Cyperus

HET XIV. CAPITEL.

Van Cyperus oft Wilden Galigaen.

Gheslachten.

In dit Capitel sullen wy tweederley gheslachten van oprechten Cyperus beschrijven; het een met langher wortelen, het ander met ronder; ende noch een ander derde soorte, Valschen Cyperus ghenoemt. Dan behalven dese isser noch een ander gheslacht Dulcichinum gheheeten, ’t welck in ’t naevolghende Capitel beschreven wort: daer is oock noch eenen Cyperus die uyt Indien komt, ende onder de welrieckende uytlandtsche dingen gerekent ende beschreven moet zijn.

Ghedaente.

Beyde de soorten van oprechten Cyperus hebben langhworpighe, smalle, dunne bladeren, die van het riet ghelijck, langher ende harder dan die van de Porey, met een uytpuylende ribbe oft uytstaende rugghe, die scherp ende bijnae snijdende is: den steel is recht ende slecht, sonder eenige leden oft knien, glat ende kael, drijhoeckigh, somtijdts, maer seer selden, vierhoeckigh: op ’t sop van den welcken komen voort kleyne bladerkens, eenen wijden ende breeden aderachtighe tros, waer uyt de riet-pluymen afhangen, daer kleyn saedt in besloten is. Dan het onderschil van dese twee soorten is alleen oft meestendeel in de wortel.

1. Want de eene, diemen Ronden Cyperus noemt, is wat kleyner ende leeger van steelen dan den Langen; anders en verschilt sy daer van aengaende de ghedaente niet met allen: dan alleen sy heeft knobbelachtighe oft knoopachtighe wortelen, van sommighe faselinghen door malkanderen verwerret aen een hangende, de ghedaente van langhachtige ende somtijdts oock heel ronde olijven eenighsins hebbende, soet ende lieflijck van reuck, van buyten bruyn oft uyt den roodachtigen wat swartachtigh van verwe; van binnen met witachtigh uyt den geelen merch vervult, wat bitterachtigh van smaeck.

2. De andere soorte, Langhen Cyperus gheheeten, heeft grooter bladeren dan de voorgaende, ende heeft langher oft hoogher opschietende steelen; anders komt sy daer mede in alles seer wel over een: dan alleen de wortelen van dese zijn heel langh, in leden ende kniekens verdeylt, voortkruypende als de wortelen van het Gras; ende zijn in den anderen verwerrret, ende bijnae gevlochten; van verwen, van bitterachtighe smaeck, ende van lieflijcken reuck, die van den Ronden Cyperus heel ghelijck.

3. Den Derden Cyperus, Valschen Cyperus ghenoemt, is een gheslacht van Gras, met eenen kantighen oft ghehoeckten steel, anders van bladeren ende trosse van de bloemen de oprechte soorten van Cyperus ghelijckende, met een witte, langhe, dunne, ghelidte oft gheknoopte wortel, die gantsch gheenen bijsonderen reuck oft smaeck en heeft, dan alleen sulcks als de wilde cruyden pleghen te hebben; den welcken sommighe grasachtighen smaeck noemen.

Plaetse.

1.2. Beyde de soorten van oprechten Cyperus wassen gheerne op vochte ende broeckachtighe plaetsen. In Italien sietmense op sommighe hoecken van selfs in ’t wilt voortkomen; als oock in meer andere warmer landouwen, aen den Zuyden gelegen, naementlijck in Syrien; alwaer sy veel beteren reuck hebben, ende krachtiger in ’t wercken zijn, dan elders. Dan in Hooghduytschlandt ende Nederlandt en salmense nerghens vinden dan in de hoven, daer sy van de liefhebbers ghesaeyt ende neerstelijck onderhouden moeten wesen; bijsonder dien met langhe wortelen: want den Ronden Cyperus is seer qualijck te bekomen.

3. Den Valschen Cyperus wast overvloedighlijck ghenoegh in vochtighe oft poelachtighe ghewesten van Nederlandt.

Tijdt.

De trossen oft bloemen van de gheslachten van Cyperus komen ten voorschijn in de Braeckmaent, Hoymandt ende Ooghstmaendt.

Naem.

Dese cruyden worden hier te lande ghemeynlijck Wilden Galigaen geheeten; in Hooghduytschlandt Wilder Galgan; in Vranckrijck Souchet; in Italien Cypero; in Spaegnien Iuncia olorosa, ende Iunca cheyrosa. De Apotekers houden den Latijnschen naem, te weten: Cyperus oft Cypirus voor best. De Griecken heetense somtijdts Kyperos, somtijdts Kypeiros. Cornelius Celsus noemtse Iuncus quadratus; Plinius oock Iuncus angulosus, ende Iuncus triangularis. Sy worden in ’t Griecks oock ghenoemt Erysisceptron, ende Aspalathon; ende, ghelijckmen in de boecken Geoponica ghenoemt van Cassius Dionysius gheschreven vindt, van sommighe Zerna.

1. De eerste soorte wordt gemeynlijck nae de gedaente van de wortelen Ronden Cyperus ghenoemt; in ’t Latijn Cyperus rotundus.

2. De tweede heet Langen Cyperus; in ’t Latijn Cyperus longus. Plinius schrijft datmen de wortel van Cyperus, wanneer die langhworpigh is, Cyperis oft Cyperida pleegh te heeten.

3. De derde oft onrechte soorte van Cyperus maghmen in onse taele Valschen Cyperus noemen, nae den Latijnschen oft Grieckschen naem Pseudocyperus.

Aerd.

De wortelen van Cyperus worden meest gebruyckt; de welcke, nae het segghen van Galenus, verwarmende van krachten zijn ende verdrooghende, doch sonder eenighe scherpigheydt oft bijtachtigheydt, oft inetende kracht.

Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van Cyperus zijn wonderlijcken goedt ende nut om de oude zeeren ende wonden te ghenesen ende toe te heelen, die niet wel en konnen tot sluyten komen door de groote vochtigheydt die het lickteecken belet wel te wassen. Want sy hebben oock eenighe t’samentreckinghe in haer; om dieswille zijn sy oock seer bequaem om de zeeren van den mondt te ghenesen.

Men moet oock bekennen, dat de selve wortelen eenige doorsnijdende oft dunmaeckende kracht in haer hebben; om dat sy al de ghene die met den rijsenden steen ghequelt zijn, seer bequaem zijn, ende de pisse ende maendstonden verwecken konnen. [548]

Dioscorides betuyght oock dat de wortelen van Cyperus seer nuttelijck ghedroncken worden van de watersuchtighe ende graveelachtighe menschen, die met den steen in de nieren oft blase ghequelt zijn; insghelijcks oock van de ghene die van de Scorpioenen ghesteken zijn.

Hy schrijft oock dat de selve wortelen warm op den buyck gheleydt zijnde, als een stovinghe, seer bequaem ghehouden worden, om de verkiltheden ende verstoptheden ende opstijghen des moeders te ghenesen.

Men menght oock by alle plaesteren diemen bereydt om te vermorwen oft weeck maecken ende te verwarmen; ende sy zijn seer bequaem om de salven daer mede dick ende ghelijfvigh te maecken, ghelijck den selven Dioscorides beschrijft.

Verkiesinghe.

Den best rieckende ende krachtighsten Cyperus is den ghenen die uyt Syrien ghesonden wordt. Valschen Cyperus is van krachten den oprechten Cyperus nerghens in ghelijck: selfs is onnut, oft immers komt met het Gras van smaeck, krachten ende eyghentheden meer over een.

BIIVOEGHSEL.

De soorten van Cyperus zijn van Lobel neerstigh beschreven: die oock betuyght dat onder de soorte van Cyperus die hier te lande groeyen, de Langhe welrieckende zijn, ende de Ronde geenen reuck en hebben. Dit cruydt, seydt hy, schijnt ghenoemt te wesen in ’t Griecks Cyperos oft Cyperis, om de ghelijckenisse van de wortel, de welcke een busken oft kleyn potteken ghelijck is, alsoo oock in de boecken van Theophrastus ’t blatsken van den Olmboom Cyperis gheheeten wordt: welcken naem Cyperis de Speer-wortel oft Arum oock mede-ghedeylt wordt.

Ronde Cyperus heet in Spaegnien by sommighe Iuncia avellanada, ghelijck de wortelen van Soeten Cyperus oock pleghen ghenoemt te worden. Dan van desen Ronden Cyperus heeft Lobel dry soorten beschreven: een sonder reuck, die hier te lande groeyet, ende twee andere die uyt Syrien ghebroght worden: van de welcke de eene wat grooter is dan d’ander; als uyt haer naevolghende beschrijvinghe blijcken sal.

1. Ronden Cyperus sonder reuck, in ’t Latijn Cyperus rotundus littoreus inodorus, wast aen de kanten van de Zee ende loopende wateren in Enghelandt ende Nederlandt; ende is een fraeye soorte van Cyperus, met wijt uytghespreyde wortel, dry voeten langh: aen de welcke veele knobbelachtighe ronde wortelen hanghen, die van den Ronden Cyperus ghelijck. De bladeren zijn kantigh: den steel is twee voeten oft daer omtrent hoogh, claer, drijkantigh, druyfachtigh aderen voortbrenghende. De wortel is koudt ende droogh, t’samentreckende van smaeck, sonder eenighe sonderlinghen reuck.

2. Groot Cyperus van Syrien, in ‘t Latijn Cyperus Syriacus maior gheheeten, heeft wortels met seer veel faselinghen; de welcke roodachtigh zijn, ghelijck Eeckelkens, oft die van Filipendula ghelijck, soo groot als Olijven, buyten wit, ende binnen rosachtigh, den smaeck hebbende van de Kleyne Galigaen, ende eenen aromatijcken reuck: de welcke pleegh met groote bevalligheydt ende kracht by de menghelinghe, die teghen de pest ende andere smettelijcke sieckten bereydt worden, ghedaen te wesen.

Kleynen Cyperus van Syrien is tweemael kleyner, met een bruyne hayrachtighe schorsse, binnen hard ende wit: andersins is sy den anderen van reuck ende smaeck gelijck; ende en is niet alleen voortskomende op vochte berghachtighe plaetsen van Syrien, maer oock in dierghelijcke plaetsen van Slavonijen ende Apulien, waer dat van selfs wast, ende wordt vandaer ghebroght te Venegien: waer dat beyde de soorten dier verkocht worden om in Theriakels te doen; ende worden bedeckt met Wasch, om datse niet en souden gewormsteeckt worden.

Clusius vermaent oock van een Cyperus rotundus pumilus, ’t welck een leeghe ende seer kleyne soorte van dit ghewas is, in Spaegnien van Giulielmus Boelius ghevonden, seer fraey om sien, maer niet hoogher dan eenen voet langh wordende.

Egyptischen Cyperus is oock een soorte van Ronden Cyperus, in Egypten Hodueg ghenoemt, veel in den Nijl wassende, ende in andere meeren ende poelen van Egyptenlandt. Sijn bladeren zijn als die van Porey, doch langer ende smaller: den steel is anderhalven voet hoogh, kantigh: op wiens tsop staen ettelijcke bladeren sterres-ghewijs ghestraelt: waer uyt sommighe aderen spruyten met grasverwighe saden. De wortelen zijn swart, rond, groot, soo dick als Olijven, veel t’samen van een hayrs-ghewijs beginsel, hanghende, welrieckende ende scherp van smaeck, als Prosper Alpinus tuyght.

Langhen Cyperus wast in sommighe landen seer weeldigh; ende Prosper Alpinus heeftse in Corfu ghesien met eene seer lieffelijcke rieckende wortel.

Langhen Cyperus, seydt Lobel, in ’t Latijn Cyperus longus odoratior, habitior, is nu Wilden Galigaen in onse taele gheheeten; in ’t Hooghduytsch Wilden Galgan; in ’t Enghelsch Wilde Galigaen ende Galinga; in ’t Spaensch Iuncia olorosa. In dese landen Noordwaerts gheleghen groeyen veel meer, ende worden oock meer ghebruyckt de twee soorten van hierlandtschen Cyperus: oock is d’eerste van dese, seydt Lobel, grooter, ghelijfvigher, grover ende beter van reuck. Sijn wortels zijn langh, aen een hangende, ghelijck die van den Boomvaren, ende midts haerlieden seer soeten reuck van de vrouwen wel bekent, de welcke daer af wateren distilleren ende poederen maecken.

Wilden Galigaen sonder reuck, in ’t Latijn Cyperus longus inodorus silvestris, is oock een soorte van Langhen Cyperus, sonder reuck, ende seer luttel gheacht, al is ’t datse de Paracellisten van Switzerlandt menghden onder hunlieden medicijnen. De bladeren ende wortelen en zijn de voorseyde niet onghelijck; maer het saedt komt voort met troskens, ghelijck Sparganion oft Biesen. “Tgroeyt veel aen vochtighe waterkanten, in veel plaetsen van Nederlandt, als het naevolghende.

Valsche wilde Galigaen, in ’t Latijn Pseudocyperus gheheeten, die Lobel beschrijft, wast veel over al in Nederlandt, aen de kanten van de wateren ende grachten, met bladers ende stamme drijkantigh, als de voorseyde: maer de aderen daer van zijn langhworpigh, hanghende ghelijck de cattekens van den Haselaer, stekende. De wortel is swart, veselachtigh.

Water Cyperus van Nederlandt, in ’t Latijn Cyperus aquaticus Septentrionalis, is van Lobel beschreven, ende wast aen de grachten ende beken, de welcke ligghen omtrent de Schelde by Antwerpen. Dese soorte heeft de selfde bladers ende een langhe adere. De wortel heeft sommighe, maer luttel, langhworpighe ronde knobbelkens ghelijck olijven, als de Ronde Steenbreke heeft, t’samentreckende van smaeck, sonder eenighen reuck.

Grasachtigh oft Hirsachtigh Cyperus, van Lobel Cyperus gramineus sive miliacea gheheeten, behoort oock onder de soorten van Cyperus gherekent te worden, als wy aenmercken den steel van dien, ende de plaetse daer sy is groeyende: want sy is eenighsins ghelijck den Cyperus sonder reuck, nochtans korter van bladers, de welcke van beneden opgroeyende, half begrijpen ende omvanghen den steel, die bijkants eenen voet hoogh is, dun, drijkantigh, met een uytghespreydde fraeye adere, ende grooter dan haer grootte is eyschende, voortbrenghende seer veel saedt, dat van den Hirs oft van de Biese ghelijck: omtrent de welcke van onder eenighe bladerkens uytspruyten, ghelijck in den Cyperus oft Papier-riet. Dit cruydt wast omtrent Heydelbergh aen de riviere Necker.

Cyperus Babylonicus is anders niet dan den Galigaen, oft oock de Curcuma, die van sommighe oock Cyperus Indicus Dioscorides ghenoemt wordt; dan die sal van ons by de Indiaensche cruyden bequaemer ghestelt ende in ’t langh beschreven worden. De Zedoaria wordt oock van sommighe Cyperus Indicus gheheeten.

Cyperus oft Cyprus Plinij schijnt den Gladiolus te wesen, als elders bethoont is.

Oeffeninghe.

Den Langhen Cyperus moet in de hoven alle iaer eens verplant worden, oft anders sal hy vergaen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den Ronden Cyperus opent de lochtgaten van de aderen, in sonderheydt de wortelen, de welcke verwarmen, verdrooghen sonder bijtachtigheydt, doorsnijden ende maecken dun.

Dese wortel tot meel ghestooten (want sy kan seer lichtelijck tot meelachtigh poeder ghebroght worden) gheneest de verouderde zeeren van de schamelijcke leden, ende die aen den mondt komen, al waeren ’t oock inetende zeeren, daer in gestroyt, oft met wijn vermenght, ende daer op ghestreken. De Egyptenaers ghebruycken hunnen Ronden Cyperus tot dien eynde seer veel, ende oock teghen de zeeren die aen den mondt komen, nemende oock het water daer sy in ghesoden zijn. Het selfde poeder in wijn ghesoden, ende dien ghedroncken, gheneest den hoest; ende doet de maendtstonden oock seer haest weder keeren.

Dit poeder oft het afsiedtsel is oock seer ghebruyckelijk om den steen in de nieren ende blase te breken, ende om de pisse te doen voortkomen, binnens lijfs ghenomen.

Het selve meel oft poeder oft den wijn oft water daer dese wortel in ghesoden is gheweest, ettelijcke daghen achter den anderen inghenomen, verwarmt, drooght ende sterckt de inwendighe hitte in de maegh, longheren, moeder, herssenen, zenuen, ende lidtmaten: daerom bevindtmen dese wortel oock seer krachtigh om alle sieckten die van vochten ende koude onghesteltheydt der herssenen, ende uyt koude sinckinghen ghekomen zijn, te ghenesen. Insghelijcks soo ghenesen sy de rauwigheden der maghen, de vochtigheden ende windachtigheden, ende enghborstigheydt, oft moeyelijck herhaelen des adems. De selve gheneest de vrouwen die de moedersucht uyt koude ende vochte onghesteltheyt hebben; ende is seer goedt teghen alle flercijn ende gicht.

‘Tpoeder van dese wortel, met soo veel poeder van Bakelaer, met kinder pisse vermenght, ende paps-ghewijs op den buyck gedaen, helpt de watersuchtighe.

De selve wortel plaesters-ghewijse op den buyck van de ionghe kinderen gheleydt, doet die ghemackelijck pissen, ende gheneest de beten van de slanghen.

Apolodorus schrijft dat den Cyperus in oude tijden veel ghebruyckt wierdt heel Asien door: soo dat de Barbaren des ‘smorgens nimmermeer uyt en ginghen, sonder een beroockinghe van de selve ontfanghen te hebben.

“Tsaedt van desen cruydt, als Plinius schrijft, met water ghedroncken, stopt den loop des buycks, ende den onmatighen vloedt der maendtstonden, ende alle vloedt der vrouwen; maer te veel inghenomen, maeckt pijne ende weedom in ’t hooft: daer-en-teghen, als Dodoneus verhaelt, de wortel verweckt de maendtstonden.

Den Kleynen Cyperus van Syrien is over al langhen tijdt by de Collegien van Padua ende Venegien seer bequaem gheordonneert in de plaetse van Xylobalsamum, ende oock ghebruyckt (seydt Lobel:) hoe wel datmen noch bequaemer dinghen soude moghen daer voor stellen.

Den Grooten Cyperus van Syrien pleegh oock (als gheseydt is) [549] met groote bevalligheydt, kracht ende nuttigheydt tegen de pest ende andere smettelijcke sieckten, ’t zy alleen, ’t zy met andere dinghen vermenght, ghebruyckt te worden; ende in alles goedt gehouden te worden daermen de Kleyne Galigaen toe besight.

Alle de Wilde soorten van Water Galigaen die hier te lande ende in Enghelandt groeyen, en worden nerghens toe ghebruyckt, dat ick weet, seght Lobel, dan om te stroyen op boeren kermissen ende ommeganghen. De peerden en etense niet gheerne, om dat sy haer muylen snijden, ende haer lippen bebloedt maecken: hoe wel dat sy van ghedaente ende nature het suer Gras, Cyperoides ghenoemt, seer wel ghelijcken.

HET XIV. KAPITTEL.

Van Cyperus of wilde galigaan. (Cyperus longus, Cyperus rotundus)

Geslachten.

In dit kapittel zullen we twee geslachten van echte Cyperus beschrijven, het een met langere wortels en het ander met rondere en noch een andere derde soort die valse Cyperus genoemd wordt. Dan behalve deze is er noch een ander geslacht dat Dulcichinum genoemd wordt wat in het volgende kapittel beschreven wordt en er is ook noch een Cyperus die uit Indië komt en onder de welriekende buitenlandse dingen gerekend en beschreven moet zijn.

Gedaante.

Beide soorten van echte Cyperus hebben langwerpige, smalle, dunne bladeren die van het riet gelijk en langer en harder dan die van prei met een uitpuilende rib of uitstaande rug die scherp en bijna snijdend is, de steel is recht en slecht zonder enige leden of knieën, glad en kaal, driehoekig en soms, maar zeer zelden, vierhoekig, op de top er van komen kleine bladertjes in een wijde en brede aarachtige tros voort waaruit de rietpluimen afhangen daar klein zaad in besloten is. Dan het verschil van deze twee soorten is alleen of meestal in de wortel.

1. Want de ene die men ronde Cyperus noemt is wat kleiner en lager van stelen dan de lange, anders verschilt ze er vrijwel niets van, dan alleen ze heeft knobbelachtige of knoopachtige wortels die van sommige vezels die door elkaar verward aaneen hangen en de gedaante enigszins van langachtige en soms ook heel ronde olijven hebben en zoet en lieflijk van reuk zijn, van buiten bruin of uit de roodachtige wat zwartachtig van kleur en van binnen met witachtig uit het gele merg vervult en wat bitterachtig van smaak.

2. De andere soort, lange Cyperus genoemd, heeft grotere bladeren dan de voorgaande en heeft langere of hoger opschietende stelen, anders komt ze daarmee in alles zeer goed overeen, dan alleen de wortels van deze zijn heel lang en in leden en knietjes verdeeld en voortkruipen als de wortels van gras en zijn in elkaar verward en bijna gevlochten en van kleur en bitterachtige smaak en van lieflijke reuk die van de ronde Cyperus heel gelijk.

3. De derde Cyperus, valse Cyperus genoemd, is een geslacht van gras met een kantige of gehoekte steel, anders is het van bladeren en tros van bloemen de echte soorten van Cyperus gelijk en met een witte, lange, dunne, gelede of geknoopte wortel die gans geen bijzondere reuk of smaak heeft, dan alleen zulks als de wilde kruiden plegen te hebben die sommige grasachtige smaak noemen.

Plaats.

1.2. Beide soorten van echte Cyperus groeien graag op vochtige en broekachtige plaatsen. In Italië ziet men ze op sommige hoeken vanzelf in het wild voortkomen als ook in meer andere warmere landstreken die in het Zuiden liggen, namelijk in Syrië waar ze veel betere reuk hebben en krachtiger in het werken zijn dan elders. Dan in Hoogduitsland en Nederland zal men ze nergens vinden dan in de hoven daar ze van de liefhebbers gezaaid en naarstig onderhouden moeten wezen en vooral die met lange wortels want de ronde Cyperus is zeer slecht te bekomen.

3. De valse Cyperus groeit overvloedig genoeg in vochtige of poelachtige gewesten van Nederland.

Tijd.

De trossen of bloemen van de geslachten van Cyperus komen in juni, juli en augustus te voorschijn.

Naam.

Deze kruiden worden hier te lande gewoonlijk wilde galigaan genoemd, in Hoogduitsland Wilder Galgan, in Frankrijk souchet, in Italië Cypero, in Spanje juncia olorosa en junca cheyrosa. De apothekers houden de Latijnse naam, te weten Cyperus of Cypirus voor best. De Grieken noemen het soms Kyperos en soms Kypeiros. Cornelius Celsus noemt het Juncus quadratus en Plinius ook Juncus angulosus en Juncus triangularis. Ze worden in het Grieks ook Erysisceptron en Aspalathon genoemd en zoals men in de boeken die Geoponica genoemd worden en van Cassius Dionysius geschreven vindt van sommige Zerna.

1. De eerste soort wordt gewoonlijk naar de gedaante van de wortels ronde Cyperus genoemd en in het Latijn Cyperus rotundus.

2. De tweede heet lange Cyperus en in het Latijn Cyperus longus. Plinius schrijft dat men de wortel van Cyperus wanneer die langwerpig is Cyperis of Cyperida plag te noemen.

(Carex pseudocyperus) 3. De derde of onechte soort van Cyperus mag men in onze taal valse Cyperus noemen naar de Latijnse of Griekse naam Pseudocyperus.

Aard.

De wortels van Cyperus worden meest gebruikt die, naar het zeggen van Galenus, verwarmend van krachten zijn en verdrogend doch zonder enige scherpte of bijten of inetende kracht.

Kracht en werking.

De wortels van Cyperus zijn wonderbaarlijk goed en nuttig om de oude zeren en wonden te genezen en toe te helen die niet goed tot sluiten kunnen komen door de grote vochtigheid die het likteken belet goed te groeien. Want ze hebben ook enige tezamen trekking in zich en daarom zijn ze ook zeer geschikt om de zeren van de mond te genezen.

Men moet ook bekennen dat die wortels enige doorsnijdende of dun makende kracht in zich hebben omdat ze voor al diegene die met de rijzende steen gekweld zijn zeer geschikt zijn en de plas en maandstonden verwekken kunnen. [548]

Dioscorides betuigt ook dat de wortels van Cyperus zeer nuttig gedronken worden van de waterzuchtige en niersteenachtige mensen die met de steen in de nieren of blaas gekweld zijn en insgelijks ook van diegene die van de schorpioenen gestoken zijn.

Hij schrijft ook dat als die wortels warm als een stoving op de buik gelegd zijn zeer geschikt gehouden worden om de verkoudheden en verstoppingen en opstijgen van de baarmoeder te genezen.

Men mengt het ook bij alle pleisters die men bereidt om te vermurwen of week maken en te verwarmen en ze zijn zeer geschikt om de zalven daarmee dik en stevig te maken, zoals dezelfde Dioscorides schrijft.

Verkiezing.

De best riekende en krachtigste Cyperus is diegene die uit Syrië gezonden wordt. Valse Cyperus is van krachten de echte Cyperus nergens in gelijk en is zelf onnut of immers komt meer met gras van smaak, krachten en eigenschappen overeen.

BIJVOEGING.

De soorten van Cyperus zijn van Lobel naarstig beschreven die ook betuigt dat onder de soorten van Cyperus die hier te lande groeien de lange welriekend zijn en de ronde geen reuk hebben. Dit kruid, zegt hij, schijnt in het Grieks Cyperos of Cyperis genoemd te wezen vanwege de gelijkenis van de wortel die op een busje of klein potje lijkt, alzo ook in de boeken van Theophrastus het blaadje van de olmboom Cyperis genoemd wordt welke naam Cyperis de speerwortel of Arum ook medegedeeld wordt.

Ronde Cyperus heet in Spanje bij sommige Juncia avellanada zoals de wortels van zoete Cyperus ook genoemd plegen te worden. Dan van deze ronde Cyperus heeft Lobel drie soorten beschreven, een zonder reuk die hier te lande groeit en twee andere die uit Syrië gebracht worden waarvan de ene wat groter is dan de andere als uit hun volgende beschrijving blijken zal.

(Bolboschoenus maritimus) 1. Ronde Cyperus zonder reuk, in het Latijn Cyperus rotundus littoreus inodorus, groeit aan de kanten van de zee en lopende wateren in Engeland en Nederland en is een fraaie soort van Cyperus met wijdt uitgespreide wortel van negentig cm lang waaraan vele knobbelachtige ronde wortels hangen die van de ronde Cyperus gelijk. De bladeren zijn kantig en de steel is zestig cm of daar omtrent hoog, helder en driekantig die druifachtige aren voortbrengt. De wortel is koud en droog en tezamen trekkend van smaak zonder enige bijzondere reuk.

(Cyperus papyrus subsp. papyrus) 2. Groot Cyperus van Syrië, in het Latijn Cyperus Syriacus major genoemd, heeft wortels met zeer veel vezels die roodachtig zijn als eikels of die van Filipendula gelijk en zo groot als olijven, buiten wit en binnen rosachtig die de smaak hebben van de kleine galigaan en een aromatische reuk en die plag met grote bevalligheid en kracht bij de mengsels die tegen de pest en andere besmettelijke ziekten bereid worden gedaan te wezen.

Kleine Cyperus van Syrië is tweemaal kleiner met een bruine haarachtige schors, binnen hard en wit, anderszins is ze de andere van reuk en smaak gelijk en komt niet alleen op vochtige bergachtige plaatsen van Syrië voort, maar ook in diergelijke plaatsen van Slovenië en Apulië waar dat vanzelf groeit en wordt vandaar te Venetië gebracht waar beide soorten duur verkocht worden om in teriakels te doen en worden bedekt met was omdat ze niet door de wormen gestoken zullen worden.

(Cyperus pumilus) Clusius vermaant ook van een Cyperus rotundus pumilus wat een lage en zeer kleine soort van dit gewas is en in Spanje van Giulielmus Boelius gevonden, zeer fraai om te zien maar wordt niet hoger dan dertig cm lang.

(Cyperus papyrus) Egyptische Cyperus is ook een soort van ronde Cyperus en in Egypte hodueg genoemd die veel in de Nijl groeit en in andere meren en poelen van Egypte. Zijn bladeren zijn als die van prei, doch langer en smaller en de steel is vijf en veertig cm hoog en kantig op wiens top ettelijke bladeren stervormig gestraald staan waaruit sommige aren spruiten met graskleurige zaden. De wortels zijn zwart, rond, groot en zo dik als olijven die veel tezamen van een haarvormig begin hangen, welriekend en scherp van smaak, als Prosper Alpinus betuigt.

Lange Cyperus groeit in sommige landen zeer weelderig en Prosper Alpinus heeft ze in Korfu gezien met een zeer lieflijke ruikende wortel.

Lange Cyperus, zegt Lobel, in het Latijn Cyperus longus odoratior, habitior, heet nu wilde galigaan in onze taal, in het Hoogduits Wilden Galgan, in het Engels wilde galigaen en galinga, in het Spaans juncia olorosa. In deze landen Noordwaarts gelegen groeien veel meer en worden ook meer de twee soorten van inlandse Cyperus gebruikt en ook is de eerste van deze, zegt Lobel, groter, steviger, grover en beter van reuk. Zijn wortels zijn lang en hangen aaneen zoals die van de boomvaren en is met zijn zeer zoete reuk van de vrouwen goed bekend die daarvan wateren distilleren en poeders maken.

(Cladium mariscus)

Wilde galigaan zonder reuk, in het Latijn Cyperus longus inodorus silvestris, is ook een soort van lange Cyperus zonder reuk en zeer weinig geacht al is het dat de Paracellisten van Zwitserland het onder hun medicijnen mengen. De bladeren en wortels lijken vrij goed op de voor vermelde, maar het zaad komt met trosjes voort als Sparganion of biezen. Het groeit veel aan vochtige waterkanten in veel plaatsen van Nederland als de volgende.

(Carex-pseudocyperus) Valse wilde galigaan, in het Latijn Pseudocyperus genoemd, die Lobel beschrijft groeit veel overal in Nederland aan de kanten van de wateren en grachten met bladeren en stam driekantig als de voor vermelde, maar de aren daarvan zijn langwerpig en hangen als de katjes van de hazelaar en steken. De wortel is zwart en vezelachtig.

(Bolboschoenus maritimus) Water Cyperus van Nederland, in het Latijn Cyperus aquaticus Septentrionalis, is van Lobel beschreven en groeit aan de grachten en beken die omtrent de Schelde bij Antwerpen liggen. Deze soort heeft dezelfde bladeren en een lange aar. De wortel heeft sommige, maar weinig, langwerpige ronde knobbeltjes als olijven en als de ronde steenbreek heeft die tezamen trekkend van smaak zijn zonder enige reuk.

(Fimbristylis miliacea) Grasachtig of hirsachtig Cyperus, van Lobel Cyperus gramineus sive miliacea genoemd, behoort ook onder de soorten van Cyperus gerekend te worden als we de steel er van en de plaats daar ze groeit aanmerken, want ze is enigszins de Cyperus zonder reuk gelijk, nochtans korter van bladeren die van beneden opgroeien half de steel omvatten en omvangen die bijna dertig cm hoog is, dun en driekantig met een uitgespreide fraaie aar en groter dan haar grootte vereist en zeer veel zaad voortbrengt dat van de hirs of van de biezen gelijk waar omtrent die van onder enige bladertjes uitspruiten gelijk in Cyperus of papierriet. Dit kruid groeit omtrent Heidelberg aan de rivier Neckar.

Cyperus Babylonicus is niets anders dan de galigaan of ook de Curcuma die van sommige ook Cyperus Indicus Dioscorides genoemd wordt, dan die zal van ons bij de Indische kruiden beter gesteld en in het lang beschreven worden. Zedoaria wordt ook van sommige Cyperus Indicus genoemd.

Cyperus of Cyprus Plinij schijnt de Gladiolus te wezen als elders betoond is.

Teelt.

De lange Cyperus moet in de hoven elk jaar eens verplant worden of anders zal hij vergaan.

Aard, kracht en werking.

De ronde Cyperus opent de luchtgaten van de aderen en vooral de wortels die verwarmen en verdrogen zonder bijten, doorsnijden en dun maken.

Deze wortel tot meel gestoten (want ze kan zeer gemakkelijk tot meelachtig poeder gebracht worden) geneest de verouderde zeren van de schaamdelen en die aan de mond komen al waren het ook inetende zeren, daarin gestrooid of met wijn vermengt en daarop gestreken. De Egyptenaren gebruiken hun ronde Cyperus tot dat doel zeer veel en ook tegen de zeren die aan de mond komen en nemen ook het water daar ze in gekookt zijn. Hetzelfde poeder in wijn gekookt en die gedronken geneest de hoest en laat de maandstonden ook zeer gauw weerkeren.

Dit poeder of het afkooksel is ook zeer gebruikelijk om de steen in de nieren en blaas te breken en om de plas te laten voortkomen, binnen het lijf genomen.

Hetzelfde meel of poeder of de wijn of water daar deze wortel in gekookt is geweest en ettelijke dagen achter elkaar ingenomen verwarmt, verdroogt en versterkt de inwendige hitte in de maag, longen, baarmoeder, hersens, zenuwen en ledematen en daarom bevindt men deze wortel ook zeer krachtig om alle ziekten die van vochtige en koude ongesteldheid van de hersens en uit koude zinkingen gekomen zijn te genezen. Insgelijks zo genezen ze de rauwigheden van de magen, de vochtigheden en winderigheden en benauwdheid of moeilijk herhalen van de adem. Die geneest de vrouwen die de moederzucht uit koude en vochtige ongesteldheid hebben en is zeer goed tegen alle flercijn en jicht.

Het poeder van deze wortel met zoveel poeder van lauriervrucht met kinderplas vermengt en papvormig op de buik gedaan helpt de waterzuchtige.

Die wortel pleistervormig op de buik van de jonge kinderen gelegd laat die gemakkelijk plassen en geneest de beten van de slangen.

Apolodorus schrijft dat Cyperus in oude tijden heel Azië veel gebruikt werd door zodat de Barbaren ‘s morgens nimmermeer uit gingen zonder een beroking er van ontvangen te hebben.

Het zaad van dit kruid, als Plinius schrijft, met water gedronken stopt de loop van de buik en de onmatige vloed van de maandstonden en alle vloed van de vrouwen, maar teveel ingenomen maakt pijn en weedom in het hoofd, daartegen, als Dodonaeus verhaalt, de wortel verwekt de maandstonden.

De kleine Cyperus van Syrië is overal en lange tijd bij de Colleges van Padua en Venetië zeer geschikt geordonneerd in plaats van Xylobalsamum en ook gebruikt (zegt Lobel) hoewel dat men daar noch betere dingen voor zou mogen stellen.

De grote Cyperus van Syrië plag ook (als gezegd is) [549] met grote bevalligheid, kracht en nuttigheid tegen de pest en andere besmettelijke ziekten, hetzij alleen, hetzij met andere dingen vermengt gebruikt worden en in alles goed gehouden te worden daar men de kleine galigaan in gebruikt.

Alle wilde soorten van water galigaan die hier te lande en in Engeland groeien worden nergens toe gebruikt dat ik weet, zegt Lobel, dan om te strooien op boerenkermis en omgangen. De paarden eten het niet graag omdat ze hun muilen snijden en hun lippen bebloed maken, hoewel dat ze van gedaante en natuur zeer goed op het zure gras, Cyperoides genoemd, lijken.

HET XV. CAPITEL.

Van Trasi oft Soeten Cyperus.

Ghedaente.

Het cruydt Dulchichmum oft Trasi gheheeten, is den Ronden Cyprus van gedaente wat ghelijck: want het heeft bladeren als Riet, langhworpigh, met eenen uytpuylende rugge, drijkantigh, die van Cyperus gelijck: den hoeckigen steel, ende den tros oft riet-pluyme van de bloemen, komen met die van den Cyperus oock wel over een: dan die zijn in alles kleyner ende oock korter. Van de dunne faselinghskens van de wortelen hanghen ettelijcke ronde bollekens af, de gedaente van Haselnoten bijnae hebbende, doch een weynighsken langhworpigher, eensdeels kleyne bulben ghelijckende, in ’t aensien gheknoopt, ende met ledekens oft kniekens verdeylt ende afgheteeckent, van verwe buytenwaerts rosachtigh: dan het binnenste merch oft vleesch is wit van verwe, lieflijck ende soet van smaeck, ende dies aengaende de Castanien allerbest ghelijckende.

Plaetse.

Dit cruydt wordt ghesaeyt ende neerstelijck onder-houden meest heel Italien door, in sonderheydt in de savelachtighe ghewesten omtrent de riviere Adese oft Athesis, soo Alexander Benedictus betuyght: iae het wast in dat landschap van Veronen soo overvloedighlijck, seght Matthiolus, dat het aldaer somtijdts van selfs voort komt.

Tijdt.

Men vergadert de wortelkens oft bollekens van dit cruydt in den Herfst; dan in de Lente oft Vooriaer steecktmense in d’aerde, om die soo te vermenighvuldighen.

Naem.

In onse tijden wordt dit cruydt selve op ’t Latijnsch Dulcichinum gheheeten; ende de wortelkens Trasi, oft Tragi, oft Trasci: met welcken naem sy van den gemeynen man in Italien bekent zijn, het is voorseker een soorte van Cyperus, maer soet van smaeck; ende soude misschien Soeten Cyperus ghenoemt mogen worden; ende het en is Theophrastus niet onbekent geweest, als het genoeghsaem blijcken kan uyt sijn 6.boeck van de Oorsaecken oft den oorsprongh der gewassen: alwaer hy de wortelen van Cyperus onder de soete ende eetbaere dinghen rekent, segghende aldus: De wortel van Cyperus is soet, naementlijck van den genen die aen de loopende wateren ende poelen voortkomt. ‘Twelck sonder twijffel nerghens ander van, dan van desen Soeten Cyperus, verstaen magh worden: want de wortelen van de andere voor beschreven gheslachten van Cyperus zijn bitterachtigh van smaeck, ende heel onbequaem om t’eten.

Habalzelin van de Arabers. Sommighe zijn van ghevoelen dat de wortelkens van den Soeten Cyperus oft Dulichinum, daer wy nu van spreken, de selve zijn die by de Arabische medicijnen Habalzelin, oft Granum Zehin ghenoemt worden; ’t welck nochtans, nae mijn goetduncken, met de waerheydt niet heel wel over een en schijnt te komen: gemerckt dat Alzelin van de Arabische schrijvers onder de vruchten, greyen oft koren gherekent wordt, ende geensins onder de wortelen. Want Serapio schrijft daer aldus van in sijn 337.capitel: Habalzelin, seght hy, is een vet koren, van de grootte van een Cicer oft Erwte, van buyten citroen-verwigh oft gheelachtigh, ende van binnen wit; ende heeft eenen goeden smaeck, ende wordt ghebroght uyt de landen van Barbarijen. ‘Tselve betuyght Avicenna oock in sijn 303.capitel met dierghelijcke woorden: Het Koren oft Greyn van het Alzelin, wat is dat voor een dingh? Sijn koren is goedt van smaeck, ende wast in de gewesten van Herzur. Uyt welcke woorden klaerlijck ghenoegh blijckt, dat de Arabische schrijvers hunne Alzelin voor gheene wortel, maer voor een vrucht ghehouden hebben; ende vervolghens dat het [550] van onse Tragi oft soete wortelkens van den Dulcichimum seer verschilt.

Aerd.

De wortelkens van dit cruydt, Trasi gheheeten, moeten onder de matelijck verwarmende ende vochtmaeckende dinghen gherekent worden.

Kracht ende Werckinghe.

De Trasi, oft wortelkens van Dulcichimum vervoorderen de verteeringe oft verdouwinghe van de rauwe ende onrijpe vochtigheden die in de borst besloten zijn: sy verduysteren oft matighen de scherpheyt van de pisse, bijsonder alsmense in vleeschsop te weycke stelt, ende daer nae wel stoot oft stampt, ende het sap daer uyt druckt oft treckt.

Sy zijn oock seer bequaem om het saedt te vermeerderen, ende den lust van bijslapen aen te iaeghen: want sy schijnen eensdeels windachtigheden voort te brengen, soo Matthiolus schrijft.

Te Veronen brenghtmen dese wortelkens met het fruyt op tafel, om in ’t laetste van de maeltijdt met het bancket te eten.

BIIVOEGHSEL.

Lobel noemt dit ghewas Soete Cyperus: in ’t Latijn Trasi Veronensium, oft Cyperi esculenti; ende houdt het voor het Dulcichinum van Guillandinus, ende Cyperus dulcis Theophrasti; in ’t Italiaensch niet alleen Trazi dolci, maer Dolceghini, ende Dozolini oft Dolcegnni. Het is misschien den Tragus, die eenighsins de Halica ghelijck is, by Dioscorides beschreven in sijn tweede boeck. Maer dit Trasi is een cruydt dat niet veel ghevonden en wordt, ende nerghens in Christenrijck van selfs veel voorts-komt, dan omtrent Veronen, daer dat gheoeffent wordt in vet ende vochtigh landt: welcker wortel in Vranckrijck, Nederlandt ende Enghelandt ghesaeyt zijnde, t’onrecht ghehouden werdt voor de wortel van den Kleynen Ronden Cyperus, de welcke sy oock ghelijck is, nochtans seer goedt om onderkennen, wantse witter, klaerer ende sonder reuck is, ende soeteren smaeck dan de Kastanien: waerom datse te Veronen ende te Venegien, ende in de omligghende steden (als gheseydt is) Dolci Trazi gheheeten wordt: de welcke van de kinderen met volle korfkens binnen Verone, Venegien ende Padoua te koope ghebroght worden. De Africanen ende de inwoonders van het eylandt Malta, waer dat dit cruydt oock seer veel is groeyende, noemen ;’t Hab-alselin, oft Habazelen, oft Hab-el-aziz; de Siciliaenen noemen ’t Chabazazi. In ’t Nederlandt op vochtige plaetsen gheset, krijght het veele faselinghen aen de wortelen. Men pleegh de wortelen voor den winter uyt der aerden te nemen; anders souden sy verrotten; ende in het vooriaer moetmense eerst in water gheweyckt zijnde, in d’aerde steken ende onderhouden. Het bloeyt in Hoymaendt. De wortelen zijn gherimpelt, droogh wordende. Die daer meer af begeert te weten, die lese Bellonius, daer hy van de Malnathalla schrijft; ende ’t ghene dat Clusius daer by ghevoeght heeft: want Clusius houdt het oock voor de Malinathalla van Theophrastus, ende het Anthalium van Plinius. Te Tripoli van Syrien wordt het oock veel te koop gestelt ende in het rijck van Valencen oeffentmen dat selve oock veel, met den naem Iuncia avellanada. Den naem Dulcichinum die wordt het Doronicum oock medeghedeylt.

Aerdt, Kracht ende Werckinghe.

Dese wortelen zijn meer in de spijse dan in de medicijne ghebruyckelijck; nochtans is de Ptisane van de selve seer goedt in de ghebreken van de borst met Coriander ende Ireos bereydt.

Het melck van dese wortelen ghemaeckt, alsmen van Amandelen pleegh te doen, ghedroncken, gheneest oock de sieckte van de sijde oft pleuris, ende is seer goedt teghen den hoest. Om dit melck te maecken, stamptmen de wortelen wel kleyn; ende dan gietmen daer over veel hoender-nats, menghelende dat wel samen met den stamper; ende daer nae douwtmen dat uyt, oft men doet het melck door eenen doeck oft stamijn. Dit nat ettelijcke daghen achter een ghedroncken, is seer nut om den brandt van de pisse te matighen, ende om ’t roodmelizoen te ghenesen: want het versoet de scherpheydt van de humeuren ende van ’t bloedt; in sonderheydt alsmen den krancken te voren wat ghestaelt water te drincken ghegheven heeft.

Om de voorseyde ghebreken te ghenesen, knauwen sommige dese wortels dickwijls, midtsgaders Meloen-saedt: soo zijn sy oock goet teghen de scherpe sinckinghen van den hoofde.

De ghene die dese wortelkens rauw eten nae de maeltijdt, knauwen die wel, ende suyghen de vochtigheydt van de selve in; maer de schellen spouwen sy uyt, die hard ende droogh zijn, ende daer om niet bequaem oft goedt om in te swelghen: daerom salmen die allerbequaemsten sieden, oft het sap daer van uytdouwen, als wy vermaent hebben.

HET XV. KAPITTEL.

Van Trasi of zoete Cyperus. (Cyperus esculentus)

Gedaante.

Het kruid dat Dulchichmum of Trasi genoemd wordt is de ronde Cyprus van gedaante wat gelijk want het heeft bladeren als riet, langwerpig met een uitpuilende rug en driekantig en die van Cyperus gelijk, de hoekige steel en de tros of rietpluim van de bloemen komen met die van de Cyperus ook wel overeen, dan die zijn in alles kleiner en ook korter. Van de dunne vezeltjes van de wortels hangen ettelijke ronde bolletjes af die bijna de gedaante van hazelnoten hebben, doch wat langwerpiger en eensdeels op kleine bollen lijken en in het aanzien geknoopt en met leden of knietjes verdeeld en afgetekend en van kleur van buiten rosachtig, dan het binnenste merg of vlees is wit van kleur, lieflijk en zoet van smaak en wat dat aangaat lijkt het allerbest op kastanjes.

Plaats.

Dit kruid wordt gezaaid en naarstig meest heel Italië door en vooral in de zavelachtige gewesten omtrent de rivier Adese of Athesis, zo Alexander Benedictus betuigt, ja het groeit in dat landschap van Verona zo overvloedig, zegt Matthiolus, dat het aldaar soms vanzelf voort komt.

Tijd.

Men verzamelt de worteltjes of bolletjes van dit kruid in de herfst, dan in de lente of voorjaar steekt men ze in de aarde om die zo te vermenigvuldigen.

Naam.

In onze tijden wordt dit kruid zelf op het Latijns Dulcichinum genoemd en de worteltjes Trasi of Tragi of Trasci, met welke naam ze van de gewone man in Italië bekend zijn, het is voorzeker een soort van Cyperus, maar zoet van smaak en zou misschien zoete Cyperus genoemd mogen worden, het is Theophrastus niet onbekend geweest zoals het voldoende blijken kan uit zijn 6^de boek van de oorzaken of de oorsprong van de gewassen waar hij de wortels van Cyperus onder de zoete en eetbare dingen rekent en zegt aldus: ‘de wortel van Cyperus is zoet, namelijk van diegene die aan de lopende wateren en poelen voortkomt’. Wat zonder twijfel nergens anders dan van deze zoete Cyperus verstaan mag worden want de wortels van de andere voor beschreven geslachten van Cyperus zijn bitterachtig van smaak en heel ongeschikt om te eten.

Habalzelin van de Arabieren. Sommige zijn van mening dat de worteltjes van de zoete Cyperus of Dulichinum daar we nu van spreken dezelfde zijn die bij de Arabische dokters habalzelin of granum zehin genoemd worden wat nochtans, naar mijn goeddunken, niet heel goed met de waarheid overeen schijnt te komen gemerkt dat alzelin van de Arabische schrijvers onder de vruchten, korrels of koren gerekend wordt en geenszins onder de wortels. Want Serapio schrijft daar aldus van in zijn 337^ste kapittel: ‘Habalzelin, zegt hij, is een vet koren van de grootte van een Cicer of erwt en van buiten citroenkleurig of geelachtig en van binnen wit en heeft een goede smaak en wordt gebracht uit de landen van Barbarijen’. Hetzelfde betuigt Avicenna ook in zijn 303ste kapittel met diergelijke woorden: ‘het koren of korrels van het alzelin, wat is dat voor een ding? Zijn koren is goed van smaak en groeit in de gewesten van Herzur’. Uit welke woorden duidelijk genoeg blijkt dat de Arabische schrijvers hun alzelin voor geen wortel, maar voor een vrucht gehouden hebben en vervolgens dat het zeer [550] van onze Tragi of zoete worteltjes van de Dulcichimum verschilt.

Aard.

De worteltjes van dit kruid dat Trasi genoemd wordt moeten onder de matig verwarmende en vochtig makende dingen gerekend worden.

Kracht en werking.

Trasi of worteltjes van Dulcichimum bevorderen de vertering of verdouwing van de rauwe en onrijpe vochtigheden die in de borst besloten zijn, ze verduisteren of matigen de scherpte van de plas en vooral als men ze in vleessap te weken stelt en daarna goed stoot of stampt en het sap daaruit drukt of trekt.

Ze zijn ook zeer geschikt om het zaad te vermeerderen en de lust van bijslapen aan te jagen want ze schijnen eensdeels winderigheden voort te brengen, zo Matthiolus schrijft.

Te Verona brengt men deze worteltjes met het fruit op tafel om op het eind van de maaltijd met het banket te eten.

BIJVOEGING.

Lobel noemt dit gewas zoete Cyperus en in het Latijn Trasi Veronensium of Cyperi esculenti en houdt het voor het Dulcichinum van Guillandinus en Cyperus dulcis Theophrasti, in het Italiaans niet alleen trazi dolci, maar dolceghini en dozolini of dolcegnini. Het is misschien de Tragus die enigszins op de Halica lijkt en bij Dioscorides beschreven is in zijn tweede boek. Maar dit Trasi is een kruid dat niet veel gevonden wordt en nergens in het Christenrijk vanzelf veel voortkomt, dan omtrent Verona daar dat geteeld wordt in vet en vochtig landt en als die wortel in Frankrijk, Nederland en Engeland gezaaid wordt te onrecht gehouden wordt voor de wortel van de kleine ronde Cyperus die ze ook gelijk is, nochtans zeer goed om te herkennen want ze is witter, helderder en zonder reuk en een zoetere smaak dan de kastanjes waarom dat ze te Verona en te Venetië en in de omliggende steden (als gezegd is) dolci trazi genoemd is die van de kinderen met volle korfjes binnen Verona, Venetië en Padua te koop gebracht worden. De Afrikanen en de inwoners van het eiland Malta waar dat dit kruid ook zeer veel groeit noemen het hab-alselin of habazelen of hab-el-aziz, de Sicilianen noemen het chabazazi. In Nederland op vochtige plaatsen gezet krijgt het vele vezels aan de wortels. Men plag de wortels voor de winter uit de aarde te nemen, anders zouden ze verrotten en in het voorjaar moet men ze eerst in water weken en dan in de aarde steken en onderhouden. Het bloeit in juli. De wortels zijn gerimpeld als ze droog worden. Die er meer van begeert te weten leest Bellonius daar hij van de Malinathalla schrijft en hetgeen dat Clusius er bij gevoegd heeft, want Clusius houdt het ook voor de Malinathalla van Theophrastus en het Anthalium van Plinius. Te Tripoli van Syrië wordt het ook veel te koop gesteld en in het rijk van Valencia kweekt men dat ook veel met de naam Juncia avellanada. De naam Dulcichinum die wordt het Doronicum ook meegedeeld.

Aard, kracht en werking.

Deze wortels zijn meer in de spijs dan in de medicijnen gebruikelijk, nochtans is de ptisane er van zeer goed in de gebreken van de borst met koriander en Ireos bereidt.

Het melk dat van deze wortels gemaakt wordt zoals men van amandelen plag te doen en gedronken geneest ook de ziekte van de zijde of pleuris en is zeer goed tegen de hoest. Om deze melk te maken stampt men de wortels goed klein en dan giet men daarover veel hoendernat en meng dat goed samen met de stamper en daarna duwt men dat uit of men doet de melk door een doek of zeef. Dit nat ettelijke dagen achter elkaar gedronken is zeer nuttig om de brandt van de plas te matigen en om de rode loop te genezen want het verzoet de scherpte van de humeuren en van het bloed en vooral als men de zieke tevoren wat gestaald water te drinken gegeven heeft.

Om de voor vermelde gebreken te genezen kauwen sommige op deze wortels dikwijls met meloenzaad en zo zijn ze ook goed tegen de scherpe zinkingen van het hoofd.

Diegene die deze worteltjes rauw eten na de maaltijd kauwen die goed en zuigen de vochtigheid er van in, maar de schellen spuwen ze uit die hard en droog zijn en daarom niet geschikt of goed om in te zwelgen, daarom zal men die het allerbest koken of het sap daarvan uitduwen zoals we vermaand hebben.