Glycyrrhiza

HET XVII. CAPITEL.

Van Ghemeyn Calissiehout oft Soethout.

Ghedaente.

De Glycyrrhiza oft Soete wortel die hedensdaeghs ghebruyckt wordt, ende Soethout oft Calissiehout ghenoemt is, heeft seer groote ghelijckenisse van ghedaente met de voorbeschreven Glycyrrhiza van Dioscorides, aengaende de bladeren ende steelen: nochtans heeft sy groener ende grooter bladeren; ende de steelkens zijn somtijts veel teerer. De bloemen en zijn niet in een hoofdeken oft bolleken vergadert, maer zijn veel by een op korter steelken tusschen de bladeren ende tackskens voortkomende, aders-ghewijse ghevoeght, als de bloemen van Vitsen, seer kleyn, ende van verwe bleeck blaeuw: ende als die vergaen, soo volghen daer kleyne saedthaeuwkens, oock aders-ghewijse gheschickt, gheensins rouw in ’t aentasten oft ruygh, maer gladt ende effen, de laeykens oft huyskens van de Linsen ghelijck van ghedaente; waer in kleyne sadekens begrepen zijn. De wortelen zijn dun ende langh, ghetackt, als de rijsen ende rancken van den wijngaert, van buyten bruynachtigh, van binnen geel, als den Boschboom oft Palmboom; de welcke soo breedt ende wijt onder d’aerde krom ende dweers voortskruypen, datmense bijnae nimmermeer heel uyt roeyen en kan: daerom gheven sy op veele plaetsen verscheyde nieuwe spruytselen uyt.

Plaetse.

Dit Soethout wast overvloedighlijck in Hooghduytschlandt, bijsonder omtrent Padenbergh in Franckenlandt. Het wast oock seer veel in Spaegnien. Men vint het oock wel in sommige hoven van Nederlant. Theophrastus ende nae hem Plinius schrijven, dat het omtrent het Meer Mcotis ghenoemt pleegh te groeyen.

Tijdt.

In Hooghduytschlandt ende hier te lande sietmen dit cruydt selden bloeyen: ende daerom is het van sommighe voor onvruchtbaer ghehouden gheweest, al oft het gheen saedt voortbrengen en kost; maer met groot onrecht. Dan als het bloeyt, soo gheschiedt dat gemeynlijck in ’t laetste van den Somer. Voorts soo worden de bladeren ende de steelen van dit gewas alle iaer dor, ende vergaen gantschelijck omtrent den winter: maer de wortel blijft langen tijdt over, ende spruyt alle iaer op een nieuw wederom uyt der aerden.

Naem.

Het blijckt genoegh dat dit oock een soorte van Soete wortel oft Glycyrrhiza is. Dan de Apotekers noemense met eenen bedorven naem Liquiritia op ’t Latijnsch: sy heet in ’t Italiaensch Regolitia; in ’t Spaensch Regaliza ende Regalitia; in ’t Fransoys Riglice ende Rigolisse; [552] in ’t Nederduytsch Calissiehout ende Soethout; in ’t Hooghduytsch Suszholtz ende Suszwurtzel; in ’t Enghelsch Licores; in ’t Bohemsch Licorice. Theophrastus noemtse Scythice rhiza ende, soo hy seydt, sommighe heetense Eutyglyceia; ende nae hem noemtse Plinius oock Scythica radix. Aengaende den naem Eutyglyceia, die oock soo veel beteeckent als Seer soet, sy magh met recht dien naem wel voeren; ghemerckt dat sy bijster, iae uytermaten seer soet van smaeck is, ende veel soeter dan de eerste Soete wortel, daer Dioscorides af vermaent, ende die wy in ’t voorgaende Capitel beschreven hebben. Aengaende den naem Scythice oft Scythica radix, men maghse soo oock wel noemen, om dat sy in de landen van Scythien veel pleegh te groeyen. Men soude oock met goede reden Alismos, dat is Sonder hongher, ende Adipsos, dat is Sonder dorst op ’t Griecksch, ende dat bijster eyghentlijck, mogen noemen: want alsmen daer maer een weynighsken af smaeckt, soo verdrijft sy den hongher seer haest, ende sonderlinghen den dorst.

Aerd.

Aengesien dat dese wortel seer soet van smaeck is, daerom is sy oock voor matelijcken warm ende vocht te houden. Niet-te-min heeft haere schorsse oft buytenste schelle eenighe bitterheydt in haer, ende schijnt van eenige warmer eyghentschap deelachtigh te wesen. Maer alsmen de wortel ghebruycken wil, moetmen die heel schoon maken, ende de schorsse gantsch af schrabben.

Voorts soo heeft de wortel, wanneer sy noch versch ende volsappigh is, een meer vocht-makende kracht, dan als sy droogh oft dor is.

Kracht ende Werckinghe.

Men ghebruyckt de wortelen van de gemeyne Glycyrrhiza oft Soet hout seer nuttelijck teghen de heesheydt, ende om allerley hoest tot rijpigheydt te brenghen: ende sy versachten de rouwe borst ende keele, ende ghenesen het moeyelijck herhalen des adems oft enghborstigheydt, openen ende versoeten de verstopte ende verladen longher, ghenesen de sieckte der sijden oft pleuris, ende bovendien oock het bloedigh oft etterachtigh spouwen de uytteeringhe ende alle de ghebreken ende kranckheden van de borst. De selve wortel versacht alle rouwigheden, ende versoet alle verhittinghen oft sweeren: sy matight ende bedwinght alle scherpheydt ende rouwigheydt van de humeuren des lichaems: sy verdouwt ende maeckt rijp alle rouwe vochtigheden, ende vervoordert het ghemackelijck voortkomen des spouwsels, ende doet de fluymen lossen; ende suyvert alle zeeren ende oude wonden, alsmen daer af een leckinghe oft Eclegma bereydt, oft alsmense met eenigh ander middel ghebruyckt, oft de wortel selve knauwt, oft het sap daer van onder de tonghe eenen tijdt langh houdt.

Het water daer dese wortel in ghesoden is gheweest, dickwijls gedroncken, wordt voor seer nut ende bequaem ghehouden in de zeerigheden ende sweeringen der nieren, ende schorftheden der blasen, ende versoet de scherpheydt oft smerte van de pisse; ende geneest de druppel-pisse. Met eenen woorde gheseydt, het geneest alle kranckheden ende ghebreken die van soute, scherpe ende bijtachtighe vochtigheden veroorsaeckt zijn.

Alle de selve krachten heeft Theophrastus sijne Scythica radix oock toegheschreven: ende daer-en-boven seydt hy dat die van het landt Scythien, met dese wortel ende met de Hippace hun leven omtrent de elf oft twaelf daghen langh sonder eenige andere spijse pleegen te onderhouden, segghende aldus: De wortel van Scythien is bequaem om den adem ghemackelijck te doen herhalen, ende teghen den drooghen hoest, ende teghen alle de sieckten van de borst: daer-en-boven kan sy allerhande soo wel uytwendige als inwendige zeeren genesen, met honigh vermenght zijnde. Sy verslaet den dorst oock, alsmense in den mondt houdt. Om dies wille segghen sommige dat de inwoonders van de Scythische landen, met de voorseyde wortel ende met de Hippace hun leven by de elf oft twaelf daghen langh konnen onderhouden. Dan het is te weten, dat de Hippare anders niet en is dan een soorte van Caes, die in dat landt van Scythien van Peerden-melck ghemaeckt pleegh te worden, ghelijck Hippocrates betuyght: hoe wel dat Plinius in het 8.capitel van sijn 25.boeck ons wil doen ghelooven dat Hippace een cruydt is in Scythien wassen; maer hy is daer in seer bedroghen, als uyt de voorseyde woorden van Hippocrates klaerlijck ghenoegh blijcken kan.

BIIVOEGHSEL.

In dese landen is ghemeyn Callisiehout alle man seer bekent ende ghebruyckelijck, om de groote ende goede krachten die het heeft. De naemen van ’t selve zijn meest alle van den Grieckschen Glycyrrhiza bedorven: want in ’t Fransch heetet Reclisse commune, Erculisse, Raiglice ende Ragalice; in ’t Enghelsch Common Licores; in ’t Nederduytsch meest Galissiehout; welcken naem van den bedorven Grieckschen ghekomen is, hoe wel dat sommighe willen versekeren, dat het Galissiehout nae het landtschap van Spaegnien Galitien ghenoemt is. Ende voorwaer dit ghewas groeyt veel in Spaegnien, ende wordt van daer t’ Antwerpen, te Londen ende te Lyons ghebroght, ende wordt over al goeden koop verkocht, seydt Lobel. ‘Tgroeyt oock van selfs op veele plaetsen van Languedock, in Italien ende oock in Thracien omtrent Constantinoplen, als den wijt-vermaerden seer edelen Heere Ogier van Busbeecke schrijft. De bladers zijn soo vet, dat sy de handt lijmachtigh maken alsmense pluckt. In Wedemaendt ende Hoymaendt draghet kleyne haeuwkens, soo groot als de Cicercula; daerom is dit ghewas oock Glycyrrhiza siliquosa gheheeten, als oftmen seyde Soete wortel met haeuwkens. De bloemen zijn somtijdts bruyn rood.

Calissiehout van Antiochien is van Lobel vermaent, doch niet ten vollen beschreven, om dat hy daer van anders niet ghesien en heeft dan de haeuwkens, die kleyn waren, die van den Brem oft Acacia ghelijck, met kleyn saedt als dat van Stekende Brem.

Soethout sonder bloemen ende saedt, anders Glycyrrhiza acarpos in Latijn, dat is Onvruchtbaer Calissiehout, is ons onbekent: ende, soo het schijnt, Matthiolus heeft dat beschreven nae hooren segghen, niet dat hy ’t selve oyt ghesien heeft.

Wildt Soethout oft Glycyrrhiza silvestris is anders niet by Gesnerus dan de Glaux van Valerius Cordus, daer wy elders van spreken, met naem van Wilden Fenigrieck: want Tragus noemt het in ’t Latijn Foenum Graecum silvestre: ’t welck soo heeten magh, om dat de wortel oock wat soetachtigh van smaeck is.

Glycyrrhizon is oock den naem van andere cruyden, als van de Gulden Distel, ende meer dierghelijcke, elders met haer eyghen naemen beschreven.

Glycyside oft Dulcisida beteeckent de Peonie.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

‘Tsap van de wortel van dese Ghemeyne Glycyrrhiza oft Ghemeyn Soethout wordt oock bereydt ende dick versoden als dat van ’t Soethout van Dioscorides.

In sommighe Cloosteren van Hollandt pleeghmen hier voortijdts hoest-koecken te maken van den sape van Calissiehout, met Gengeber ende andere specie daer toe vermenght, die alleen goedt zijn tot den verouderden ende koude hoest, ende dierghelijcke ghebreken van de longhere ende borst.

De wortel van Gemeyn Calissiehout ververscht oock de drooghe ende verhitte maghe, ende is goedt tot de heete ghebreken van de lever, in den mondt ghehouden, oft ghesoden ende ghedroncken. Dat sy den dorst verslaet, komt door haer vochtigheyt ende klammigheydt, maer niet door haer hitte oft koelte.

In somma, de wortel van Calissiehout, ende diesgelijcke oock dat sap daer af, is een versoetende, versachtende ende oock heylsame medicijne, sonderlinghe goedt ende bequaem der borsten, longene, lendenen, nieren ende blase.

‘Tpoeder van dese wortel is goedt ghestroyt in de zeere ooren, ende om de wonden te heelen: ende gheneest de leepe ende tranende ooghen.

‘Tselve poeder oft meel is oock seer goedt ghestroyt op de sweeringhen aen de naghels van de vinghers.

‘Tsap van Calissiehout plaesters-ghewijse op gheleydt, gheneest de wonden.

‘Tghedistilleert water van de versche wortelen is goedt in al de voorseyde ghebreken.

Ghemeyne Soete wortel, met bloemen van Linde in witten wijn ghesoden, ende den mondt daer mede warm ghewasschen oft ghespoelt, versoet den tandtsweer.

HET XVII. KAPITTEL.

Van gewoon Calissiehout of zoethout. (Glycyrrhiza glabra)

Gedaante.

Glycyrrhiza of zoete wortel die tegenwoordig gebruikt wordt en zoethout of calissiehout genoemd is heeft zeer grote gelijkenis van gedaante met de voorbeschreven Glycyrrhiza van Dioscorides aangaande de bladeren en stelen, nochtans heeft ze groenere en grotere bladeren en de steeltjes zijn soms veel teerder. De bloemen zijn niet in een hoofdje of bolletje verzameld, maar zijn veel bijeen die op korter steeltje tussen de bladeren en takjes voort komen en aarvormig gevoegd zoals de bloemen van vitsen, zeer klein en van kleur bleek blauw en als die vergaan dan volgen daar kleine zaadhauwtjes die ook aarvormig geschikt zijn en geenszins ruw in het aantasten of ruig, maar glad en effen en lijken van gedaante op de laden of huisjes van de linzen waarin kleine zaadjes begrepen zijn. De wortels zijn dun en lang, getakt als de twijgen en ranken van de wijngaard en van buiten bruinachtig en van binnen geel als Buxus of palmboom die zo breed en wijdt onder de aarde krom en dwars voort kruipen dat men ze bijna nimmermeer heel uitroeien kan en geven daarom op vele plaatsen verschillende nieuwe scheuten uit.

Plaats.

Dit zoethout groeit overvloedig in Hoogduitsland en vooral omtrent Padenbergh in Frankenland. Het groeit ook zeer veel in Spanje. Men vindt het ook wel in sommige hoven van Nederland. Theophrastus en na hem Plinius schrijven dat het omtrent het meer Mcotis genoemd plag te groeien.

Tijd.

In Hoogduitsland en hier te lande ziet men dit kruid zelden bloeien en daarom is het van sommige voor onvruchtbaar gehouden geweest al of het geen zaad voortbrengen kon, maar met groot onrecht. Dan als het bloeit gebeurt dat gewoonlijk op het eind van de zomer. Voorts zo worden de bladeren en de stelen van dit gewas elk jaar dor en vergaan gans omtrent de winter, maar de wortel blijft lange tijd over en spruit elk jaar opnieuw wederom uit de aarde.

Naam.

Het blijkt genoeg dat dit ook een soort van zoete wortel of Glycyrrhiza is. Dan de apothekers noemen het met een bedorven naam Liquiritia op het Latijns, ze heet in het Italiaans regolitia, in het Spaans regaliza en regalitia, in het Frans riglice en rigolisse, [552] in het Nederduits calissiehout en soethout, in het Hoogduits Suszholtz en Suszwurtzel, in het Engels licores en in het Boheems licorice. Theophrastus noemt het Scythice rhiza en, zo hij zegt, sommige noemen het Eutyglyceia en naar hem noemt Plinius het ook Scythica radix. Aangaande de naam Eutyglyceia die ook zoveel betekent als zeer zoet, mag ze met recht die naam wel voeren, gemerkt dat ze bijster, ja uitermate zeer zoet van smaak is en veel zoeter dan de eerste zoete wortel daar Dioscorides van vermaant en die we in het voorgaande kapittel beschreven hebben. Aangaande de naam Scythice of Scythica radix, men mag het zo ook wel noemen omdat ze in de landen van Scythië veel plag te groeien. Men zou het ook met goede reden Alismos, dat is zonder honger en Adipsos, dat is zonder dorst op het Grieks, en dat bijster eigenlijk mogen noemen want als men daar maar wat van proeft dan verdrijft het de honger zeer gauw en vooral de dorst.

Aard.

Aangezien dat deze wortel zeer zoet van smaak is daarom is ze ook voor matig warm en vochtig te houden. Niettemin heeft haar schors of buitenste schil enige bitterheid in zich en schijnt van enige warmere eigenschap deelachtig te wezen. Maar als men de wortel gebruiken wil moet men die heel schoon maken en de schors er gans af schrabben.

Voorts zo heeft de wortel wanneer ze noch vers en volsappig is een meer vochtig makende kracht dan als ze droog of dor is.

Kracht en werking.

Men gebruikt de wortels van de gewone Glycyrrhiza of zoethout zeer nuttig tegen de heesheid en om allerlei hoest tot rijpheid te brengen en ze verzachten de rouwe borst en keel en genezen het moeilijk herhalen van de adem of benauwdheid en openen en verzoeten de verstopte en verladen longen, genezen de ziekte van de zijden of pleuris en bovendien ook het bloedig of etterachtig spuwen en het uittering en alle gebreken en ziekten van de borst. Die wortel verzacht alle rouwigheden en verzoet alle verhitting of zweren en matigt en bedwingt alle scherpte en rouwigheid van de humeuren van het lichaam, ze verdouwt en maakt alle rouwe vochtigheden rijp en bevordert het gemakkelijk voortkomen van het spouwsel en laat de fluimen lossen en zuivert alle zeren en oude wonden als men daarvan een likking of Eclegma bereidt of als men ze met enig ander middel gebruikt of de wortel zelf kauwt of het sap daarvan een tijd lang onder de tong houdt.

Het water daar deze wortel in gekookt is geweest en dikwijls gedronken wordt voor zeer nuttig en geschikt gehouden in de zerigheden en zweren van de nieren en schurftheden van de blaas en verzoet de scherpte of smart van de plas en geneest de druppelplas. Met een woord gezegd, het geneest alle ziektes en gebreken die van zoute, scherpe en bijtachtige vochtigheden veroorzaakt zijn.

Al dezelfde krachten heeft Theophrastus zijn Scythica radix ook toegeschreven en daarboven zegt hij dat die van het land Scythië met deze wortel en met de Hippace hun leven omtrent de elf of twaalf dagen lang zonder enige andere spijs plegen te onderhouden en zegt aldus: ‘de wortel van Scythië is geschikt om de adem gemakkelijk te laten herhalen en tegen de droge hoest en tegen alle ziekten van de borst en daarboven kan ze allerhande zowel uitwendige als inwendige zeren genezen als het met honing vermengd is. Ze verslaat de dorst ook als men het in de mond houdt. Daarom zeggen sommige dat de inwoners van de Scythische landen met de voor vermelde wortel en met de Hippace hun leven bij de elf of twaalf dagen lang kunnen onderhouden’. Dan het is te weten dat de Hippace niets anders is dan een soort van kaas die in dat land van Scythië van paardenmelk gemaakt plag te worden zoals Hippocrates betuigt, hoewel dat Plinius in het 8^ste kapittel van zijn 25^ste boek ons wil laten geloven dat Hippace een kruid is die in Scythië groeit, maar hij is daarin zeer bedrogen als uit de voor vermelde woorden van Hippocrates duidelijk genoeg blijken kan.

BIJVOEGING.

In deze landen is gewoon callisiehout alle man zeer bekend en gebruikelijk om de grote en goede krachten die het heeft. De namen er van zijn meest alle van de Griekse Glycyrrhiza bedorven, want in het Frans heet het reclisse commune, erculisse, raiglice en ragalice, in het Engels common licores, in het Nederduits meest galissiehout welke naam van de bedorven Griekse gekomen is, hoewel dat sommige willen verzekeren dat het galissiehout naar het landschap van Spanje Galitië genoemd is. En voorwaar dit gewas groeit veel in Spanje en wordt van daar te Antwerpen, te Londen en te Lyon gebracht en wordt over al voor goede koop verkocht, zegt Lobel. Het groeit ook vanzelf op vele plaatsen van Languedock, in Italië en ook in Thracië omtrent Constantinopel als de wijdvermaarde zeer edele heer Ogier van Busbeecke schrijft. De bladeren zijn zo vet dat ze de hand lijmachtig maken als men ze plukt. In juni en juli draagt het kleine hauwtjes zo groot als de Cicercula en daarom is dit gewas ook Glycyrrhiza siliquosa genoemd als of men zoete wortel met hauwtjes zei. De bloemen zijn soms bruinrood.

Calissiehout van Antiochië is van Lobel vermaand, doch niet te volle beschreven omdat hij daarvan niets anders gezien heeft dan de hauwtjes die klein waren en die van de brem of Acacia gelijk met klein zaad als dat van stekende brem.

Zoethout zonder bloemen en zaad, anders Glycyrrhiza acarpos in Latijn, dat is onvruchtbaar calissiehout, is ons onbekend en zo het schijnt heeft Matthiolus dat beschreven naar horen zeggen, niet dat hij het ooit gezien heeft.

(Astragalus glycyphyllos) Wild zoethout of Glycyrrhiza silvestris is niets anders bij Gesnerus dan de Glaux van Valerius Cordus daar we elders van spreken met naam van wilde fenegriek, want Tragus noemt het in het Latijn Foenum Graecum silvestre wat zo heten mag omdat de wortel ook wat zoetachtig van smaak is.

Glycyrrhizon is ook de naam van andere kruiden als van de gouden distel en meer diergelijke die elders met hun eigen namen beschreven zijn.

Glycyside of Dulcisida betekent de pioen.

Aard, kracht en werking.

Het sap van de wortel van deze gewone Glycyrrhiza of gewoon zoethout wordt ook bereid en dik verkookt als dat van het zoethout van Dioscorides.

In sommige kloosters van Holland plag men hier vroeger hoestkoeken te maken van het sap van calissiehout met gember en andere specerijen daarbij vermengt die alleen goed zijn tegen de verouderde en koude hoest en diergelijke gebreken van de longen en borst.

De wortel van gewoon calissiehout ververst ook de droge en verhitte maag en is goed tegen de hete gebreken van de lever, in de mond gehouden of gekookt en gedronken. Dat ze de dorst verslaat komt door haar vochtigheid en klammigheid, maar niet door haar hitte of koelte.

In somma, de wortel van calissiehout en diergelijke en ook dat sap er van is een verzoetende, verzachtende en ook heilzame medicijn en vooral goed en geschikt voor de borst, longen, lendenen, nieren en blaas.

Het poeder van deze wortel is goed gestrooid in de zere oren en om de wonden te helen en geneest de natte en tranende ogen.

Hetzelfde poeder of meel is ook zeer goed gestrooid op de zweren aan de nagels van de vingers.

Het sap van calissiehout pleistervormig opgelegd geneest de wonden.

Het gedistilleerd water van de verse wortels is goed in al de voor vermelde gebreken.

Gewone zoete wortel met bloemen van linde in witte wijn gekookt en de mond daarmee warm wassen of spoelen verzoet de tandpijn.

HET XVI. CAPITEL.

Van de Glycyrrhiza oft Soethout van Dioscorides.

Gheslachten.

Dioscorides en heeft maer van een Soete wortel oft Glycyrrhiza vermaent, daer wy nu af sullen spreken: nochtans isser behalven die noch een ander Soete-wortel, die hedensdaeghs over al veel ghebruyckt wordt, daer wy in ’t naevolghende Capitel af sullen handelen.

Ghedaente.

De Glycyrrhiza van Dioscorides brenght dickwijls verscheyden hooghe, seer getackte steelen voort; om de welcke wassen langhworpighe, ghedeylde ende verspreyde bladeren, van veelen tegen over den anderen staende vergadert, ende soo de ghedaente van de bladeren van den Lentiscus eenighsins naekomende, nochtans grooter dan die, bruyn oft doncker-groen van verwe, ende in ’t aentasten oft voelen een weynighsken klam, taey, klevende ende lijmachtigh. Tusschen den oorsprongh oft aen de sijden van de bladeren komen de bloemen voort, de welcke kleyn zijn, blauw, ende den blauwen Hyacinth van verwe ghelijck, als een rond bolleken gemaeckt: ende als de bloemen verflenscht ende verwelckert zijn, wordt dat hoofdeken grooter, ende schijnt van verre eenighsins het rond stekende oft rouw bolleken van den Platanus wat te ghelijcken; ende is van veele kleyne rosachtighe rouwe ende ruyge huyskens oft hauwkens op een steelken versamelt, waer in het saedt begrepen light. De wortel is heel langh, dick, enckel ende slecht, somtijdts soo dick ende soo langh als eenen arm, van binnen geel van verwe, ende den Bosch-boom oft Palm-boom ghelijckende, van buyten swartachtigh; van smaeck soet, met eenighe sarpigheydt daer by gevoeght.

Plaetse.

Dese Soete-wortel wast overvloedighlijck in Pontus ende Cappadocien, soo Dioscorides schrijft: dan men vindtse hier in ’t Nederlandt somtijdts oock wel in de hoven van de liefhebbers.

Tijdt.

Dese Glycyrrhiza oft Soete-wortel van Dioscorides bloeyt in den Somer: dan de saedt-bollekens met de hauwkens worden in den Herfst volkomen ende rijp: want de bladeren vergaen des winters, midtsgaders de steelen; hoe wel dat de wortel over blijft, ende in het vooriaer wederom nieuwe uytspruytsels gheeft.

Naem.

Dit cruydt is in ’t Griecks Glycyrrhiza [551] genoemt, in ’t Latijn Dulcis radix: welcke naemen soo veel beteeckenen als ofmen Soete-wortel seyde. Het is nochtans verscheyden van de gemeyne Soete-wortel oft Soethout, als voorseydt is; iae en is by de Apotekers ende van den ghemeynen man noch niet seer bekent. Dan het hadde in oude tijden by de Griecken noch veele andere naemen; als zijn dese die men onder de bastaerdt-naemen by Dioscorides vindt; te weten Pontice, nae het landtschap Pontus, alwaer het veel wast, Glyceraton, Glycyphyton, Symphyton, Leontice, Scythion, Adipson, Sylithra, Libyestason, Homoeonomoeos, Penthaomoeos.

Aerd.

De eygentschap ende aerd van dit heesterachtigh ghewas, soo Galenus seydt, is onsen eygen aerd ende nature heel toegedaen ende bequaem: ende gemerckt datter oock eenige tesamentreckinge by gevoeght is, soo schijnt de ghestaltenisse van dit cruydt, soo veel de hitte ende tesamentreckinge belanght, meest laeuw ende warm van aerd te wesen, aldernaest by de matelijckheydt komende: voorts, aenghesien dat het soet van smaeck is, daerom is het oock matelijcken vocht oft waterachtigh van aerd.

Kracht ende Werckinghe.

Het sap van dese Soete wortel (betuyght Dioscorides) is seer bequaem om de rouwigheydt van de strote ende van de borst te ghenesen ende te versoeten.

‘Tselve is oock seer nut teghen de hitte ende ontstekinge des mondts van de mage, ende oock teghen de verhittinge van den mondt, teghen de ghebreken van de lever, ende van de borst, ende de schorftheydt van de blase, ende alle de ghebreken van de nieren, met ouden soeten wijn ghedroncken zijnde. Het is oock seer goedt om de dorst te verslaen, alsmen dat onder de tonghe laet smilten.

Van buyten opgeleydt oft op de wonden gestreken, geneest die.

Gheknauwt zijnde, is de mage seer nut ende bequaem.

Het water daer dese wortelen noch versch zijnde in ghesoden hebben, is oock alsoo goedt in de voorseyde ghebreken, als het sap selve.

De drooghe wortel wel kleyn gewreven oft gemorselt ende tot poeder ghebroght, wordt seer nuttelijck gespreydt op de uytwassende schellen van de oogen, ende oock de nijnaghels ende dat vleesch, dat over de naghelen wassende aldaer eene onlijdelijcke smerte veroorsaeckt.

Behalven al ’t ghene dat Dioscorides van dit cruydt schrijft, soo voeght Plinius daer noch meer by, dat de Glycyrrhiza oft Soete wortel goedt is om alle de ghebreken ende zeeren van den mondt te ghenesen, daer op ghestroyt zijnde.

Verkiesinghe.

Om te weten oft het sap van dese wortel goedt is, soo segghen sommige, datmen dat moet onder de tonghe legghen: ende indien het alsdan smilt ende gantsch tot water verdwijnt, dan is het goedt: soo niet, dan is het valsch, oft immers niet soo goedt als het behoorden te wesen.

BIIVOEGHSEL.

Dese Soete wortel van Dioscorides en is niet wel soo soet als onse Gemeyne Soete wortel met haeuwkens, ende daerom wordt sy selden in de Apoteken gebruyckt; ende en wordt maer alleen uyt ghenoeghe gheoeffent ende gheplant. Sy wast overvloedighlijck in Thracien ende Grieckenlandt, alsmen nae Constantinopelen gaet, seydt Anguillara. Lobel noemtse tot onderschil van de Ghemeyne, Glycyrrhiza echinata Dioscoridis, dat is Soete wortel met stekende rouwe saedt-huysken: daer de Ghemeyne Glycyrrhiza siliquosa heet, dat is Soete wortel met haeuwkens. In ’t Enghelsch heet sy Licores. De vruchten van dit ghewas zijn die van den Caucalis wat ghelijck.

De wortel en is niet ghelijck die van de Ghemeyne, wijt ende breedt in d’aerde uytghespreydt, maer recht en diep in d’aerde loopende; in voeghen, dat soo diep als de wortel in d’aerde loopt, soo hooge schieten de steelen op boven der aerden: iae worden somtijdts soo hoogh als een langh man. “Tsap van de wortel van dit Soet-hout wordt dick ghemaeckt ende versoden ghelijck het Lycium.

HET XVI. KAPITTEL.

Van de Glycyrrhiza of zoethout van Dioscorides. (Glycyrrhiza glabra var. glandulifera)

Geslachten.

Dioscorides heeft maar van een zoete wortel of Glycyrrhiza vermaand waar we nu van zullen spreken, nochtans is er behalve die noch een andere zoete wortel die tegenwoordig overal veel gebruikt wordt waar we in het volgende kapittel van zullen handelen.

Gedaante.

Glycyrrhiza van Dioscorides brengt dikwijls verschillende hoge en zeer getakte stelen voort waarom langwerpige, gedeelde en verspreide bladeren groeien die van velen tegenover elkaar staande verzameld zijn en zo enigszins de gedaante van de bladeren van Lentiscus benaderen, nochtans groter dan die en bruin of donkergroen van kleur en in het aantasten of voelen wat klam, taai, klevend en lijmachtig. Tussen de oorsprong of aan de zijden van de bladeren komen de bloemen voort die klein zijn en blauw en op de blauwe hyacint van kleur lijken en zijn als een rond bolletje gemaakt en als de bloemen verflenst en verwelkt zijn wordt dat hoofdje groter en schijnt van ver enigszins het ronde stekende of ruwe bolletje van Platanus wat te lijken en is van vele kleine rosachtige ruwe en ruige huisjes of hauwtjes die op een steeltje verzameld zijn waarin het zaad besloten ligt. De wortel is heel lang en dik, enkel en slecht en soms zo dik en zo lang als een arm en van binnen geel van kleur en lijkt op Buxus of palmboom, van buiten zwartachtig en van smaak zoet met enige scherpte er bij gevoegd.

Plaats.

Deze zoetwortel groeit overvloedig in Pontus en Cappadocië, zo Dioscorides schrijft, dan men vindt het hier in Nederland soms ook wel in de hoven van de liefhebbers.

Tijd.

Deze Glycyrrhiza of zoetwortel van Dioscorides bloeit in de zomer, dan de zaadbolletjes met de hauwtjes worden in de herfst volkomen en rijp want de bladeren vergaan ‘s winters met de stelen, hoewel dat de wortel over blijft en in het voorjaar wederom nieuwe uitspruitsels geeft.

Naam.

Dit kruid is in het Grieks Glycyrrhiza [551] genoemd, in het Latijn Dulcis radix, welke namen zoveel betekent alsof men zoete wortel zei. Het verschilt nochtans van de gewone zoete wortel of zoethout, als gezegd is, ja is bij de apothekers en van de gewone man noch niet zeer bekend. Dan het had in oude tijden bij de Grieken noch vele andere namen als zijn deze die men onder de bastaardnamen bij Dioscorides vindt, te weten Pontice, naar het landschap Pontus waar het veel groeit, Glyceraton, Glycyphyton, Symphyton, Leontice, Scythion, Adipson, Sylithra, Libyestason, Homoeonomoeos, Penthaomoeos.

Aard.

De eigenschap en aard van dit heesterachtig gewas, zo Galenus zegt, is onze eigen aard en natuur heel toegedaan en geschikt en gemerkt dat er ook enige tezamen trekking bij gevoegd is zo schijnt de vorm van dit kruid zoveel de hitte en tezamen trekking aangaat meest lauw en warm van aard te wezen en komt het allerdicht bij de matigheid, voorts aangezien dat het zoet van smaak is daarom is het ook matig vochtig of waterachtig van aard.

Kracht en werking.

Het sap van deze zoete wortel (betuigt Dioscorides) is zeer geschikt om de ruwheid van de strot en van de borst te genezen en te verzoeten.

Hetzelfde is ook zeer nuttig tegen de hitte en ontsteking van de mond van de maag en ook tegen de verhitting van de mond, tegen de gebreken van de lever en van de borst en de schurft van de blaas en alle gebreken van de nieren als het met oude zoete wijn gedronken wordt. Het is ook zeer goed om de dorst te verslaan als men dat onder de tong laat smelten.

Van buiten opgelegd of op de wonden gestreken geneest die.

Gekauwd is het de maag zeer nuttig en geschikt.

Het water daar deze wortelen die noch vers zijn in gekookt hebben is ook alzo goed in de voor vermelde gebreken als het sap zelf.

De droge wortel goed klein gewreven of vermorzelt en tot poeder gebracht wordt zeer nuttig op de uitwassende schellen van de ogen gespreid en ook de fijtnagels en dat vlees dat over de nagels groeit en daar een onlijdelijke smart veroorzaakt.

Behalve al hetgeen dat Dioscorides van dit kruid schrijft voegt Plinius er noch meer bij dat de Glycyrrhiza of zoete wortel goed is om alle gebreken en zeren van de mond te genezen als het daarop gelegd wordt.

Verkiezing.

Om te weten of het sap van deze wortel goed is zeggen sommige dat men dat onder de tong moet leggen en indien het dan smelt en gans tot water verdwijnt dan is het goed, zo niet dan is het vals of immers niet zo goed als het behoorde te wezen.

BIJVOEGING.

Deze zoete wortel van Dioscorides is niet zo zoet als onze gewone zoete wortel met hauwtjes en daarom wordt ze zelden in de apotheken gebruikt en wordt alleen maar uit genoegen geteeld en geplant. Ze groeit overvloedig in Thracie en Griekenland als men naar Constantinopel gaat, zegt Anguillara.

(Glycyrrhiza echinata) Lobel noemt het tot onderscheidt van de gewone Glycyrrhiza echinata Dioscoridis, dat is zoete wortel met stekende ruwe zaadhuisjes daar de gewone Glycyrrhiza siliquosa heet, dat is zoete wortel met hauwtjes. In het Engels heet ze licores. De vruchten van dit gewas zijn die van de Caucalis wat gelijk.

De wortel is niet als die van de gewone en wijdt en breed in de aarde uitgespreid, maar loopt recht en diep in de aarde op die manier dat zo diep als de wortel in de aarde loopt zo hoog schieten de stelen op boven de aarde, ja worden soms zo hoog als een lange man. Het sap van de wortel van dit zoethout wordt dik gemaakt en verkookt als het Lycium.