Euphrasia

HET XXXIV. CAPITEL.

Van Ooghen-troost.

Ghedaente.

Ooghen-troost is een dun, teer ende kleyn cruydt, een palme hoogh; met dunne, wat swertachtige Steelkens, die vele sijdtackskens hebben: de Bladerkens zijn seer kleyn, aen de kanten ghekertelt; by de welcke witachtighe Bloemkens verschijnen, nochtans met geele oft purpur-roode kleyne stickelkens ghespickelt: de Wortel is dun en veselachtigh.

Plaetse.

Dit cruydt wast in grassachtighe niet heel dorre, maer nochtans onghebouwde plaetsen, langhs de kanten van de beemden, ende by weghen; somwijlen oock in de weghen en paden selfs.

Tijdt.

In de Ooghstmaendt ende in September bloeyt Ooghen-troost over al: ende dan wordt dit cruydt best bekent: ende dan is ’t oock bequaemste ende nutste om te vergaderen. Men pluckt het heel, ende men leght het te drooghen, ende daer nae bewaert men ’t tot onsen ghebruycke. [71]

Naemen.

Al over vele iaeren is dit cruydt Eufrasia gheheeten gheweest: de nieuwe schrijvers noemen dat Euphrosyne. Men vindt nochtans een andere Euphrosynon, te weten de Buglosse oft Ossentonghe. Sommighe noemen dit ghewas Ocularis ende Ophthalmica, al ofmen Oogh-cruydt seyde, om dat het de oogen soo nut ende behulpigh is: daerom wordt het oock van de Hooghduydtschen Augentrost; ende van de Nederduydtschen Ooghentroost ghenoemt. De Italiaenen, Spaegniaerts ende Fransoysen houden den Latijnschen naem Eufrasia: de Enghelsche noemen ’t Eyebricht, de Behemers Ambrozka.

Aerd.

Ooghentroost is heet ende droogh van aerd; nochtans is de drooghte daer merckelijker in, dan de hitte.

Kracht en Werckinghe.

Ooghentroost wordt inde gebreken der ooghen seer gepresen, ende veel gebruyckt. Dit cruydt kan alleen, ende in aller maniere ghebesight, het ghesicht bewaeren, vermeerderen, ende als het kranck is, ’t selve verstercken, ende op sijnen ouden stant wederom brengen. Men gheeft dat alderbequaemlijckste tot poeder gebroght oft ghestooten zijnde: daer wordt dickwils noch soo veel Venckel-saet bygevoeght, met een kleyn weynighsken Foelie oft Macis, ’t welck is de inwendighe schorsse vande Note Muscaet, dun ende goedt van reuck: ende dan wordt daer soo veel Suyckers by ghemenght, als dat al te samen weeght. Van dese menginge een lepelken, ’t zy alleen, ’t zy met een weynighsken lichten ende onstercken Wijn, wordt van sommighe ’s morghens met nuchteren mondt, den tijdt van vele daghen, iae somtijdts oock maenden, ghebruyckt, met groote baet ende nuttigheydt inde ghebreken des ghesichts.

Ooghentroost-vvijn. Men maeckt van dit cruydt inde Wijnmaendt eenen Wijn; den welcken van oude lieden ghebruyckt zijnde, hun ghesicht soo verstercken ende verlichten kan, dat sy wederom ionghe ooghen schijnen ghekreghen te hebben: soo wordt hun daer mede alle het beletsel ende ghebreck der ooghen afghenomen, besonderlijck als die ooghen met overvloedighe waterachtighe rauwe vochtigheden beset ende belammert zijn, gelijck Arnoldus Villanovanus schrijft.

BIIVOEGHSEL.

Eufrasia (anders Euphragia) oft Klaerooghe (anders Ooghentroost) begheert eenen dorren grondt ende lommerachtighe plaetsen, die nochtans wat vochtigh zijn, als zijn de beemden ende heuvels. Het groeydt van wortel, ende niet van saedt. Het wast in Hollandt in sommighe plaetsen wel anderhalven voedt hoogh, als de Wilde soorte.

Naem.

Dit cruydt heeft onder sijn andere naemen oock den toenaem Klaerooghe, om dat het de ooghen klaerder maeckt. Ende al is ’t dat de oude Herbaristen gheen vermaen van eenighe Euphrosyne en maecken, dan vande Buglosse alleen, die sy alsoo in ’t Griecks noemden, om datse in den Wijn gheworpen zijnde, als Plinius seydt, de blijdschap des gheests vermeerdert; nochtans is dit kruydeken meer dan over hondert iaeren by desen naem Euphrosyne oft Eufrasia over al wel bekent gheweest, ende seer ghepresen teghen de duysterheydt der ooghen ende cathareuse oft vochtighe ghebreken ende daerom wordt het oock in ’t Hoogduytsch ende Nederduytsch Ooghentroost ghenoemt, ende in ’t Enghelsch Eyebrigt; dat is te segghen ’t licht der ooghen.

Kracht en Werckinghe.

Dit cruydt heeft eenen bitteren droogenden ende verwarmenden smaeck: ende is sonderlinghen nut tegen de schemeringhen, traenen, duysterheydt, sinckinghen ende kranckheydt van de ooghen ende ’t ghesicht, soo wel van buyten daer op gheleydt, als van binnen inghenomen.

Men maeckt poeder van de ghedrooghde bladers: ’t welck dickwils inghenomen met den doyer van een ey, oft alleen, oft met Aloë ghemenght; ende met water van Venckel oft van Yser-cruydt inghenomen, versterckt ende helpt wonderlijck de krancke ooghen.

Teghen ’t selve wordt seer ghepresen den Wijn daer Klaerooghe langhen tijdt in gheweyckt heeft, oft haer poeder met Wijn ghebruyckt. Maer het poeder alleen, oft het water daer dat in ghesoden is gheweest, sonder Wijn, is onghelijck beter dan den Wijn van Klaerooghe, ghelijck wy by ervarentheydt bevonden hebben; om dat den Wijn door sijn dompen de herssenen vult, ende de catharren verweckt: maer om sulcks te schouwen, moetmen den Wijn met Venckel-water menghelen oft temmen, oft Suycker daer in doen.

Want Lobel betoont, datmen den Wijn, daer veel Ooghentroost in gheworpen is, niet te veel en heeft te betrouwen: ende hy seydt: Wy hebben ghesien, dat een van ons medeghesellen in Switzerlandt dien niet meer dan dry maenden ghebruyckt hebbende, bijkants beyde sijn ooghen heeft verloren, van deflurien oft sinckinghen gheheel verdruckt zijnde, daer hy te voren niet dan een weynigh tranende ooghen hadde: waerom dat veel sekerder is ’t poeder oft af-sietsel van dien, sonder Wijn te ghebruycken, in dierghelijcke ghebreken.

Daerom salmen van dit cruydt moghen onthouden, datmen dat liever in koude sinckinghen gebruycke dan in heete: ende sommige segghen, dat den Wijn van Ooghentroost, die Arnoldus Villanovanus ende andere soo seer ghepresen hebben, meer schaedt dan helpt in de ghene die gheen groote menighte van gheesten tot den ghesichte dienende en hebben.

Den selven Arnoldus Villanovanus verklaert, dat hy door langhheydt des tijdts een oudt man, die ’t ghesichte verloren hadde, ghenesen heeft, door dickwils de bladeren van Klaerooghe soo wel groene als drooghe te ghebruycken, soo wel in spijse als in dranck. Ende men bevindt, datter vele menschen gheweest zijn, die door het langh ghebruyck van dit cruydt hun bijnae verloren ghesicht wederom ghekreghen hebben: ende andere, die sonder bril niet met allen sien en moghten, hebben door ’t ghedurigh ghebruyck desselfs den bril ghelaten: dan het werckt ghemeynlijck best in de vette lichaemen, die vol slijmerachtige vochtigheden steken. Men gheeft het poeder van Ooghentroost in de ghebrecken der ooghe de swaerte van een draghme, met Wijn, nuchteren, vele daghen en maenden langh, in dese naevolghende maniere: Men neemt Ooghentroost, Venckel, van elcks twee oncen, Foelie een scrupel, ende men doet daer by soo veel Suycker Candy als dit alle te samen weeght, ende men maeckt daer een poederken af.

Van buyten dient dit cruydt oft alleen oft in Wijn ghekockt, teghen de schemeringhen, ende andere dierghelijcke ghebreken. Oft men ghebruyckt het sap daer van: ende het water datter af ghedistilleert is, wordt van sommighe oock seer ghepresen.

Ooghentroost is seer krachtigh om de Memorie te verstercken ende de verghetenheydt te ghenesen. Alsmen daer een weynigh Sal ammoniack by doet, ende dit eenen nacht te weyck gheset in water, wel omroerende, dan is dat water seer goedt om de Geelsucht te ghenesen.

Men ghebruyckt de Wortel van dit cruydt niet alleen: dan men siedt het gheheele cruydt wel te samen in Wijn ende men ghebruyckt dien wijn om den Pocken te ghenesen; te weten, voor de ghene die niet sonder wijn konnen leven.

Alsmen dit cruydt met wortel ende alles in water siedt ende daer een badt af maeckt, ende daer de Pockighe menschen in doet sweeten, dan is hun dat soo nut als eenigh dingh in de sieckte magh wesen.

Men maeckt oock een Looghe van dit gheheele cruydt, verbrandt zijnde, de welcke in de holle tanden seer goedt is, warm in den mont ghenomen, ende verdrijft oock alle tandtsweer.

Als iemant den reuck beghint te verliesen, dan sal hy den neuse met het sap van dit cruydt dickwils van buyten bestrijcken, ende sal daer groote baet in vinden.

Dat selve sap is seer goedt om de bleynen oft blaeren die in den mondt komen te ghenesen.

Alsmen de bladeren in olie leydt, ende die soo te samen eenen tijdt langh in de Sonne set, dan kanmen met die olie alle onheelsaeme wonden ghenesen: ende oock de pijne in de sijde verdrijven, van buyten daer mede alleen strijckende.

Den Wijn daer de bloemen van Ooghen-troost in ghesoden hebben, is een sonderlingh dingh om de Vrouwen die gaen kraken ende quelen, ende een quaede verwe hebben, te ghenesen.

Verkiesinghe.

Lobel prijst datmen de Ooghen-troost kiese die op rouwen grondt groeydt, kleyne, een palm hooghe, ende blijde in ’t aensien, hebbende de ghedaente, steelkens en ghekronckelde bladerkens, minder dan die vanden Gamanderlin oft Eerenprijs Wijfken: desghelijcks oock kleyne witte bloemkens, met geel ende purpur besprenght.

Hindernisse.

Wy hebben voren ghenoegh betoont, dat den Wijn van Ooghen-troost de kranckheden des ghesichts die van hitte komen, eer schadelijck dan nuttelijck is; bijsonder als daer ghebreck oft weynigthe van gheest by is.

HET XXXIV. KAPITTEL.

Van ogentroost. (Euphrasia officinalis of Euphrasia stricta)

Gedaante.

Ogentroost is een dun, teer en klein kruid van een palm hoog met dunne, wat zwartachtige steeltjes die vele zijtakjes hebben, de bladeren zijn zeer klein en aan de kanten gekarteld waarbij de witachtige bloempjes verschijnen, nochtans met gele of purperrode kleine spikkeltjes gespikkeld, de wortel is dun en vezelachtig.

Plaats.

Dit kruid groeit in grasachtige en niet heel dorre, maar nochtans niet gebouwde plaatsen, langs de kanten van de beemden en bij wegen, soms ook in de wegen en paden zelf.

Tijd.

In augustus en september bloeit ogentroost overal en dan wordt dit kruid best herkend en dan is het ook geschiktste en nuttigste om te verzamelen. Men plukt het heel en men legt het te drogen en daarna bewaart men het tot ons gebruik. [71]

Namen.

Al lang geleden is dit kruid Eufrasia genoemd geweest, de nieuwe schrijvers noemen dat Euphrosyne. Men vindt nochtans een andere Euphrosynon, te weten de buglos of ossentong. Sommige noemen dit gewas Ocularis en Ophthalmica al of men oogkruid zei omdat het voor de ogen zo nuttig en behulpzaam is en daarom wordt het ook van de Hoogduitsers Augentrost en van de Nederduitsers ogentroost genoemd. De Italianen, Spanjaarden en Fransen houden de Latijnse naam eufrasia, de Engelsen noemen het eyebricht, de Bohemers ambrozka.

Aard.

Ogentroost is heet en droog van aard, nochtans is de droogte daar opmerkelijker in dan de hitte.

Kracht en Werking.

Ogentroost wordt in de gebreken van de ogen zeer geprezen en veel gebruikt. Dit kruid kan alleen en op allerlei manieren gebruikt het gezicht bewaren, vermeerderen en als het ziek is versterken en op zijn oude stand weer brengen. Men geeft dat allerbeste als het tot poeder gebracht of gestampt is en daar wordt dikwijls noch zoveel venkelzaad bijgevoegd met wat foelie of Macis, wat de inwendige schors van notenmuskaat is, dun en goed van reuk en dan wordt daar zoveel suiker bij gemengd als dat alles tezamen weegt. Van deze menging een lepeltje, hetzij alleen, hetzij met wat lichte en zwakke wijn wordt van sommige ’s morgens met nuchtere mond en de tijd van vele dagen, ja soms ook maanden gebruikt met grote baat en nuttigheid in de gebreken van het gezicht.

Ogentroostwijn. Men maakt men van dit kruid in de wijnmaand een wijn die als het door oude lieden gebruikt wordt hun gezicht zo versterken en verlichten kan dat ze weer jonge ogen schijnen gekregen te hebben en zo wordt hun daarmee alle beletsel en gebrek van de ogen afgenomen, vooral als die ogen met overvloedige waterachtige rauwe vochtigheden bezet en belemmerd zijn als Arnoldus Villanovanus schrijft.

BIJVOEGING.

Eufrasia (anders Euphragia) of klaaroge (anders ogentroost) begeert een dorre grond en lommerachtige plaatsen die nochtans wat vochtig zijn als zijn de beemden en heuvels. Het groeit van wortel en niet van zaad. Het groeit in Holland in sommige plaatsen wel vijf en veertig cm hoog als de wilde soort.

Naam.

Dit kruid heeft onder zijn andere namen ook de toenaam klaerooghe omdat het de ogen klaarder maakt. En al is het dat de oude herboristen niets vermanen van enige Euphrosyne dan van de buglos alleen die ze alzo in het Grieks noemen omdat ze in de wijn geworpen, als Plinius zegt, de blijdschap des geest vermeerdert, nochtans is dit kruidje meer dan over honderd jaar bij deze naam Euphrosyne of Eufrasia overal goed bekend geweest en zeer geprezen tegen de duisterheid der ogen en catarren of vochtige gebreken en daarom wordt het ook in het Hoogduits en Nederduits ogentroost genoemd en in het Engels eyebrigt, dat is te zeggen het licht der ogen.

Kracht en werking

Dit kruid heeft een bittere, drogende en verwarmende smaak en is vooral nuttig tegen de schemering, tranen, duisterheid, verkoudheid en ziekte van de ogen en het gezicht, zowel van buiten daarop gelegd als van binnen ingenomen.

Men maakt poeder van de gedroogde bladeren wat dikwijls ingenomen met de dooier van een ei of alleen of met Aloë gemengd en met water van venkel of van ijzerkruid ingenomen versterkt ze de zieke ogen en helpt ze wonderbaarlijk.

Tegen hetzelfde wordt zeer geprezen de wijn daar klaaroge lange tijd in geweekt heeft of haar poeder met wijn gebruikt. Maar het poeder alleen of het water daar dat in gekookt is, zonder wijn, is duidelijk beter dan de wijn van klaaroge zoals we door ervaring bevonden hebben omdat de wijn door zijn dampen de hersens vult en de catarren verwekt, maar om zulks te schouwen moet men de wijn met venkelwater mengen of temmen of er suiker in doen.

Want Lobel betoont dat men de wijn daar veel ogentroost in geworpen is niet teveel moet vertrouwen en hij zegt; ‘we hebben gezien dat een van ons medegezellen in Zwitserland die dat niet meer dan drie maanden gebruikt heeft bijna beide zijn ogen heeft verloren die door de fluxien of verkoudheid geheel verdrukt zijn waar hij tevoren niets anders dan wat tranende ogen had waarom dat veel zekerder is het poeder of afkooksel ervan zonder wijn te gebruiken in diergelijke gebreken.

Daarom zal men van dit kruid mogen onthouden dat men dat liever in koude verkoudheid gebruikt dan in hete en sommige zeggen dat de wijn van ogentroost die Arnoldus Villanovanus en anderen zo zeer geprezen hebben meer schaadt dan helpt in diegene die geen grote menigte van geesten die tot het gezicht dienen hebben.

Dezelfde Arnoldus Villanovanus verklaart dat hij door langheid des tijd een oude man die het gezicht verloren had genezen heeft door dikwijls de bladeren van klaaroge zowel groene als droog te gebruiken en zowel in spijs als in drank. En men bevindt dat er vele mensen geweest zijn die door het lang gebruik van dit kruid hun bijna verloren gezicht weer gekregen hebben en anderen die zonder bril vrijwel niets zien konden door het steeds gebruik er van de bril gelaten hebben, dan het werkt gewoonlijk best in de vette lichamen die vol slijmerige vochtigheden steken. Men geeft het poeder van ogentroost in de gebreken van de ogen de zwaarte van een drachme met wijn, nuchter en vele dagen en maanden lang op deze navolgende manier. Men neemt ogentroost en venkel, van elk twee ons, foelie een scrupel, en men doet daarbij zoveel suikerkandij als dit alles tezamen weegt en men maakt daar een poedertje van.

Van buiten dient dit kruid of alleen of in wijn gekookt tegen de schemeringen en andere diergelijke gebreken. Of men gebruikt het sap daarvan en het water dat er van gedistilleerd is wordt van sommige ook zeer geprezen.

Ogentroost is zeer krachtig om de memorie te versterken en het vergeten te genezen. Als men daar wat zout van ammoniak bij doet en dit een nacht te weken zet in water, goed omroeren, dan is dat water zeer goed om de geelzucht te genezen.

Men gebruikt de wortel van dit kruid niet alleen, dan men kookt het hele kruid goed tezamen in wijn en men gebruikt die wijn om de pokken te genezen, te weten voor diegene die niet zonder wijn kunnen leven.

Als men dit kruid met wortel en alles in water kookt en daarvan een bad maakt en daarin de pokkige mensen laat zweten is hun dat zo nuttig als enig ding in die ziekte mag wezen.

Men maakt ook een loog van dit gehele kruid dat verbrand is die in de holle tanden zeer goed is, warm in de mond genomen en verdrijft ook alle tandpijn.

Als iemand de reuk begint te verliezen dan zal hij de neus met het sap van dit kruid dikwijls van buiten bestrijken en zal daar grote baat in vinden.

Dat zelfde sap is zeer goed om de bleinen of blaren die in de mond komen te genezen.

Als men de bladeren in olie legt en die zo tezamen een tijd lang in de zon zet dan kan men met die olie alle niet geneesbare wonden genezen en ook de pijn in de zijde verdrijven door het van buiten er alleen mee te bestrijken

De wijn daar de bloemen van ogentroost in gekookt hebben is een bijzonder ding om de vrouwen die gaan kraken en kwellen en een slechte kleur hebben te genezen.

Verkiezing.

Lobel prijst dat men de ogentroost kiest die op ruwe grond groeit, klein, acht cm hoog en blij in het aanzien en de gedaante, steeltjes en gekronkelde bladeren kleiner heeft dan die van de gamander of ereprijs wijfje, desgelijks ook kleine witte bloempjes dat met geel en purper gesprengd is.

Hindernis.

We hebben voren genoeg betoond dat de wijn van ogentroost de ziektes van het gezicht die van hitte komen eerder schadelijk dan nuttig is en vooral als er gebrek of weinig van geest bij is.