Rumex

HET XXV. CAPITEL.

Van de soorten van Patich ende Surckel.

Gheslachten.

In de boecken van Dioscorides vindtmen vier gheslachten van Lapathum oft Patich beschreven: het eerste is wildt, het tweede tam; het derde heeft ronde bladeren; het vierde heeft suere bladeren, ende heet Surckel: daer hy noch een ander soorte by rekent, die in de wateren wast, Hippolapathum ghenoemt. Dan beneffens dese hebben de nieuwe cruydt-beschrijvers daer noch ettelijcke soorten by beschreven. Dese sullen wy alle in acht verscheyden soorten begrijpen.

1. Het eerste gheslacht van Lapathum oft Oxylapathum, datmen hier te lande Patich oft Peerdick noemt, heeft langhe, een spanne hooghe, voor scherpe, niet seer breede, hardtachtighe bladeren; ende tusschen dien komen ronde knopachtighe, hole bruyne steelen voort, somtijdts twee voeten langh, met ghelijcke bladeren bekleedt: op ’t opperste van wiens sijd-tackskens ende steelkens wassen veele bleeckgeele kleyne bloemkens, d’een boven d’ander; ende daer nae drijkantighe bruyn oft uyt den rooden swartachtigh saedt, ’t welck niet groot is, in dunne vellekens besloten. De wortel is recht, effen, slecht, langh, ende van binnen geel,

2. Dat tweede gheslacht, datmen Patientie heet, is het voorgheschreven niet seer ongelijck van bladeren, steelen, saedt ende geele wortel; maer de bladeren zijn grooter, breeder, sachter, ende voor niet scherp. De steelen zijn dick ende langh; ende wassen veel hoogher dan die van den Peerdick, te weten vier oft vijf voeten iae somtijdts eens mans lenghde hoogh. De bloeme is oock geelachtigh. [1012]

3. Het derde gheslacht, dat in staende wateren ende grachten wast, is het vijfde van Dioscorides, van hem Hippolapathon gheheeten; ende dit heeft groote, langhe, harde bladeren, de bladeren van Patich seer ghelijck, maer grooter. De steelen zijn rondt, ende wassen vier oft vijf oft meer voeten hoogh: daer aen bloemen ende saedt voortkomen, ghelijck aen den Patich. De wortel is dick, ende van binnen bleeck roodtachtigh.

4. Het vierde gheslacht, datmen Surckel noemt, ende meest ghebruyckt, heeft lange smalle bladeren, die boven scherp ende onder breedt zijn, maer sachter ende groener dan die van de voorgaende soorten van Patich; van smaeck seer suer, schier ghelijck azijn. Den steel is rondt ende dun; ende daer aen wassen de bloemen, die bruyn-roodt ende kleyn zijn. Het saedt is bruyn, drijkantigh, den sade van Patich seer ghelijck. De wortel is langh en geel.

5. Van dit gheslacht vindtmen een soorte; wiens wortelen veele ronde hoofdekens oft knobbelkens hebben van langhe veselinghen hanghende, soo ’t in de wortelen van Filipendula ghebeurt. Dan dese soorte is seer selden te vinden.

6. By ’t gheslacht van Surckel hoort een ander medesoorte van dit ghewas, ’t welck korte, breede, ende bijnae ronde, uyt den witachtighen groene bladeren heeft. De steelkens zijn dun ende teer, meest op der aerden uytghespreydt ligghende. Het saedt is kleyn.

7. Noch isser een bijster kleyne iae allerkleynste Wilde soorte van Surckel, diemen Schaeps-Surckel noemt: ende dese is van bladeren, bloemen, steelen ende sade den Grooten Surckel seer ghelijck, aengaende de ghedaente ende maecksel: maer den steel is nauws een palme hoogh; ende de bladerkens zijn onghelijck veel kleyner: de welcke dickwijls met den sade ende bloemen ende steelen schoon bloet-roodt gevonden worden, in sonderheyt soo wanneer het saedt rijp geworden is. De wortel is dun ende teer.

8. Ten laetsten vindt men noch een roode oft swarte soorte van Patich, die van steelen korter is dan Patich, kleyner van bladeren, doncker oft bruynroodt van verwe, doch soo, dat sy met bleeckroode aeren, ribben ende middelzenuwen doortrocken zijn: uyt de welcke een sap vloeyt, als sy ghequetst oft ghestampt worden, den rooden wijn van verwe ghelijckende. [1013]

Plaetse.

1. Patich wast van selfs over al in natte ende vochtighe beemden, ende neere broeckighe weyen.

2. Patientie wordt hier te lande in de hoven gesaeyt: ende wast gheerne in wel gemest ende wel omgeroert landt.

3. Water-Patich, oft Groot Patich en groeyt nerghens dan in de grachten ende kuylen daer water in is.

4. Surckel wordt wel somtijdts ghevonden in de wilde ongebouwde plaetsen; doch sy wordt meest inde hoven ghesaeyt ende onderhouden; selfs wordt door oeffeninghe ende neerstigh gade slaen veel grooter, weeldigher ende schooner.

5. De soorte van Surckel met knobbelachtighe wortel is selden te vinden; ende dat in de hoven van sommighe cruydt-beminners.

6. De Ronde Surckel is heel wildt; ende groeyt op drooghe bergachtighe plaetsen; ende van daer wordt sy in de hoven gebroght ende onderhouden.

7. De Kleynste oft Schaeps-Surckel wordt in de bouwlanden ende velden veel ghevonden.

8. De roode soorte van Patich oft Draken-bloet is meer in de hoven dan elders te vinden; doch komt daer van selfs ende sonder saeyen voort.

Tijdt.

Veele soorten van Patich ende Surckel zijn gheladen met volkomen ende rijp saedt in de Hoymaendt ende Oogstmaendt: dan de Schaeps-Surckel is op haer schoonste inde Oogstmaendt ende September.

Naemen.

Alle dese cruyden worden onder eenen naem begrepen, in ’t Griecks Lapathon, in ’t Latijn Rumex. Dan Plinius in ‘t 12.capitel van sijn 19.boeck schijnt den naem Rumex alleen de Tamme soorten van Lapathum oft de Patientie toegheschreven te hebben.

1. De eerste soorte heet hier te lande Patich, met eenen naem die van den Latijnschen oft Grieckschen Lapathon verdraeyt is, ende tot sommighe plaetsen oock Peerdick; in Hooghduytschlandt Mengelwurtz, Streyffwurtz, Grindtwurz ende Zitterwurz; in Vranckrijck Pareille; in Engelandt Dock, in Italien Rombice; in Spaegnien Romaza, Paradella ende Lapaca. In ’t Griecks heetse Oxylapathon; in ’t Latijn Rumex acutus, Lapathum silvestre, oft Oxylapathum; in de Apoteken Lapathium acutum.

2. De Tamme soorte van Patich heet in ’t Griecks Lapathon hemeron; in ’t Latijn Rumex sativus, ende Lapathum sativum, oft, als sommighe Apotekers segghen, Patientia: welcken naem van den Franschen La Patience komt: waer nae dit selve cruydt in Nederlandt oock Patientie pleegh te heeten.

3. Het derde gheslacht, dat grooter is, ende hoogher opschiet dan eenighe van de andere soorten van Patich, is Water Patich oft Groot Patich gheheeten, in ’t Latijn Lapathum magnum, Lapathum aquatile, ende Rumex palustris: Dioscorides ende Galenus noemen ’t Hippolapathon; Plinius Hydrolapathum; dat is Water-Patich, om dat het in de grachten ende staende wateren wast. Veele zijnder die dit selve geslacht Rhabarbarum Monachorum noemen.

4. Het vierde gheslacht is in ’t Nederduytsch Surckel ende Zurinck gheheeten; in ’t Hooghduytsch Sawrampffer; in ’t Fransoys Ozeille; in ’t Engelsch Sorrel; in ’t Spaensch Azederas, Agrelles ende Azedas; in ’t Italiaensch Acetosa; in ’t Behemsch Sfiowijk; in ’t Griecks Oxalis ende Anaxyris, oft, soo Galenus seydt, Oxylapathum, dat is Suren Patich; in ’t Latijn oock Oxalis, Lapathum acidum, Rumex acidus, oft (soo ’t in de Apoteken bekent is) Acerosa.

5. Het vijfde gheslacht is Knobbelachtige Surckel oft Knobbelachtigen Patich van de nieuwe Cruydt-beschrijvers ghenoemt, in ’t Latijn Tuberosa Acetosa, Tuberosum Lapathum, ende Oxalis tuberosa.

6. Het seste is genoemt in ’t Latijn Silvestre Lapathum, dat is Wilden Patich; ende is het Agrion Lapathon van Dioscorides, dat hy voor het vierde geslacht van Patich rekent. Veele heeten ’t Oxalis Romana, ende Acetosa Romana, dat is Roomsche Surckel, doch met luttel reden; maer beter Oxalis rotundifolia, oft Ronde Surckel.

7. De sevenste soorte wordt met recht Acetosella, dat is Surckelken ende Oxalis parvula oft Kleyne Surckel gheheeten, oft Oxalis minima; dat is Allerkleynste Surckel; in Brabandt ghemeynlijck Schaeps-Surckel, dat is in ’t Latijn Acerosa ovilla; in Hooghduytschlandt Kleyn Sawrampffer; in Vranckrijck Petite Ozeille.

8. Dat laetste ende achtste heet in ’t Latijn Nigrum Lapathum, Niger Rumex oft Rubrum Lapathum; als ofmen Swarten oft Rooden Patich seyde. Alde ghene die dit cruydt Draecken-bloedt, in ’t Latijn Sanguis Draconis, in ’t Fransoys Sang du Dragon noemen, oft daer voor houden, doen heel qualijck; ende zijn in hunne meyninghe seer verre van de waerheyt verdwaelt: want het droogh tsamen in een ghedronghen ende gheklontert sap, ’t welck in de Apoteken met naemen van Draecken- bloet, in ’t Latijn Sanguis Draconis, verkocht wordt, en wordt niet vergadert uyt een dusdanigh cruydt als desen onsen Swarten Patich, maer uyt een gantsch ander ende verscheyden ghewas.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Alle dese cruyden hebben eenighe koude eyghentheyt in haer; dan sommighe [1014] soorten en zijn niet seer, maer alleen matelijcken koudt: sommighe zijn kouwer. Sy verdrooghen alle gader oock merckelijck ghenoegh, doch niet alle even seer ende sterckelijck.

De bladeren van alle dese cruyden, ghesoden ende voor spijse oft moes inghenomen, maecken den buyck weeck, ende veroorsaecken eenen sachten kamergangh: ’t welck den Poët Horatius (Sermonum liber Satyra 4.) betuyght, segghende, Indien iemandt den buyck te hardt heeft, die sal de bladeren van Lapathum oft Patich moghen ghebruycken: in ’t Latijn Et Lapathi brevis herba, dat is Het kort (oft malsch) cruydt van Lapathum: waer mede hy verstaet de bladeren die ghepluckt zijn eer dat den steel uytghesproten is: want dan zijn de bladeren van dese cruyden allerbequaemste om eten, ende op haer malschte.

De bladeren van Patich verkoelen met eenige drooghte: dan de saden van den selven Patich, als oock die van de Patientie, ende oock van de Sulcker, verkoelen met eenighe dunnigheyt oft fijnigheyt van stoffe; maer verdrooghen sterckelijck ende trecken tsamen.

Saedt van Patich ende van Surckel, met water oft wijn ghedroncken, stopt den loop des buycks, ende geneest het roodtmelizoen; ende beneemt het omkeeren ende walghen van de maghe: ’t selve saedt is oock seer goet tegen de beten ende steken van de Scorpioenen: alsoo dat die dit saedt met eenighen dranck oft anders ingenomen heeft, gheen pijne oft weedom ghevoelen en sal, als Dioscorides daer van schrijft. ‘Tselve saedt is oock nut de ghene die bloetspouwen, te weten met Acacia gemenght, soo Plinius tuyght.

De Patientie-bladeren zijn goet om eten; ende hebben in haer een kleyne kouwigheydt, maer wat meer vochtigheydt, midtsgaders eenighe taeyigheyt; waer door dat sy gemackelijck ende haest nederwaerts sincken ende door den buyck afgaen: ’t welck Dioscorides van alle soorten, van dese cruyden oock schrijft, als gheseydt is.

Dese bladeren (als oock van alle haer mede-soorten) worden ghesoden, ende soo in spijse ghebruyckt: maer sy en zijn nochtans gheensins soo aenghenaem oft lieflijck om eten als de Beete oft Spinagie; ende het sap oft gijl dat in den lijfve daer van komt, is vocht, tamelijcken dick; ende gheeft den lijfve luttel voedsels.

Water-Patich magh oock ghebruyckt worden als de twee voorgaende, doch niet soo bequaemelijck

Sulcker is sonder twijffel verkoelende ende sterckelijck drooghmaeckende van aerd: dan door dien dat sy suer van smaeck is, heeft sy macht om de taeye oft slijmerige vochtigheden te doorsnijden ende dun te maecken.

‘Tsap van Sulcker is seer nut in de Somersche maenden ende heete tijden, om by veellerhande spijse te doen, ende die eenighe lieflijckheydt van smaeck te gheven: want het verkoelt de verhitte maghe; ende verweckt den lust om t’eten: verkoelt ende matight de hitte des levers, ende opent de verstoptheden van de selve.

De Surckel-bloemen worden nuttelijck gedaen by de andere dinghen diemen pleegh te sieden om de drancken teghen de kortsen ende heete sieckten te maecken.

Knobbelachtighe Surckel, ende in sonderheyt de Ronde, diemen Roomsche Surckel noemt, heeft alle de voorseyde krachten van Ghemeyne Surckel.

De allerkleynste oft de Schaeps-Surkel en wijckt de ghemeyne Surckel in krachten gheensins niet; iae sy gaet de selve in het drooghmaecken verre te boven.

Drakenbloet schijnt de selve krachten van den Patich, Patientie ende Water-Patich te hebben.

De wortelen soo wel van Patich als van Patientie, ende oock van Surckel, in Azijn ghesoden, ende door een stramijn gedaen, genesen de ruydigheyt, het ieucksel, ende alle uytwendighe onsuyverheyt des lichaems, alsmen ’t daer mede bestrijckt; in sonderheydt met de gherooste oft bruyne Boter, oft olie van Baeyen, oft wel Gembers vermenght. Dioscorides seydt, dat de rauwe wortelen al dit selve oock vermoghen: maer voeght daer noch by, dat den wijn daer dese wortelen in ghesoden zijn, de pijne van de tanden versoet, in den mondt ghehouden, ende de weedom van de ooren verdrijft, daer in ghedruypt.

‘Twater, daer dese wortelen in ghesoden zijn, is oock seer goet teghen het ieucksel ende quade krauwagien, alsmen daer in badet, oft het lichaem daer mede wasschet.

Men seydt oock, dat de selve wortelen van dese cruyden in wijn ghesoden ende ghedroncken, goedt zijn teghen de geelsucht, ende het lichaem een beter verwe doen krijghen..

Dese wortelen met wijn ghesoden, verteeren ende doen scheyden de klieren ende gheswillen van den halse ende omtrent de ooren, daer op gheleydt: selfs men vindt van dese wortelen gheschreven, dat sy aen den hals gehangen ende ghedraghen, de voorseyde kroppen ende klieren doen vergaen; ’t welck eer voor beuselinghen dan voor eenighe waerschijnelijcke reden te houden is. Dan men bevindt, dat de selve wortelen alleen ghestooten ende met eenen pessus in de heymelijcke plaetsen van de vrouwen ghesteken ende ghehouden, de overvloedighe maendtstonden ende allerhande onmatighe vrouwelijcke vloeden stelpen.

De wortelen van Water-Patich inghenomen, worden oock ghelooft den buyck weeck te maecken, iae de selve kracht van Rhabarber te hebben; ende daer van is den naem Rhabarbarum Monachorum ghekomen. Dan nochtans wy en derren niet versekeren dat het sulcks is, door dien dat wy ‘t selve noch niet waerachtigh bevonden en hebben.

BIIVOEGHSEL.

De soorten van Patich, Patientie ende Sulcker zijn malkanderen seer ghelijck; maer verschillen van grootte, ghedaente der bladeren ende wortelen, ende oock van smaeck. Lobel heeft daer ettelijcke van beschreven, die met dese, daer Dodoneus hier van vermaent, groote ghelijckenisse hebben; sommighe oock de selfste zijn; naementlijck de volghende.

Kleyne Patich met spitse bladeren is den ghemeyne Patich oft Oxylapathum, dat is Scherpen oft Smallen Patich, niet seer onghelijck, maer veel kleyner in bladeren, steelen ende wortelen, groeyende in dorre ende steenachtighe plaetsen. Peerdick met botter oft min scherpe oft spitsche bladers, die in de Apoteken oock ghebruyckt wordt, en is niet spits van bladeren, maer boven botter, korter ende ronder: ende wast oock op rouwe plaetsen. Patientie, van Lobel ende andere Hippolapathum sativum latifolium, ende Bulapathum oft Lapathum magnum, ende Lapathium maius gheheeten, in ’t Fransch Lampe, Du Lapas, Du Lapais, Patience, Lapace, ende oock Raved, in ’t Italiaensche Lapatio, Rameco; in ’t Spaensch Labaca; in ’t Hooghduytsch Menwurtz, komt selden van selfs voort; daerom voert het den toenaem Lapathium sativum, tot onderschil van den Patich oft Perdick, die Lapathium silvestre heet. Haer bladers zijn [1015] alsoo groot als die van ‘t Groot Water-Patich, oft breeder, maer niet soo spits ende stijf: daerom is dit ghewas van sommighe Lapathum latifolium, van andere Lapathium rotundifolium gheheeten. Haer wortel is langher, geeler, ende van smaeck ende van sachtmaeckende kracht die van de Rhabarber der Monicken ghelijck; ende daerom wordt sy oock ghenoemt Rheum Barbarum Monachorum: ende Joannes Tzetzes noemtse oock Rhabarber: ende sommighe segghen datse al ’t selve vermagh dat de Rhabarber, alsmen daer tweemael soo veel van inneemt als van de Rhabarber. Groot Water-Patich komt voorts in ’t water, ende nerghens elders; daerom wordt het ghenoemt Hydrolapathum, dat is Water-Patich; ende heeft swarter bladeren dan de Patientie, maer de wortel is korter, faselachtigher, van buyten swarter, van binnen rooder; ende wordt voor Behen rubrum van de bedrieghers verkocht; ende dese heet oock Rhabarber der Monicken, als Dodoneus ende andere schrijven. Valsch Rhabarber van de ionghe Herbaristen, in ’t Latijn Hippolapathum rotundifolium ende Pseudo-Rha recentiorum, wordt van sommighe tot Antwerpen gheoeffent, seydt Lobel; ende is ronder van bladers, boven niet spits, van grootte ende ghedaente de bladers van Groote Pestilentie-wortel ghelijckachtigh: ende is oock van de selfde kracht ende nature. In Oostenrijck, seydt Clusius, aen de beeckskens, die onder ’t gheberghte vloeyen, wast den rooten Patich met heel ronde bladeren: dan sijne wortel en sinckt niet diep in d’aerde, soomense ghemeynlijck schildert, maer kruypt voort langhs den risch ende ’t opperste van der aerden, als de wortel van Acorus ende Lisch: ende is somtijdts wel eenen arm dick, onder gheveselt, van binnen uyt den geelen peersachtigh van verwe: de welcke ghedrooght zijnde den oprechten Rhabarber ghelijckt, ende oock geel verwt. Clusius en gheefter gheen afbeeldinghe van: ende de ghene die Lobel gheeft en is niet wel ghetroffen; veel beter en is oock de ghene niet die andere ghegheven hebben, onder den naem quantsuys van Rha verum veterum. Kleyn Water-Patich, in ’t Latijn Hydrolapathum minus, groeyt in de natte ende vochte gronden omtrent Antwerpen, seydt Lobel, ende is van ghedaente ende ghebruyck den Scherpen Patich ghelijck; maer de bladers zijn smaller ende kleyner; ende de wortel heeft meer faselinghen, en groeyt nerghens dan in claer fonteyn water, uyt den grondt voortbrenghende teere slappe ende dunne steelkens, rondomme de wortel hanghende, met dunne sachte bladers, op ’t water swemmende, veel smaller dan die van Fonteyn-cruydt. Dese bladeren worden van sommighe Apotekers in Vranckrijck in de bereydinghe van Unguentum Martiarum ghedaen: want sy houden dit voor de beste soorte van Patich, als den selven Lobel schrijft.

Voorts soo wordt den Patich van de Fransoysen meest Parelle gheheeten: den Water-Patich Parelle d’eau; hier te lande Groot Patich oft Water-Patich; in ’t Hooghduytsch Wasser ampffer. Den Wilden Patich heet Parelle sauvage in ’t Fransoys.

4. Ghemeyn Sulcker heeft noch dese naemen, te weten Lapathum Oxalida; in ’t Fransoys Salette, Vinette, Agrette, Acereuse; in ’t Walsch Surette; in ’t Italiaensch Acetosa maggiore; in ’t Nederduytsch Sulcker, Surinck ende Suurick.

Die van Sulcker-saedt wil hebben, die moetse volkomentlijck laeten groeyen ende drooghen. Sy en vreest noch koude noch vorst, noch seer veel waters; ende wilt om groot te worden dry oft viermael ’s iaers gheschooren zijn.

5. De Knobbelachtighe Surckel, in ’t Latijn Oxalis tuberosa, is eerstelijck uyt Italien ghesonden gheweest, seydt Lobel.

6. Roomsche Sulcker is van Lobel Oxalis sativa Franca rotundifolia repens gheheeten. Sy is seer malsch ende lieflijck in ’t moes; ende groeyt veel in Vranckrijck rondom Parijs ende Orliens, ende oock in Beyerlandt.

5. Schaeps-Surckel groeyt overvloedighlijk op de sandachtighe gronden van Brabandt, Picardie, Normandie ende Enghelandt, d’aerdtrijck bedeckende met de bruynroode verwe van ’t saedt, bladeren ende steelen, seydt Lobel. Hy noemtse Oxalis tenuifolia sinuata, veruecina in ’t Latijn. In ’t Fransoys heetse Surelle, Ozeille de brebis, ende Petite Salette; in ’t Italiaensch Acetosella ende Sanniciola, somtijdts oock Acetosa minore oft Poscola forticella; hier te lande somtijdts Veldt-Surckel.

Spaensch Surckel, in ’t Latijn Acetosa Hispanica, is de gemeyne Surckel seer ghelijck, maer heeft veel grooter bladeren.

Aldergrootste Bergh-Surckel, van Clusius Oxalis maxima montana gheheeten, wast op ’t gheberghte van Oostenrijck; ende is veel grooter dan de Tamme oft Ghemeyne Surckel: ende heeft dat eyghens, dat aen de knoopkens oft steelkens somtijdts eenighe knobbelkens wassen; waer uyt de bladeren haer selven in ’t laetste ontluycken: de selve knobbelen in d’aerde ghesteken brenghen nieuwe planten voort.

Boom-Surckel is den Sauceboom oft Berberis, in ’t Latijn Oxalis arborea, ’t welck gheen teer cruydt, maer een boomken is.

Surckel van Afrijcken, in ’t Latijn Oxalis Africana succulenta gheheeten, is onlanghs uyt Geel Moorlandt ghebroght; ende in de hoven hier te lande ghesaeyt zijnde, heeft dicke, ghelijfvighe bladeren voortghebroght, blinckende ende glinsterende: soo datmen ’t voor een Zee-ghewas aennemende soude, om haer groote malsse ghelijfvigheydt: dan Petrus Hondius heeftse aldus beschreven: Het wortelken is kort, boven wat dickachtigh, met weynigh hayrkens in d’aerde verspreydt: daer uyt komen eerst twee bladerkens, bijnae eyrondt, wat uyt den rossen groen: ende daer uyt rijsen ronde steelkens, omtrent een spanne oft voet hoogh, veeltijdts op d’aerde vallende door haer ghewight ende kleynigheydt des wortels: de bladeren zijn weynigh, hanghende elck aen eenen langhen, broosen, bijnae ronden, wat uytghehoolden steel, die aen den voet wat roodtachtigh is: van maecksel zijn die bladeren boven breedtachtigh, ende alsoo afgaende, onder scherp, als een spade daermen de aerde oft zooen mede afsteeckt, oft als de Melde; maer seer dick ende ghelijfvigh, gladt, vet, broos, mals, ende vol saps: waer af een handt vol ghenomen zijnde, lichtelijck het nat daer uyt ghedouwt wordt in grooten overvloedt, sonder vijsel oft mortier: de bladeren, die op ’t hooghste staen, zijn langhworpigher ende smaller dan d’ander. Den smaeck is als van de ghemeyne Surckel, niet wel soo suer als de ronde Spaensche. Heeft oock haer bloemen hanghende ghelijck die doet, maer grooter: ende hanghen losser ende wagghelen meer; ende veranderen in drijkantighe saedt-huyskens, elck maer twee saden inhoudende, drijkantigh, doncker roodt. Bloeyt den heelen Somer door. Het moet ghesaeyt worden, midts dat de wortel des Winters sterft. Het is een heel broos ende malsch cruydt, in steelen bladeren ende struyck, door sijn volsappigheyt, bequaem om in heete tijden den dorst te verslaen.

Surckel van Italien is vijfderhande van Columella vermaent. De eerste soorte heeft groote bladers als Patich, doch beneden in tweeen ghedeylt, als die van Arum. De tweede is kleyner, ende heeft een bulbachtighe wortel, met ronder ende kleyner bladeren. De derde heet Acetosa ocimifolia; ende heeft bladeren aen beyde sijden als Basilicon, scherp, langhworpigh, niet maens-ghewijs uytghehoolt. De vierde is ronder, met aiuynachtighe wortel: wiens eerste bladeren bijnae als Veyl-bladeren in drijen ghedeylt zijn. De vijfde is de smalste van allen, in smaller menighvuldighe laekens verdeylt, eyghentlijck als die van Ocimum, anderhalve duymbreedde breedt, ghelijfvigh, eys-ghewijs, aen een langh steelken vast, als met salpeterachtigh poeder bespraeyt, suer. De bloemen staen aers-ghewijs, kleyn, moschachtigh, geelachtigh, uyt vijf kleyne bladerkens spruytende: daer nae volghen bladerachtighe vruchten ghelijckende een Ossen-hooft; daerom gheeft hijse den toenaem Acetosa ocimifolia bucephaliphora. Sy wast by Parifilippo omtrent Napels.

Surckel van Candien, in ’t Latijn Acetosa Cretica semine aculeato, en heeft gheen oorkens oft lapkens onder aen de bladeren; ende die bladeren staen op langhe steelen: het saedt schuylt in stekelighe huyskens; ende is selfs stekeligh ende scherp om aen te raken.

Surckel van Zante, in ’t Latijn Acetosa parva Zacynthia, wordt in de Apoteken van het eylandt Zante ghebruyckt, tuyght Prosper Alpinus: ende is seer kleyn, met dicke langhworpighe bladeren, die van de Gouwe ghelijckende, anders heel suer als onse Surckel.

Surckel met dry bladeren is elders beschreven met naeme van Koeckoecks-broodt; die oock Oxys Pliniana ende Oxytriphyllon heet: dan is verscheyden van die groote soorte van Klaveren die andere Oxytriphyllon noemen.

Surckel met geele bloemen oft Surckel met hauwkens; in ’t Latijn Oxys cornicultata lutea, is een soorte van ’t voorseyde Koeckoecks-broodt.

8. De achtste ende laetste soorte van dese cruyden van Dodoneus beschreven, is van Lobel Lapathum sanguineum gheheeten, hier te landen Draken-bloet, naer haer bloedigh sap datter in is. Het en is gheen Limonium, maer een soorte van Patich, wassende veel in de gheberghten omtrent Turin.

Noch van de krachten.

Alle dese cruyden, te weten Patich, Patientie ende Surckel, hebben sulcken kracht in haer bladeren, saedt ende wortelen, dat sy den buyck weeck maecken; alwaer ’t saecke datmen anders niet in en naem dan het water daer sy in ghesoden zijn gheweest. Want het ghene dat wy heeten in onse tael den buyck weeck maecken ende ijdelen, dat heeten de Griecken Lapathein, als Lobel oock aengheteeckent heeft: waer nae dat alle dese cruyden Lapathum, ende, als sommighe meynen, Alapatha gheheeten worden. Patich, seydt Galenus, heeft een middelmatighe verteerende kracht: maer Water-Patich is meer stoppende dan de andere soorten, iae heeft een ghemenghde kracht, ende is verteerende ende weder inslaende van naturen: ende door dese tsamentreckende kracht heeft het saedt macht om de maendtstonden te stoppen. De bladers van Patich ghestooten met smeer, seydt Apuleius, ende ghelijck een salve op eenen lijnen doeck ghebreydt, ende opgheleydt, doen scheyden alle gheswillen, ende openen de sweeringhen. Den selven seydt, dat Patich met Verckens-smeer, oft Schaeps-ruet ghestooten, ende met huysbacken bruyn broodt ghelijck een plaester daer af ghemaeckt, seer wel gheneest alle hardigheyt, daer op gheleydt zijnde; ende verdrijft de klieren, klapooren ende andere gheswillen, met eenen lijnen-doeck daer op ghebonden. Van Ghemeynen oft Scherpen Patich distilleertmen een water, dat alle puysten, sproeten, placken ende masen van ’t aensicht wegh neemt. Het saedt van dese cruyden aen den slincken arm ghehanghen, wordt ghelooft seer goedt te wesen om de vrouwen vruchtbaer te maecken. De wortelen van Patich zijn in sommighe Apoteken soo seer ghebruyckelijck om den buyck weeck te maecken als de bladers: in wijn ghesoden doen sy water maecken, doen den steen ende ’t graveel breken ende rijsen, ende verwecken de maendtstonden, segghen sommighe, die sy met Azijn opgheleydt zijnde stoppen ende achter doen blijven: in Azijn ghesoden ghenesen de schorfte naghels, als de plaetse eerst ghewreven is met Azijn ende Salpeter in de Sonne: In Azijn alleen gheweyckt zijnde eenen dagh langh, eerst wel ghestooten zijnde, ende dan uytghenomen, ghenesen sy het wildt vier ende de voortloopende zeeren, alsmen de huyt daer mede strijckt. De selve wortel gheplet, [1016] oft wat ghestooten, ende den tijdt van dry oft vier uren in witten wijn gheweyckt zijnde, ende dit tsamen door eenen Lijnen-doeck ghedaen, ende daer af een kroesken vol inghegheven, een ure oft twee eer de derdedaeghsche kortse aenkomt, gheneest de selve, ende doetse achterblijven: ’t welck andere doen met de wortel van Wechbree ende van desen Patich, gheweyckt in half water half wijn. Sommighe ghelooven, dat de wortelen van Patich over ons ghedraghen, alle de schemelinghen, duysternisse, ghebreken ende belemmeringhen der ooghen verhinderen, ende de guychelrije beletten. De versche wortelen, met de groene bladeren van alle dese cruyden ghestooten, met olie van Roosen ende wat saffraens vermenght, verteeren ende doen vergaen de sachte gheswillen van den hoofdt, ende de zeerigheden, die etter uytworpen dick ghelijck Honigh. Water-Patich gheneest de ghene die van de dulle honden ghebeten zijn, wasschenden de wonden eerst met het sap, ende dan een bladt van ’t selve daer op legghende. Het is voorseydt, dat de wortelen van sommighe van dese cruyden voor Rhabarber ghebruyckt worden, maer in dobbel ghewicht.

Sulcker is koudt ende droogh in den tweeden graed, verteert ende opent; maer het saedt is koudt in den eersten ende droogh in den tweeden. Dit cruydt dickwijls ghebruyckt, versterckt de maghe, verquickt het herte, ende gheneest alle de ghebreken van ’t selve: verslaet den dorst: wederstaet oft belett alle inwendighe ontstekinghe ende verrottinghe: doodet de wormen van den buyck. Wie Sulcker eet ghelijck een Salaet, die komt de galle niet op. Andere segghen, dat Sulcker in edick gheweyckt, ende ‘smorghens nuchteren geten, den mensche van de peste bewaert ende beschermt; desghelijcks oock den Syroop oft Julep van haer sap ghemaeckt. ‘Tsap van Surckel opent de verstoptheydt van ’t ingewant; ende is goedt ghebruyckt in de heete kortsen. Het ghedistilleert water van Sulcker vermagh al ’t selve; maer wordt meest ghebruyckt teghen pest ende alle ghebreken van ’t herte. ‘Tselve sap oft water van Surckel is goedt teghen den loop van de vergulde aderen oft speenen. Het is goedt teghen de dronckenschap. Syroop van Sulcker-sap, van Duyven-Kervel-sap, ende van suycker ghemaeckt, gheneest de schorftheydt. De bloemen oft onrijpe saden van Surckel met wijn ende water ghedroncken, ghenesen die swarte sucht oft miltsucht, ende de sweeren oft zeeren vande darmen. Surckel-wortel met wijn ghedroncken, oft het water daer van ghesoden, drijft het graveel af, ende verweckt oock de maendtstonden. Van buyten den lijfve heeft de Surckel oock groote kracht: want Sulcker-bladers wel ghestampt, ende op den pols ghebonden, versoeten de brandende hitte van de kortsen. Sulcker-bladers tusschen heete asschens ghebraden, hebben een sonderlinghe kracht om de gheswillen van de ooghen te verdrijven oft rijp te maecken. Sulcker-sap van buyten op ghestreken, gheneest het wildt vier, verdrijft alle placken des lichaems, gheneest de verschouwde oft verbrande huydt. Een plaester ghemaeckt van Sulcker-bladers, met tweemael soo veel oudt smeer, t’samen wel gheklopt ende gemenght, ende dan in een Kool-bladt onder de heete asschen gheleydt, is sonderlinghen goedt teghen alle aposteunien ende gheswillen. ‘Tsaedt van Sulcker ghestooten, in water gheweyckt, ende daer mede de ooghen ghestreken, verscherpt het ghesicht. De Italiaensche meesters segghen, dat wie Sulcker by hem draeght, nimmermeer van Taranten, Agdissen, Spinne-koppen, oft ander fenijnigh onghedierte ghebeten en sal worden. Men ghebruyckt de Sulcker oock veel by de sausen ende in Salaet.

Roomsche Surckel op de tonghe gheleydt is oock goedt om den dorst te slisschen in de heete kortsen. Sommighe distilleren daer een water van, ’t welck sijn suerigheydt behoudt; ende daerom seer nuttelijck ghedroncken wordt in de heete sieckten.

Schaeps-Surckel wordt oock ghestooten; ende dat sap wordt ghedroncken in de meeste hitte van de kortsen: ende de ghestooten bladers plaesters-ghewijs op den pols gheleydt, zijn oock krachtigh om den brandt te verkoelen.

Drakenbloet is wat salpeterachtigh van smaeck in sijn bladers: daerom de selve bladers ghesoden, ende ’t sap inghenomen, maeckt den buyck weeck; ’t selve doet oock het roodt uytgheperst sap van ’t gantsche cruydt. Het saedt van Drakenbloet is sonderlinghen goedt teghen den onmatighen maendtvloedt van de vrouwen.

Noch hebben dese cruyden een ander nuttigheyt in haer, te weten dat haer bladeren ghestooten zijnde, ende ’t sap daer uyt ghedouwt, de placken van de kleederen nemen konnen. De selve bladeren, ende oock de wortelen van sommighe soorten hebben dese kracht, datse met het vleesch, hoe oudt ende taey dat magh wesen, ghesoden zijnde, ’t selve malsch maecken.

HET XXV. KAPITTEL.

Van de soorten van patich en zuring. (Rumex acutus, Rumex patientia, Rumex hippolapathum, Rumex acetosa, Rumex conglomeratus, Rumex scutatus, Rumex acetosella en Rumex sanguineus)

Geslachten.

In de boeken van Dioscorides vindt men vier geslachten van Lapathum of patich beschreven, het eerste is wild, het tweede tam, het derde heeft ronde bladeren en het vierde heeft zure bladeren en heet zuring waar hij noch een andere soort bij rekent die in de wateren groeit en Hippolapathum noemt. Dan naast deze hebben de nieuwe kruidbeschrijvers er noch ettelijke soorten bij beschreven. Deze zullen we alle in acht verschillende soorten omvatten.

1. Het eerste geslacht van Lapathum of Oxylapathum dat men hier te lande patich of peerdik noemt heeft lange en zeventien cm hoge, voor scherpe en niet zeer brede, hardachtige bladeren en tussen die komen ronde knopachtige holle bruine stelen voort van soms zestig cm lang die met gelijke bladeren bekleed zijn en op het opperste van zijn zijtakjes en steeltjes groeien vele bleekgele kleine bloempjes, de een boven de ander en daarna driekantig bruin of uit de rode zwartachtig zaad wat niet groot is en in dunne velletjes besloten. De wortel is recht, effen en slecht, lang en van binnen geel.

2. Dat tweede geslacht dat men patientie noemt is het voorbeschreven vrij gelijk van bladeren, stelen, zaad en gele wortel, maar de bladeren zijn groter, breder, zachter en voor niet scherp. De stelen zijn dik en lang en groeien veel hoger dan die van de peerdik, te weten honderd twintig of honderd vijftig, ja soms een mannen lengte hoog. De bloem is ook geelachtig. [1012]

3. Het derde geslacht dat in staande wateren en grachten groeit is het vijfde van Dioscorides en van hem Hippolapathon genoemd en dit heeft grote, lange en harde bladeren en zeer lijken op de bladeren van patich, maar groter. De stelen zijn rond en groeien honderd twintig of honderd vijftig cm of meer hoog waaraan bloemen en zaad voortkomen als aan patich. De wortel is dik en van binnen bleek roodachtig.

4. Het vierde geslacht dat men surkel noemt en meest gebruikt heeft lange smalle bladeren die boven scherp en onder breed zijn, maar zachter en groener dan die van de voorgaande soorten van patich en van smaak zeer zuur, vrijwel als azijn. De steel is rond en dun en daaraan groeien de bloemen die bruinrood en klein zijn. Het zaad is bruin en driekantig en lijkt zeer veel op het zaad van patich. De wortel is lang en geel.

5. Van dit geslacht vindt men een soort wiens wortels vele ronde hoofdjes of knobbeltjes hebben die van lange vezels hangen zoals het in de wortels van Filipendula gebeurt. Dan deze soort is zeer zelden te vinden.

6. Bij het geslacht van zuring hoort een andere medesoort van dit gewas wat korte, brede en bijna ronde uit het witachtige groene bladeren heeft. De steeltjes zijn dun en teer en liggen meest op de aarde uitgespreid. Het zaad is klein.

7. Noch is er een bijster kleine, ja allerkleinste wilde soort van zuring die men schaapszuring noemt en deze is van bladeren, bloemen, stelen en zaad de grote zuring zeer gelijk aangaande de gedaante en vorm, maar de steel is nauwelijks tien cm hoog en de bladertjes zijn duidelijk veel kleiner die dikwijls met zaad en bloemen en stelen mooi bloedrood gevonden worden en vooral wanneer het zaad rijp geworden is. De wortel is dun en teer.

8. Tenslotte vindt men noch een rode of zwarte soort van patich die van stelen korter is dan patich en kleiner van bladeren die donker of bruinrood van kleur zijn doch zo dat ze met bleekrode aderen, ribben en middelzenuwen doortrokken zijn waaruit een sap vloeit als ze gekwetst of gestampt worden die van kleur op rode wijn lijkt. [1013]

Plaats.

1. Patich groeit vanzelf overal in natte en vochtige beemden en lage broekachtige weiden.

2. Patientie wordt hier te lande in de hoven gezaaid en groeit graag in goed gemest en goed omgeroerd land.

3. Waterpatich of groot patich groeit nergens dan in de grachten en kuilen daar water in is.

4. Zuring wordt soms wel gevonden in de wilde ongebouwde plaatsen, doch ze wordt meest in de hoven gezaaid en onderhouden en wordt zelfs door teelt en vlijtig gade te slaan veel groter, weliger en mooier.

5. De soort van zuring met knobbelachtige wortel is zelden te vinden en dat in de hoven van sommige kruidbeminnaars.

6. De ronde zuring is heel wild en groeit op droge bergachtige plaatsen en vandaar wordt ze in de hoven gebracht en onderhouden.

7. De kleinste of schaapzuring wordt veel in de bouwlanden en velden gevonden.

8. De rode soort van patich of drakenbloed is meer in de hoven dan elders te vinden, doch komt daar vanzelf en zonder zaaien voort.

Tijd.

Vele soorten van patich en zuring zijn geladen met volkomen en rijp zaad in juli en augustus, dan schaapszuring is op haar mooiste in augustus en september.

Namen.

Al deze kruiden worden onder een naam begrepen, in het Grieks Lapathon en in het Latijn Rumex. Dan Plinius in het 12^de kapittel van zijn 19^de boek schijnt de naam Rumex alleen aan de tamme soorten van Lapathum of patientie toegeschreven te hebben.

1. De eerste soort heet hier te lande patich met een naam die van de Latijnse of Griekse Lapathon verdraaid is en in sommige plaatsen ook peerdick, in Hoogduitsland Mengelwurtz, Streyffwurtz, Grindtwurz en Zitterwurz, in Frankrijk pareille, in Engeland dock, in Italië rombice, in Spanje romaza, paradella en lapaca. In het Grieks heet het Oxylapathon, in het Latijn Rumex acutus, Lapathum silvestre of Oxylapathum, in de apotheken Lapathium acutum.

2. De tamme soort van patich heet in het Grieks Lapathon hemeron, in het Latijn Rumex sativus en Lapathum sativum of, zoals sommige apothekers zeggen, Patientia, welke naam van de Franse la patience komt waarnaar dit kruid in Nederland ook patientie plag te heten.

3. Het derde geslacht dat groter is en hoger opschiet dan enige van de andere soorten van patich is water patich of groot patich genoemd, in het Latijn Lapathum magnum, Lapathum aquatile en Rumex palustris, Dioscorides en Galenus noemen het Hippolapathon, Plinius Hydrolapathum, dat is water patich omdat het in de grachten en staande wateren groeit. Vele zijn er die dit geslacht Rhabarbarum Monachorum noemen.

4. Het vierde geslacht is in het Nederduits surckel en zurinck genoemd, in het Hoogduits Sawrampffer, in het Frans ozeille, in het Engels sorrel, in het Spaans azederas, agrelles en azedas, in het Italiaans acetosa, in het Boheems Sfiowijk, in het Grieks Oxalis en Anaxyris of, zo Galenus zegt, Oxylapathum, dat is zure patich, in het Latijn ook Oxalis, Lapathum acidum, Rumex acidus of (zo het in de apotheken bekend is) Acerosa.

5. Het vijfde geslacht is knobbelachtige zuring of knobbelachtige patich van de nieuwe kruidbeschrijvers genoemd, in het Latijn Tuberosa Acetosa, Tuberosum Lapathum en Oxalis tuberosa.

6. Het zesde is in het Latijn Silvestre Lapathum genoemd, dat is wilde patich en is het Agrion Lapathon van Dioscorides dat hij voor het vierde geslacht van patich rekent. Vele noemen het Oxalis Romana en Acetosa Romana, dat is Roomse zuring, doch met weinig reden, maar beter Oxalis rotundifolia of ronde zuring.

7. De zevende soort wordt met recht Acetosella, dat is zuringtje en Oxalis parvula of kleine zuring genoemd of Oxalis minima, dat is allerkleinste zuring, in Brabant gewoonlijk schaeps-surckel, dat is in het Latijn Acerosa ovilla, in Hoogduitsland Kleyn Sawrampffer, in Frankrijk petite ozeille.

8. Dat laatste en achtste heet in het Latijn Nigrum Lapathum Niger Rumex of Rubrum Lapathum alsof men zwarte of rode patich zei. Al diegene die dit kruid draecken-bloedt, in het Latijn Sanguis Draconis, in het Frans sang du dragon noemen of daarvoor houden doen heel kwalijk en zijn in hun mening zeer ver van de waarheid verdwaald want het droog en tezamen ineen gedrongen en geklonterd sap wat in de apotheken met name van drakenbloed, in het Latijn Sanguis Draconis, verkocht wordt wordt niet verzameld uit een dusdanig kruid als deze onze zwarte patich, maar uit een gans ander en verschillend gewas.

Aard, kracht en werking.

Al deze kruiden hebben enige koude eigenschap in zich, dan sommige [1014] soorten zijn niet zeer, maar alleen matig koud en sommige zijn kouder. Ze verdrogen allen ook merkelijk genoeg, doch niet alle even zeer en sterk.

De bladeren van al deze kruiden gekookt en voor spijs of moes ingenomen maken de buik week en veroorzaken een zachte kamergang wat de poëet Horatius (Sermonum liber Satyra 4.) betuigt die zegt; ‘Indien iemand de buik te hard heeft die zal de bladeren van Lapathum of patich mogen gebruiken, in het Latijn Et Lapathi brevis herba, dat is het kort (of mals) kruid van Lapathum, waarmee hij de bladeren verstaat die geplukt zijn eer de steel uitgesproten is want dan zijn de bladeren van deze kruiden allergeschiktste om te eten en op haar malste.

De bladeren van patich verkoelen met enige droogte, dan de zaden van die patich als ook die van patientie en ook van zuring verkoelen met enige dunheid of fijnheid van stof, maar verdrogen sterk en trekken tezamen.

Zaad van patich en van zuring met water of wijn gedronken stopt de loop van de buik en geneest de rode loop en beneemt het omkeren en walgen van de maag, hetzelfde zaad is ook zeer goed tegen de beten en steken van de schorpioenen alzo dat die dit zaad met enige drank of anders ingenomen heeft geen pijn of weedom voelen zal, als Dioscorides er van schrijft. Hetzelfde zaad is ook nuttig diegene die bloedspouwen, te weten met Acacia gemengd, zo Plinius betuigt.

Patientiebladeren zijn goed om te eten en hebben in zich een kleine koude, maar wat meer vochtigheid met enige taaiheid waardoor dat ze gemakkelijk en gauw naar beneden zinken en door de buik afgaan wat Dioscorides van alle soorten van deze kruiden ook schrijft, als gezegd is.

Deze bladeren (als ook van al haar medesoorten) worden gekookt en zo in spijs gebruikt, maar ze zijn nochtans geenszins zo aangenaam of lieflijk om te eten als biet of spinazie en het sap of gijl dat er van in het lijf komt is vochtig, tamelijk dik en geeft het lijf weinig voedsel.

Waterpatich mag ook gebruikt worden als de twee voorgaande, doch is niet zo geschikt

Zuring is zonder twijfel verkoelend en sterk droog makend van aard, dan doordat ze zuur van smaak is heeft ze macht om de taaie of slijmerige vochtigheden te doorsnijden en dun te maken.

Het sap van zuring is zeer nuttig in de zomerse maanden en hete tijden om bij velerhande spijs te doen en die enige lieflijkheid van smaak te geven want het verkoelt de verhitte maag en verwekt de lust om te eten, verkoelt en matigt de hitte van de levers en opent de verstoppingen er van.

De zuringbloemen worden nuttig bij de andere dingen gedaan die men plag te koken om de dranken tegen de koortsen en hete ziekten te maken.

Knobbelachtige zuring en vooral de ronde die men Roomse zuring noemt heeft alle voor vermelde krachten van gewone zuring.

De allerkleinste of schaapszuring wijkt geenszins de gewone zuring in krachten, ja ze gaat die in het droog maken ver te boven.

Drakenbloed schijnt dezelfde krachten van de patich, patientie en water patich te hebben.

De wortels zowel van patich als van patientie en ook van zuring in azijn gekookt en door een zeeft gedaan genezen de ruigheid, jeuk en alle uitwendige onzuiverheid van het lichaam als men het daarmee bestrijkt en vooral met de geroosterde of bruine boter of olie van laurier of gember vermengt. Dioscorides zegt dat de rauwe wortels al hetzelfde ook vermogen, maar voegt er noch bij dat de wijn daar deze wortels in gekookt zijn de pijn van de tanden verzoet als het in de mond gehouden wordt en de weedom van de oren verdrijft, daarin gedrupt.

Het water daar deze wortels in gekookt zijn is ook zeer goed tegen jeuk en kwaad krabben als men daarin baadt of het lichaam daarmee wast.

Men zegt ook dat die wortels van deze kruiden in wijn gekookt en gedronken goed zijn tegen de geelzucht en het lichaam een betere kleur laat krijgen.

Deze wortels met wijn gekookt verteren en laten scheiden de klieren en gezwellen van de hals en omtrent de oren, daarop gelegd, zelfs men vindt van deze wortels geschreven dat ze aan de hals gehangen en gedragen de voor vermelde kroppen en klieren laten vergaan wat eerder voor flauwekul dan voor enige waarschijnlijke reden te houden is. Dan men bevindt dat die wortels alleen gestoten en met een pessarium in de heimelijke plaatsen van de vrouwen gestoken en gehouden de overvloedige maandstonden en allerhande onmatige vrouwelijke vloeden stelpen.

De wortels van water patich ingenomen worden ook geloofd de buik week te maken, ja dezelfde kracht van rabarber te hebben en daarvan is de naam Rhabarbarum Monachorum gekomen. Dan nochtans wij durven niet verzekeren dat het zulks is doordat we het noch niet waar bevonden hebben.

BIJVOEGING.

De soorten van patich, patientie en zuring zijn elkaar zeer gelijk, maar verschillen van grootte, gedaante van de bladeren en wortels en ook van smaak. Lobel heeft er ettelijke van beschreven die met deze daar Dodonaeus hiervan vermaant grote gelijkenis hebben, sommige ook dezelfde zijn, namelijk de volgende.

(Rumex x pratensis) Kleine patich met spitse bladeren is de gewone patich of Oxylapathum, dat is scherpe of smalle patich vrij gelijk, maar veel kleiner in bladeren, stelen en wortels en groeit in dorre en steenachtige plaatsen.

(Rumex obtusifolius) Peerdik met botter of minder scherpe of spitse bladeren die in de apotheken ook gebruikt wordt is niet spits van bladeren, maar boven botter, korter en ronder en groeit ook op ruwe plaatsen. (Rumex patientia) Patientie is van Lobel en andere Hippolapathum sativum latifolium en Bulapathum of Lapathum magnum en Lapathium majus genoemd, in het Frans lampe, du lapas, du Lapais, patience, lapace en ook raved, in het Italiaans lapatio en Rameco, in het Spaans labaca en in het Hoogduits Menwurtz. Het komt zelden vanzelf voort en daarom voert het de toenaam Lapathium sativum tot verschil van patich of peerdik die Lapathium silvestre heet. Haar bladeren zijn [1015] alzo groot als die van het groot water patich of breder, maar niet zo spits en stijf en daarom is dit gewas van sommige Lapathum latifolium en van andere Lapathium rotundifolium genoemd. Haar wortel is langer, geler en van smaak en van zacht makende kracht die van de rabarber van de monniken gelijk en daarom wordt ze ook Rheum Barbarum Monachorum genoemd en Joannes Tzetzes noemt het ook rabarber en sommige zeggen dat ze al hetzelfde doen kan dat de rabarber doet als men er tweemaal zoveel van inneemt als van rabarber. (Rumex hydrolapathum) Groot water patich komt in het water voort en nergens elders en daarom wordt het Hydrolapathum genoemd, dat is water patich en heeft zwarter bladeren dan patientie, maar de wortel is korter, vezeliger en van buiten zwarter en van binnen roder en wordt voor Behen rubrum van de bedriegers verkocht en deze heet ook rabarber van de monniken zoals Dodonaeus en andere schrijven. (Rumex alpinus) Valse rabarber van de jonge herboristen, in het Latijn Hippolapathum rotundifolium en Pseudo-Rha recentiorum wordt van sommige te Antwerpen geteeld, zegt Lobel, en is ronder van bladeren die boven niet spits zijn en van grootte en gedaante op de bladeren van grote pestwortel lijken en is ook van dezelfde kracht en nature. In Oostenrijk, zeg Clusius, aan de beekjes die onder het gebergte vloeien groeit de rode patich met heel ronde bladeren, dan zijn wortel zinkt niet diep in de aarde zo men ze gewoonlijk schildert, maar kruipt voort langs de ris en het opperste van de aarde zoals de wortel van Acorus en lis en is soms wel een arm dik, onder gevezeld en van binnen uit de gele paarsachtig van kleur en als die gedroogd zijn op de echte rabarber lijkt en ook geel kleur. Clusius geeft er geen afbeelding van en diegene die Lobel geeft is niet goed getroffen en niet veel beter is ook diegene die andere gegeven hebben kwansuis waaronder de naam van Rha verum veterum. (Rumex aquaticus) Klein water patich, in het Latijn Hydrolapathum minus, groeit in de natte en vochtige gronden omtrent Antwerpen, zegt Lobel, en is van gedaante en gebruik de scherpe patich gelijk, maar de bladeren zijn smaller en kleiner en de wortel heeft meer vezels en groeit nergens dan in helder fonteinwater. dat uit de grond tere slappe en dunne steeltjes voortbrengt die rondom de wortel hangen en met dunne zachtere bladeren die op het water zwemmen en veel smaller zijn dan die van fonteinkruid. Deze bladeren worden van sommige apothekers in Frankrijk in de bereiding van Unguentum Martiarum gedaan want ze houden dit voor de beste soort van patich, als dezelfde Lobel schrijft.

Voorts zo wordt patich van de Fransen meest parelle genoemd, de water patich parelle d’eau en hier te lande groot patich of water patich, in het Hoogduits Wasser ampffer. De wilde patich heet parelle sauvage in het Frans.

4. Gewone zuring heeft noch deze namen, te weten Lapathum Oxalida, in het Frans salette, vinette, agrette, acereuse, in het Waals surette, in het Italiaans acetosa maggiore en in het Nederduits sulcker, surinck en suurick.

Die van zuring zaad wil hebben die moet ze volkomen laten groeien en drogen. Ze vreest noch koude, noch vorst, noch zeer veel water en wil om groot te worden drie of viermaal per jaar geschoren zijn.

(Rumex tuberosus) 5. Knobbelachtige zuring, in het Latijn Oxalis tuberosa, is eerst uit Italië gezonden geweest, zegt Lobel.

(Rumex scutatus) 6. Roomse zuring is van Lobel Oxalis sativa Franca rotundifolia repens genoemd. Ze is zeer mals en lieflijk in het moes en groeit veel in Frankrijk rondom Parijs en Orleans en ook in Beieren.

(Rumex acetosella) 5. Schaapszuring groeit overvloedig op de zandachtige gronden van Brabant, Picardië, Normandië en Engeland en bedekt het aardrijk met de bruinrode kleur van het zaad, bladeren en stelen, zegt Lobel. Hij noemt het Oxalis tenuifolia sinuata, veruecina in het Latijn. In het Frans heet het surelle, ozeille de brebis en petite salette, in het Italiaans acetosella en sanniciola en soms ook acetosa minore of poscola forticella en hier te lande soms veldt-surckel.

(Rumex scutatus subsp. gallaecicus) Spaanse zuring, in het Latijn Acetosa Hispanica, lijkt veel op de gewone zuring, maar heeft veel groter bladeren.

(Rumex scutatus)

Allergrootste berg zuring is van Clusius Oxalis maxima montana genoemd en groeit op het gebergte van Oostenrijk en is veel groter dan de tamme of gewone zuring en heeft dat eigens dat aan de knoopjes of steeltjes soms enige knobbeltjes groeien waaruit de bladeren zichzelf tenslotte ontluiken en die knobbels in de aarde gestoken brengen nieuwe planten voort.

Boomzuring is de sausenboom of Berberis, in het Latijn Oxalis arborea, wat geen teer kruid, maar een boompje is.

Zuring van Afrika, in het Latijn Oxalis Africana succulenta genoemd, is onlangs uit geel Morenland gebracht en in de hoven hier te lande gezaaid en heeft het dikke, stevige bladeren voortgebracht die blinken en glinsteren zodat men het voor een zeegewas aannemen zou, om haar grote malse stevigheid, dan Petrus Hondius heeft het aldus beschreven: ‘Het worteltje is kort en boven wat dikachtig met weinig haartjes in de aarde verspreidt en daaruit komen eerst twee bladertjes die bijna eirond zijn en wat uit het rosse groen en daaruit rijzen ronde steeltjes die omtrent zeventien of dertig cm hoog zijn en vaak op de aarde vallen door hun gewicht en kleinheid van de wortels, de bladeren zijn weinig en hangen elk aan een lange, broze, bijna ronde en wat uitgeholde steel die aan de voet wat roodachtig is en van vorm zijn die bladeren boven breedachtig en gaan alzo af, van onder scherp als een spade daar men de aarde of zoden mee afsteekt of als de melde, maar zeer dik en stevig, glad, vet, broos, mals en vol sap waarvan een hand vol genomen gemakkelijk het nat er uit geduwd wordt in grote overvloed zonder vijzel of mortier, de bladeren die op het hoogste staan zijn langwerpiger en smaller dan de andere. De smaak is als van de gewone zuring en niet zo zuur als de ronde Spaanse. Heeft ook zijn bloemen hangend als die doet, maar groter en hangen losser en waggelen meer en veranderen in driekantige zaadhuisjes die elk maar twee zaden inhoudende die driekantig en donker rood zijn. Bloeit de hele zomer door. Het moet gezaaid worden omdat de wortel ‘s winters sterft. Het is een heel broos en mals kruid dat in stelen bladeren en struik door zijn volsappigheid geschikt is om in hete tijden de dorst te verslaan’.

Zuring van Italië is vijfvormig en van Columella vermaant. De eerste soort heeft grotere bladeren dan patich, doch beneden in tweeën gedeeld als die van Arum. De tweede is kleiner en heeft een bolachtige wortel met ronder en kleiner bladeren. De derde heet Acetosa ocimifolia en heeft aan beide zijden bladeren als Basilicum die scherp, langwerpig en niet maanvormig uitgehold zijn. De vierde is ronder met uiachtige wortel wiens eerste bladeren bijna als klimopbladeren in drieën gedeeld zijn. De vijfde is de smalste van allen en in smallere menigvuldige laatjes verdeeld die eigenlijk als die van Ocimum zijn en anderhalve duimbreed breed, stevig en eivormig en aan een lang steeltje vast zitten en als met salpeterachtig poeder besproeid en zuur. De bloemen staan aarvormig en zijn klein, mosachtig, geelachtig en spruiten uit vijf kleine bladertjes en daarna volgen bladachtige vruchten die op een ossenhoofd lijken en daarom geeft hij het de toenaam Acetosa ocimifolia bucephaliphora. Het groeit bij Parifilippo omtrent Napels.

Zuring van Kreta, in het Latijn Acetosa Cretica semine aculeato, heeft geen oortjes of lapjes onderaan de bladeren en die bladeren staan op lange stelen, het zaad schuilt in stekelige huisjes en is zelfs stekelig en scherp om aan te raken.

Zuring van Zante, in het Latijn Acetosa parva Zacynthia, wordt in de apotheken van het eiland Zante gebruikt, betuigt Prosper Alpinus en is zeer klein met dikke langwerpige bladeren die op die van de gouwe lijken, anders heel zuur als onze zuring.

Zuring met drie bladeren is elders beschreven met naam van koekoeksbrood die ook Oxys Pliniana en Oxytriphyllon heet, dan verschilt van die grote soort van klaver die andere Oxytriphyllon noemen.

Zuring met gele bloemen of zuring met hauwtjes, in het Latijn Oxys (Oxalis) cornicultata lutea, is een soort van het voor vermelde koekoeksbrood.

(Rumex sanguineus) 8. De achtste en laatste soort van deze kruiden van Dodonaeus beschreven is van Lobel Lapathum sanguineum genoemd en hier te lande drakenbloed naar haar bloedig sap dat er in is. Het is geen Limonium, maar een soort van patich die veel in de gebergten omtrent Turijn groeit.

Noch van de krachten.

Al deze kruiden, te weten patich, patientie en zuring, hebben zulke kracht in hun bladeren, zaad en wortels dat ze de buik week maken al is het zo dat men dat niet anders innam dan het water dar ze in gekookt zijn geweest. Want hetgeen dat we in onze taal de buik week en los maken noemen dat noemen de Grieken Lapathein, als Lobel ook aangetekend heeft, waarnaar dat al deze kruiden Lapathum en, als sommige menen, Alapatha genoemd worden. Patich, zegt Galenus, heeft een middelmatige verterende kracht, maar water patich is meer stoppend dan de andere soorten, ja heeft een gemengde kracht en is verterend en weer inslaande van naturen en door deze tezamen trekkende kracht heeft het zaad macht om de maandstonden te stoppen. De bladeren van patich gestoten met smeer, zegt Apuleius, en als een zalf op een linnen doek gebreid en opgelegd laten alle gezwellen scheiden en openen de zweren. Dezelfde zegt dat patich met varkensvet of schaapsvet gestoten en met huisbakken bruin brood als een pleister er van gemaakt zeer goed alle hardheid geneest, daarop gelegd en verdrijft de klieren, klaporen en andere gezwellen met een linnen doek er op gebonden. Van gewone of scherpe patich distilleert men een water dat alle puisten, sproeten, plekken en mazelen van het aanzicht weg neemt. Het zaad van deze kruiden aan de linker arm gehangen wordt geloofd zeer goed te wezen om de vrouwen vruchtbaar te maken. De wortels van patich zijn in sommige apotheken zo zeer gebruikelijk om de buik week te maken als de bladeren en in wijn gekookt laten ze water maken, laten de steen en het niergruis breken en rijzen en verwekken de maandstonden, zeggen sommige die ze met azijn opleggen stoppen en achter laten blijven, in azijn gekookt genezen ze de schurftige nagels als de plaats eerst met azijn gewreven is en Salpeter in de zon. In azijn alleen geweekt en een dag lang, eerst goed gestoten en dan er uitgenomen genezen ze het wild vuur en de voortlopende zeren als men de huid daarmee bestrijkt. Die wortel geplet [1016] of wat gestoten en de tijd van drie of vier uren in witte wijn geweekt en dit tezamen door een linnen doek gedaan en daarvan een kroesje vol ingegeven een uur of twee eer de derdedaagse malariakoorts aankomt geneest die en laat ze weg blijven wat andere doen met de wortel van weegbree en van deze patich in half water half wijn geweekt. Sommige geloven dat de wortels van patich over ons gedragen alle schemeringen, duisternis, gebreken en belemmeringen van de ogen verhinderen en goochelarij beletten. De verse wortels met de groene bladeren van al deze kruiden gestoten en met olie van rozen en wat saffraan vermengt verteren en de zachte gezwellen van het hoofd laten vergaan en de zeren die etter uitwerpen dat dik is als honig. Water patich geneest diegene die van de dolle honden gebeten zijn en ze wassen de wonden eerst met het sap en dan een blad er van er op leggen. Het is gezegd dat de wortels van sommige van deze kruiden voor rabarber gebruikt worden, maar in dubbel gewicht.

Zuring is koud en droog in de tweede graad, verteert en opent, maar het zaad is koud in de eerste en droog in de tweede. Dit kruid dikwijls gebruikt versterkt de maag, verkwikt het hart en geneest alle gebreken er van, verslaat de dorst, weerstaat of belet alle inwendige ontsteking en verrotting, doodt de wormen van de buik. Wie zuring eet als een salade die komt de gal niet op. Andere zeggen dat zuring in azijn geweekt en ‘s morgens nuchter gegeten de mens van de pest bewaart en beschermt en desgelijks ook de siroop of julep van haar sap gemaakt. Het sap van zuring opent de verstopping van het ingewand en is goed gebruikt in de hete koortsen. Het gedistilleerd water van zuring doet al hetzelfde, maar wordt meest gebruikt tegen pest en alle gebreken van het hart. Hetzelfde sap of water van zuring is goed tegen de loop van de vergulde aderen of aambeien. Het is goed tegen de dronkenschap. Siroop van zuringsap, van duivekervelsap en van suiker gemaakt geneest de schurft. De bloemen of onrijpe zaden van zuring met wijn en water gedronken genezen die zwarte zucht of miltzucht en de zweren of zeren van de darmen. Zuringwortel met wijn gedronken of het water er van gekookt drijft het niergruis af en verwekt ook de maandstonden. Van buiten het lijf heeft zuring ook grote kracht want zuringbladeren goed gestampt en op de pols gebonden verzoeten de brandende hitte van de koortsen. Zuringbladeren tussen hete as gebraden hebben een bijzondere kracht om de gezwellen van de ogen te verdrijven of rijp te maken. Zuringsap van buiten opgestreken geneest het wild vuur, verdrijft alle plekken van het lichaam, geneest de verschouwde of verbrande huid. Een pleister van zuringbladeren gemaakt met tweemaal zoveel oud vet en tezamen goed geklopt en gemengd en dan in een koolblad onder de hete as gelegd is bijzonder goed tegen alle blaren en gezwellen. Het zaad van zuring gestoten en in water geweekt en daarmee de ogen gestreken verscherpt het gezicht. De Italiaanse meesters zeggen dat wie zuring bij zich draagt nimmermeer van Taranten, hagedissen, spinnen of ander venijnig ongedierte gebeten zal worden. Men gebruikt zuring ook veel bij de sausen en in salade.

Roomse zuring op de tong gelegd is ook goed om de dorst te slissen in de hete koortsen. Sommige distilleren er een water van wat zijn zurigheid behoudt en daarom zeer nuttig gedronken wordt in de hete ziekten.

Schapenzuring wordt ook gestoten en dat sap wordt gedronken in de meeste hitte van de koortsen en de gestoten bladeren pleistervormig op de pols gelegd zijn ook krachtig om de brand te verkoelen.

Drakenbloed is wat salpeterachtig van smaak in zijn bladeren en daarom worden die bladeren gekookt en het sap ingenomen maakt de buik week een hetzelfde doet ook het rood uitgeperst sap van het ganse kruid. Het zaad van drakenbloed is bijzonder goed tegen de onmatige maandvloed van de vrouwen.

Noch hebben deze kruiden een andere nuttigheid in zich, te weten dat als hun bladeren gestoten zijn en het sap er uit geduwd de plekken van de kleren nemen kunnen. Die bladeren en ook de wortels van sommige soorten hebben deze kracht dat ze met het vlees, hoe oud en taai dat mag wezen, gekookt dat mals maken.