Petasites

HET XX. CAPITEL.

Van de Docke-bladeren.

Ghedaente.

De Pestilentie-wortel, diemen Docke-bladeren noemt, brenght haer bloemen oock voor de bladeren voort; ende die zijn kleyn ende moschachtigh oft druyfsgewijs in een dicke aere by een ghehoopt, van verwe purpurachtigh oft lijfverwigh; die met haeren dicken ghelijfvighen broosen steel seer haest verwelckeren ende vergaen. Daer nae volghen de bladeren, die bijster groot zijn; ende rondt als eenen grooten hoet oft mutse; in voeghen dat een van die bladeren alleen ghenoegh kan wesen om het gantsch hooft van den mensche teghen de Sonne te bewaeren, ende van den vallende reghen te bevrijen oft droogh te houden: soo veel grooter zijn sy dan de Groote Klisse-bladeren; ende zijn op d’een sijde wat witachtigh, maer op d’ander sijde veel witter. Elck bladt staet [945] op eenen bijsonderen steel. Desen steel schiet somtijdts anderhalven voet hoogh, ende is dick, ghelijfvigh; ende daer op rust het bladt met sijn middelste navel: in voeghen dat het selve bladt soo gheschickt staende, de ghedaente van een groote Campernoelie schijnt te hebben (behalven alleen dat het een weynighsken ghesneden oft ghekloven is aen dien kant daer het aen den steel vast is) in sonderheyt die alreede beghint te verwelckeren oft slap te worden. Want in ’t eerste soo is de opperste sijde van de Campernoelien krom ende nederwaerts gheboghen om de kanten, ende in de midden verheven; maer als sy beghint te verwelckeren, dan is ’t midden holachtigh, ende om de kanten wat meer verheven. In der selver voeghen is het bladt van de Pestilentie-wortel oock bovenwaerts wat holachtigh, ende in ‘t midden wat inghedouwt. De wortel is dick, langh, van buyten bruyn oft swartachtigh, maer van binnen wit, sterck ende bitterachtigh van smaeck; dickwijls vindtmense nochtans vol kleyne wormkens stekende ende uytghegeten.

Plaetse.

Dit cruydt komt voort in vochte plaetsen, omtrent de oevers van de rivieren, ende aen de kanten van de poelen, meeren ende staende wateren, ende langhs de dijcken, in de meerssen ende vochte beemden.

Tijdt.

De aere met de bloemen van de Pestilentie-wortel vertoonen haer in ’t laetste van den Meert; ende in den April vergaen sy; ende dan soo komen de bladeren voort, die al den Somer blijven durende tot in den Winter toe; ende middeler tijdt spruytender veele nieuwe bladeren uyt de selve wortel.

Naem.

Dit cruydt wordt hier te lande Docke-bladeren gheheeten; in Hooghduytschlandt Pestilentz-wurtz, daer van noemen ’t sommighe in onse tael oock Pestilentie-wortel. In ’t Latijn heet het Petasites, nae den Grieckschen naem Petasites, die ’t ghekreghen heeft nae de grootte van de bladeren, die eenen hoet oft mutse (in ’t Griecks Petasos geheeten) eenighsins schijnen te ghelijcken, als voorseydt is. Het heeft eenighe ghemeynschap oft ghelijckenisse met de Tussilago oft Hoefbladers, ende schijnt daer een mede-soorte van te wesen; maer datmen daerom loochenen soude, dat het de oprechte Petasites soude zijn, dat en vervolght gheensins niet. Want al is ’t saecke dat de bladeren van dit ghewas niet heel rondt ende vast zijn als een Campernoelie, maer aen d’een sijde ghespleten zijn, dat en strijdt teghen de woorden van Dioscorides niet; ghemerckt dat hy niet eyghentlijck en seydt dat de bladeren van Petasites vast zijn ende eenpaerlijck rondt als een Campernoelie; maer alleenlijck dat de bladeren daer van op hunne steelkens staet; sulcks alsmen in dit gewas siet gebeuren. Maer wat is ’t van noode de woorden van Dioscorides soo neerstelijck ende anxtelijck te overweghen? Aenghesien dat een ieder, die sijne boecken maer eens ghelesen heeft, seer haest mercken sal, dat hy sijne ghelijckenissen niet altijdt heel volkomentlijck uytghesocht en heeft: ende dat hy dickwijls met een kleyn ende slechte ghelijckenisse te vreden is gheweest; soomen siet als hy den Vitex ende de Conyza met de Olijfve-bladeren vergelijckt; de Althaea met het Cyclamen; den Kemp met den Esschen-boom: ende het Vijfvingher-cruydt met de Mente: de welcke nochtans heel luttel iae bijnae gheene ghelijckenisse met de anderen en hebben.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Docke-bladeren, te weten ghedrooght zijnde, is warm ende droogh tot in den tweeden graed; insghelijcks is sy dun van deelen, ende bequaem om te doen sweeten.

Daerom is sy seer nut ghehouden teghen de pest ende besmettelijcke heete sieckten, ende teghen alle de gebreken die door het sweeten ghenesen konnen worden: want sy drijft alle quaet vier ende vergift vander herten, als het poeder van de selve wortel in wijn gedaen ende gedroncken wordt.

Sy doodet de wormen, ende doet ghemackelijck pissen, ende de maendtstonden voortskomen.

Dan om ’t voorseyde te doen, salmen de schorsse van dese wortel nemen: want dat is het beste ende het krachtigste deel van de selve.

De bladeren selve zijn seer krachtigh tegen de quade innerwaerts etende sweeringhen ende voortsloopende zeerigheden, van buyten daer op geleydt, als sommige versekeren.

BIIVOEGHSEL.

De eerste uytkomende bladeren van dit ghewas zijn de Hoefbladers van ghedaente soo ghelijck, dat sommighe ’t selven daerom Groote Hoef-bladers, in ’t Latijn Tussilago maior hebben ghenoemt, als Dodoneus oock betoont heeft. Nochtans heeft dit cruydt eenen quaeden ende onlieffelijcken reuck, ende eenen bitteren vuylen smaeck, anders dan de Hoef-bladers hebben: maer als sy groot worden, dan schillen sy veel van de Hoef-bladers; in voegen datmen met een van dese bladers seer wel een kleyn rondt tafelken soude moghen bedecken. Den bloem-steel is voos ende hol, ende ghelijckt den stam van Orobanche niet qualijck; immers beter dan dien van Dipcadi, daer sommighe desen steel mede ghelijcken, als hy bloeyt. Daer op staen seer veel roodtachtighe oft lijfverwighe bloemen: hoe wel datse Clusius heel wit ghesien heet; ende dan quamen sy vroegher voort dan de peersche oft roodtachtighe pleghen. Dan (als andere segghen) de Docke-bladers met roode bloemen worden Manneken geheeten; ende die zijn goet van reuck; die met witte bloemen heeten Wijfken, ende die zijn sonder reuck. Dan in Meyssenlandt ende op andere plaetsen van Hooghduytschlandt wordense beyde welrieckende ghevonden. Sommighe noemen dit ghewas Perfolata oft Perfonata van Plinius: onse voorouders maeckten daer van Lapathium rotundum van. De Enghelsche heeten ’t Butter burre; de Italiaenen Capeliazzi; de Spaegniaerts Sombrerera.

Petasites Indica, oft Indiaensche Docke-bladeren, daer Lobel af spreeckt, is een ghewas de voorseyde Pestilentie-wortel seer ghelijck van groeyen, hebbende ronde bladers soo groot als eenen hoet. Dan de wortel is eenen verwarreden risch, ter sijden veele ionghe uytspruytende scheuten hebbende, ende steelen van bladers, dry voeten langh, die halmachtigh ende vol margh zijn, draghende elck een bladt, dat niet slim uytghehoolt oft gheschaert en is, ghelijck in de Groote Klisse. De wortel groeyt in een voosen swamachtighen ende ghewoorm-steckten risch, boven rondom de steelen seer dick ghehayrt, ende beneden wijt uytghespreydt, soo groot als die van de grootste Osmunda: sy heeft eenen drooghe tsamentreckende smaeck. Maer dit cruydt en is noch niet ten vollen bekent oft ghenoegh beschreven.

Noch van de krachten van Docke-bladeren.

Nae de groote kracht, die de bladers van dit ghewas teghen de Peste ende andere heete sieckten ende kortsen hebben, is dat Pestilentie-wortel in dese landen ende oock in Hooghduytschlandt gheheeten: dan de schorsse van de wortel wordt meest geacht, als voorseydt is: al is ’t saecke datmen die dickwijls doorgaet ende gewormsteeckt vindt: want men siet het selden in meer andere bittere dingen ghebeuren, als Aloë ende Alssen: by de welcke dickwijls wormkens ghevonden worden, uyt de selve bitterheydt hunnen oorsprongh oft voedsel nemende. Maer deshalven en is haer kracht dies niet te minder, als Lobel betuyght, dat de Muysen de bittere blaeskens, daer de Aloë in [946] ghewonden is, dickwijls pleghen te knabbelen. Dese schorssen worden afghenomen ende ’t margh wordt uytghedaen, ende soo gheleydt in den azijn, tot dat de kracht daer in ghetrocken is: van welcken azijn, met Ruyte sap ende Theriakel ghemenght, wordt te drincken ghegheven teghen de Pestilentiaele sieckten. Dese wortel ghedrooght zijnde, heelt ende gheneest alle quade innewaerts etende sweeringhen, iae selfs den kancker, alsmen ’t poeder daer in stroyt.

‘Tselve poeder alleen oft met Zever-saedt ende Angelica vermenght, is goet teghen de opstijginghe van de moeder ende krimpinghe des buycks, met wijn ghedroncken. ‘Tselve poeder gheneest de kackhielen.

De selve wortel gheneest oock de wormen van de Peerden, ende de quade zeerigheden ende schortfheyt van de selve, hoe ende in welcker voeghen dat sy daer toe ghebruyckt wordt, ’t zy van binnen inghegheven, ’t zy van buyten aenghestreken oft opgheleyt: sy is oock goet als de selve dempigh oft kort van aedem zijn.

Veele schrijven dit cruydt alle de krachten van Klissen, ende van Hoef-bladers toe.

HET XX. KAPITTEL.

Van de dokkebladeren. (Petasites hybridus)

Gedaante.

De pestwortel die men dokkebladeren noemt brengt haar bloemen ook voor de bladeren voort en die zijn klein en mosachtig of druifvormig in een dikke aar bijeen gehoopt en van kleur purperachtig of vleeskleurig die met zijn dikke stevige broze steel zeer gauw verwelkt en vergaan. Daarna volgen de bladeren die bijster groot en rond zijn als een grote hoed of muts op die manier dat een van die bladeren alleen genoeg kan wezen om het gans hoofd van de mens tegen de zon te bewaren en van de vallende regen te bevrijden of droog te houden, zoveel groter zijn ze dan de grote klisbladeren en zijn op de ene zijde wat witachtig, maar op de andere zijde veel witter. Elk blad staat [945] op een aparte steel. Deze steel schiet soms vijf en veertig cm hoog op en is dik, stevig en daarop rust het blad met zijn middelste navel op die manier dat het blad zo geschikt staat dat het de gedaante van een grote kampernoelie schijnt te hebben (behalve alleen dat het wat gesneden of gekloven is aan die kant daar het aan de steel vast is) en vooral die alreeds begint te verwelken of slap te worden. Want in het begin is de opperste zijde van de kampernoelie krom en nederwaarts gebogen om de kanten en in het midden verheven, maar als ze begint te verwelken dan is het midden holachtig en om de kanten wat meer verheven. Op dezelfde manier is het blad van de pestwortel ook bovenwaarts wat holachtig en in het midden wat ingeduwd. De wortel is dik, lang en van buiten bruin of zwartachtig, maar van binnen wit, sterk en bitterachtig van smaak en dikwijls vindt men het nochtans vol kleine wormpjes steken en uitgegeten.

Plaats.

Dit kruid komt voort in vochtige plaatsen omtrent de oevers van de rivieren en aan de kanten van de poelen, meren en staande wateren en langs de dijken, in de moerassen en vochtige beemden.

Tijd.

De aar met de bloemen van de pestwortel vertonen zich op het eind van maart en in april vergaan ze en dan komen de bladeren voort die de hele zomer blijven duren tot in de winter toe en ondertussen spruiten er vele nieuwe bladeren uit dezelfde wortel.

Naam.

Dit kruid wordt hier te lande docke-bladeren genoemd, in Hoogduitsland Pestilentz-wurtz en daarvan noemen sommige het in onze taal ook pestilentie-wortel. In het Latijn heet het Petasites naar de Griekse naam Petasites die het gekregen heeft naar de grootte van de bladeren die enigszins op een hoed of muts (in het Grieks Petasos genoemd) schijnen te lijken, als gezegd is. Het heeft enige gemeenschap of gelijkenis met de Tussilago of hoefbladeren en schijnt er een medesoort van te wezen, maar dat men daarom loochenen zou dat het de echte Petasites zou zijn, dat volgt geenszins. Want al is het zo dat de bladeren van dit gewas niet heel rond en vast zijn als een kampernoelie, maar aan de ene zijde gespleten zijn dat strijdt niet tegen de woorden van Dioscorides, gemerkt dat hij eigenlijk niet zegt dat de bladeren van Petasites vast zijn en eenparig rond als een kampernoelie, maar alleen dat de bladeren daarvan op hun steeltjes staan zoals men in dit gewas ziet gebeuren. Maar waarom is het nodig de woorden van Dioscorides zo naarstig en angstig te overwegen? Aangezien dat iedereen die zijn boeken maar eens gelezen heeft zeer gauw bemerken zal dat hij zijn gelijkenissen niet altijd heel volkomen uitgezocht heeft en dat hij dikwijls met een kleine en slechte gelijkenis tevreden is geweest zo men ziet als hij de Vitex en de Conyza met de olijfbladeren vergelijkt en de Althaea met Cyclamen, hennep met de es en het vijfvingerkruid met munt die nochtans heel weinig, ja bijna geen gelijkenis met de anderen hebben.

Aard, kracht en werking.

De wortel van dokkebladeren, te weten als ze gedroogd zijn, is warm en droog tot in de tweede graad en insgelijks is het dun van delen en geschikt om te laten zweten.

Daarom is ze zeer nuttig gehouden tegen de pest en besmettelijke hete ziekten en tegen alle gebreken die door het zweten genezen kunnen worden, want ze drijft alle kwaad vuur en vergift van het hart als het poeder van die wortel in wijn gedaan en gedronken wordt.

Ze doodt de wormen en laat gemakkelijk plassen en de maandstonden voortkomen.

Dan om het voor vermelde te doen zal men de schors van deze wortel nemen want dat is het beste en het krachtigste deel er van.

De bladeren zelf zijn zeer krachtig tegen de kwade naar binnen etende zweren en voortslopende zerigheden, van buiten er op gelegd zoals sommige verzekeren.

BIJVOEGING.

De net uitkomende bladeren van dit gewas zijn de hoefbladeren van gedaante zo gelijk dat sommige het daarom grote hoefbladeren, in het Latijn Tussilago major hebben genoemd zoals Dodonaeus ook betoond heeft. Nochtans heeft dit kruid een kwade en onlieflijke reuk en een bittere vuile smaak, anders dan de hoefbladeren hebben, maar als ze groot worden dan verschillen ze veel van de hoefbladeren op die manier dat men met een van deze bladeren zeer goed een klein rond tafeltje zou mogen bedekken. De bloemsteel is voos en hol en lijkt niet slecht op de stam van Orobanche, immers beter dan dien van Dipcadi daar sommige deze steel mee vergelijken als hij bloeit. Daarop staan zeer veel roodachtige of vleeskleurige bloemen, hoewel dat Clusius ze heel wit gezien heet en dan kwamen ze vroeger voort dan de paarse of roodachtige plegen. Dan (als andere zeggen) de dokkebladeren met rode bloemen worden mannetje genoemd en die zijn goed van reuk en die met witte bloemen heten wijfje en die zijn zonder reuk. Dan in Meyssen en op andere plaatsen van Hoogduitsland worden ze beide welriekend gevonden. Sommige noemen dit gewas Perfolata of Perfonata van Plinius en onze voorouders maakten daarvan Lapathium rotundum. De Engelse noemen het butter burre, de Italianen capeliazzi en de Spanjaarden sombrerera.

(Gunnera manicata?) Petasites Indica of Indiaanse dokkebladeren, daar Lobel van spreekt, is een gewas dat de voor vermelde pestwortel zeer gelijk van groeien is en heeft ronde bladeren zo groot als een hoed. Dan de wortel is een verwarde reeks die terzijde vele jonge uitspruitende scheuten heeft en stelen van bladeren negentig cm lang die halmachtig en vol merg zijn en dragen elk een blad dat niet erg uitgehold of geschaard is zoals in de grote klis. De wortel groeit in een voze zwamachtige en wormstekige ris die boven rondom de stelen zeer dik gehaard is en beneden wijdt uitgespreid en zo groot als die van de grootste Osmunda, ze heeft een droge tezamen trekkende smaak. Maar dit kruid is noch niet te volle bekend of genoeg beschreven.

Noch van de krachten van dokkebladeren.

Naar de grote kracht die de bladeren van dit gewas tegen de pest en andere hete ziekten en koortsen hebben is dat in deze landen en ook in Hoogduitsland pestilentiewortel genoemd, dan de schors van de wortel wordt meest geacht, als gezegd is, als het zaad dat men dikwijls doorgaat en wormstekig vindt, want men ziet het zelden in meer andere bittere dingen gebeuren zoals Aloë en alsem waarbij dikwijls wormpjes gevonden worden die uit die bitterheid hun oorsprong of voedsel nemen. Maar daarom is haar kracht wat dat aangaat niet minder, als Lobel betuigt, dat de muizen de bittere blaasjes daar de Aloë in [946] gewonden is dikwijls plegen te knabbelen. Deze schorsen worden afgenomen en het merg wordt er uitgedaan en zo in azijn gelegd totdat de kracht daarin getrokken is van welke azijn met ruitsap en teriakel gemengd te drinken gegeven wordt tegen de pestachtige ziekten. Deze wortel die gedroogd is heelt en geneest alle kwade naar binnen etende zweren, ja zelfs kanker als men het poeder daarin strooit.

Hetzelfde poeder alleen of met zeverzaad en Angelica vermengt is goed tegen de opstijging van de baarmoeder en krampen van de buik met wijn gedronken. Hetzelfde poeder geneest de kakhielen.

Die wortel geneest ook de wormen van de paarden en kwade zeren en schurft van die, hoe en op welke manier dat het daartegen gebruikt wordt, hetzij van binnen ingegeven, hetzij van buiten aangestreken of opgelegd, het is ook goed als die dampig of kort van adem zijn.

Vele schrijven dit kruid alle krachten van klissen en van hoefbladeren toe.