Nicotiana

HET XXII. CAPITEL.

Van het Bilsen-cruydt van Peru oft Taback, anders Nicotiana oft Petum gheheeten.

Gheslacht.

In het voorgaende Capitel hebben wy van een vierde gheslacht van Bilsen-cruydt vermaent, uyt Peru oft West-Indien hier te lande onlanghs overghesonden. Dit sullen wy nu gaen beschrijven.

Ghedaente.

Petun, Taback, Nicotiana, oft Bilsen-cruydt van Peru, soo men dat magh noemen, wordt hooger dan het Swart, iae oock dan het Geel Bilsen-cruydt. Sijn steelen schieten somtijdts in de hooghte meer dan vijf oft ses voeten op, met sommige sijd-tacken bewassen: de welcke bekleet worden met breede, langhworpige, voor spitse oft scherp afgaende bladeren, noch grooter dan die van Geel Bilsen-ruyt, de Patich-bladeren niet qualijck [740] ghelijckende, doch breeder dan die, sacht, bleeck groen ende met dunne dons oft wolachtigheydt bedeckt. Dese bladeren houden somwijlen soo vast aen den steel, dat sy den selven schijnen te omhelsen, als hier in eene schilderije ghesien magh worden: somwijlen staet elck blat op een langhachtigh steelken, als in dese andere schilderije te aenmercken is. De bloemen zijn langhworpigh van maecksel, binnen hol, grooter ende wijder openstaende dan die van Geel Bilsen-cruydt, in de ronde vijfhoeckigh, van verwe bleeck peersch, ende aen de kanten bijnae witachtigh. De saedthuyskens ende saden zijn als die van Geel Bilsen-cruydt. De wortel is dickachtigh, in verscheyden tackskens oft kleyne wortelkens ghespleten ende verdeylt.

Plaetse.

Dit gewas is nu onlanghs eerst uyt het landtschap van West-Indien oft America, datmen Peru noemt, in Europa gebroght geweest; waer dat het in de hoven gesaeyt zijnde weeldighlijck ghenoegh pleegh te groeyen, ende in ’t selve iaer dat het uytghesproten is, volkomen te worden, ende somtijdts rijp saedt te krijghen.

Tijdt.

Men saeyt dit gewas in de Lente: omtrent de Oogstmaendt oft wat laeter komen de bloemen voort: daer nae volght het saedt. De wortel vergaet des winters: daerom moetmen dit cruydt alle iaer oft ten minsten alle twee iaeren vernieuwen.

Naem.

Men noemt dit ghewas hier te lande Petun oft Taback, nae den naem die het heeft in de landen daer het eerst van ghebroght is: want de inwoonders van America heeten ’t Petun, ende soo Nicolaus Monardis seydt, Tabaco. In ’t Latijn noemen ’t sommige Nicotiana, andere Herba sacra, oft Sancta herba, dat is Heyligh cruydt. Wy heeten ’t Hyoscyamus Peruvianus, dat is Bilsen-cruydt van Peru. Want dat het een soorte van Bilsen-cruydt is, blijckt ghenoegh uyt de ghedaente, ende oock uyt de krachten die het heeft; de welcke oock die van Bilsen-cruydt niet onghelijck worden bevonden te zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Petun oft Taback maeckt den menschen slaperigh, krancksinnigh, ende soo van herssenen gestelt oft ontstelt, al oft hy droncken waere, alsmen anders niet dan roock daer van inneemt, soo Andreas Thevetus betuyght. Welcke werckinghen ghenoegh uytwijsen, dat dit ghewas boven maeten koudt van aerdt is, ende de voorbeschreven gheslachten van Bilsen-cruydt, te weten aengaende zijn verdoovende ende ’t ghevoelen benemende krachten, gantschelijck ghelijckende is.

Om den roock van dit cruydt te ontfanghen, plegen de inwoonders van de landen daer het groeyt, een droogh bladt van desen Petun oft Taback in een omgewrongen oft te samen ghevouwen bladt van den Dadelboom te doen; ende den brandt in dat selve aen d’een eyndt stekende, aen het ander eynde den roock ende reuck van ’t selve komende met openen monde ende door de neusgaten te vatten, ende nae de herssenen te laeten klimmen. Want den roock alleen soo ontfanghen zijnde, is bequaem om alle smerten ende weedommen des lichaems te versoeten oft wegh te nemen: ende oock om den hongher ende den dorst te doen vergheten: daer toe soo maeckt hy in ’t eerste eenighe vrolijckheydt oft verheuginghe; maer wat langer oft wat meer gebruyckt zijnde, is oorsaeck van eenige dronckenschap, min noch meer dan oft sy van den alderstercksten wijn gedroncken hadden. Selfs sy versekeren, dat door ‘t ghebruyck van desen reuck veel vochtigheden langhs den mondt ghesuyvert ende uyt den hoofde ghetrocken, ende midts dien oock de overvloedigheden, die de herssenen lastigh ende moeyelijck waren, verteert ende wegh ghenomen worden.

Nicolaus Monardis was van ghevoelen, dat den Taback warm ende droogh van aerd is, te weten in den tweeden graed; ende te samen oock kracht heeft om te ontdoen ende te verteeren, ende alle vervuylde zeeren te reynighen, met noch eenighe kleyne t’samentreckinghe daer by gemenght. Hy heeft beneffens desen voorseyden aerd, oock noch een bijsonder verdoovende ende ’t ghevoelen benemende macht ende eyghentheydt; ende daer by noch een ander kracht om den buyck weeck te maken, iae sterckelijck te beroeren; ende dat noch meer is, eenighe kracht teghen ’t vergift ende andere schadelijcke dingen, diemen inghenomen soude moghen hebben, te strijden.

Dese heete kracht, die dit gewas in heeft, is blijckelijck ghenoegh uyt de bladeren, de welcke soo scherp zijn datmen die scherpigheydt niet alleen door den smaeck op de tonge, maer oock op de zeeren van de zenuachtighe deelen ghewaer kan worden, alsmen daer de groene bladeren op leydt. Daer-en-boven is het teecken van een merckelijcke ende groote hitte, dat de selve bladeren gheknauwt zijnde het speecksel voort doen komen, ende trecken de vochtigheydt oft slijmerigheydt uyt den hoofde: het welck den roock van de selve bladeren, als sy ghedrooght zijn, oock doet. Want alle die dinghen, de welcke gheknauwt oft in den mont gehouden zijnde, de slijmerigheyt uyt den hoofde trecken, ende het speecksel op de tonge doen komen, worden te samen voor heet van aerd ghehouden; als zijn de wortelen van Bertram oft Tandt-cruydt, van de Steenbrekende Bevernelle, ende meer andere dierghelijcke dinghen.

De verdoovende ende ’t ghevoelen benemende kracht is in dit ghewas oock kennelijck ende merckelijck ghenoegh: want alsmen den roock daer van door den mondt ende neusgaten ontfanghen heeft, volghter een beroeringhe der herssenen ende des ghemoets nae, als ofmen droncken waer, als voorseydt is; waer nae dickwijls eenen vasten slaep pleegh te volghen, min noch meer dan het pleegh te gebeuren de gene die Opium inghenomen hebben: ’t welck Opium wel voor koudt gehouden wordt, als wy in ’t Capitel van den Tammen Heul betoont hebben, nochtans soo heeft het eenige scherpigheydt in ’t smaecken, ende is daerom mede deelachtigh van eenighe hitte: welcke hitte dat selve oock betoont ende te kennen gheeft soo haest als het ingenomen oft gheknouwt is: want het doet in de borst eenighe merckelijcke hitte komen; niet te min klimt het nae de herssenen, ende beroert de sinnen seer, als Petrus Bellonius betuyght: alwaer hy verhaelt, dat de Turcken het Opium dickwijls gebruycken, ende daer van wel een half draghme seffens innemen, sonder eenigh ander letsel te gevoelen, dan alleen dat sy daer van, als met een lichte dronckenschap bevanghen worden. In der selver voegen is desen onsen Taback oft Indiaensch Bilsen-cruydt oock scherp op de tonghe, ende heet van aerd, nochtans daer eenighe verdoovende ende ’t ghevoelen benemende kracht bijghevoeght hebbende. [741] Hier uyt soudemen dan vervolghens oock moghen besluyten, dat niet alleen desen onsen Taback, maer oock de Heulsap oft Opium van verscheyden deelen gemaeckt is, te weten van sommige scharpe ende heete, ende oock van sommige uytermaten kouwe deelen; de welcke ’t ghevoelen benemen, ende de hitte des lichaems verdooven, iae eensdeels dooden konnen: wel verstaende nochtans, in dien de doofmakende oft het ghevoelen benemende kracht van een uytermaten kouwe eyghentheydt haeren oorsprongh heeft, ghelijck ons alle oude meesters met Galenus geleert hebben. Dan in dien dien de selve kracht van geene uytermaten in den vierden graedt koude oorsaecke en komt, maer van een bijsonder wesen oft ghestaltenisse van de eyghen stoffe van dierghelijcke dingen veroorsaeckt is, soo salmen den Taback oft dit Peruviaensch Bilsen cruydt voor heet van aerd, ende te samen oock voor doofmaekende oft ’t ghevoelen benemende, dat is in ’t Latijn oft Griecksch narcoticum, moghen houden. Ende soo salmen seggen dat het heet is, van sijn eygen temperature oft aerd, maer verdoovende oft narcoticum niet van aerd, dan door de eyghentheydt van sijn gantsch wesen ende stoffe; min noch meer dan de purgerende, dat is den buyck beroerende oft weeckmaeckende dinghen, niet van haer eyghen temperament, maer van haer gantsch wesen ende stof oft ghestaltenisse, dusdanighe kracht hebben: gelijck wy in ’t langh betoont hebben in het seste Capitel van het eerste Boeck dese Cruydt-boecks. Hoe het is oft niet en is, desen Taback oft Bilsen van Peru, die door sijn scherpigheydt een merckelijcke hitte betoont, wordt daer beneffens oock bevonden niet sonder een doofmaeckende ende ’t ghevoelen benemende kracht te wesen.

Voorts soo verhaelt den selven Nicolaus Monardis noch meer van de krachten van dit ghewas; te weten, dat de bladeren daer van opgheleydt zijnde, den hooftsweer, hoedanigh die oock zy, verdrijven oft versoeten konnen; de verkoude oft verkilde mage, in sonderheydt van de kinderen, ghenesen; de smerten van de nieren benemen; de opstijginghe oft worginghe des moeders van stonden aen helpen; daer-en-boven den weedom van alle de leden ende ’t flercijn verdooven ende versoeten, als sy onder d’asschen verwarmt zijnde, op de krancke leden ghehouden oft ghestreken worden.

Dit cruydt is oock goedt om den tandtsweer te verdrijven, alsmen eenen doeck in ’t sap van ’t selve ghesteken hebbende, met dien doeck den tandt vaeght oft wrijft, ende daer nae op dien tandt een pilleken oft balleken van de selve bladeren houdt.

‘Tsap van Taback met suycker ghesoden ende ingenomen, iaegt de wormen uyt den buyck; dan men moet daer beneffens noch een bladt van ’t selve op den navel leggen.

“Tselve sap suyvert oock ende vaeght af alle vuyle ende verouderde zeeren, ende gheneest volkomentlijck, als den voorseyden Monardis betuyght.

Hier in Nederlandt pleeghmen de bladeren van desen Taback oock veel te ghebruycken teghen de schorftheydt, crauwagie, ruydigheydt ende andere onsuyvere gebreken des huyts, ende oock om de wonden te ghenesen. Dan sommighe zijn van ghevoelen, datmen ’t anders nerghens dan in heete ende stercke hertbarighe menschen moet ghebruycken; ende dat het in weecke, slappe, onstercke ende oude lieden niet sonder sorghe oft schade gebesight en kan worden: ende om dieswille (soo het schijnt) pleghen de vrouwen van West-Indien, daer de Taback soo veel wast, haer van den selven te onthouden ende te wachten, ende dien geensins te besigen, als den voorseyden Theverus oock vermaent.

Wy hebben van een gheloofweerdigh man onsen goeden vriendt verstaen, dat het sap van dit cruydt vier oft vijf onsen seffens inghenomen, het lichaem van onder ende van boven seer beroert heeft, ende daer nae eenen langhen ende swaeren slaep veroorsaeckt heeft: ende dat den ghenen, die dat inghenomen hadde, te weten een sterck landtman, in ’t beste van sijn leven, oft van middelbaeren ouderdom wesende, met de watersucht gequelt zijnde, nae dat hy uyt dien slaep wacker gheworden was, eten ende drincken geeyscht heeft, ende van sijn watersucht gantsch verlost zijnde, daer nae heel ghesont ghebleven is. Daer uyt maghmen leeren ende bekennen, dat desen Taback een suyvermakende ende den buyck sterckelijck beroerende kracht heeft.

Den selven onsen vriendt heeft ons noch vertelt, dat hy met ’t water, dat uyt de bladeren van Taback gedistilleert was, veele landt-lieden van verscheyden kortsen ghenesen heeft, ’t selve water hun ettelijcke reysen voor ’t aenkomen van de kortsen te drincken ghevende. Noch seydt den selven, dat hy het overblijvende droessem, mergh, ende grondtsop van de bladeren daer dit water uyt ghedistilleert was, in een sackskens hanghende, daer een Olie uyt vergadert heeft: welcke Olie sonderlingen goedt is om de schorftheydt te ghenesen, ende allerhande wonden te heelen. Ende wat meer is, het poeder van dit mergh, dat is van de selve drooghe overvloedigheden oft uytghedistilleerde bladeren, seydt den selven, is seer goedt om het afghewreven vel tusschen de beenen ende elders, niet alleen van de menschen, maer oock van de peerden op seer korten tijdt te ghenesen.

Taback is oock goedt teghen allerhande vergift ende wonden die door vergiftighe pijlen gedaen zijn, alsmen het sap van dit cruydt in de wonden oft quetsuren giet, ende daer van een bladt van ’t selve op leydt: hy prijst het oock seer om alle beten ende steken van de vergiftighe oft schadelijcke dieren te ghenesen: als wy te voren oock eensdeels vermaent hebben uyt den selven Monardis.

BIIVOEGHSEL.

In dese landen is dit ghewas meest bekent met den Spaenschen naem Tabaco, Taback, Toback ende Petun. Het heet in Indien oock Picielt ende Perebecenuc; in ’t Latijn Petum, Nicotiana Gallorum, Sana sancta Inodorum, ende Herbae reginae; in ’t Fransoys Nicotiane. Sommighe houden dat voor een soorte van Wael-wortel, ende heeten ’t Pecton Dioscoridis; maer t’onrecht, als Lobel betuyght. Aengaende den naem Perebecenuc; by de Indische cruyden hebben wy een ander cruydt met dien naem beschreven, ’t welck van de gheslachten van Petun wat schijnt te verschillen. Dan den naem Hyoscyamus Peruvianus wordt van Valerius Cordus de Stramonia oft Doren-appel medeghedeylt.

Gheslachten van Taback. Dese zijn vierderhande, nae de meyningh van Clusius: maer de dry eerste zijn van ’t saedt soo verscheydentlijck voortghekomen.

1. Groote Taback, van sommighe Tabacum latifolium, is het ghemeynste, ende meest gheacht, met breede bladeren. Sulcks wordt uyt Indien ghebroght ende is van sommighe Petum manneken gheheeten.

2. Kleynen Taback oft Taback met smalle bladeren, in ’t Latijn Tabacum angustifolium oft Herba sancta minor, anders Petum wijfken gheheeten, heeft bladeren die van de Geele Bilsen ghelijck, maer spitsch ende smaller, hanghende aen een steelken: de bloemen zijn wat kleyner, rooder oft schoon purpurachtigh: hoe wel dat de verwe van alle de soorten wat verandert, als Clusius betuyght.

3, Alderkleynsten Taback, oft Sana sancta minima, oft Tabacum minimum, is d’ander seer ghelijck, maer en wordt maer dry palmen hoogh, seydt Lobel: de bloemkens zijn geelachtigh groen: de bladers zijn als die van Doronicum oft Kleyne Wechbre.

4. Vierden Taback van Clusius is het Geel Bilsen-cruydt van Dodoneus beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Taback is niet seer langh in dese landen bekent gheweest, nochtans wordt het om sijn groote krachten veel gheacht ende ghebruyckt, ende met sulcken menighte uyt West-Indien gebroght, datter in Nederlandt alle iaer verre boven de hondert duysent guldens in verhandelt worden. Het is voorwaer een seer krachtigh cruydt, selfs beter dan de geslachten van Panax, ghelijck Lobel betuyght: immers het gaet de Wael-wortel van deughden veel te boven.

Men gebruyckt meest ’t ghene dat uyt Indien gebroght wordt: dan ’t ghene dat hier te lande wast, is oock goedt, ende bijnae soo krachtigh als het uytlandtsch: selfs men bevindt dat een lepelken vol van ’t versch sap van den hierlandtschen Taback den buyck seer beroert ende van onder ende van boven sterckelijcken suyver maeckt.

De bladers ende wortelen van Taback gheven een lijmachtigh sap van haer, dat geelachtigh is, met eenen herstachtigen reuck, niet onlieffelijck van smaeck, oock heet bijtende ende scherp: waer uyt sommighe besluyten, dat dit cruydt heeter is dan in den tweeden graed, ende droogh in den eersten.

Taback is seer nut om te suyveren ende te ontdoen, ende om te ghenesen alle oude kanckerachtighe ende voortsetende zeeren, meelachtighe schorftheydt, vochte tranende zeeren, hoe quaedt die oock moghen wesen: oock alle klieren, kropsweeren, aposteunien ende swillinghen, stootinghen, blutsinghen, oft andere quetsuren der leden, de fijt, roodtheydt ende puckelen des aensichts, ende veel meer andere ghebreken.

Tot dese dingen zijn de bladers best gebruyckt, maer by gebreke van dien maghmen het saedt nemen. De bladers moeten noch groen zijn, doch volwassen: men gebruycktse oock droogh ende dat heel, oft tot kleyn poeder ghebroght ende ghestooten.

Om het flercijn ende alle pijnen te versoeten, ende de maghe te doen keeren, strijcken de Indiaenen ’t lichaem eerst met Olie van Olijven, oft lamp-olie, ende dan legghen sy daer een verwarmt bladt op. De selve Indianen maecken ballekens van ghepoederde Zee-schelpen, met ghestooten bladeren van Taback, [742] ende houden die in hunnen mondt als sy reysen, ende blijven soo wel dry daghen langh sonder eten oft drincken: oft oock sy swilghen een bladt oft twee in, ende daer door vergaet hun den honger ende dorst.

Sommighe eten de bladers om ’t flercijn te ghenesen oft oock te verhoeden.

Het geneest de oude wonden ende zeeren, alsmen daer een gestooten groen bladt met sap op leyt, oft het sap alleen, ende datmen wit plucksel van lijnwaet oft witte doeckskens daer op doet, het selve alle daghen onderhoudende: maer men moet de wonden eerst met witten wijn oft pisse wassen, ende daer nae afdrooghen, eermen dat sap daer in doet. Heeftmen geen groene bladeren, men sal het poeder van ’t droogh cruydt daer in stroyen.

De selve Indiaenen dragen ’t sap van Taback in eenen horen, als sy ten strijde gaen, om dat op de wonden, die van vergiftighe schichten gheschoten zijn, te doen: want dan en schaedt hun ’t vergift gantschelijck niet.

‘Tselve sap op de beten van dulle honden gheleydt, geneest die, als het daer stracks op ghedaen wordt.

De bladers oft het sap met ghestooten cruydt, oft poeder van ’t gedrooght cruydt, geneest alle quetsuren ende zeeren van de beesten, daer op gheleydt: men seydt oock dat het de wratten verdrijft.

Dit sap wordt oock met honigh ghemenght ende bewaert: oft men maeckt daer eenen Syroop met suycker van: den welcken (als oock ’t ghedistilleert water) eenen lepel vol ingenomen geneest de kortigheydt op de borst, ende moeyelijck herhalen des adems, ende den hoest: ende doet de fluymen lossen ende voortkomen. Dese Syroop wordt ghemaeckt van ’t water daer de drooghe bladeren in ghesoden zijn, oft van het sap van ’t groen cruydt, eerst klaer ende suyver ghemaeckt zijnde. Ende voorwaer, voor de menschen van dese landen is beter den Syroop van ’t sap des cruydts dat hier te lande ghewassen is; ende men bevindt dat sulcken Syroop de amborstigheydt seer wel gheneest, iae sommighe die schenen uyt te teeren, volkomen gheholpen heeft: welcke krachten in dien Syroop, die van de drooghe bladeren van over zee ghebroght zijn ghemaeckt was, niet bevonden en zijn.

Men gheneest oock den Carbunckel oft pestighe kole met dit sap, ende men doet daer mede het vleesch groeyen in alle oude zeeren ende sweeringhen aen den neuse, in sonderheydt die van de pocken komen.

‘Tsap ende de ghestampte bladers openen de verstoptheydt, ende vermorwen de hardigheydt van de milte, smorghens van buyten daer op gheleydt: het poeder met eenighe salve vermenght, doet oock ’t selve.

Versche wonden, die niet seer diep en zijn, worden op eenen dagh ghenesen, alsmen van ’t sap ende ghestooten cruydt daer op leght. Dan als de wonden diep zijn, sal mense met het selve sap van buyten ende van binnen wasschen, maer eerst met wijn: ende dan ’t sap ende ghestooten cruydt met eenen doeck, die in ’t sap nat gemaeckt is, daer op binden.

Taback-bladers verdrijven de pijne van de maghe, van den buyck, ende van de moeder, in sonderheydt van koude ende winden veroorsaeckt, warm opgheleydt, oft op den navel ghebonden. De selve zijn oock goedt op de mage geleydt, als iemandt te veel geten oft ghedroncken heeft. De selve op koude gheswillen met groot ieucksel, ende op de kackhielen warm gheleydt, ghenesen die.

De ghedrooghde bladeren, oft poeder daer van, hebben de selve kracht teghen de voorseyde ghebreken. Dan sy worden aldus gedrooght: Men rijght de schoonste ende middelbaer bladers aen eenen draet, ende men hanghtse te drooghen aen den balck, verre van ’t vier, ende oock uyt den windt, ende daer de sonne niet en schijnt: soo blijven sy heel.

Dese drooghe bladers worden meest ghebruyckt om te branden, midts de selve in een horenken oft pijpken aen d’een eyndt ontstekende, ende den damp oft roock door het ander eyndt in den mondt ontfanghende. Sommighe leggen de gedrooghde bladers op heete kolen, ende ontfangen den roock door eenen trechter in den mondt, het hooft wel gedeckt zijnde: ende daer door worden sy soo grooten hoop vochtigheden langhs den mondt quijt, dat hun lichaem daer af soo magher wordt, als oft sy langh ghevast hadden. Daer mede verhopen sommighe de eerst beginnende watersucht te ghenesen, ende al de gene die dempigh zijn, ende de longhersucht oft den ouden hoest hebben, oft alleen verkoudt zijn. Het opstijgen van de moeder wordt oock ghenesen, als sy dien roock in de vrouwelijckheydt ontfangen. Ende de ghene die flauw gheworden zijn, komen tot hun selven, als sy door den mondt oft neusgaten den roock van dese barnende bladers ontfanghen.

De inwoonders van Florida segghen dat hun door den roock van dese bladers den hongher ende dorst vergaet, de krachten vernieuwt worden, den gheest verheught, ende de herssenen met een vrolijcke dronckenschap gevult worden. Oock plegen sommighe slaven ende arbeyders in Indien ende Spaegnien, als sy moede van wercken zijn, desen roock van Taback te ontfanghen, oft (soo men seydt) te drincken, tot dat sy daer van neder vallen: ende als sy wacker worden, zijn sy van alle vermoeytheydt verlost ende wederom vry.

Maer Dodoneus heeft ons genoegh vermaent, datmen ’t ghebruyck van desen roock de stercke menschen soude laten, ende de weecke, als vrouwen ende kinders, ‘t selve gantschelijck verbieden. Want men bevindt alle daghe, dat de vrouwen ende teere iongmans oft oude lieden, die dat meer door aelweerdigheydt dan door noot ghebruycken, daer van kranckheydt der herssenen ende der ooghen behouden. Al is ’t dat sommighe hertbarighe menschen in hunnen ouderdom door desen roock hun bijnae verloren ghesicht somtijdts weder ghekreghen, oft immers verscherpt hebben; soo dat de ghene die naeuws door brillen sien kosten, sonder de selve wel ende klaerlijck ghesien hebben. Dan dat zijn stercke ende harde menschen, als gheseydt is.

De selve drooghe bladers worden in ghebreke van de groene op alle pijnen gheleydt, eerst nat ghemaeckt, ende daer nae ghedrooght zijnde.

Het poeder wordt in zeeren ende wonden ghestroyt: ende met salve ghemenght, doet als ’t selve dat de groene bladers vermochten.

Met olie van Wasch wordt het ghestreken op de leden die met koude gicht ghequelt zijn.

‘Tgedistilleert water van Taback-bladeren is soo goedt als ’t sap tot wonden, gheswillen, kackhielen ende afghevallen naghels van de vinghers, daer op ghestort, oft met doeckskens daer op ghedaen.

Olie van Taback ghedistilleert, ende het Sout van ’t selve ghemaeckt, zijn beyde onghelijck beter in de voorseyde ghebreken dan het sap, bladers, poeyer oft ghedistilleert water.

Salve van Taback wordt op verscheyden wijsen ghemaeckt; dan sy en is soo krachtigh niet als het sap selve; maer men prijstse seer om de schellen van d’ooghen wegh te nemen.

Balsem van Taback is alsoo krachtigh als het Sout ende Olie van ’t selve. Om dien te maken, doet het versch uytghedouwt sap in een glas, met effen soo veel Olie van Olijfven: ende laet dat eenen tijdt langh in de sonne staen, wel ghestopt zijnde met ghegomde Wasch, ende met een sterck perckement vast daer over ghebonden: oft stelt dit glas in eenen pot met water, dat ghy warm maeckt, dat is Balneo Marig; oft gravet in Peerden mest den tijdt van veertigh daghen, het mest somtijdts veranderen. Dan suldy den Balsem hebben.

Sommighe en achten den Taback, die hier te landen ghegroeyt is, niet met allen: nochtans soo kan ons de ervarentheydt ghenoegh leeren, dat de versche bladeren daer van soo krachtigh zijn teghen de wonden, zeeren, ende alderley ghebreken, datmen te vergheefs de selve deughden van de ghedrooghde bladeren, die uyt andere landen ghebroght worden, verwachten soude. Daerom ghelooven sommighe, dat de uytlandtsche drooghe bladeren veel van haer kracht verloren hebben: ende daer zijn hier te lande ettelijcke, die de bladeren, die hier te lande ghewassen zijn, ghedrooght op de wijse van Peru, voor bequaemer houden dan die uyt de andere wereldt overghesonden worden. Ende (als Petrus Hondius schrijft, ende veele andere tuyghen mogen) hedensdaeghs isser in Zeelandt een koopman die iaerlijcks omtrent de vijf gemeten landts by Ter-Veer met groote kosten besaeyt met Tabacksaedt, ende dat op de wijse van de Indiaenen oeffent, ende teelt, de bladeren pluckt, drooght, vouwt ende rolt, schickt, wegh schickt ende verkoopt. Ende dit heeft hy nu ses iaer langh ghedaen, ende sijn koopmanschap daer mede ghedreven.

Aengaende ’t ghebruyck ende kracht van Petum Wijfken ende Alderkleynsten Petum, die zijn bijkants die van ’t Petum Manneken oft ghemeynen Taback ghelijck: ende in ghebreke van het een maghmen het ander ghebruycken. Dan in de Vierde soorte van Petum, die van Dodoneus in ’t Capitel van Bilsen; met naem van Geel Bilsen-cruydt beschreven is, en is al uyt soo krachtigh niet: nochtans pleeghmense hier te lande ende in Vranckrijck veel te oeffenen, ende te ghebruycken teghen alle wonden ende zeeren, eer dat de oprechte Nicotiana oft Taback bekent oft in de hoven herwaerts over ghesien was.

HET XXII. KAPITTEL.

Van het bilzekruid van Peru of tabak, anders Nicotiana of Petum genoemd. (Nicotiana tabacum)

Geslacht.

In het voorgaande kapittel hebben we van een vierde geslacht van bilzekruid vermaant dat uit Peru of West-Indië hier te lande onlangs overgezonden is. Dit zullen we nu gaan beschrijven.

Gedaante.

Petun, tabak, Nicotiana of bilzekruid van Peru, zo men dat mag noemen wordt hoger dan het zwart, ja ook dan het geel bilzekruid. Zijn stelen schieten soms meer dan honderd vijftig of honderd tachtig cm in de hoogte op en zijn met sommige zijtakken begroeid die bekleed worden met brede, langwerpige, voor spitse of scherp afgaande bladeren noch groter dan die van geel bilzekruid en lijken vrij veel op zuringbladeren, [740] doch breder dan die, zacht, bleekgroen en met dun dons of wolligheid bedekt. Deze bladeren houden soms zo vast aan de steel dat ze die schijnen te omhelzen zoals hier in een schilderij gezien mag worden, soms staat elk blad op een langachtig steeltje zoals in deze andere schilderij te aanmerken is. De bloemen zijn langwerpig van vorm en binnen hol die groter en wijder openstaan dan die van geel bilzekruid en in de rondte vijfhoekig en van kleur bleek paars en aan de kanten bijna witachtig. De zaadhuisjes en zaden zijn als die van geel bilzekruid. De wortel is dikachtig en in verschillende takjes of kleine worteltjes gespleten en verdeeld.

Plaats.

Dit gewas is nu onlangs eerst uit het landschap van West-Indië of Amerika dat men Peru noemt in Europa gebracht geweest waar het in de hoven gezaaid is en weelderig genoeg plag te groeien en in hetzelfde jaar dat het uitgesproten is volkomen te worden en som krijgt het rijp zaad.

Tijd.

Men zaait dit gewas in de lente en omtrent augustus of wat later komen de bloemen voort en daarna volgt het zaad. De wortel vergaat ’s winters en daarom moet men dit kruid elk jaar of tenminste alle twee jaren vernieuwen.

Naam.

Men noemt dit gewas hier te lande Petun of tabak naar de naam die het heeft in de landen daar het eerst van gebracht is want de inwoners van Amerika noemen het Petun en zo Nicolaus Monardis zegt Tabaco. In het Latijn noemen sommige het Nicotiana en andere Herba sacra of Sancta herba, dat is heilig kruid. We noemen het Hyoscyamus Peruvianus, dat is bilzekruid van Peru. Want dat het een soort van bilzekruid is blijkt genoeg uit de gedaante en ook uit de krachten die het heeft die ook veel lijken op die van bilzekruid.

Aard, kracht en werking.

Petun of tabak maakt de mensen slaperig, krankzinnig en zo van hersens gesteld of ontsteld als of hij dronken is als men niet anders dan rook er van inneemt, zo Andreas Thevetus betuigt. Welke werkingen genoeg uitwijzen dat dit gewas bovenmate koud van aard is en de voorbeschreven geslachten van bilzekruid, te weten aangaande zijn verdovende en het gevoel benemende krachten gans gelijk is.

Om de rook van dit kruid te ontvangen plegen de inwoners van de landen daar het groeit een droog blad van deze Petun of tabak in een omgewrongen of tezamen gevouwen blad van de dadelboom te doen en de brand in dat aan het ene eind aan te steken en aan het ander eind de rook en reuk die er van komt met open mond en door de neusgaten te vatten en naar de hersens te laten klimmen. Want de rook alleen zo ontvangen is geschikt om alle smarten en weedom van het lichaam te verzoeten of weg te nemen en ook om de honger en de dorst te laten vergeten en daartoe maakt het in het begin enige vrolijkheid of verheuging, maar wat langer of wat meer gebruikt is oorzaak van enige dronkenschap min of meer dan of ze van de allersterkste wijn gedronken hebben. Zelfs verzekeren ze dat door het gebruik van deze reuk veel vochtigheden langs de mond gezuiverd en uit het hoofd getrokken wordt en daardoor ook de overvloedigheden die de hersens lastig en moeilijk waren verteerd en weg genomen worden.

Nicolaus Monardus is van mening dat tabak warm en droog van aard is, te weten in de tweede graad en tezamen ook kracht heeft om op te lossen en te verteren en alle vervuilde zeren te reinigen met noch enige kleine tezamen trekking er bij gemengd. Hij heeft naast deze voor vermelde aard ook noch een bijzondere en het gevoel benemende macht en eigenschap en daarbij noch een ander kracht om de buik week te maken, ja sterk te beroeren en dat noch meer is enige kracht tegen het vergif en andere schadelijke dingen die men ingenomen zou mogen hebben te bestrijden.

Deze hete kracht die dit gewas in heeft is herkenbaar genoeg uit de bladeren die zo scherp zijn dat men die scherpte niet alleen door de smaak op de tong, maar ook op de zeren van de zenuwachtige delen gewaar kan worden als men daar de groene bladeren op legt. Daarboven is het teken van een merkelijke en grote hitte dat als die bladeren gekauwd zijn het speeksel voort laten komen en trekken de vochtigheid of slijmerigheid uit het hoofd wat de rook van die bladeren als ze gedroogd zijn ook doet. Want al die dingen die gekauwd of in de mond gehouden worden de slijmerigheid uit het hoofd trekken en het speeksel op de tong laten komen worden tezamen voor heet van aard gehouden zoals de wortels van bertram of tandkruid zijn, van de steenbrekende bevernel en meer andere diergelijke dingen.

De verdovende en het gevoel benemende kracht is in dit gewas ook herkenbaar en merkelijk genoeg want als men de rook er van door de mond en neusgaten ontvangen heeft volgt er een beroering van de hersens en gemoed na als of men dronken is, als gezegd is, waarna dikwijls een vaste slaap plag te volgen min of meer als het plag te gebeuren bij diegene die opium ingenomen hebben en dat opium wordt voor koud gehouden zoals we in het kapittel van de tamme heul betoont hebben, nochtans heeft het enige scherpte in het smaken en is daarom mede deelachtig van enige hitte welke hitte het ook betoont en te kennen geeft zo gauw als het ingenomen of gekauwd is want het laat in de borst enige merkelijke hitte komen, niettemin klimt het naar de hersens en beroert de zinnen zeer, als Petrus Bellonius betuigt, waar hij verhaalt dat de Turken het opium dikwijls gebruiken en daarvan wel een half drachme tegelijk zonder enig ander letsel te voelen dan alleen dat ze daarvan als met een lichte dronkenschap bevangen worden. Op dezelfde manier is deze onze tabak of Indiaans bilzekruid ook scherp op de tong en heet van aard, nochtans heeft het er enige verdovende en het gevoel benemende kracht bijgevoegd. [741]

Hieruit zou men dan vervolgens ook mogen besluiten dat niet alleen deze onze tabak, maar ook heulsap of opium van verschillende delen gemaakt is, te weten van sommige scherpe en hete en ook van sommige uitermate koude delen die het gevoel benemen en de hitte van het lichaam verdoven, ja eensdeels doden kunnen, wel verstaande nochtans indien de doof makende of het gevoel benemende kracht van een uitermate koude eigenschap zijn oorsprong heeft zoals ons alle oude meesters met Galenus geleerd hebben. Dan indien die kracht niet van een uitermate in de vierde graad van koude oorzaken komt, maar van een bijzonder wezen of vorm van de eigen stof van diergelijke dingen veroorzaakt wordt dan zal men de tabak of dit Peruviaans bilzekruid voor heet van aard en tezamen ook voor doof makend of het gevoel benemend, dat is in het Latijn of Grieks narcoticum, mogen houden. En zo zal men zeggen dat het heet is van zijn eigen temperatuur of aard, maar verdovend of narcoticum niet van aard, dan door de eigenschap van zijn gans wezen en stof, min of meer als de purgerende, dat is de buik beroerende of weekmakende dingen en niet van haar eigen temperament, maar van haar gans wezen en stof of vorm die dusdanige kracht heeft net zoals we in het lang betoont hebben in het zesde kapittel van het eerste boek van dit kruidboek. Hoe het is of niet is, deze tabak of bilzen van Peru die door zijn scherpte een opmerkelijke hitte betoont wordt daarnaast ook bevonden niet zonder een doof makend en het gevoel benemende kracht te wezen.

Voorts zo verhaalt dezelfde Nicolaus Monardis noch meer van de krachten van dit gewas, te weten dat de bladeren daarvan opgelegd hoofdpijn en hoedanig die ook is verdrijven of verzoeten kunnen, de verkouden of verkilde maag en vooral van de kinderen genezen, de smarten van de nieren benemen, de opstijging of wurging van de baarmoeder van stonden af aan helpen en daarboven de weedom van alle de leden en jicht verdoven en verzoeten als ze onder de as verwarmt zijn en op de zieke leden gehouden of gestreken worden.

Dit kruid is ook goed om de tandpijn te verdrijven als men een doek in het sap er van gestoken heeft en met die doek de tand veegt of wrijft en daarna op die tand een pilletje of balletje van dezelfde bladeren houdt.

Het sap van tabak met suiker gekookt en ingenomen jaagt de wormen uit de buik, dan men moet daarnaast noch een blad er van op de navel leggen.

Hetzelfde sap zuivert ook en veegt af alle vuile en verouderde zeren en geneest ze volkomen, zoals de voor vermelde Monardis betuigt

Hier in Nederland plag men de bladeren van deze tabak ook veel te gebruiken tegen de schurft, krabben, ruigheid en andere onzuivere gebreken van de huid en ook om de wonden te genezen. Dan sommige zijn van mening dat men het nergens anders dan in hete en sterke kloeke mensen moet gebruiken en dat het in weke, slappe, zwakke en oude lieden niet zonder zorg of schade gebruikt kan worden en daarom (zo het schijnt) plegen de vrouwen van West-Indië daar tabak zoveel groeit zich er van te onthouden en te wachten en die geenszins te gebruiken, als den voor vermelde Theverus ook vermaant.

Wij hebben van een geloofwaardig man onze goede vriend verstaan dat als het sap van dit kruid vier of vijf ons tegelijk ingenomen wordt het lichaam van onder en van boven zeer beroerd heeft en daarna een lange en zware slaap veroorzaakt heeft en dat diegenen die dat ingenomen hebben, te weten een sterke landman in het beste van zijn leven of van middelbare ouderdom die met de waterzucht gekweld was en nadat hij uit die slaap wakker geworden was eten en drinken geëist heeft en van zijn waterzucht gans verlost is en daarna heel gezond gebleven is. Daaruit mag men leren en bekennen dat deze tabak een zuiver makende en de buik sterk beroerende kracht heeft.

Dezelfde onze vriend heeft ons noch verteld dat hij met het water dat uit de bladeren van tabak gedistilleerd was vele landlieden van verschillende koortsen genezen heeft en dat water hun ettelijke keren voor het aankomen van de koortsen te drinken gegeven heeft. Noch zegt dezelfde dat hij het overblijvende droesem, merg en grondsap van de bladeren daar dit water uit gedistilleerd was in een zakje hing en daar een olie uit verzameld heeft welke olie bijzonder goed is om de schurft te genezen en allerhande wonden te helen. En wat meer is, het poeder van dit merg, dat is van dezelfde droge overvloedigheden of uitgedistilleerde bladeren, zegt dezelfde, is zeer goed om het afgewreven vel tussen de benen en elders en niet alleen van de mensen, maar ook van de paarden op zeer korte tijd te genezen.

Tabak is ook goed tegen allerhande vergift en wonden die door vergiftige pijlen gedaan zijn als men het sap van dit kruid in de wonden of kwetsingen giet en daarvan een blad er van oplegt, hij prijst het ook zeer om alle beten en steken van de vergiftige of schadelijke dieren te genezen, zoals we tevoren ook eensdeels vermaand hebben uit dezelfde Monardus.

BIJVOEGING.

In deze landen is dit gewas meest bekend met de Spaanse naam tabaco, taback, toback en Petun. Het heet in Indie ook picielt en perebecenuc, in het Latijn Petum, Nicotiana Gallorum, Sana sancta Inodorum en Herbae reginae, in het Frans nicotiane. Sommige houden dat voor een soort van waalwortel en noemen het Pecton Dioscoridis, maar te onrecht, als Lobel betuigt. Aangaande de naam perebecenuc, bij de Indische kruiden hebben we een ander kruid met die naam beschreven wat van de geslachten van Petun wat schijnt te verschillen. Dan de naam Hyoscyamus Peruvianus wordt van Valerius Cordus aan Stramonia of dorenappel meegedeeld.

Geslachten van tabak. Deze zijn viervormig naar de mening van Clusius, maar de drie eerste zijn zo verschillend van zaad voortgekomen.

(Nicotiana tabacum) 1. Grote tabak die van sommige Tabacum latifolium genoemd wordt is het gewoonste en meest geacht, met brede bladeren. Zulks wordt uit Indië gebracht en is van sommige Petum mannetje genoemd.

(Nicotiana rustica) 2. Kleine tabak of tabak met smalle bladeren, in het Latijn Tabacum angustifolium of Herba sancta minor en anders Petum wijfje genoemd, heeft bladeren die van de gele bilzen gelijk, maar spits en smaller die aan een steeltje hangen, de bloemen zijn wat kleiner, roder of mooi purperachtig, hoewel dat de kleur van alle soorten wat verandert, als Clusius betuigt.

(Nicotiana bigelovii var. bigelovii of Nicotiana obtusifolium) 3. Allerkleinste tabak of Sana sancta minima of Tabacum minimum, is de ander zeer gelijk, maar wordt maar dertig cm hoog, zegt Lobel, de bloempje zijn geelachtig groen en de bladeren zijn als die van Doronicum of kleine weegbree.

4. Vierde tabak van Clusius is het geel bilzekruid van Dodonaeus beschreven.

Aard, kracht en werking.

Tabak is niet zeer lang in deze landen bekend geweest, nochtans wordt het om zijn grote krachten veel geacht en gebruikt en met zo’n menigte uit West-Indië gebracht dat er in Nederland elk jaar ver boven de honderd duizend guldens in verhandeld worden. Het is voorwaar een zeer krachtig kruid en zelfs beter dan de geslachten van Panax, zoals Lobel betuigt, immers het gaat de waalwortel van deugden ver te boven.

Men gebruikt meest hetgeen dat uit Indien gebracht wordt, dan hetgeen dat hier te lande groeit is ook goed en bijna zo krachtig als het buitenlandse, zelfs men bevindt dat een lepeltje vol van het vers sap van de inlandse tabak de buik zeer beroert en van onder en van boven sterk zuiver maakt.

De bladeren en wortel van tabak geven een lijmachtig sap van zich dat geelachtig is met een harsachtige reuk en niet onlieflijk van smaak, ook heet bijtend en scherp waaruit sommige besluiten dat dit kruid heter is dan in de tweede graad en droog in de eerste.

Tabak is zeer nuttig om te zuiveren en te op te lossen en om te genezen alle oude kankerachtige en voortsetende zeren, meelachtige schurft, vochtige tranende zeren hoe kwaad die ook mogen wezen en ook alle klieren, kropzweren, blaren en zwellingen, stoten, blutsingen of andere kwetsingen van de leden, fijt, roodheid en pukkels van het aanzicht en veel meer andere gebreken.

Tot deze dingen zijn de bladeren best gebruikt, maar bij gebrek er van mag men het zaad nemen. De bladeren moeten noch groen zijn, doch volwassen en men gebruikt ze ook droog en dat heel of tot klein poeder gebracht en gestoten.

Om jicht en alle pijnen te verzoeten en de maag te laten omkeren bestrijken de Indianen het lichaam eerst met olie van olijven of lampolie en dan leggen ze er een verwarmt blad op. Die Indianen maken balletjes van gepoederde zeeschelpen met gestoten bladeren van tabak [742] en houden die in hun mond als ze reizen en blijven zo wel drie dagen lang zonder eten of drinken of ook zwelgen ze een blad of twee in en daardoor vergaat bij hun de honger en dorst.

Sommige eten de bladeren om jicht te genezen of ook te verhoeden.

Het geneest de oude wonden en zeren als men er een gestoten groen blad met sap op legt of het sap alleen en dat men wit pluksel van linnen of witte doekjes er op doet en het alle dagen onderhouden, maar men moet de wonden eerst met witte wijn of plas wassen en daarna afdrogen eer men dat sap er in doet. Heeft men geen groene bladeren, men zal er het poeder van het droog kruid er in strooien.

Die Indianen dragen het sap van tabak in een horen als ze ten strijde gaan om dat op de wonden die van vergiftige schichten geschoten zijn te doen, want dan schaadt hun het vergif gans niet.

Hetzelfde sap op de beten van dolle honden gelegd geneest die als het er straks op gedaan wordt.

De bladeren of het sap met gestoten kruid of poeder van het gedroogde kruid geneest alle kwetsingen en zeren van de beesten, daarop gelegd en men zegt ook dat het de wratten verdrijft.

Dit sap wordt ook met honig gemengd en bewaard of men maakt er een siroop met suiker van die (als ook het gedistilleerd water) een lepel vol ingenomen geneest de kortheid op de borst en moeilijk herhalen van de adem en de hoest en laat de fluimen lossen en voortkomen. Deze siroop wordt gemaakt van het water daar de droge bladeren in gekookt zijn of van het sap van het groene kruid dat eerst helder en zuiver gemaakt is. En voorwaar voor de mensen van deze landen is de siroop van het sap van het kruid beter dat hier te lande gegroeid is en men bevindt dat zulke siroop de benauwdheid zeer goed geneest, ja sommige die uit schenen te teren volkomen geholpen heeft, welke krachten in die siroop die van de droge bladeren van over zee gebracht zijn gemaakt was niet bevonden wordt.

Men geneest ook de karbonkel of pestachtige kool met dit sap en men laat daarmee het vlees groeien in alle oude zeren en zweren aan de neus en vooral die van de pokken komen.

Het sap en de gestampte bladeren openen de verstopping en vermurwen de hardheid van de milt, ‘s morgens van buiten er op gelegd en het poeder met enige zalf vermengt doet ook hetzelfde.

Verse wonden die niet zeer diep zijn worden op een dag genezen als men het sap en gestoten kruid er op legt. Dan als de wonden diep zijn zal men ze met hetzelfde sap van buiten en van binnen wassen, maar eerst met wijn en dan het sap en gestoten kruid met een doek die in het sap nat gemaakt is er op binden.

Tabakbladeren verdrijven de pijn van de maag, van de buik en van de baarmoeder en vooral die van koude en winden veroorzaakt zijn, warm opgelegd of op de navel gebonden. Die zijn ook goed op de maag gelegd als iemand teveel gegeten of gedronken heeft. Die op koude gezwellen met grote jeuk en op de kakhielen warm gelegd genezen die.

De gedroogde bladeren of poeder er van hebben dezelfde kracht tegen de voor vermelde gebreken. Dan ze worden aldus gedroogd: ‘Men rijgt de schoonste en middelbare bladeren aan een draad en men hangt ze aan de balk ver van het vuur te drogen en ook uit de wind en daar de zon niet schijnt en zo blijven ze heel.

Deze droge bladeren worden meest gebruikt om te branden door die in een horentje of pijpje aan het ene eind te ontsteken en de damp of rook door het andere eind in de mond te ontvangen. Sommige leggen de gedroogde bladeren op hete kolen en ontvangen de rook door een trechter in de mond, het hoofd goed bedekt en daardoor worden ze zo grote hoop vochtigheden langs de mond kwijt dat hun lichaam daarvan zo mager wordt als of ze lang gevast hadden. Daarmee hopen sommige de net beginnende waterzucht te genezen en al diegene die dampig zijn en longzucht of de oude hoest hebben of alleen verkouden zijn. Het opstijgen van de baarmoeder wordt ook genezen als ze die rook in de vrouwelijkheid ontvangen. En diegene die flauw geworden zijn komen tot zichzelf als ze door de mond of neusgaten de rook van deze brandende bladeren ontvangen.

De inwoners van Florida zeggen dat door de rook van deze bladeren bij hen de honger en dorst vergaat, de krachten vernieuwd worden, de geest verheugd en de hersens met een vrolijke dronkenschap gevuld worden. Ook plegen sommige slaven en arbeiders in Indië en Spanje als ze moe van werken zijn deze rook van tabak te ontvangen of (zo men zegt) te drinken totdat ze daarvan neer vallen en als ze wakker worden zijn ze van alle vermoeidheid verlost en wederom vrij.

Maar Dodonaeus heeft ons genoeg vermaand dat men het gebruik van deze rook aan de sterke mensen zou laten en de weke als vrouwen en kinderen het gans verbieden. Want men bevindt alle dagen dat de vrouwen en tere jongemannen of oude lieden die dat meer door waardigheid dan door nood gebruiken daarvan ziekte van de hersens en de ogen behouden. Al is het dat sommige sterke mensen in hun ouderdom door deze rook hun bijna verloren gezicht soms weer gekregen of immers verscherpt hebben zodat diegene die nauwelijks door brillen zien kunnen zonder die goed en duidelijk gezien hebben. Dan dat zijn sterke en harde mensen, als gezegd is.

Die droge bladeren worden in gebrek van de groene op alle pijnen gelegd, eerst nat gemaakt en daarna gedroogd.

Het poeder wordt in zeren en wonden gestrooid en met zalf gemengd en doet hetzelfde dat de groene bladeren vermochten.

Met olie van was wordt het gestreken op de leden die met koude jicht gekweld zijn.

Het gedistilleerd water van tabaksbladeren is zo goed als het sap tot wonden, gezwellen, kakhielen en afgevallen nagels van de vingers, daarop gestort of met doekjes er op gedaan.

Olie van tabak gedistilleerd en het zout er van gemaakt zijn beide duidelijk beter in de voor vermelde gebreken dan het sap, bladeren, poeder of gedistilleerd water.

Zalf van tabak wordt op verschillende manieren gemaakt, dan ze is niet zo krachtig als het sap zelf, maar men prijst het zeer om de schellen van de ogen weg te nemen.

Balsem van tabak is alzo krachtig als het zout en olie er van. Om die te maken, doe het vers uitgeduwd sap in een glas met even zoveel olie van olijven en laat dat een tijd lang in de zon staan, goed gestopt met gegomde was en met een sterk perkament vast er over gebonden of stel dit glas in een pot met water dat ge warm maakt, dat is Balneo Marig, of graaf het in paardenmest de tijd van veertig dagen, de mest soms veranderen. Dan zal ge de balsem hebben.

Sommige achten de tabak die hier te lande gegroeid is geheel niet, nochtans zo kan ons de ervaring genoeg leren dat de verse bladeren er van zo krachtig zijn tegen de wonden, zeren en allerlei gebreken dat men tevergeefs die deugden van de gedroogde bladeren die uit andere landen gebracht worden verwachten zou. Daarom geloven sommige dat de buitenlandse droge bladeren veel van hun kracht verloren hebben en er zijn hier te lande ettelijke die de bladeren die hier te lande gegroeid zijn gedroogd op de wijze van Peru voor beter houden dan die uit de andere wereld overgezonden worden. En (als Petrus Hondius schrijft en vele andere getuigen mogen) tegenwoordig is er in Zeeland een koopman die jaarlijks omtrent de vijf gemeten land bij Ter Vere met grote kosten bezaait met tabakzaad en dat op de wijze van de Indianen bewerkt en teelt, de bladeren plukt, droogt, vouwt en rolt, schikt, weg schikt en verkoopt. En dit heeft hij nu zes jaar lang gedaan en daarmee zijn koopmanschap gedreven.

Aangaande het gebruik en kracht van Petum wijfje en allerkleinste Petum, die zijn bijna die van Petum mannetje of gewone tabak gelijk en in gebrek van het een mag men het ander gebruiken. Dan in de vierde soort van Petum die van Dodonaeus in het kapittel van bilzen met naam van geelbilzekruid beschreven is is niet zo krachtig, nochtans plag men ze hier te lande en in Frankrijk veel te telen en te gebruiken tegen alle wonden en zeren eer dat de echte Nicotiana of tabak bekend of in de hoven herwaarts gezien was.