeten van Lobel, in ’t Latijn Teucrium pratense alterum. Nae de bloemkens van dese cruyden volghen kleyne breede teskens, ghelijck aen Eerenprijs. Iiser-cruydt Wijfken heeft ronder steelen, kleynder bladeren, ende meer tackskens oft scheutkens van eender wortel voortkomende: oock soo wassen de bloemen van ’t Wijfken naeder by een dan van het Manneken.

Naemen.

De eerste soorte van Iiser-cruydt heet in ’t Latijn somtijdts Feria, Colunbiaris ende Peristereon orthios, ende Herba sacra, Herba sanguinalis, oft beter Sagminalis, ende somwijlen oock Trixago. Men heetse alle beyde in ’t Nederduytsch oock wel Verbene. Anders heeten sy Communis Verbena, ende Sacra recta, in ’t Enghelsch Verveyne. Ligghende Iiser-cruydt wordt van sommighe Cincinalis gheheeten, van Lobel Kleyn Spaensch Iiser-cruydt; in ’t Latijn Sacra Verbenea Hispanica minor, ende Verbenaca Supina Clusij. Dit cruydt heeft in ’t Griecks eenen seer heerlijcken naem, te weten Hiera, dat is Heyligh-cruydt; al oft dat een weerdigh, heyligh ende reynmakende cruydt waer; want men ghebruyckte de Verbenen in oude tijden soo wel inde ceremonien van peys ende vrede, als van twist ende oorloghe, om de autaeren daer mede te vaghen ende te reynighen: waer af dat eer den naem Verbena ghecreghen heeft, dan van Herbena, als Lobel betuyght.

Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt wordt in vele ghebreken nut ende bequaem ghevonden: ende wordt veel ghebruyckt, door dien dat het soo overvloedighlijck over al wast, bijsonder in Thracien, ende Grieckenlandt: waer sy dat in stede van Worm-cruydt de kinderen pleghen in te gheven.

Het gheneest oock de kortheydt van aessem ende amborstigheydt, ende alle ghebreken van de keele ende van den mondt.

De uytteerende menschen ghebruycken het ghedrooght poeder van dit cruydt, ende vinden daer bate in.

Teghen den bete van eenen dullen hondt, oft alsmen vreese heeft van het water, nae datmen van een rasenden hondt ghebeten is, salmen Iiser-cruydt legghen op de wonde, ende sommighe korenkens tarwe in de wonde steken, tot datse door de vochtigheydt gheswollen zijnde, die vullen; dan worpt dat koren voor de Hinnen, ende is ’t dat sy dat niet en willen eten, soo worpt hen insghelijcks ander tarwe voor, ende is ’t dat sy dit alsoo beghinnen t’ eten, soo is ’t teecken dat het perijckel oft stervens noot wegh is.

Om de versche wonden te ghenesen, salmen de bladers van Iiser-cruydt met boter ghestooten daer op legghen.

Teghen de beten van de slanghen oft vergiftigh ghedierte salmen nemen tackskens van Ligghende Iiser-cruydt in wijn ghesoden ende ghestooten; de welcke gheleydt zijnde op de quetsure, is ’t datmen gheen gat en siet ende datter gheswil is, soo sal de kracht van dat cruydt dat selve gat openen ende daer nae de huyt quetsen: dan salmen dierghelijcke tacken rauw met honigh daer op legghen; ende de wondt sal haest ghenesen.

Kruypende oft Neere Verbene is goedt teghen alderhande vergift, beten ende steken van slanghen ende andere fenijnighe ghedierten, met wijn ghedroncken oft daer op gheleydt: sommighe houden dat voor krachtigher dan de Ghemeyne soorte oft Manneken.

De bladeren van dese Verbene een vierendeel loots swaer, met half soo veel Wieroock, ende met ouden wijn veertigh daghen nuchteren ghedroncken, ghenesen de geelsucht, als uyt de woorden van Dodoneus oock te verstaen is.

Behalven de hulpe die dit cruydt den krancken ghesichte doet, soo is ’t seer goedt teghen de pijne van den hoofde, ende tanden, oock teghen de vuyle sweeringhen des mondts; ende bijsonderlijck teghen de gebreken van de huyt (gelijck als zijn krauwagie, quaet zeer, wilt vier, meelachtighe schurftheydt, melaetsheydt) als ’t in een badt, oft ghelijck een stovinghe met water van Grijsecom ende edick ghebruyckt wordt.

Iiser-cruydt in wijn ghesoden, ghedroncken zijnde is goedt by nae in alle de inwendighe ghebreken des lichaems, ende opent de verstoptheydt van de Lever, Nieren ende Longher.

Het water, ’t welck van Iiser-cruydt ghedistilleert is in de Braeckmaendt, ghedroncken dry oncen ‘smorghens, ende dry oncen ‘savonts, acht daghen langh, gheneest de geelsucht, wederstaet alderhande verghift, ende oock de vierigheydt van de pest ende andere smettelijcke sieckten.

Sommighe van de oude Heydensche Meesters gheloofden dat een tacksken van Iiser-cruydt dat dry ledekens heeft, goedt is ghedroncken teghen de derdedaeghsche kortsen; ende dat vier ledekens oft knoopkens heeft, teghen de vierdedaeghsche. Ander noch neuswijser, soo Plinius seydt, ghebruyckten den derden knoop van den steel van Iiser-cruydt, beghinnende van der aerden af nae boven-waerts te tellen, met de bladeren die daer aen wassen, teghen de derdedaeghsche kortsen; ende den vierden teghen de vierdedaeghsche; den vijfden teghen de vijfdedaeghsche.

Sommighe uytsinnighe vrijers ende rasende tooveressen (soo Lobel schrijft) segghen dat Iiser-cruydt een sonderlinghe kracht heeft om iemandt tot liefde te verwecken, ende om te beletten eenighe grouwelijcke dinghen ende nakende schaden. Welcke boosheden ende goddeloosheden voor ijdel te achten zijn, ende niet ghevolght oft ghelooft en moeten worden.

Het en is oock niet te ghelooven, seyt den selven Lobel, dat dese Recht-op-groeyende Verbene, oft eenigh ander cruydt dat [223] recht op wasset, beter soude zijn in de eerste, tweede, derde oft vierde qualiteyten, dan zijn moghen de Betonie, Klaer-ooghe, Roosmarijn, Stoechas, ende dierghelijcke planten.

Verbene met honigh inghenomen, is goedt teghen ’t graveel ende de beghinnende melaetsheydt.

Servius schrijft dat de Verbena alle ‘t inghewant gheneest, ende de sijden, loose, lever ende borst: maer eyghentlijck de loose, dat is de ghene die ulceratie oft sweeringhe in de longher hebben.

Apuleius seght, dat dese wortel aen den hals ghehanghen een sonderlinghe hulpe is teghen de klieren ende herde gheswillen in den hals.

’T selve cruydt ghestooten, is een sonderlinghe medicijne teghen de quade zeerigheden ende sweeren omtrent de ooren, daer op gheleyt zijnde.

’T sap met wijn, honigh ende water ghemenght, ende daer nae t’ samen ghesoden, is seer goedt ghedroncken de ghene die de aders verherdt hebben, ende gheen spijse en nemen, ende sullen terstont ghenesen zijn.

Iiser-hert ghepluckt als ’t Solstitium oft Son-stand is, ende tot poeder ghestooten, is seer goet inghenomen teghen de pijne van de lever, te weten, de ghene die sterck is vijf lepels, met dry roomerkens seer goeden wijn, ende den anderen nae dat se sterck zijn, veel oft luttel.

De wortel van Iiser-cruydt ghestooten, ende met goeden soeten wijn lauw inghegheven, is sonderlinghen goedt teghen ’t graveel, ende boven-dien brenght terstont uyt al ’t ghene dat het water-maken belet.

Sommighe vrouwen ghebruycken het water daer Iiser-cruydt in ghesoden is gheweest, om de huyt gladt ende fraey te maken, het aensicht daer mede dickwijls wasschende.

Een vierendeel loots van de bladers van Verbena, ende half soo veel Nardus, met Lacke oft Gummi Lacca, ende een weynigh gestooten Myrrhe, met omtrent vijf oncen waters inghegheven, is een sonderlinghen bate om de verstoptheyt van de milte, lever ende Galblase te ghenesen.

Om de vallende sieckte met dit cruydt te ghenesen (daer Dodoneus af vermaent) salmen dat selve in den Meert plucken, ende aen den hals hanghen met ettelijcke saeden oft greynen van Pioenen; oft men sal dat cruydt stooten ende in den neuse steken, oft te drincken gheven.

De wortel van Yser-cruydt aen den halse ghehanghen gheneest de kropsweeren, ende ander gheswillen die aen ’t hooft ende aen den halse pleghen te komen.

Het water van Iiser-cruydt met doeckskens van buyten op het hooft gheleydt, kan de smerten ende buylen die van slaen oft eenigh uytterlijck ghewelt ghekomen zijn versoeten ende ghenesen.

’T selve water op de ooghen ghedaen neemt wegh alle duysterheydt van dien, ende versterckt het ghesicht. Het is oock seer goet in de weedom van de maghe. Men ghebruyckt het oock teghen de ghebreken die aen de verborghen oft schamelijcke leden der vrouwen pleghen te komen: als zijn gheswillen, sweeren, ende zeeren. Het is oock seer goet om alle oude wonden, sonderlinghen aen de beenen, te ghenesen, ende alle onstekinghen van quade sweeren ende zeeren, al waeren die oock kanckerachtigh, alsmen daer drooghe Roosen by siedet ende wat Galnoten.

Het is spottelijck dat de Heydensche schrijvers van dit cruydt verhalen, te weten: Als den Medicijn het Iiser-cruydt over hem draghende, den krancken gaet besoecken, ende hem vraeght hoe dat het met hem is, ende als den krancken antwoort dat het al wel is, oft redelijck, dan sal hy van die sieckte op staen: in dien hy seght dat het niet wel en is, oft dat het soude moghen beter wesen, dan sal hy van die sieckte sterven.

Dan sy hebben ons noch veel ander dinghen van dit selve cruydt willen wijs maken, die my noodeloos duncken om te verhaelen, ende niet weerdigh om in dit boeck eenighe plaetse te beslaen.

Iiser-cruydt van Peru wordt van de Indiaenen veel gheacht teghen ’t verghift, ende oock tooverije.

HET XXXVIV. KAPITTEL.

Van ijzerkruid of Verbenaca. (Verbena officinalis en een Veronica-achtige als Veronica teucrium of prostrata)

Geslachten.

Daar zijn twee soorten van ijzerkruid of Verbenaca, te weten, naar de verdeling van Plinius, mannetje en wijfje, dan zo die van de ander onderscheiden worden zo is de ene die rechtop staat en de andere liggend of kruipende.

Gedaante.

1. De rechtop groeiende Verbenaca of ijzerkruid geeft uit zijn wortel een rechte en enige kantige steel van een zeventien cm, ja soms ook wel dertig cm en zelden vijf en veertig cm hoog die soms in meer andere zijscheutjes verdeeld is. De bladeren zijn langwerpig en kleiner dan de eikenbladeren, maar rondom meer en dieper gekerfd of doorsneden. Langs de steeltjes groeien kleine bloempjes, blauw of witachtig die regelmatig staan. De wortel is langwerpig en met sommige vezels begroeid.

2. Liggend ijzerkruid krijgt steeltjes die van de voornoemde gelijk en soms vijf en veertig cm lang en kantig, maar meer in het getal, teerder die gewoonlijk op de aarde verspreid liggen en met ook diergelijke bladeren bezet, maar noch veel dieper en vaker doorsneden en gekerfd. Op de top van de stelen heeft het ook kleine bloempjes, ook uit de blauwe purperachtig van kleur en zo regelmatig staan als die van de eerste soort. De wortel zinkt in de aarde en is dun en teer, langwerpig als die van het rechtopstaande ijzerkruid.

Plaats.

Beide kruiden groeien op niet gebouwde, maar nochtans lage afgaande en steile vochtige plaatsen. Dan de eerste wordt in Hoog- en Nederduitsland, Frankrijk en ook elders bij de tuinen, hagen, wegen en kuilen of watergrachten overvloedig genoeg gevonden. De andere soort of liggend ijzerkruid is in Nederland en Hoogduitsland vreemd en wordt daar in de hoven gezaaid van zaad dat uit Spanje gezonden is waar die vanzelf in het wild plag te groeien.

Tijd.

De ijzerkruiden bloeien in juli en augustus.

Namen.

Men noemt beide deze kruiden in het Latijn Verbenaca omdat men ze in plaats van Verbena, dat is strooikruid, bij de ouders plag te gebruiken om de vloeren van de huizen en kerken daarmee te bestrooien [221] en te versieren en daarom zijn ze van sommige ook Verbenae genoemd geweest.

Want de ouders plegen de naam Verbena te aan alle kruiden geven die men van de altaren of heilige en gewijde plaatsen plag te nemen die bij de Romeinen van de consul of enige Praetor van de stad geplukt of afgesneden plegen te worden en werden daarom ook Sagmina genoemd met welke naam ze het gewoon gras ook plegen te noemen wanneer dat omtrent het kasteel van Rome geplukt was, als Livius ons leert. Plinius getuigt insgelijks ook in het 2^de kapittel van zijn 22^ste boek dat Verbenae en Sagmina hetzelfde ding plag te betekenen. Van diergelijke kruiden spreekt Terentius ook in Andria en zegt; ‘neemt de Verbenas van het altaar’, met welke woorden Terentius verstaat dat men niet het ijzerkruid of Verbenaca zou nemen, maar enige van die kruiden die van heilig of gewijd land gehaald zijn en op de altaren van de ouders gelegd plegen te worden, want in de komedie van Menander (waaruit Terentius zijn Andria in het Latijn overgezet heeft) stond geschreven in het Grieks het woord Myrsine, zo Donatus zegt, wat geen ijzerkruid betekent, maar de mirt wiens bladeren veel plegen te dienen om de kerken mee te versieren en de altaren mee te bestrooien en daarom mag het woord Verbena voor geen eigen naam gehouden worden.

1. De eerste soort wordt in het Nederduits ijzerkruid of ijzerhard genoemd, in het Hoogduits Eisenkraut, Eisenhart, Eiserich, in het Spaans verbena, vegebaom, in het Italiaans verminacula, berbena en berbenaca, in het Frans vervaine en in het Boheems werbena, men noemt het in het Grieks Peristereon en Peristereon orthos, dat is omdat van de andere te onderscheiden.

Rechtop staand ijzerkruid wordt in het Latijn Verbenaca recta en in de apotheken Verbena genoemd. Ze wordt ook genoemd, zo men onder de bastaardnamen vindt, Hiera botane en Herba sagminalis en ook Trygonion, Bounion, Philtrodotes en zo men bij Apuleius vindt Crista gallinacea, Columbina, Ferraria, Exupera, Matricalis en Herculania. Maar met die laatste namen is ze niet zo zeer bekend als met de eerste zodat men die met recht bastaardnamen mag noemen.

Plinius heeft deze eerste soort ijzerkruid mannetje of Verbenaca Mas genoemd en de ander soort of het liggende ijzerkruid voor wijfje gehouden en schrijft aldus in het 9^de kapittel van zijn 25^ste boek; ‘ijzerkruid is tweevormig, want het heeft soms heel veel bladeren en die soort wordt wijfje genoemd en soms met heel weinig bladeren die men mannetje noemt. Want men ziet overal dat het recht opstaand ijzerkruid niet veel bladeren heeft en het ander of het liggende met een grote menigte van bladeren begroeid is.

2. De andere soort is van ons in het Latijn Verbenaca supina, dat is liggend ijzerkruid genoemd en, als voorzegd is, voor Verbenaca Femina of ijzerkruid wijfje van Plinius gehouden. Dan Dioscorides heeft het eigenlijk Hiera botane genoemd en van de eerste geheel afgezonderd. Hetzelfde heeft Apuleius ook gedaan en schrijft van die twee op apart op verschillende plaatsen. Maar Plinius verhaalt in het 9^de kapittel van zijn 25^ste boek dat sommige geen onderscheidt tussen de Verbenaca en Hiera botane maken, maar die twee voor een soort gewas houden omdat ze alle beide dezelfde werking hebben. Van diezelfde mening schijnt Galenus en ook Paulus Egineta te wezen, want Galenus in zijn boeken van de krachten der ongemengelde geneesdingen vermaant van geen ander kruid dan van Peristereon, zonder van de Hiera botane te vermanen en insgelijks ook Paulus in het 7^de boek spreekt nergens anders van dan van Peristereon alleen. Maar Scribonius Largus schrijft dat Hiera botane Veronica betekent, dan dat mag door dwaling van de uitschrijvers gekomen zijn die in plaats van Verbena Veronica geschreven hebben. Voorts zo wordt deze tweede soort van ijzerkruid van de Grieken Peristeren hyptios of Verbenaca supina in het Latijn genoemd, dat is liggend ijzerkruid, van sommige Verbenaca altera en van anderen Columbina supina. Bij Apuleius heeft het deze navolgende namen in het Latijn, te weten Licinia, Lustrago, Militaris, Verupedium, Crista gallinacea en Demetria en voorts deze Griekse bastaard toenamen die bij Dioscorides gevonden worden, te weten Chamaelycos, Sideritis, Kouritis, Phersephonion en meer anderen.

Oorzaak van de naam.

Deze kruiden zijn in het Grieks Peristereon genoemd, naar het zeggen van Dioscorides, omdat de duiven daar zeer graag omtrent zijn en daar zeer groot behagen in nemen en om dezelfde oorzaak noemt men ze ook soms in het Latijn Columbina al of men duifkruid zei. En Apuleius schrijft dat de duiven deze kruiden zeer graag plegen te eten.

Aard.

Beide deze soorten van ijzerkruid hebben een zeer droogmakende kracht waarbij ook een matig verkoelende en tezamen trekkende eigenschap gevoegd is.

Kracht en werking.

Archigines heeft ons geleerd om een krans van ijzerkruid te maken om de pijn en weedom van het hoofd te verdrijven. Tot die smart is dit kruid ook zeer goed met rozenolie en azijn klein gestampt op het hoofd te leggen of ook in olie koken als men het hoofd daarmee stooft en baadt, wel verstaande wanneer die pijn van hitte veroorzaakt is.

Dit kruid is niet alleen nuttig om de weedom van het hoofd te verzoeten, maar kan ook het uitvallende haar vast maken en het uitvaller er van verhoeden.

Het water daar de wortels van ijzerkruid in gekookt zijn en warm in de mond gehouden verdrijft de tandpijn en maakt de losse tanden vast en geneest alle onzuiver zweren van de mond.

Dit kruid wat gestampt of de wortels er van wat gekookt in water tot de tijd toe dat de helft verkookt is en dat afkooksel vijf dagen achter elkaar drinken kan de buikpijn en de krampen van de buik verdrijven.

IJzerkruid wordt ook gebruikt tegen de steen van de nieren en van de blaas en het kan ook de beginselen van de Elephantiasis, dat is melaatsheid of lazerije, [222] beletten en verhinderen als men dat met honing inneemt of een siroop van het sap en een konserf van de bladeren maakt of als men de wortels konfijt.

Men gebruikt dit kruid ook tegen de vallende ziekte of epilepsie en om de vierdaagse malariakoorts te verdrijven.

Aëtius schrijft dat dit gewas in wijn gekookt en gedronken de heupjicht en voetjicht, dat is jicht van de voeten en van de heupen, genezen kan.

1. Dan zo Dioscorides ons leert, de bladeren van recht opstaand ijzerkruid met olie van rozen en verse varkensvet op de plaats van de baarmoeder gelegd kunnen de smarten en weedom daarvan verzoeten en die genezen.

Dezelfde bladeren met azijn vermengt en op de vurigheid van roos, rode hond en alle voortsetende of voortskruipende zeren gedaan kunnen die verzoeten of bedwingen.

Ze beletten ook de voortgang van de verrottingen die in de oude zeren en zweren plegen te komen.

Allerhande verse wonden worden met deze bladeren genezen en de verouderde kwetsingen en zeren worden tot heling gebracht als men ze met honing vermengt er op legt.

2. De wortel en de bladeren van liggend ijzerkruid met wijn gedronken en op de beten of steken van de slangen of adders gelegd kunnen die gauw genezen.

De bladeren met wierook en oude wijn ’s morgens nuchter ingenomen en vier dagen achter elkaar worden zeer goed gevonden tegen de geelzucht.

Dezelfde op oude waterachtige gezwellen en ontstekingen gelegd kunnen die verzoeten en die genezen en bovendien kunnen ze de vuile zweren zuiver maken.

Het hele gewas in wijn gekookt breekt de hardheid of korsten af die soms aan de amandelen van de keel komen en belet het voortgaan van de etende zeren van de mond als men die daarmee gorgelt en spoelt, zo dezelfde Dioscorides betuigt.

Meest alle nieuwe kruidbeschrijvers geven het sap of het afkooksel van dit kruid te drinken aan diegene die de pest hebben. Maar die dat geloven zijn zeer bedrogen en niet alleen omdat ze van de vader van de leugens iets waars verwachten, maar ook omdat ze de zieken een kruid ingeven wat tot de gezondmaking gans niets doen kan, want men zegt dat zo’n grote verborgen wetenschap of secreet van de duivel eerst gewezen en zo door de mensen ontdekt is. Daarom is het beter dat we ons met ander middelen in het genezen behelpen dan met diegene die ons van zo’n bedrieglijke meester geleerd worden.

Ander gebruik.

Sommige zeggen, zo Plinius schrijft, dat het water daar ijzerkruid in te weken gestaan heeft langs de zalen en over de eetkamers gesproeid of gesprenkeld wordt de gasten verheugen en vrolijk maken kan, hetzelfde wordt ook van Dioscorides verhaald.

Sommige houden dit kruid zeer geschikt om de duiven te lokken of bijeen te krijgen en te houden omdat (naar het zeggen van Apuleius) de duiven dat liever plegen te eten dan enig ander kruid.

BIJVOEGING.

(Veronica prostata?) Liggend ijzerkruid is van Clusius beschreven en Verbena Supina Hispanica (Verbena supina) genoemd en is van hem in Spanje gevonden en schijnt dezelfde te wezen daar Dodonaeus van spreekt. Dan het zaad wat uit Spanje in Nederland gezonden wordt spruit wel uit de aarde maar die planten kunnen niet tot bloei of immers niet tot rijpheid komen zodat ze in deze landen kwalijk te krijgen zijn want de wortelen vergaan ‘s winters zowel in Spanje als hier te lande. Voorts zo bloeit dit kruid in Spanje in juli en augustus.

IJzerkruid van Peru wordt bij de vreemde gewassen beschreven. Daar wordt ook van sommige nieuwe kruidbeminnaars vermaand van een ijzerkruid met knopen aan de bloemen en in het Latijn Verbena nodiflora genoemd. (Verbena nodiflora)

(Sisymbrium irio) IJzerkruid wijfje van Fuchsius is Eisenkraut weiblin van de Hoogduitsers en is een soort van edele raket, Irio of Erysimum die van de ijzerkruiden die we nu beschrijven zeer veel verschilt.

IJzerkruid en zowel mannetje als wijfje moet van wortels geplant zijn in vochtige aarde wat om groter en mooier te groeien wil get op een ander plaats van dezelfde natuur verplant zijn.

De bladeren van deze kruiden zijn gewoonlijk kleiner dan het eikenloof en groter dan de gamanderbladeren of Chamaedrys en daarom is een medesoort van het liggende ijzerkruid tweede gamanderlin genoemd van Lobel en in het Latijn Teucrium pratense alterum. Na de bloempjes van deze kruiden volgen kleine brede tasjes als aan ereprijs. IJzerkruid wijfje heeft rondere stelen, kleinere bladeren en meer takjes of scheutjes die van een wortel voortkomen en ook zo groeien de bloemen van het wijfje dichter bijeen dan van het mannetje.

Namen.

De eerste soort van ijzerkruid heet in het Latijn somtijds Feria, Colunbiaris en Peristereon orthios en Herba sacra, Herba sanguinalis of beter Sagminalis en soms ook Trixago. Men noemt ze alle beide in het Nederduits ook wel verbene. Anders heten ze Communis Verbena en Sacra recta en in het Engels verveyne. Liggend ijzerkruid wordt van sommige Cincinalis genoemd en van Lobel klein Spaans ijzerkruid, in het Latijn Sacra Verbenea Hispanica minor en Verbenaca Supina Clusij. Dit kruid heeft in het Grieks een zeer heerlijke naam, te weten Hiera, dat is heilig kruid, als of dat een waardig, heilig en zuiver makend kruid is want men gebruikte de verbenen in oude tijden zowel in de ceremoniën van peis en vrede als van twist en oorlog om de altaren daarmee te vegen en te reinigen waarvan dat eerder de naam Verbena gekregen heeft dan van Herbena als Lobel betuigt.

Kracht en werking.

Dit kruid wordt in vele gebreken nuttig en geschikt gevonden en wordt veel gebruikt omdat dat het overal zo overvloedig groeit en vooral in Thracië en Griekenland waar ze dat in plaats van wormkruid de kinderen plegen in te geven.

Het geneest ook de kortheid van adem en benauwdheid en alle gebreken van de keel en van de mond.

De uitterende mensen gebruiken het gedroogde poeder van dit kruid en vinden er baat in.

Tegen de beet van een dolle hond of als men vrees heeft van het water nadat men van een razende hond gebeten is zal men ijzerkruid op de wond leggen en sommige korreltjes tarwe in de wond steken totdat ze door de vochtigheid gezwollen zijn en die opvullen en werp dan dat korreltje voor de kippen en is het dat ze dat niet willen eten werp hen insgelijks ander tarwe voor en is het dat ze dit alzo beginnen te eten dan is het een teken dat het gevaar of stervensnood weg is.

Om de verse wonden te genezen zal men de bladeren van ijzerkruid met boter gestampt er op leggen.

Tegen de beten van de slangen of vergiftig gedierte zal men takjes nemen van liggend ijzerkruid in wijn gekookt en gestampt en die op de kwetsing leggen en is het dat men geen gat ziet en dat er een gezwel is dan zal de kracht van dat kruid dat gat openen en daarna de huid kwetsen en dan zal men diergelijke takken rauw met honing daar op leggen en de wond zal gauw genezen.

Kruipende of lage verbene is goed tegen allerhande vergif, beten en steken van slangen en andere venijnige gedierten met wijn gedronken of daar op gelegd en sommige houden dat voor krachtiger dan de gewone soort of mannetje.

De bladeren van deze Verbena een vierendeel lood zwaar met half zoveel wierook en met oude wijn veertig dagen nuchter gedronken, geneest de geelzucht als uit de woorden van Dodonaeus ook te verstaan is.

Behalve de hulp die dit kruid het zieke gezicht doet zo is het zeer goed tegen de pijn van het hoofd en tanden, ook tegen de vuile zweren van de mond en vooral tegen de gebreken van de huid (zoals als zijn jeuk, kwaad zeer, wild vuur, meelachtige schurft, melaatsheid) als het in een bad of als een stoving met water van aardrook en azijn gebruikt wordt.

IJzerkruid in wijn gekookt en gedronken is bijna goed in alle inwendige gebreken des lichaam en opent de verstoppingen van de lever, nieren en longen.

Het water wat van ijzerkruid gedistilleerd is in juni en gedronken drie ons ‘s morgens en drie ons ‘s avonds acht dagen lang geneest de geelzucht, weerstaat allerhande vergif en ook de vurigheid van de pest en andere besmettelijke ziekten.

Sommige van de oude heidense meesters geloofden dat een takje van ijzerkruid dat drie leden heeft goed is gedronken tegen de derdedaagse malariakoorts en dat vier leden of knoopjes heeft tegen de vierdedaagse. Ander noch neuswijzer, zo Plinius zegt, gebruiken de derde knoop van de steel van ijzerkruid en beginnen van de aarde af naar boven te tellen met de bladeren die daaraan groeien tegen de derdedaagse malariakoortsen en de vierde tegen de vierdaagse, de vijfde tegen de vijfdaagse.

Sommige uitzinnige vrijers en razende toveressen (zo Lobel schrijft) zeggen dat ijzerkruid een bijzondere kracht heeft om iemand tot liefde te verwekken en om enige gruwelijke dingen en nakende schade te beletten. Welke boosheden en goddeloosheden voor ijdel te achten zijn en niet gevolgd of geloofd moeten worden.

Het is ook niet te geloven, zegt dezelfde Lobel, dat deze rechtop groeiende verbene of enig ander kruid dat [223] rechtop groeit beter zou zijn in de eerste, tweede, derde of vierde kwaliteiten dan zijn mogen de betonie, klaaroog, rozemarijn, Stoechas en diergelijke planten.

Verbena met honing ingenomen is goed tegen het niergruis en beginnende melaatsheid.

Servius schrijft dat Verbena het gehele ingewand geneest en de zijden, long, lever en borst, maar eigenlijk de long, dat is diegene die blazen of zweren in de longen hebben.

Apuleius zegt dat deze wortel aan de hals gehangen een bijzondere hulp is tegen de klieren en harde zwellen in de hals.

Hetzelfde kruid gestampt is een bijzondere medicijn tegen de kwade zeren en zweren omtrent de oren als het daar op gelegd wordt.

Het sap met wijn, honing en water gemengd en daarna tezamen gekookt is zeer goed gedronken van diegene die de aderen verhard hebben en geen spijs nemen en zullen terstond genezen zijn.

IJzerhard geplukt als het Solstitium of zonstand is en tot poeder gestampt is zeer goed ingenomen tegen de pijn van de lever, te weten diegene die sterk is vijf lepels met drie roemertjes zeer goede wijn en de anderen nadat ze sterk zijn veel of weinig.

De wortel van ijzerkruid gestampt en met goede zoete wijn lauw ingeven is vooral goed tegen niergruis en bovendien brengt het terstond uit al hetgeen dat het water maken belet.

Sommige vrouwen gebruiken het water daar ijzerkruid in gekookt is geweest om de huid glad en fraai te maken door het aanzicht er dikwijls mee te wassen.

Een vierendeel lood van de bladeren van Verbena en half zoveel Nardus met lak of Gummi Lacca en wat gestampte mirre met omtrent vijf ons water ingegeven is een bijzondere baat om de verstopping van de milt, lever en galblaas te genezen.

Om de vallende ziekte met dit kruid te genezen [daar Dodonaeus van vermaant) zal men dat in maart plukken en aan de hals hangen met ettelijke zaden of korrels van pioenen of men zal dat kruid stampen en in de neus steken of te drinken geven.

De wortel van ijzerkruid aan de hals gehangen geneest de kropzweren en ander zwellen die aan het hoofd en aan de hals plegen te komen.

Het water van ijzerkruid met doekjes van buiten op het hoofd gelegd kan de smarten en builen die van slaan of enig uiterlijk geweld gekomen zijn verzoeten en die genezen.

Hetzelfde water op de ogen gedaan neemt alle duisterheid er van weg en versterkt het gezicht. Het is ook zeer goed in de weedom van de maag. Men gebruikt het ook tegen de gebreken die aan de verborgen of schaamdelen van de vrouwen plegen te komen als zijn zwellen, zweren en zeren. Het is ook zeer goed om alle oude wonden en vooral aan de benen te genezen en alle ontstekingen van kwade zweren en zeren al waren die ook kankerachtig als men daar droge rozen bij kookt en wat galnoten.

Het is bespottelijk dat de heidense schrijvers van dit kruid verhalen, te weten; ‘als de dokter het ijzerkruid bij zich draagt en de zieke gaat bezoeken en hem vraagt hoe het met hem gaat en als de zieke antwoord dat het wel goed is of redelijk, dan zal hij van die ziekte opstaan en indien hij zegt dat het niet zo goed is of dat het beter zou mogen wezen, dan zal hij van die ziekte sterven.

Dan ze hebben ons noch veel ander dingen van dit zelfde kruid willen wijs maken die me nodeloos dunken om te verhalen en niet waardig om in dit boek enige plaats te beslaan.

IJzerkruid van Peru wordt van de Indianen veel geacht tegen het vergif en ook toverij.