Peucedanum

HET XXV. CAPITEL.

Van Meester-vvortel ende Geeraerdt.

Gheslacht.

Al is ’t saecke datmen maer een soorte van Meesterwortel hier te lande en kent; nochtans hebben sommighe een wilde medesoorte daer van willen beschrijven, die sy ghemeynlijck Geeraerdt noemen. [514]

Ghedaente.

1. Meester-wortel heeft groote ende breede bladeren, aen de kanten ghekertelt, immers meestendeel de gene die de wortelen naest zijn; de welcke gemeynlijck in dry bladeren, dickwijls oock in meere, ghedeylt zijn. De steelen zijn anderhalven voet hoogh, dun ende gheknoopt, bijder aerden wat roodachtigh. De kranssen zijn ghemaeckt van kleyne witte bloemkens. Het saedt is breedt, plat, dun, als dat van Dille. De wortelen kruypen over dweers, ende zijn scherp van smaeck, welrieckende, vol van olieachtigh sap, van buyten uyt den roodachtighen swartachtigh oft bruyn, van binnen geelachtigh; de welcke dit ghewas met haer afsetselen seer lichtelijck vermenighvuldighen.

2. Geeraerdt, dat voor een wilde soorte van Meester-wortel ghehouden wordt, is de voorgaende Meesterwortel seer ghelijck, aengaende de bladeren ende kranskens van witte bloemen, ende de wijdt voort-kruypende wortelen; maer is nochtans in alles veel kleyner. Ende bovendien soo is dit een swaer-rieckende ghewas, ende is de hoven overtolligh ende lastigh oft moeyelijck.

Plaetse.

1. Meester-wortel wast in veele berghachtige plaetsen van Italien, ende bovendien oock in Hooghduytschlandt: daer sy nochtans somtijdts, als oock hier in Nederlant, in de hoven gesaeyt ende onderhouden wordt.

2. Geeraerdt wast in Brabant over al in ’t wildt, bijsonder in de ghebouwde landen, als in de hoven ende grasachtighe velden van selfs, ende is een recht oncruydt, soo dat het vandaer qualijck te verdrijven ende uyt te roeyen is.

Tijdt.

A, Meester-wortel vertoont sijn bloemen in de Braeckmaendt; daer nae volght het saedt. De wortel kan de koude van den winter seer wel verdragen, ende blijft langhen tijdt in ’t leven, sy selven altijdts met sijn voortkruypen vermenighvuldighende.

2. Bijnae op den selven tijdt sietmen Geeraerdt bloeyen, oft wat later; die oock alle iaer op een nieuw uytspruyt.

Naem.

1. Dit cruydt wordt in Brabandt van den ghemeynen man Meester-wortel gheheeten: in Hooghduytschlandt Meisterwurtz; wy hebben ’t in ’t Latijn den naem Astrantia ghegheven; dan andere noemen ’t Imperatoria. Veele andere hebben ’t Ostrutium geheeten, als ofmen Struthion seyde. Het verschilt nochtans seer veel van het cruydt Struthium oft Lanaria. Andere Cruydtbeschrijvers hebben ’t liever Asterition oft Osteritium te heeten, meynende dat dese naemen van het woordt Laserpitium ghetrocken ende bedorven zijn, ende dat de Asterantia het Laserpitium is, oft een soorte daer van. Dan het Laserpitium wordt beschreven met eenen steel als dien van de Ferula, dat is met eenen grooten ende langhen steel: daer den steel van desen Meester-wortel dun is ende kort, als wy voorseydt hebben: waer uyt alleen ghenoegh blijckt, dat dit cruydt van het Laserpitium seer veel verschilt.

2. Dat ander ghewas, van sommighe voor een wilde soorte van Meester-wortel ghehouden, wordt van den ghemeynen man in Brabandt Geeraerdt geheeten: daerom en hebben wy dat oock geenen bequaemeren Latijnsche naem weten te gheven dan Herba Gerardi; dat is Geeraerdts-cruydt.

Aerd.

1. De wortel van dit cruydt oft Meester-wortel is seer heet ende brandende van krachten, als verwarmende in den derden graed, ende verdrooghende in den selven.

2. Geeraerdt is noch onversocht.

Kracht ende Werckinghe.

1. Meester-wortel is heel dun van deelen ende fijn van stoffe; daerom seer bequaem om te doorsnijden, dun te maecken, te verteeren, te doen sweeten ende ghemackelijck pissen.

Sy is oock seer bequaem om de dicke koude vochtigheden te verteeren ende rijp te maecken; ende om alle windachtigheden te verdrijven ende te ontdoen, soo wel van de darmen ende van de maghe, als van de moeder.

Is oock seer goedt om het kolicompas oft pijne in de darmen, ende de ghebreken van de nieren te ghenesen.

Men ghebruycktse niet alleen om de pisse, maer oock om de maendtstonden te verwecken, ende om de worginge ende opstijginghe van de Moeder te beletten; ende voorts om de naegheboorte ende doode vruchten uyt te drijven.

Het poeder van de selve omtrent de swaerte van een draghme oft vierendeel loots somtijdts ghebruyckt, is de watersuchtige seer nut, ende de ghene die met den kramp, treckinge der leden, vallende sieckte gequelt zijn: het selve in de vierde-daeghsche kortsen met wijn te drincken gegheven [515] voor het aenkomen van de kortse, doet de selve achterblijven: dit poeder in der selver voeghen gebruyckt wederstaet oock allerhande verghift, ende gheneest alle pestighe oft smettelijcke sieckten ende hindernissen die van de quade locht komen.

De selve wortel van dit cruydt in wranghen wijn ghesoden versoet ende verdrijft de smerte van de tanden; ende gheknauwt zijnde doet spouwen oft zeeveren, dat is, doet de waterachtigheydt oft het slijm van den hoofde op de tonghe rijsen; ende daerom wordt sy veel ghebruyckt, ende seer ghepresen voor een van de bequaemste middelen diemen weet om de herssenen door het spouwen van de slijmerachtige vochtigheden te verlossen, ende de menschen die met popelsije, gheraecktheydt, vallende sieckte ende dierghelijcke ghebreken ghequelt zijn, te ghenesen.

2. De krachten van Geeraerd en zijn noch van niemandt ondersocht, oft immers geschreven gheweest.

BIIVOEGHSEL.

De Meester-wortel is hedensdaeghs veel van de Cruydtbeminners gheacht, om haer groote krachten wille: sy is van ghedaente de Tamme Angelica ghelijcker, dan de Wilde; nochtans ghelijckende de bladers meest de Duytsche Beeren-klauw, ende de Groote Eppe; de welcke meestendeel dry by een groeyen, soo haest als de steelkens boven der aerden ghesproten zijn: van verwe zijn sy groener ende stercker van reuck dan die van Groote Eppe: elck van die bladeren wordt in dry andere bladeren ghedeylt, die wederom in tweeen oft drijen ghekloven zijn, soo dat elck bladt in seven oft neghen deelen afghescheyden is: ende elck bijsonder bladerkens is rondom ghesneden, ende ghelijck een saghe ghekerft. De kroonkens ende ’t saedt zijn die van de Wilde Angelica ghelijck. De wortel is langh, eenen vingher dick, met veel faselinghen in d’aerde uytgespreyt, van buyten bruyn, van binnen witachtigh, oft bleeck geel, heet op de tonghe, veel stercker ende heeter van kracht ende reuck dan die van de Angelica: ende groeyt op de selve plaetsen seer geerne, daer de Angelica groeyt. Het sap dat uyt dese wortelen ende steelen vloeyt, magh ghedrooght ende tot onsen ghebruyck bewaert worden.

Kleyne Meester-wortel, oft Geeraerts-cruydt, is veel leeger, niet hoogher dan eenen voet opschietende. De bladeren zijn kleyner, op langher steelkens staende: de wortel is teerer, witter ende niet soo dick, gheen sap uytghevende: ende het heele cruydt met de wortelen is veel onstercker, nochtans niet sonder reuck oft smaeck. Maer het schijnt dat dit cruydt van wortelen den Hadijck beter ghelijckt dan de Meester-wortele; ende is daer voor van den gemeynen man aenghesien ende langhen tijdt ghebruyckt gheweest. Andere houden dat voor een Wilde soorte van Pastinaken, ander voor een Wilde Angelica; oft immers voor een medesoorte van de Wilde Angelica, die Camerarius Giersich oft Strentzel noemt; welcken laetsten naem met Astrantia wat ghemeynschap heeft.

Swarte Meester-wortel en is anders geen gewas dan de Swarte Nieswortel van Dioscorides, van ons elders beschreven.

Oeffeninghe.

Dese cruyden hebben soo luttel oeffeninghe van doen, dat waer sy eens gheplant worden, oft van selfs voortkomen, daer blijven sy gheerne wassende; ende bevanghen alle iaer meerer ende meerer plaetse.

Naem.

1. Meester-wortel heeft veel bedorven naemen, die met het Laser eenighsins schijnen over een te komen; als is Laserpitium, daer Fuchsius dat voor houdt; ende Laserpitium Germanicum, soo andere dat noemen; ende Osteritum, Ostrition, Ostrunon, Astrantia, ende Magistrantia. Sommighe houdense voor het Magudaris van de ouders; ander voor het Smyrnium, doch t’onrecht; ander voor het Ligusticum, te weten Tragus ende Anguillara. In ’t Enghelsch heet sy Pelletorije of Spayne.

2. Dat ander wildt ghewas heet hier te lande Geeraerts-cruydt, oft Geeraerd, als voorseyt is; by andere Sevenbladt; in ‘t Griecks Heptaphyllon; in ’t Latijn Septifolium ende Laserpitium silvestre, oft Laserpitium nothum; Lobel noemt het Podagraria Germanica aut Belgica; in ’t Vlaemsch Wilde Vliendre ende Landsloop; in ’t Enghelsch Assch weede; van andere hier te lande Flercijn-cruydt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. Meester-wortel, als sommighe versekeren, vermagh al ’t ghene dat de Angelica doen kan; selfs sy is veel krachtigher in ’t wercken dan de Angelica.

De selve wortel ghestooten ende met olie vermenght, doet scheyden dat gheronnen bloedt, ende gheneest de blauw gheslaghen oft gestooten placken, ende doet verdwijnen de kroppen, klieren ende alle harde vergaderinghen ende gheswillen, daer op geleyt, in sonderheyt de klonteren van gheronnen melck, die de vrouwen borsten plegen te quellen.

Sy verdeylt ende doet scheyden de taeyigheydt van de flegmaticke vochtigheden; ende versterckt de koude maghe van de gene diese eten; ende doet de spijsen verteeren, ende opent de milte.

De selve wortel gepoedert, ende met olie van Lisch-wortelen ende wasch ghemenghelt, ende een plaester daer af ghemaeckt, versoet ende gheneest de pijne van de heupe oft Sciatica.

Sy geeft de ghene die de selve gebruycken een goede coleur ende verwe.

De selve doet oock vergaen de waterigheydt van de maghe, ende doet den verloren appetijt oft lust om eten wederkomen.

Meester-wortel met de schellen van Granaet-appelen ende azijn ghesoden, verdrijft de speenen, wratten ende andere aenwassinghen van den aersdarm: ’t selve doet sy oock als sy in ’t water gesoden wordt, ende datmen ’t fondament daer mede stooft.

Sy gheneest de ghebreken des inghewants, ende verdrijft de pijne van de wormen, ende brenght de wormen selve om.

Met naebier ghemenght ende ghestooten, alleen, oft met haer bladeren, doet scheyden ende gheneest de pestighe gheswillen ende carbunckels, daer op gheleyt.

De selve wortelen reynighen oock ende suyveren de borst, verdeylen ende doen scheyden de taeye fluymen; ende zijn seer goedt teghen den verouderden hoest van koude oorsprongh nemende, met honigh vermenght, ende dickwijls gheleckt: een weynighsken daer van in de spijse, oft alleen ghebruyckt met sout, maeckt eenen goeden adem.

Sy ghenesen oock de verouderde koude huyverachtige kortsen, ende doen sweeten, met wijn ghedroncken; ende doen verdwijnen die winde ende opblasinghen der sijden.

Meester-wortel is oock goedt inghenomen den ghenen die ghevallen, gestooten oft van binnen ghequetst zijn: want sy gheneest de wonden, ende scheydt ende doet verdwijnen dat bloedt dat binnen ’s lichaems gheronnen is.

De selve wortel met de bladers ghestooten zijn goedt gheleyt op den beet van de dulle honden; ende op alle beten ende steken van allerhande fenijnighe dieren.

De bladers alleen in wijn ende water ghesoden ende ghedroncken, ghenesen de inwendighe wonden, suyveren de moeder, ende iaeghen af de naegheboorte, ende maecken de vrouwen vruchtbaer, als de onvruchtbaerheydt van koude oorsaecken haeren oorsprongh heeft.

Tragus schrijft aldus van dit cruydt: Meester-wortel versoet de koude pijnen ende smerten van de Sciatica; sy doet sweeten, sy iaeght water af ende de doode vrucht, ’t welck ghy seer wel ende sekerlijck moght ghelooven.

‘Tsap van de bladeren, oft van de wortel is oock goedt om alle gheswillen, vergaderinghen ende hardigheden te verdeylen, verteeren ende ghenesen.

‘Tselve sap van Meester-wortel eet wegh ende verteert het quaet ende vuyl vleesch van de sweeringhen ende etende zeerigheden oft kanckers.

Meester-wortel met Theriakel ende met Roosen-Edick van buyten aen ’t herte gheleyt, versterckt dat in de peste ende heete kortsen.

2. Wilde Meester-wortel oft Geeraerts-cruydt, als sommighe segghen, is van aerd de Tamme Meester-wortel ghelijck; maer en is niet soo sterck.

De selve versekeren, dat ’t selve cruydt gestooten, ende op de leden die van ’t flercijn kranck zijn gheleyt, de pijne versoet, ende doet dat gheswil scheyden ende vergaen: daerom hebben sy dat Flercijn-cruydt gheheeten.

Dit voorseyde cruydt geneest oock de speenen, alsmen het in ’t water siedt, ende den aersdarm daer mede stooft.

Voorwaer, seght Lobel, dit cruydt heeft de krachten die van het Hadijck beter ghelijckende, dan die van de Meester-wortel; ende sommighe hebben dat t’onrecht voor een soorte van Hadijck ghehouden, ende eenen tijdt langh daer voor ghebruyckt.

HET XXV. KAPITTEL.

Van meesterwortel en Gerard. (Peucedanum ostruthium, Aegopodium podagria)

Geslacht.

Al is het zaak dat men maar een soort van meesterwortel hier te lande kent, nochtans hebben sommige een wilde medesoort daarvan willen beschrijven die ze gewoonlijk Gerard noemen. [514]

Gedaante.

1. Meesterwortel heeft grote en brede bladeren die aan de kanten gekarteld zijn, immers meestal diegene die het dichts bij de wortels zijn die gewoonlijk in drie bladeren en dikwijls ook in meer gedeeld zijn. De stelen zijn vijf en veertig cm hoog, dun en geknoopt en bij de aarde wat roodachtig. De kransen zijn gemaakt van kleine witte bloempjes. Het zaad is breed, plat en dun als dat van dille. De wortels kruipen dwars en zijn scherp van smaak, welriekend en vol van olieachtig sap, van buiten uit het roodachtige zwartachtig of bruin en van binnen geelachtig die dit gewas met haar bijscheuten zeer gemakkelijk vermenigvuldigen.

2. Gerard dat voor een wilde soort van meesterwortel gehouden wordt is de voorgaande meesterwortel zeer gelijk aangaande de bladeren en kransjes van witte bloemen en de wijdt voort kruipende wortels, maar is nochtans in alles veel kleiner. En bovendien zo is dit een zwaar ruikend gewas in de hoven overtollig en lastig of moeilijk.

Plaats.

1. Meesterwortel groeit in vele bergachtige plaatsen van Italie en bovendien ook in Hoogduitsland daar ze nochtans soms als ook hier in Nederland in de hoven gezaaid en onderhouden wordt.

2. Gerard groeit in Brabant overal in het wild en vooral in de gebouwde landen als in de hoven en grasachtige velden vanzelf en is een echt onkruid zodat het vandaar kwalijk te verdrijven en uit te roeien is.

Tijd.

A, Meesterwortel vertoont zijn bloemen in juni en daarna volgt het zaad. De wortel kan de koude van de winter zeer goed verdragen en blijft lange tijd in het leven die zichzelf altijd met zijn voortkruipen vermenigvuldigt.

2. Bijna op dezelfde tijd ziet men Gerard bloeien of wat later die ook elk jaar opnieuw uitspruit.

Naam.

1. Dit kruid wordt in Brabant van de gewone man meesterwortel genoemd, in Hoogduitsland Meisterwurtz en wij hebben het in het Latijn de naam Astrantia gegeven, dan andere noemen het Imperatoria. Vele andere hebben het Ostrutium genoemd als of men Struthion zei. Het verschilt nochtans zeer veel van het kruid Struthium of Lanaria. Andere kruidbeschrijvers noemen het liever Asterition of Osteritium en menen dat deze namen van het woord Laserpitium getrokken en bedorven zijn en dat de Asterantia het Laserpitium is of een soort er van. Dan het Laserpitium wordt beschreven met een steel als die van de Ferula, dat is met een grote en lange steel daar de steel van deze meesterwortel dun is en kort zoals we gezegd hebben waaruit alleen genoeg blijkt dat dit kruid zeer veel van het Laserpitium verschilt.

2. Dat andere gewas dat van sommige voor een wilde soort van meesterwortel wordt gehouden wordt van de gewone man in Brabant geeraerdt genoemd en daarom hebben we dat ook geen betere Latijnse naam weten te geven dan Herba Gerardi, dat is Gerardkruid.

Aard.

1. De wortel van dit kruid of meesterwortel is zeer heet en brandend van krachten als verwarmend in de derde graad en verdrogend in dezelfde.

2. Gerard is noch niet onderzocht.

Kracht en werking.

1. Meesterwortel is heel dun van delen en fijn van stof en daarom zeer geschikt om te doorsnijden, dun te maken, te verteren, te laten zweten en gemakkelijk plassen.

Ze is ook zeer geschikt om de dikke koude vochtigheden te verteren en rijp te maken en om alle winderigheden te verdrijven en op te lossen en zowel van de darmen en van de maag als van de baarmoeder.

Is ook zeer goed om de maagpijn of pijn in de darmen en de gebreken van de nieren te genezen.

Men gebruikt het niet alleen om de plas, maar ook om de maandstonden te verwekken en om de wurging en opstijging van de baarmoeder te beletten en voorts om de nageboorte en dode vruchten uit te drijven.

Het poeder er van soms omtrent de zwaarte van een drachme of vierendeel lood gebruikt is de waterzuchtige zeer nuttig en diegene die met kramp, trekking van de leden en vallende ziekte gekweld zijn en door het in de vierdedaagse malariakoorts met wijn te drinken gegeven [515] voor het aankomen van de koorts laat die achterblijven, dit poeder op dezelfde manier gebruikt weerstaat ook allerhande vergif en geneest alle pestachtige of besmettelijke ziekten en hindernissen die van de kwade lucht komen.

Die wortel van dit kruid in wrange wijn gekookt verzoet en verdrijft de smart van de tanden en gekauwd laat het spuwen of kwijlen, dat is laat de waterachtigheid of het slijm van het hoofd op de tong rijzen en daarom wordt ze veel gebruikt en zeer geprezen voor een van de beste middelen die men weet om de hersens door het spuwen van de slijmachtige vochtigheden te verlossen en de mensen die met m. s, hersenbloeding, vallende ziekte en diergelijke gebreken gekweld zijn te genezen.

2. De krachten van Gerard zijn noch van niemand onderzocht of immers geschreven geweest.

BIJVOEGING.

De meesterwortel wordt tegenwoordig van de kruidbeminnaars geacht vanwege haar grote krachten en lijkt van gedaante meer op de tamme Angelica dan de wilde, nochtans lijken de bladeren het meest op de Duitse berenklauw en de grote eppe die meestal drie bijeen groeien zo gauw als de steeltjes boven de aarde gesproten zijn en van kleur zijn ze groener en sterker van reuk dan die van grote eppe en elk van die bladeren wordt in drie andere bladeren gedeeld die wederom in tweeën of drieën gekloven zijn zodat elk blad in zeven of negen delen afgescheiden is en elk apart blaadje is rondom gesneden en als een zaag gekerfd. De kroontjes en het zaad zijn die van de wilde Angelica gelijk. De wortel is lang en een vinger dik met veel vezels in de aarde uitgespreid en van buiten bruin en van binnen witachtig of bleek geel, heet op de tong en ruikt veel sterker en is heter van kracht dan die van de Angelica en groeit zeer graag op dezelfde plaatsen daar de Angelica groeit. Het sap dat uit deze wortels en stelen vloeit mag gedroogd en tot ons gebruik bewaard worden.

Kleine meesterwortel of Gerardkruid is veel lager die niet hoger dan dertig cm opschiet. De bladeren zijn kleiner en staan op lange steeltjes, de wortel is teerder, witter en niet zo dik en geeft geen sap uit en het hele kruid met de wortels is veel zwakker, nochtans niet zonder reuk of smaak. Maar het schijnt dat dit kruid van wortels beter op hadig lijkt dan de meesterwortel en is daarvoor van de gewone man aangezien en lange tijd gebruikt geweest. Andere houden dat voor een wilde soort van pastinaken, andere voor een wilde Angelica, of immers voor een medesoort van de wilde Angelica die Camerarius Giersich of Strentzel noemt welke laatste naam met Astrantia wat gemeenschap heeft.

Zwarte meesterwortel is geen ander gewas dan de zwarte nieswortel van Dioscorides en van ons elders beschreven.

Teelt.

Deze kruiden hebben zo weinig teelt nodig dat waar ze eens geplant worden of vanzelf voortkomen daar blijven ze graag groeien en bevangen elk jaar meer en meer plaats.

Naam.

1. Meesterwortel heeft veel bedorven namen die met het Laser enigszins schijnen overeen te komen als is Laserpitium daar Fuchsius dat voor houdt en Laserpitium Germanicum zo andere dat noemen en Osteritum, Ostrition, Ostrunon, Astrantia en Magistrantia. Sommige houden het voor het Magudaris van de ouders en andere voor het Smyrnium, doch te onrecht, andere voor het Ligusticum, te weten Tragus en Anguillara. In het Engels heet ze pelletorije of Spayne.

2. Dat andere wilde gewas heet hier te lande Geeraerts-cruydt of Geeraerd, als gezegd is, bij andere sevenbladt; in het Grieks Heptaphyllon, in het Latijn Septifolium en Laserpitium silvestre of Laserpitium nothum, Lobel noemt het Podagraria Germanica aut Belgica, in het Vlaams wilde vliendre en landsloop, in het Engels assch weede, van andere hier te lande flercijn-cruydt.

Aard, kracht en werking.

1. Meesterwortel, als sommige verzekeren, kan al hetgeen dat de Angelica doen kan, zelfs is ze veel krachtiger in het werken dan Angelica.

Die wortel gestoten en met olie vermengt laat scheiden het gestolde bloed en geneest de blauw geslagen of gestoten plekken en laat de kroppen, klieren en alle harde verzamelingen en gezwellen verdwijnen als het daarop gelegd wordt en vooral de klonters van gestolde melk die de vrouwen borsten plegen te kwellen.

Ze verdeelt en laat scheiden de taaiheid van de flegmatieke vochtigheden en versterkt de koude maag van diegene die het eten en laat de spijzen verteren en opent de milt.

Die wortel verpoedert en met olie van liswortels en was gemengd en er een pleister van gemaakt verzoet en geneest de pijn van de heup of jicht.

Ze geeft diegene die het gebruiken een goede kleur en verf.

Diezelfde laat ook de waterigheid van de maag vergaan en laat de verloren appetijt of lust om te eten weerkomen.

Meesterwortel met de schillen van granaatappels en azijn gekookt verdrijft de aambeien, wratten en andere aangroei van de aarsdarm en hetzelfde doet ze ook als ze in het water gekookt wordt en dat men het fondament daarmee stooft.

Ze geneest de gebreken van het ingewand en verdrijft de pijn van de wormen en brengt de wormen zelf om.

Met nabier gemengd en gestoten, alleen of met haar bladeren laat scheiden en geneest de pestachtige gezwellen en karbonkels als het daarop gelegd wordt.

Die wortels reinigen ook en zuiveren de borst, verdelen en laten scheiden de taaie fluimen en zijn zeer goed tegen de verouderde hoest die van koude oorsprong neemt en met honing vermengt en dikwijls gelikt en wat daarvan in de spijs of alleen gebruikt met zout maakt een goede adem.

Ze genezen ook de verouderde koude huiverachtige koortsen en laten zweten en met wijn gedronken laten ze die winden en opblazing van de zijden verdwijnen.

Meesterwortel is ook goed ingenomen diegenen die gevallen, gestoten of van binnen gekwetst zijn want ze geneest de wonden en scheidt en laat verdwijnen dat bloed dat binnen het lichaam gestold is.

Die wortel met de bladeren gestoten zijn goed gelegd op de beet van de dolle honden en op alle beten en steken van allerhande venijnige dieren.

De bladeren alleen in wijn en water gekookt en gedronken genezen de inwendige wonden, zuiveren de baarmoeder en jagen de nageboorte af en maken de vrouwen vruchtbaar als de onvruchtbaarheid van koude oorzaken zijn oorsprong heeft.

Tragus schrijft aldus van dit kruid: ‘meesterwortel verzoet de koude pijnen en smarten van jicht en laat zweten en jaagt water af en de dode vrucht wat ge zeer goed en zeker mag geloven’.

Het sap van de bladeren of van de wortel is ook goed om alle gezwellen, vergaderingen en hardigheden te verdelen, verteren en genezen.

Hetzelfde sap van meesterwortel eet weg en verteert het kwaad en vuil vlees van de zweren en etende zerigheden of kankers.

Meesterwortel met teriakel en met rozenazijn van buiten aan het hart gelegd versterkt dat in de pest en hete koortsen.

2. Wilde meesterwortel of Gerardkruid zoals sommige zeggen is van aard de tamme meesterwortel gelijk, maar is niet zo sterk.

Die verzekeren ook dat hetzelfde kruid gestoten en op de leden die van jicht ziek zijn gelegd de pijn verzoet en laat dat gezwel scheiden en vergaan en daarom hebben ze dat flercijn-cruydt genoemd.

Dit voor vermelde kruid geneest ook de aambeien als men het in het water kookt en de aarsdarm daarmee stooft.

Voorwaar, zegt Lobel, dit kruid heeft de krachten die beter op hadik lijken dan die van de meesterwortel en sommige hebben dat te onrecht voor een soort van hadik gehouden en een tijd lang daarvoor gebruikt.

HET XXIII. CAPITEL.

Van Verckens-Venckel oft Peucedanum.

Ghedaente.

Verckens-Venckel heeft dunne gheknoopte ende in ledekens verdeylde steelkens, dickwijls anderhalven voet hoogh op schietende. De bladers zijn veel grooter ende dichter dan die van Venckel, wiens deelen oft snippelinghen bijsonder taey zijn, dun, langhworpigh, de bladeren van den Pijnboom eenighsins ghelijck schijnende te wesen. Op ’t tsop van de steelkens komen ronde kranskens voort, met kleyne gheele bloemkens. Het saedt is langhworpigh, dun, ende niet ghelijvigh. De wortel is tamelijcken dick, van buyten swartachtigh, van binnen wat witter, vol saps, heel diep, iae somtijdts wel by de dry voeten onder d’aerde sinckende; ende brenght aen haer opperste langhs der aerden veel hayrs voort, (gelijck de wortelen van Libanotides, waer af hier voor gheschreven is) daer tusschen de steelen ende bladeren groeyen. Dese wortel ghequetst, ghesneden oft ghekerft zijnde, geeft van haer een gheel, swaerrieckende sap oft traen, die terstont dick ende droogh wordt, ende van verwe, ende insghelijcks oock van sterckheydt van reuck ende van smaeck, het solfer seer nae by schijnt te komen.

Ter wijlen datmen ‘tsap van dese wortel vergaert, seght Dioscorides, soo komt daer eenen seer swaeren domp van, die de bijstaenders, ende in sonderheyt die dese traen vergaderen, een draeyinge des hoofts ende eenen grooten hooft-sweer aenbrenght, ’t en zy dat sy eerstelijck hun neusgaten ende het gantsche hooft wel met olie van Roosen besmeeren ende overstrijcken.

Als dit sap uyt de wortel ghevloeyt heeft, dan is de wortel voorts heel onnut ende nerghens toe bequaem.

Men vergaert uyt de steelen van dit ghewas insghelijcks oock een sap, alsmen pleegh te doen uyt de wortelen van Mandragora; maer dit is veel slapper ende onstercker van krachten dan den voorseyden traen die uyt de wortel vloeyt; ende bovendien soo verdwijnen oft vervlieghen sijn krachten veel eer dan die van het ander: want metter [510] tijdt wordt dit sap heel onsterck ende krachteloos ende nerghens toe nut; daer het voorgaende sap altijdt iet van sijn krachten pleegh te behouden.

Behalven de voorseyde twee sappen worter oock somtijdts een traen ghevonden rondom de steelen ende by de wortelen van dit ghewas vast hanghende, die seer dick in een ghedrongen is, ende de keernen oft droppelen van Wieroock eenighsins ghelijck, soo Dioscorides schrijft.

Veranderinghe. Op sommige plaetsen krijght dit cruydt dichter by een staende bladeren, ende kranssen van de bloemen zijn smaller: op ander plaetsen heeft het ijdeler ende wijder van een staende bladeren; van de welcke elck bijsonder deel oft snippelinge langhworpigh is ende smaller; ende de bloemkransse is breeder ende wijder uytghespreydt.

Plaetse.

Verckens-Venckel wast op berghachtighe plaetsen, dickwijls oock in vet landt, ende dat wel ter sonnen staet. Men vindt het in Italien, Languedock, Hooghduytschlandt, ende oock in meer andere landouwen; als is het landt Sardonie gheheeten ende Samothrace in Grieckenlandt ende Asien.

Tijdt.

Dit cruydt bloeyt in de hoven van Nederlandt ende van Hooghduytschlandt gemeynlijck omtrent de Hoymaendt: dan het rijp saedt wordt vergadert in de Ooghstmaendt ende September. De wortel blijft des winters over, ende brenght alle iaer nieuwe bladeren ende scheuten voort.

Naem.

De Cruydtbeminners van Brabandt noemen dit cruydt gemeynlijck Verckens-Venckel; de Hooghduytschen Haarstrang, Schwebelwurtzel, Sewfenckel; de Italiaenen Peucedano, ende de Fransoysen Peucedanne; de Spaegniaerts Herbatum, Ervatum oft Yervatum, oock Rabo o Fenicho de puerco; de Enghelsche Horestrange: in ’t Griecks heet het Peucedanos; in ’t Latijn insghelijcks oock Peucedanos, Peucedanus, Peucedanum ende Pinastellum. Meest alle de Apotekers, ende oock den ghemeynen man kennen dat met den naem Foeniculum porcinum, dat is Verckens-Venckel. Sommighe noemen het in ’t Griecks Agrion ende Agriophyllon, alsmen onder de bastaert-naemen vint: de Propheten ende Waerseggers van Grieckenlandt noemden het in ’t Griecks Agathos Daemon; in ’t Latijn Bonus Genius, dat is Goeden Enghel oft Gheest.

Oorsaecke des naems.

Den oorsprongh van den ghemeynen Grieckschen naem Peucedanos, ende den Latijnschen Pinastellum, komt van het woordt Peuce; om dat de bladeren van dit ghewas den Pijnboom eenighsins van ghedaente ghelijck zijn; die in ’t Griecks Peuce ghenoemt wordt, in ’t Latijn Pinus.

Aerd.

Het sap oft den traen die van dit cruydt vloeyt, diemen in ’t Griecks Opos pleegh te noemen, is verdrooghende ende verwarmende van aerd, selfs in den derden graed. De wortel en verwarmt soo seer niet, maer verdrooght krachtighlijck; ende daerom wordt sy ghehouden voor verwarmende, ende verdrooghende in ’t beghinsel van den derden, als Galenus betuyght.

Kracht ende Werckinghe.

Dese traen oft sap van Verckens-Kervel met edick ende olie van Roosen vermenght, ende van buyten ghebruyckt, oft daer mede ghestreken, is seer nut (nae het schrijven van Dioscorides) om de naevolghende ghebreken te ghenesen; naementlijck de slapende sieckte, de rasende sieckte, de draeyinghe ende verouderde swijmelingen des hoofts, de vallende sieckte, den langhdurighen hoofdtsweer, de swaere bekommerlijcke ongeruste droomen, de beroertheydt ende geraecktheydt der leden, den kramp, lammigheydt ende spanninge der zenuen, ende met eenen woordt begrepen, alle oude koude ghebreken die aen de zenuen, pesen ende zenuachtighe leden des lichaems moghen komen; ende sonderlinghen de pijne van der heupen, diemen Sciatica heet.

‘Tselve sap voor den neuse ghehouden ende gheroken komt seer te bate de vrouwen die van haer selven ghevallen zijn door de opstijginghe des moeders; ende maeckt oock wacker al de gene die met een swaere slapende sieckte bevanghen zijn.

‘Tsap van Peucedanum op gloeyende kolen gebrandt ende daer van een beroockinghe ghemaeckt, verdrijft de slanghen ende allerhande verghiftighe kruypende dieren.

Men drupt dat selve sap met edick vermenght in de ooren, ende men vindt daer groote baete by, om de smerte daer van te doen vergaen: ’t selve doet het oock met olie van Roosen daer in ghedruypt.

Andere steken dit selve sap in de holligheden van de quade bedorven ende verrotte tanden, om de pijne daer van te versoeten.

Dit sap met een morw ey ingenomen oft gedroncken is seer goedt teghen den hoest, kortigheydt oft engigheyt op de borst, ende het ongemackelijck ende moeyelijck herhaelen des adems: in der selver voeghen ghebruyckt is oock seer goedt om de rommelinghe ende krimpinghe in de darmen te ghenesen, ende alle opblasinghen ende windachtigheden te verdrijven, die van dickheydt, grovigheydt oft taeyigheydt der vochtigheden haeren oorsprongh hebben, schrijft den selven Galenus.

Bovendien soo is dit sap bequaem om den buyck weeck te maecken, ende eenen sachten kamergangh te doen krijghen; ende iaeght daer door af de taeye koude fluymen, ende de heete geele colerijcke vochtigheden.

Het selve vermindert de overvloedighlijck wassende Milte, te weten door sijn snijdende, verteerende ende alle dicke vochtigheden dun maeckende kracht.

Dit sap wordt oock voor seer krachtigh gehouden voor de vrouwen die van kinde swaer zijn: want het maeckt seer lichten ende veerdigen aerbeydt, opent de moeder, ende iaeght af de secondine oft naegheboorte, ende de doode vruchten.

Om de smerte ende weedom der Nieren ende van de Blase te versoeten, wordt dit sap oock seer nuttelijck gedroncken; ende het doet oock water maecken.

De wortel van Verckens-Venckel is tot alle de selve gebreken oock seer nut: dan sy is veel slapper ende onstercker van krachten dan het sap. De selve ghedrooght ende tot poeder oft meel gebroght, ende gebruyckt, suyvert de vervuylde sweeringhen ende quade zeeren ende oude wonden; ende, soo Galenus daer noch meer toe seght, is seer goedt om het vleesch in de wonden, opene gaten ende zeeren te doen wasen, ende om de oude wonden toe te heelen ende met lijckteeckenen te bedecken, daer in ghestroyt zijnde. “Tselve meel van dese wortel treckt seer haest af ende doet scheyden alle quade vervuylde schelferinghen van eenigh gequetst oft bedorven gebeente; ende geneest dan de wonden.

Men menght dese wortel, tot poeder oft meel gebroght zijnde, als voorseyt is, by allerhande ceroenen, plaesters ende diergelijcke salven diemen bereydt tot verwerminge van eenigh lidt des lichaems.

Verkiesinghe.

Aengaende het sap van dese Verckens-Venckel oft Peucedanus, soo is het beste boven alle (nae het segghen van Dioscorides) ’t ghene dat uyt de landen Sardonia ende Samothrace ghebroght wordt; ’t welck swaer van reuck is, rosachtigh van verwe, ende brandende oft scherp ende bijtende van smaeck.

Maer om de wortelen te verkiesen, seght den selven Dioscorides, salmen best doen, midts die nemende ter wijlen sy noch versch zijn, ende gheensins vermeluwet, oft door oudtheydt te seer gherimpelt oft doorboort, maer vast ende vol reucks.

BIIVOEGHSEL.

Verckens-Venckel is een soorte van Ferula, waer af de wortel ende ‘tsap eenen gommachtighen herstachtige ende peckachtigen stanck heeft, ende daerom den naem Peucedanum voert. Dese wortel is van binnen groenachtigh. Boven aen de tsoppen van de steelen ende sijd-tacksken groeyen veel bruyne bladers, ghelijck de Venckel, in dry bladers ghedeylt, tweemael breeder, langher, maer niet soo dick, als die van de Ferula. ‘Tsaedt is dat van Angelica niet onghelijck, maer onlieflijck. De Nederlanders pleghen dat oock Hayrstranghe ende Verckens-steert te noemen; ende de Fransoysen oock Fenoil porcin.

Italiaensch Verckens-Venckel is in alle sijn deelen viermael grooter dan die van Languedock. Dese groeyt overvloedigh op de heuvels van Lorette ende Romanie; ende is in ’t Latijn Peucedanum maius Italicum gheheeten.

Oostenrijcksch Verckens-Venckel is van Clusius beschreven ende Peucedanum Pannonicum geheeten, ende wast veel in Oostenrijck ende Hungarijen, aldaer in de Hoymaend ende somtijdts spaeder bloeyende. De wortel is eenen duym dick, oft wat dunner, somtijdts oock veel dicker, langh, met een dicke schorsse bedeckt, die somtijdts witachtigh, somtijdts bruyn ende swartachtigh is, van smaeck eerst de Pastinaken ghelijckende, daer nae wat scherpachtigh, met sommighe dweerse ende kromme veselinghen begaeft, boven aen heel ruygh ende hayrigh: daer uyt spruyten vijf oft meer bladeren als die van ghemeyn Verckens-Venckel, maer kleyner ende korter, uyt den groenen nae den blauwen treckende, niet swartachtigh, bitterachtigh van smaeck, onsterck van reuck, ende bijkans nerghens nae rieckende: daer tusschen spruyt den [511] steel, anderhalven voet hoogh, rond, teer, in veele tacken verdeylt; daer op wassen kranskens van witte bloemen: ’t saedt is kort ende dickachtigh, twee op een, als meest in alle de soorten van kransdraghende cruyden ghebeurt, aschverwigh, van smaeck wat bitterachtigh ende scherp. Dit cruydt, soo ’t schijnt, is niet seer verscheyden van de Tweede Saxifraga van Matthiolus, in ’t Latijn Saxifraga secunda Matthiolus; ende de Oostenrijcksche Steenbreke, oft Saxifraga Pannonica is daer een medesoorte van.

Plaetse.

Verckens-Venckel en is hier te lande nerghens te vinden, dan in de hoven van sommighe cruydtbeminners. Het wast in het landt Sardonia; niet in Sardus, als sommighe meynen.

Naem.

Sommige noemen dit gewas oock Stataria, in ‘ Hooghduytsch Schwebelwurtz, als ofmen Swavel-cruydt oft Solferwortel seyde; om dat de wortel soo seer nae den Solfer rieckt; in ’t Fransoys somtijdts Peucedanon; in ’t Enghelsch Sulfurwort. Apuleius noemtse Pinastella.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel, ’t sap ende het cruydt van Verckens-Venckel hebben bijnae een kracht.

‘Tsap wordt tot drancken gheresolveert met bitter Noten, oft Ruyte, oft warm broot ende Dille.

Sap van Verckens-Venckel, seght Galenus, is goedt teghen de ghebreken van de loose ende borst, die uyt grove ende taeye vochtigheden voortskomen, niet alleen inghenomen, maer oock uytwendigh ghebruyckt, ende voor den neuse ghehouden.

De wortel ende ’t cruydt worden om haeren quaden reuck te min ghebruyckt.

De malse wortel, seght Dioscorides, wordt met een mes ghesneden; ende ’t sap dat uyt de quetsure loopt, wordt in de schaduwe gedrooght: want in de Sonne vervlieghet het terstondt, ende verliest sijn kracht. Met braden wordt de wortel krachteloos.

‘Tselve sap is seer goedt gedroncken teghen de pijne van de blase ende treckinghe oft spanninghe van de lendenen.

Plinius schrijft, dat het sap van Peucedanum in alle de voorseyde ghebreken meest alleen ghebruyckt wordt; dan somtijdts oock met Amandelen ende Ruyte, in sonderheydt alsmen dat binnen den lijve ghebruycken will.

‘Tselve sap is oock seer goet op de gescheurtheyt der ionge kinderen gestreken, ende op de hoogh uytwassende navelen ghebonden.

De wortel van Peucedanum (als voorseyt is) is den sappe van werckinghen ghelijck, maer niet soo heel sterck; ende wordt in water ghesoden, ende soo ghedroncken.

Dese wortel van Verckens-Venckel ghedrooght, ende met olie van Dille vermenght, op ’t lichaem ghestreken, doet den mensche sterckelijcken sweeten: in de klisterien by ghedaen, wordt ghelooft sterckelijck uyt het hoofde te trecken.

HET XXIII. KAPITTEL.

Van varkensvenkel of Peucedanum. (Peucedanum officinale)

Gedaante.

Varkensvenkel heeft dunne geknoopte en in leden verdeelde steeltjes die dikwijls vijf en veertig cm hoog opschieten. De bladeren zijn veel groter en dichter dan die van venkel wiens delen of snippers bijzonder taai zijn, dun en langwerpig en schijnen enigszins op de bladeren van de pijnboom te gelijken. Op de top van de steeltjes komen ronde kransjes voort met kleine gele bloempjes. Het zaad is langwerpig, dun en niet stevig. De wortel is tamelijk dik en van buiten zwartachtig en van binnen wat witter, vol sap en zinkt heel diep, ja soms wel bij de negentig cm onder de aarde en brengt aan haar opperste langs de aarde veel haar voort (net zoals de wortels van Libanotides waarvan hiervoor geschreven is) waartussen de stelen en bladeren groeien. Als deze wortel gekwetst, gesneden of gekerfd wordt dan geeft het een geel, zwaar ruikend sap of traan van zich die terstond dik en droog wordt en van kleur en insgelijks ook van sterkte van reuk en van smaak zeer dicht bij zwavel schijnt te komen.

Terwijl dat men het sap van deze wortel verzameld, zegt Dioscorides, dan komt er een zeer zware damp van die de bijstaanders en vooral die deze traan verzamelen een draaiing in het hoofd en een grote hoofdpijn aanbrengt tenzij dat ze eerst hun neusgaten en het ganse hoofd goed met olie van rozen besmeren en bestrijken.

Als dit sap uit de wortel gevloeid heeft dan is de wortel voorts heel onnut en nergens toe geschikt.

Men verzamelt uit de stelen van dit gewas insgelijks ook een sap als men plag te doen uit de wortels van Mandragora, maar dit is veel slapper en zwakker van krachten dan de voor vermelde traan die uit de wortel vloeit en bovendien verdwijnen of vervliegen zijn krachten veel eerder dan die van het andere, want mettertijd [510] wordt dit sap heel zwak en krachteloos en dient nergens voor waar het voorgaande sap altijd iets van zijn krachten plag te behouden.

Behalve de voor vermelde twee sappen wordt er ook soms een traan gevonden die rondom de stelen en bij de wortels van dit gewas vast hangt die zeer dik ineen gedrongen is en enigszins op de kernen of druppels van wierook lijken, zo Dioscorides schrijft.

Verandering. Op sommige plaatsen krijgt dit kruid dichter bijeen staande bladeren en de kransen van de bloemen zijn smaller en op andere plaatsen heeft het losser en wijder vaneen staande bladeren waarvan elk apart deel of snipper langwerpig is en smaller en de bloemkrans is breder en wijder uitgespreid.

Plaats.

Varkensvenkel groeit op bergachtige plaatsen en dikwijls ook in vet land en dat goed in de zon staat. Men vindt het in Italië, Languedock, Hoogduitsland en ook in meer andere landstreken zoals het land dat Sardonië genoemd wordt en Samothrace in Griekenland en Azië.

Tijd.

Dit kruid bloeit in de hoven van Nederland en van Hoogduitsland gewoonlijk omtrent juli, dan het rijp zaad wordt in augustus en september verzameld. De wortel blijft ‘s winters over en brengt elk jaar nieuwe bladeren en scheuten voort.

Naam.

De kruidbeminnaars van Brabant noemen dit kruid gewoonlijk verckensvenckel, de Hoogduitsers Haarstrang, Schwebelwurtzel en Sewfenckel, de Italianen peucedano en de Fransen peucedanne, de Spanjaarden herbatum, ervatum of yervatum en ook rabo o fenicho de puerco, de Engelse horestrange, in het Grieks heet het Peucedanos, in het Latijn insgelijks ook Peucedanos, Peucedanus, Peucedanum en Pinastellum. Meest alle apothekers en ook de gewone man kennen dat met de naam Foeniculum porcinum, dat is varkensvenkel. Sommige noemen het in het Grieks Agrion en Agriophyllon zoals men onder de bastaardnamen vindt, de profeten en waarzeggers van Griekenland noemden het in het Grieks Agathos Daemon, in het Latijn Bonus Genius, dat is goede engel of geest.

Oorzaak van de naam.

De oorsprong van de gewone Griekse naam Peucedanos en de Latijnse Pinastellum komt van het woord Peuce omdat de bladeren van dit gewas enigszins op de pijnboom van gedaante lijken die in het Grieks Peuce genoemd wordt en in het Latijn Pinus.

Aard.

Het sap of de traan die van dit kruid vloeit die men in het Grieks Opos plag te noemen is verdrogend en verwarmend van aard en zelfs in de derde graad. De wortel verwarmt niet zo zeer, maar verdroogt krachtig en daarom wordt ze voor verwarmend en verdrogend gehouden in het begin van de derde als Galenus betuigt.

Kracht en werking.

Deze traan of sap van varkenskervel met azijn en olie van rozen vermengt en van buiten gebruikt of daarmee gestreken is zeer nuttig (naar het schrijven van Dioscorides) om de navolgende gebreken te genezen namelijk de slapende ziekte, de razende ziekte, de draaiing en verouderde zwijmelingen van het hoofd, de vallende ziekte, den langdurige hoofdpijn, de zware bekommerlijke ongeruste dromen, de beroerdheid en geraaktheid van de leden, de kramp, lamheid en spanning van de zenuwen en met een woord omvat, alle oude koude gebreken die aan de zenuwen, pezen en zenuwachtige leden van het lichaam mogen komen en vooral de pijn van de heupen die men Sciatica noemt.

Hetzelfde sap voor de neus gehouden en geroken komt zeer te baat de vrouwen die van zichzelf gevallen zijn door de opstijging van de baarmoeder en maakt ook wakker al diegene die met een zware slapende ziekte bevangen zijn.

Het sap van Peucedanum op gloeiende kolen gebrand en daarvan een beroking gemaakt verdrijft de slangen en allerhande vergiftige kruipende dieren.

Men drupt dat sap met azijn vermengt in de oren en men vindt er grote baat bij om de smart ervan te laten vergaan en hetzelfde doet het ook met olie van rozen daarin gedruppeld.

Andere steken dit sap in de holligheden van de kwade bedorven en verrotte tanden om de pijn ervan te verzoeten.

Dit sap met een murw ei ingenomen of gedronken is zeer goed tegen de hoest, kortheid of benauwdheid op de borst en het ongemakkelijk en moeilijk herhalen van de adem en op dezelfde manier gebruikt is het ook zeer goed om de rommeling en krampen in de darmen te genezen en alle opblazen en winderigheden te verdrijven die van dikte, grofheid of taaiheid van vochtigheden hun oorsprong hebben, schrijft dezelfde Galenus.

Bovendien is dit sap geschikt om de buik week te maken en een zachte kamergang te laten krijgen en jaagt daardoor af de taaie koude fluimen en de hete gele cholerieke vochtigheden.

Hetzelfde vermindert de overvloedig groeiende milt, te weten door zijn snijdende, verterende en alle dikke vochtigheden dun makende kracht.

Dit sap wordt ook voor zeer krachtig gehouden voor de vrouwen die van kind zwaar zijn want het maakt zeer lichte en snelle arbeid en opent de baarmoeder en jaagt af de secondine of nageboorte en de dode vruchten.

Om de smart en weedom van de nieren en van de blaas te verzoeten wordt dit sap ook zeer nuttig gedronken en het laat ook water maken.

De wortel van varkensvenkel is tot al dezelfde gebreken ook zeer nuttig, dan ze is veel slapper en zwakker van krachten dan het sap. Dat gedroogd en tot poeder of meel gebracht en gebruikt zuivert de vervuilde zweren en kwade zeren en oude wonden en, zo Galenus er noch meer toe zegt, is zeer goed om het vlees in de wonden, open gaten en zeren te laten groeien en om de oude wonden toe te helen en met liktekens te bedekken als het daarin gestrooid wordt. Hetzelfde meel van deze wortel trekt zeer gauw af en laat scheiden alle kwade vervuilde schilfers van enig gekwetst of bedorven gebeente en geneest dan de wonden.

Men mengt deze wortel als het tot poeder of meel gebracht is, als gezegd is, bij allerhande was, pleisters en diergelijke zalven die men bereidt tot verwarming van enig lid van het lichaam.

Verkiezing.

Aangaande het sap van deze varkensvenkel of Peucedanum, zo is het beste boven alle (naar het zeggen van Dioscorides) hetgeen dat uit de landen Sardonia en Samothrace gebracht wordt wat zwaar van reuk is en rosachtig van kleur en brandend of scherp en bijtend van smaak.

Maar om de wortels te verkiezen, zegt dezelfde Dioscorides, zal men best doen mits die te nemen terwijl ze noch vers zijn en geenszins vermolmd of door oudheid te zeer gerimpeld of doorboort, maar vast en vol reuk.

BIJVOEGING.

Varkensvenkel is een soort van Ferula waarvan de wortel en het sap een gomachtige harsachtige en pekachtige stank heeft en daarom de naam Peucedanum voert. Deze wortel is van binnen groenachtig. Bovenaan de toppen van de stelen en zijtakjes groeien veel bruine bladeren gelijk de venkel en in drie bladeren gedeeld, tweemaal breder en langer, maar niet zo dik als die van de Ferula. Het zaad is dat van Angelica vrij gelijk, maar onlieflijk. De Nederlanders plegen dat ook hayrstranghe en verckens-steert te noemen ene de Fransen ook fenoil porcin.

Italiaans varkensvenkel is in al zijn delen viermaal groter dan die van Languedock. Deze groeit overvloedig op de heuvels van Lorette en Romanie en is in het Latijn Peucedanum majus Italicum genoemd.

(Peucedanum arenarium) Oostenrijks varkensvenkel is van Clusius beschreven en Peucedanum Pannonicum genoemd en groeit veel in Oostenrijk en Hongarije en bloeit daar in juli en soms later. De wortel is een duim dik of wat dunner en soms ook veel dikker, lang en met een dikke schors bedekt die soms witachtig en soms bruin en zwartachtig is en van smaak eerst op pastinaken lijken en daarna wat scherpachtig en met sommige dwarse en kromme vezels bezet die bovenaan heel ruig en harig is en daaruit spruiten vijf of meer bladeren als die van gewone varkensvenkel, maar kleiner en korter en uit het groene trekt het naar het blauwe, niet zwartachtig en bitterachtig van smaak en zwak van reuk en ruikt bijna nergens naar en daartussen spruit de [511] steel van vijf en veertig cm hoog die rond en teer is en in vele takken verdeeld en daarop groeien kransjes van witte bloemen, het zaad is kort en dikachtig en twee op een zoals meest in alle soorten van kransdragende kruiden gebeurt, askleurig en van smaak wat bitterachtig en scherp. Dit kruid, zo het schijnt, verschilt niet zeer van de tweede Saxifraga van Matthiolus, in het Latijn Saxifraga secunda Matthiolus, en de Oostenrijkse steenbreek of Saxifraga Pannonica is er een medesoort van.

Plaats.

Varkensvenkel is hier te lande nergens te vinden dan in de hoven van sommige kruidbeminnaars. Het groeit in het land Sardonia en niet in Sardus zoals sommige menen.

Naam.

Sommige noemen dit gewas ook Stataria, in het Hoogduits Schwebelwurtz, als of men zwavelkruid of solferwortel zei omdat de wortel zo zeer naar solfer ruikt, in het Frans soms peucedanon, in het Engels sulfurwort. Apuleius noemt het Pinastella.

Aard, kracht en werking.

De wortel, het sap en het kruid van varkensvenkel hebben bijna eenzelfde kracht.

Het sap wordt tot dranken opgelost met bittere noten of ruit of warm brood en dille.

Sap van varkensvenkel, zegt Galenus, is goed tegen de gebreken van de longen en borst die uit grove en taaie vochtigheden voortkomen en niet alleen ingenomen, maar ook uitwendig gebruikt en voor de neus gehouden.

De wortel en het kruid worden om hun kwade reuk minder gebruikt.

De malse wortel, zegt Dioscorides, wordt met een mes gesneden en het sap dat uit de kwetsing loopt wordt in de schaduw gedroogd want in de zon vervliegt het terstond en verliest zijn kracht. Met braden wordt de wortel krachteloos.

Hetzelfde sap is zeer goed gedronken tegen de pijn van de blaas en trekking of spanning van de lendenen.

Plinius schrijft dat het sap van Peucedanum in alle voor vermelde gebreken meest alleen gebruikt wordt; dan soms ook met amandelen en ruit en vooral als men dat binnen het lijf gebruiken wil.

Hetzelfde sap is ook zeer goed op de breuken van de jonge kinderen gestreken en op de hoog uitgroeiende navel gebonden.

De wortel van Peucedanum (als gezegd is) is het sap van werking gelijk, maar niet zo heel sterk en wordt in water gekookt en zo gedronken.

Deze wortel van varkensvenkel gedroogd en met olie van dille vermengt en op het lichaam gestreken laat de mens sterk zweten en in de klysma’s gedaan wordt geloofd sterk uit het hoofd te trekken.

HET VII. CAPITEL.

Van Wilde Eppe.

Ghedaente.

Dit cruydt, dat sommighe hier te lande Wilde Eppe, ende sommighe andere oock Water-Eppe noemen, is de gheslachten van Eppe, aengaende de menighvuldighe snippelinghen, ende oock aengaende de grootte van sijn bladeren eenighsins ghelijck: want die bladeren zijn oock breedt ende wijdt, in kleyne dunne ende diepe kervinghen rondom ghesneden ende ghekerft. De steelen zijn rondt, ghestreept, in ettelijcke ledekens [1093] oft knoopkens verdeylt, van binnen hol, anderhalven voet hoogh, oft hoogher, somtijdts uyt eenen wortel twee oft dry by een spruytende, beneden omtrent der aerden somtijdts bruyn-roodt van verwe: op d’opperste van de welcke wassen ronde kroonkens, voortbrenghende witte bloemkens; ende daer nae volght plat rondt saedt, den sade van Dille niet seer onghelijck. De wortel is in twee oft dry langhe wortelkens verdeylt, die selden nederwaerts, maer meest dweers, herwaerts ende derwaerts uytghespreydt wassen, ende van binnen wit van verwe zijn.

Dit heel cruydt, met sijn steelen ende bladeren, is vol wit melckachtigh sap; ’t welck daer uyt vloeyt als het erghens ghesneden oft ghequetst wordt.

Plaetse.

Men vindt dit ghewas in de vochtighe plaetsen, neffens de meeren, omtrent de staende wateren, ende aen de kanten van de grachten, somtijdts oock neffens de struycken oft stammen van de oude Elsenboomen..

Tijdt.

Dese Wilde Eppe bloeyt in Braeckmaendt; ende in Hoymaendt wordt haer saedt rijp.

Naem.

De Apotekers van Nederlandt pleghen dit cruydt hier voormaels Meum te noemen, ende het saedt van ’t selve voor het waerachtigh Meum te ghebruycken; doch met groote dwalinge ende onverstandigheyt. De Hooghduytschen noemen ’t Olsenich; ende daer nae heeft Valerius Cordus op ’t Latijnsch Olsenichium willen heeten. Hier te lande wordt het hedensdaeghs van sommighe Wilde Eppe, ende op ’t Latijnsch Apium silvestre genoemt: sommighe hebben ’t oock Water-Eppe, dat is op ’t Latijnsch ende Griecksch Aquatile Apium, oft Hydroselinon ghenoemt. Dan Hydroselinon is eenen naem, die de Ghemeyne Eppe oft Jouffrouw Merck, ende somtijdts oock het Sium aquatile van sommighe medeghedeylt wordt; daerom salmen dit teghenwoordigh gewas bequaemelijcker den naem Sylvestre Apium, dat is Wilde Eppe, toe-eyghenen ende laeten houden. Want aengaende het Sylvestre Apium, soo isser een ghewas met dien naem by Dioscorides vermaent in ’t capitel van Daucus: ende daer af spreeckt Theophrastus oock in sijn 7.boeck, wanneer hy seyt, dat het onderschil van de soorten van Eppe in de bladeren eensdeels ende eensdeels in de steelen gheleghen is; in voegen dat sommige soorten witte steelen hebben, sommighe peersche oft verscheydenverwighe: want de ghene die peersche oft verscheydenverwighe steelen hebben, seydt hy de Wilde Eppe meest ghelijck te wesen. Ende om dese reden, siende dat ons teghenwoordighe Wilde Eppe oft Olsenich van steelen onderwaerts roodt oft peersachtighe was, ende van bladeren de Eppe gheleeck, hebben wy de selve hier voortijdts Apium silvestre oft Wilde Eppe te noemen, dan de dwalinghe van de voorseyde Apotekers van Nederlandt volghende, de selve voor het oprecht Meum te houden ende te laeten ghebruycken. Maer nu ter tijdt, merckende datse van sommighe voor het Thysselium van Plinius ghehouden wordt, ende niet bevindende waer in hun reden dies aengaende te wederlegghen soude moghen wesen, hebben wy ons tot die meyninghe oock laeten brengen, ende ghelooven datse het oprecht Thysselium van Plinius wel soude moghen wesen, sonderlinghen nu haer haer krachten met dese teghenwoordighe Wilde Eppe soo wel over een schijnen te komen. Want het Thysselium, als den voorseyden Plinius in ‘t 11.capitel van sijn 25.boeck betuyght, en is de Eppe niet onghelijck: ende haer wortel treckt ende haelt de taeye vochtigheden ende slijmerigheden uyt den hoofde: ende dit selve kan de wortel van dese onse Wilde Eppe oock seer merckelijck ende sterckelijck doen, als wy hier nae betoonen sullen. Voorts soo komt den naem Thysselion met den naem Wilde oft Water Eppe niet qualijck over een ghemerckt dat het Thysselion soo genoemt schijnt te wesen, om dat het sich selven in waterachtighe ende broeckige plaetsen (eleioi oft helio gheheeten) verbreydende oft wijt verspreydende wast.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Wilde Eppe, ende sonderlingen de wortel daer af, is warm ende droogh tot in den derden graed.

De wortel in den mondt ghehouden ende gheknauwt, treckt veel slijmerigheydt ende taeye vochtigheydt uyt den monde ende uyt den hoofde; ende versoet den weedom van de tanden: ’t welck Plinius van sijn Thyselium oock betuyght.

De selve wortel is sonder twijffel oock verdeylende, dunmaeckende, doorsnijdende ende openende van krachten: sy verweckt de pisse ende maendtstonden: ende in ’t kort geseyt, vermagh al ’t gene dat de andere geslachten van Eppe doen konnen: selfs sy is in ’t wercken stercker ende gheweldigher dan de wortel van eenighe ander Eppe.

Dan al is ’t saecke dat dit gewas de voorseyde deughden ende krachten heeft, men magh nochtans, nae de dwalinghe van de oude Apotekers van Nederlandt, de wortelen Meum gheensins niet houden oft ghebruycken: want dat veele van den anderen verschillende cruyden zijn, als uyt het Capitel van Meum klaerlijcker blijcken kan.

BIIVOEGHSEL.

In Hooghduytschlandt is dit ghewas niet alleen Olsenich gheheeten, maer oock Wilder Epffich; in ’t Fransoys Ache sauvage, in ’t Griecks Selinon agrion: Lobel noemt het Thysselinum Plinij, ende niet Thysselium; anders Sylaus Valerandi, ende Meum van de Hollanders ende van de Antwerpenaers. Dit cruydt ghelijckt de Eppe oft Veldt-Pastinake van de ouders; ende heeft de opperste bladers van den Coliander. De steelen zijn somtijdts dry voeten hoogh, spruytende uyt eenen wortel als die van Meum, eenen vingher dick, oft dicker, vol melckachtigh sap: ’t saedt is plat, bladerachtigh, grooter ende ronder dan de Dille saedt, specerijachtigh ende heet van smaeck: sulcks als de wortel oock is. Men vindt dit ghewas in sommighe vochte velden van Hollandt, ende oock in Brabandt: het wordt oock in de hoven gheoeffent. Sommighe heeten Kievits wortelen. In Hollandt hebben eertijts sommighe de wortelen t’onrecht voor die van Gentiane verkocht; dies sy oock Gentianae falsa ghenoemt worden.

Groote Eppe wordt oock Apium silvestre gheheeten, als hier voor gheseydt is; ende den Slavoenschen Hanenvoet heet oock soo, ende in ’t Griecks Selinon agrion.

Aengaende dat dit gewas Water-Eppe heet; in ’t Latijn Apium palustre aut aquatile, dien naem komt met de naemen van Jouffrouwe Merck wat over een, die oock Paludapium heet, als elders gheseydt is: dan het Sium heet oock Water-Eppe, met haer mede-soorten; anders Water-Biesen, Phellandrium ende eenige soorten van water-Hanen-voet.

Apium risus, oft Apium Sardonium is den naem van Water-Hanen voet, maer eyghentlijcker van de Cueckenschelle.

Apium Sardum is onse ghemeyne Peterselie

Apium haemorrhoïdarum is Kleyn Speen-cruydt.

Noch van de krachten.

Dese Wilde Eppe versterckt door stovinghe de verkoude maghe: sy reynight de moeder, ende bereydt die te ontfanghen: sy verdrijft de colijcke ende pijne van [1094] de moeders, is ‘t dat ghy die met Bijvoet roostet op een gloeyende schoppe ende met rooden Wijn besproeyet ende op den buyck leyt. Sy is oock sonderlinghe goedt teghen de naeweeen oft pijne van de moeder nae dat een vrouwe ghebaert heeft, is ’t dat ghy die met bloemen van Camille, ende bladers van Bijvoet kleyn ghescherft ende met vier doeyeren van Eyers ghemenght, in een panne met olie van Lelien roost, ende al warm op den buyck ende navel leght. Sap van de selve Wilde Eppe rondom de manlijckheydt gestreken, beneemt by nachte alle afgaen van saedt. Een plaester gemaeckt van bladers van dese Wilde Eppe, bladers ende wortels van Raepen, ende Peterselie wortels, al tsamen wel kleyn ghescherft, ende met suyveren Wijn ende Boter gheroost, doet water maecken de ghene die langhe gheweest hebben sonder te konnen pissen, boven de schamelheydt, ende op de liesschen gheleydt. Dan alle dese krachten worden van sommighe het Derde Sion, dat is de oprechte Water-Eppe, toegheschreven; hoe wel de teghenwoordighe al ’t selve vermagh.

HET VII. KAPITTEL.

Van wilde eppe. (Peucedanum palustre)

Gedaante.

Dit kruid dat sommige hier te lande wilde eppe en sommige andere ook watereppe noemen lijkt enigszins op is de geslachten van eppe aangaande de menigvuldige snippers en ook aangaande de grootte van zijn bladeren want die bladeren zijn ook breed en wijd en in kleine dunne en diepe kerven rondom gesneden en gekerfd. De stelen zijn rond, gestreept en in ettelijke leden [1093] of knoopjes verdeeld, van binnen hol en vijf en veertig cm hoog of hoger en soms spruiten er uit een wortel twee of drie bijeen die beneden omtrent de aarde soms bruinrood van kleur zijn, op het opperste er van groeien ronde kroontjes die witte bloempjes voortbrengen en daarna volgt plat rond zaad dat veel op het zaad van dille lijkt. De wortel is in twee of drie lange worteltjes verdeeld die zelden naar beneden, maar meest dwars, herwaarts en derwaarts uitgespreid groeien en van binnen wit van kleur zijn.

Dit hele kruid met zijn stelen en bladeren is vol wit melkachtig sap wat er uit vloeit als het ergens gesneden of gekwetst wordt.

Plaats.

Men vindt dit gewas in de vochtige plaatsen naast de meren, omtrent de staande wateren en aan de kanten van de grachten, soms ook naast de struiken of stammen van de oude elzenbomen..

Tijd.

Deze wilde eppe bloeit in juni en in juli wordt het zaad rijp.

Naam.

De apothekers van Nederland plegen dit kruid hier vroeger Meum te noemen en het zaad er van voor het ware Meum te gebruiken, doch met grote dwaling en onverstandigheid. De Hoogduitsers noemen het Olsenich en daarnaar heeft Valerius Cordus het op het Latijns Olsenichium willen noemen. Hier te lande wordt het tegenwoordig van sommige wilde eppe en op het Latijns Apium silvestre genoemd, sommige hebben het ook watereppe en dat is op het Latijns en Grieks Aquatile Apium of Hydroselinon genoemd. Dan Hydroselinon is een naam die de gewone eppe of juffrouwmerk en soms ook aan het Sium aquatile van sommige meegedeeld wordt en daarom zal men dit tegenwoordig gewas beter de naam Sylvestre Apium, dat is wilde eppe, toe eigenen en laten houden. Want aangaande het Sylvestre Apium, zo is er een gewas met die naam bij Dioscorides vermaand in het kapittel van Daucus en daarvan spreekt Theophrastus ook in zijn 7^de boek wanneer hij zegt dat het verschil van de soorten van eppe eensdeels in de bladeren en eensdeels in de stelen gelegen is, op die manier dat sommige soorten witte stelen hebben, sommige paarse of verschillend kleurige, want diegene die paarse of verschillend gekleurde stelen hebben zegt hij dat die het meest op wilde eppe lijken. En om deze reden en zien dat onze tegenwoordige wilde eppe of Olsenich van stelen beneden rood of paarsachtige is en van bladeren op eppe lijkt hebben we die hier vroeger Apium silvestre of wilde eppe genoemd, dan de dwaling van de voor vermelde apothekers van Nederland volgen en die voor het echt Meum te houden en te laten gebruiken. Maar tegenwoordig nu we merken dat het van sommige voor het Thysselium van Plinius gehouden wordt en niet weten waarin hun reden wat dat aangaat te weerleggen zou mogen wezen hebben we ons tot die mening ook laten brengen en geloven dat het de echte Thysselium van Plinius wel zou mogen wezen vooral nu haar krachten met deze tegenwoordige wilde eppe zo goed overeen schijnen te komen. Want het Thysselium zoals de voor vermelde Plinius in het 11^de kapittel van zijn 25^ste boek betuigt is de eppe vrij gelijk en haar wortel trekt en haalt de taaie vochtigheden en slijmerigheden uit het hoofd en dit kan de wortel van deze onze wilde eppe ook zeer opmerkelijk en sterk doen zoals we hierna betonen zullen. Voorts zo komt de naam Thysselion met de naam wilde of watereppe niet slecht overeen, gemerkt dat het Thysselion zo genoemd schijnt te wezen omdat het zichzelf in waterachtige en broekachtige plaatsen (eleioi of helio genoemd) verbreiden of wijdt verspreid groeit.

Aard, kracht en werking.

Deze wilde eppe en vooral de wortel er van is warm en droog tot in de derde graad.

De wortel in de mond gehouden en gekauwd trekt veel slijmerigheid en taaie vochtigheid uit de mond en uit het hoofd en verzoet de weedom van de tanden, wat Plinius van zijn Thyselium ook betuigt.

Die wortel is zonder twijfel ook verdelend, maakt dun makend, doorsnijdt en opent van krachten, ze verwekt de plas en maandstonden en in het kort gezegd ze kan al hetgeen dat de andere geslachten van eppe doen kunnen en zelfs is ze in het werken sterker en geweldiger dan de wortel van enig andere eppe.

Dan al is het zo dat dit gewas de voor vermelde deugden en krachten heeft, men mag het nochtans naar de dwaling van de oude apothekers van Nederland de wortels geenszins voor Meum houden of gebruiken, want dat het veel van elkaar verschillende kruiden zijn blijkt duidelijk uit het kapittel van Meum.

BIJVOEGING.

In Hoogduitsland is dit gewas niet alleen Olsenich genoemd, maar ook Wilder Epffich, in het Frans ache sauvage, in het Grieks Selinon agrion, Lobel noemt het Thysselinum Plinij en niet Thysselium, anders Sylaus Valerandi en Meum van de Hollanders en van de Antwerpenaars. Dit kruid lijkt op eppe of veldpastinaak van de ouders en heeft de opperste bladeren van de koriander. De stelen zijn soms negentig cm hoog en spruiten uit een wortel als die van Meum en zijn een vinger dik of dikker en vol melkachtig sap, het zaad is plat, bladachtig en groter en ronder dan dillezaad, specerijachtig en heet van smaak zulks als de wortel ook is. Men vindt dit gewas in sommige vochtige velden van Holland en ook in Brabant, het wordt ook in de hoven geteeld. Sommige noemen het kievits wortels. In Holland hebben sommige vroeger de wortels te onrecht voor die van Gentiane verkocht zodat ze ook Gentianae falsa genoemd worden.

Grote eppe wordt ook Apium silvestre genoemd, zoals hiervoor gezegd is en de Sloveense hanenvoet heet ook zo en in het Grieks Selinon agrion.

Aangaande dat dit gewas watereppe heet, in het Latijn Apium palustre aut aquatile, die naam komt met de namen van juffrouwmerk wat overeen die ook Paludapium heet, als elders gezegd is, dan het Sium heet ook watereppe met haar medesoorten, anders waterbiezen, Phellandrium en enige soorten van waterhanenvoet.

Apium risus of Apium Sardonium is de naam van waterhanenvoet, maar eigenlijk van de keukenschel.

Apium Sardum is onze gewone peterselie

Apium haemorrhoïdarum is klein speenkruid.

Noch van de krachten.

Deze wilde eppe versterkt door stoven de verkouden maag en reinigt de baarmoeder en bereidt die te ontvangen, ze verdrijft de maagpijn en pijn van [1094] de baarmoeder als ge die met bijvoet roostert op een gloeiende schop en met rode wijn besproeit en op de buik legt. Ze is ook bijzonder goed tegen de naweeen of pijn van de moeder nadat een vrouwe gebaard heeft en is het dat ge die met bloemen van kamille en bladeren van bijvoet klein scherft en met vier dooiers van eieren mengt en in een pan met olie van lelies roostert en al warm op de buik en navel legt. Sap van die wilde eppe rondom de manlijkheid gestreken beneemt ‘s nachts alle afgaan van zaad. Een pleister gemaakt van bladeren van deze wilde eppe, bladeren en wortels van rapen en peterseliewortels die alle tezamen goed klein gescherfd zijn en met zuivere wijn en boter geroosterd laat water maken diegene die lang zonder te kunnen plassen geweest zijn boven de schaamstreek en op de liezen gelegd. Dan al deze krachten worden van sommige het derde Sion, dat is de echte watereppe, toegeschreven, hoewel de tegenwoordige hetzelfde kan.

HET III. CAPITEL.

Van Bergh-Eppe.

Ghedaente.

De Bergh-Eppe heeft eenen dunnen teeren steel, als Dioscorides schrijft, omtrent een spanne langh, uyt een dunne wortel voortspruytende, daer aen kleyne tackskens wassen met kleyne kroonkens oft hoofdekens, oft, als Theophrastus seydt, met kleyne bladeren, ghelijck aen Scheerlinck, maer veel kleyner ende dunner; waer op langhachtigh saedt voortkomt, den sade van Comijn ghelijck, dat dun oft smal, welrieckende, ende scherp op de tonghe is.

Soodanighe Eppe en is hedensdaeghs noch van niemandt ten vollen bekent, dat ick weete. Want dat de Kervel het oprecht Oreoselinon oft Bergh-Eppe van de ouders soude wesen (gelijck veele meynen) dat en dunckt my niet waerschijnelijck ghenoegh.

Dan voor het oprecht Oreoselinon wordt van sommighe een ghewas ghetoont, dat in Slesingerlandt hedensdaeghs Veel gutta oft Viel gutt ghenoemt wordt; ’t welck sulcken ghedaente heeft als volght: Haer bladeren zijn als die van Ghemeyne Peterselie, maer grooter, ende wijder uytghespreydt, in veele by een aen dunne steelkens hanghende bladerkens verdeylt oft ghesneden. Den steel is kort. De bloemen komen in kroonkens voort, ende zijn wit. Het saedt is kleyn. De wortel is tamelijcken dick ende langh, witachtigh van verwe, wat scherpachtigh ende bitterachtigh van smaeck, ende niet onlieflijck van reuck.

Plaetse.

Dioscorides schrijft, dat het Oreoselinon, dat is Bergh-Eppe, ghemeynlijck op steenige ongebouwde plaetsen ende op hooghe dorre berghen wast. Dese tegenwoordighe Veel gutta komt oock op ’t gheberghte voort, te weten op die bergen, die Slesien van Moravien scheyden, ende oock meer andere daer omtrent ghelegen bergen ende heuvelen. My ghedenckt, datse my hier voortijdts ghesonden is gheweest van Martinus Tulemannus, diese in ’t landt van Luyck gevonden hebbende, in sijnen hof te Maestricht neerstighlijck oeffende ende in weerden hiel.

Naem.

Dese soorte van Eppe heet in ’t Griecks Oreoselinon; in ’t Latijn nae den Grieckschen oock Apium montanum ende Montapium, dat is Bergh-Eppe. Sy heeft noch andere naemen onder de verworpen toenaemen by Dioscorides, te weten Petroselinon agrion, ende Apium in ’t Latijn: maer Dioscorides toont ghenoegh, dat het Petroselinon van het Oreoselinon verschilt, te wijl hy daer aldus van schrijft: Wy moeten ons wel wachten van dolen, het Oreoselinon voor het oprecht Petroselinon aennemende, om dieswille dat het op rotsen ende steenachtighe gronden wast: want het Petroselinum is een gantschelijck ander ghewas.

Aengaende ’t cruydt dat ons voor de oprechte Bergh-Eppe getoont is gheweest, dat selve is in Slesingerlandt Viel gut, Veel gutt oft Veel gutta gheheeten gheweest, als een cruydt dat Seer goet ende tot veele dingen nut ende dienstelijcke is, als ofmen in ’t Latijn Multi bona seyde. Dan het en sal den naem Bergh-Eppe oft Oreoselinon niet al te onrechtelijck oft te oneyghentlijck voeren: want het groeyt oock op de berghen, als voorseydt is; ende daer toe soo en is het de Eppe niet onghelijck van ghedaente; dan daer ontbreeckt een teecken aen, te weten dat het saedt met ’t Comijn saedt geen ghelijckenisse en heeft: want hadde het sulcks saedt, niemandt en soude konnen loochenen, oft dit moest het oprecht Oreoselinon van de ouders wesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Bergh-Eppe oft Oreoselinon, als Galenus betuyght, is van aerdt ende krachten de Ghemeyne Eppe oft Peterselie oock seer ghelijck, maer stercker ende gheweldigher in ’t wercken.

Oreoselinon, seydt Dioscorides, oft Bergh-Eppe, te weten alsmen ’t saedt ende wortelen met wijn te drincken gheeft, doet sterckelijck pissen: verweckt de maendtstonden van de vrouwen: daer toe soo wordt het seer nuttelijck vermenght in alle Teriakelen, compositien ende gheneesmenghelinghen oft medicijnen die water doen lossen, ende verwarmende zijn.

De soorte van Eppe, die Veelgutte heet, is tot veelerley ghebreken ende qualen nut ende goet; ende magh daerom den naem Veel goet oft Seer goet met reden voeren. Haer wortel is oock verwarmende ende verdrooghende van aerdt, ende dat seer verre in den tweeden graed: sy maeckt dun, verdeylt, doorsnijdt, opent, verweckt de pisse, breeckt den steenen ende graveel van de nieren ende blase, ende doetse rijsen; verweckt de maendtstonden; opent de verstoptheden van de lever ende milte; ende is seer goedt om de geelsucht te ghenesen. De selve wortel gheknauwt, versoet den tandt-sweer, ende doet het zeever oft speecksel ghemackelijck voortkomen.

BIIVOEGHSEL.

Dese Bergh-Eppe, van Lobel Oreoselinon oft Petroselinon gheheeten, in ’t Enghelsch Mountayne Persely, wordt veel ghevonden in ’t gheberghte omtrent Lyons, hebbende een dicke, lange, witte, scherpe ende specerijachtighe wortel, ende boven, daer den steel uytsteeckt, eenen hayrachtighe krans, ghelijck dien van de Libanotis. De bladers zijn die van de Venetiaensche Steen-Eppe van ghedaente ende grootte ghelijck: den steel en is niet langh, maer uytghespreydt. ‘Tsaedt ende het kroonken is oock dierghelijck: in ’t Hooghduytsch heet het Berch-Epffich; in ’t Fransoys Ache des montagnes. In Italien wast een Apio montana, dat sy oock Selino noemen, hebbende een kleyne wortel, ende daer uyt eenen steel, een spanne hoogh, met veele kleyne tackskens, draghende de kroonkens als Scheerlinck, maer veel kleyner, vergadert van veele kleyne langhworpigh, scherp, smal, welrieckende saedt, als Comijn-saedt, dat op de berghen wast in steenighen grondt.

Kleyn Bergh-Selinum, van Clusius beschreven, ende Selinum montanum pumilum gheheeten, gheeft uyt de wortel ettelijcke gheblaedde tackskens als die van Venckel oft Peucedanum, maer veel kleyner, ende selden meer dan vijftien bladerkens hebbende: uyt ’t midden van dese tacken spruyt eerst eenen steel van een spanne hoogh, dick, in andere sijd-tacksken verspreyt; elck een van de welcke maer neghen bladerkens en hebben, met hun breedte den steel besettende, van reuck de Pastinaken oft Pee-bladeren ghelijckende; elck tacksken is gheladen met een kroonken van witte bloemkens, sonder reuck, kleyn, van vijf bladerkens ghemaeckt, met soo veele draeykens verciert; daer nae volght saedt als dat van Selinum oft ghemeyne Peterselie. De wortel is bovenwaerts dick, geveselt ende ruygh, kort, voos ende wit van binnen, van buyten bruyn ende gherimpelt, onderwaerts ghemeynlijck in tweeen gedeylt. Sy wast in Oostenrijck; ende bloeyt daer in Mey. Het schijnt dat sy het tweede iaer vergaet, als de kroonkens-draghende cruyden meest alle pleghen, die niet langher en leven dan tot hun saedt rijp gheworden is. [1089] Ander Oreoselinum is de ghemeyne Kervel.

Petroselinon quorumdam is de Kleyne Bevernelle.

Partimendilla is oock een soorte van Kleyn Selinum oft Eppe (in ’t Latijn Apium minus) in Grieckenlandt soo ghenoemt.

Oreoselinum silvester, meynt Fabius Columna, is onse Ghemeyne Peterselie; de welcke in ’t wildt op de berghen wassende den Scheerlinck heel wel ghelijckt, maer in de hoven onderhouden zijnde, gantsch sulcks wordt als de ghene die men hier te lande in de hoven saeyt.

Wilde Peterselie, oft Apium Cicutarium van Camerarius, is de Cicutaria fatua, in ’t Bijvoeghsel van Scheerlinck beschreven; maer Apium Cicutarium van Columna, is een groote soorte van Stinckende Cicutaria; waer van wy aldaer oock ghehandelt hebben, ende by de Groote Eppe wat spreken sullen.

HET III. KAPITTEL.

Van bergeppe. (Peucedanum oreoselinum)

Gedaante.

Bergeppe heeft een dunne tere steel, als Dioscorides schrijft, omtrent een zeventien cm lang die uit een dunne wortel voortspruit waaraan kleine takjes groeien met kleine kroontjes of hoofdjes of, als Theophrastus zegt, met kleine bladeren net zoals aan scheerling, maar veel kleiner en dunner waarop langachtig zaad voortkomt dat op het zaad van komijn lijkt dat dun of smal, welriekend en scherp op de tong is.

Zodanige eppe is tegenwoordig noch van niemand ten volle bekend dat ik weet. Want dat kervel het echt Oreoselinon of bergeppe van de ouders zou wezen (zoals vele menen) dat lijkt me niet waarschijnlijk genoeg.

Dan voor het echt Oreoselinon wordt van sommige een gewas getoond dat in Silezië tegenwoordigs Veel gutta of Viel gutt genoemd wordt wat zo’n gedaante heeft als volgt: ‘Haar bladeren zijn als die van gewone peterselie, maar groter en wijder uitgespreid en in vele bijeen aan dunne steeltjes hangende bladertjes verdeeld of gesneden. De steel is kort. De bloemen komen in kroontjes voort en zijn wit. Het zaad is klein. De wortel is tamelijk dik en lang, witachtig van kleur en wat scherpachtig en bitterachtig van smaak en niet onlieflijk van reuk’.

Plaats.

Dioscorides schrijft dat het Oreoselinon, dat is bergeppe, gewoonlijk op stenige ongebouwde plaatsen en op hoge dorre bergen groeit. Deze tegenwoordige Veel gutta komt ook op het gebergte voort, te weten op die bergen die Silezië van Moravië scheiden en ook meer andere daar omtrent gelegen bergen en heuvels. Ik herinner me dat me hier vroeger gezonden is geweest van Martinus Tulemannus die het in het land van Luik gevonden heeft en in zijn hof te Maastricht vlijtig teelde en in waarde hield.

Naam.

Deze soort van eppe heet in het Grieks Oreoselinon en in het Latijn naar de Griekse ook Apium montanum en Montapium, dat is bergeppe. Ze heeft noch andere namen onder de verworpen toenamen bij Dioscorides, te weten Petroselinon agrion en Apium in het Latijn, maar Dioscorides toont genoeg dat het Petroselinon van het Oreoselinon verschilt omdat hij er aldus van schrijft: ‘Wij moeten ons wel wachten van dolen om het Oreoselinon voor het echt Petroselinon aan te nemen omdat het op rotsen en steenachtige gronden groeit, want het Petroselinum is een gans ander gewas’.

Aangaande het kruid dat ons voor de echte bergeppe getoond is geweest, dat heet in Silezie Viel gut, Veel gutt of Veel gutta als een kruid dat Zeer goed en tot vele dingen nuttig en dienstbaar is als of men in het Latijn Multi bona zei. Dan het zal de naam bergeppe of Oreoselinon niet al te onrecht of te oneigen voeren want het groeit ook op de bergen, als gezegd is, en daartoe zo is het de eppe vrij gelijk van gedaante, dan er ontbreekt een teken aan, te weten dat het zaad met het komijnzaad geen gelijkenis heeft want had het zulk zaad zou niemand kunnen loochenen of dit moest het echt Oreoselinon van de ouders wezen.

Aard, kracht en werking.

Bergeppe of Oreoselinon, als Galenus betuigt, is van aard en krachten de gewone eppe of peterselie ook zeer gelijk, maar sterker en geweldiger in het werken.

Oreoselinon, zegt Dioscorides, of bergeppe, te weten als men het zaad en wortels met wijn te drinken geeft laat sterk plassen, verwekt de maandstonden van de vrouwen en daartoe wordt het zeer nuttig vermengd in alle teriakels, composities en geneesmengsels of medicijnen die water laten lossen en verwarmend zijn.

De soort van eppe die Veelgutte heet is tot vele gebreken en kwalen nuttig en goed en mag daarom de naam Veel goed of Zeer goed met reden voeren. Haar wortel is ook verwarmend en verdrogend van aard en dat zeer ver in de tweede graad, ze maakt dun, verdeelt, doorsnijdt, opent, verwekt de plas, breekt de stenen en niergruis van de nieren en blaas en laat ze rijzen, verwekt de maandstonden, opent de verstoppingen van de lever en milt en is zeer goed om de geelzucht te genezen. Die wortel gekauwd verzoet de tandpijn en laat het kwijl of speeksel gemakkelijk voortkomen.

BIJVOEGING.

Deze bergeppe is van Lobel Oreoselinon of Petroselinon genoemd en in het Engels mountayne persely en wordt veel gevonden in het gebergte omtrent Lyon en heeft een dikke, lange, witte, scherpe en specerijachtige wortel en boven, daar de steel uitsteekt, een haarachtige krans als die van de Libanotis. De bladeren zijn die van de Veneetse steeneppe van gedaante en grootte gelijk, de steel is niet lang, maar uitgespreid. Het zaad en het kroontje is ook diergelijk, in het Hoogduits heet het Berch-Epffich, in het Frans ache des montagnes. In Italië groeit een Apio montana dat ze ook Selino noemen en dat heeft een kleine wortel en daaruit een steel van zeventien cm hoog met vele kleine takjes en draagt een kroontje als scheerling, maar veel kleiner die verzameld is van vele kleine langwerpig, scherp, smal, welriekend zaad als komijnzaad dat op de bergen groeit in stenige grond.

(Pimpinella dioica) Klein berg Selinum is van Clusius beschreven en Selinum montanum pumilum genoemd geeft uit de wortel ettelijke bladige takjes als die van venkel of Peucedanum, maar veel kleiner en heeft zelden meer dan vijftien bladertjes en uit het midden van deze takken spruit eerst een steel van een zeventien cm hoog die dik en in andere zijtakjes verspreid is en elk er van heeft maar negen bladertjes die met hun breedte de steel bezette en van reuk op pastinaken of peenbladeren lijken en elk takje is geladen met een kroontje van witte bloempjes zonder reuk die klein en van vijf bladertjes gemaakt zijn en met zoveel draadjes versierd en daarna volgt zaad als dat van Selinum of gewone peterselie. De wortel is bovenwaarts dik, gevezeld en ruig, kort, voos en wit van binnen en van buiten bruin en gerimpeld, van onderen gewoonlijk in tweeën gedeeld. Het groeit in Oostenrijk en bloeit daar in mei. Het schijnt dat ze het tweede jaar vergaat net zoals de kroontjeskruiden meest allen doen die niet langer leven dan tot hun zaad rijp geworden is. [1089] Ander Oreoselinum is de gewone kervel.

Petroselinon quorumdam is de kleine bevernel.

Partimendilla is ook een soort van klein Selinum of eppe (in het Latijn Apium minus) die in Griekenland zo genoemd wordt.

Oreoselinum silvester, meent Fabius Columna, is onze gewone peterselie die in het wild op de bergen groeit en veel op scheerling lijkt, maar als jet in de hoven onderhouden wordt gans zulks wordt zoals diegene die men hier te lande in de hoven zaait.

Wilde peterselie of Apium Cicutarium van Camerarius is de Cicutaria fatua en is in het bijvoegsel van scheerling beschreven, maar Apium Cicutarium van Columna is een grote soort van stinkende Cicutaria waarvan we daar ook gehandeld hebben en bij de grote eppe wat spreken zullen.