Helianthus

HET XXII. CAPITEL.

Van de Indiaensche Sonne-bloeme, Flos Solis gheheeten.

Gheslachten.

Onder de gheslachten van Chrysanthemum moet oock gherekent worden eene vremde seer groote bloeme, doorgaens Sonne-bloeme ghenoemt. Dese is tweederhande, Groot ende Kleyn.

Ghedaente.

A. De Sonne-bloeme is een hoogh ghewas, dickwijls de lenghde van eenen seer langhen man verre te boven gaende. Den steel is recht, ende overeyndt staende, by nae eenen arm dick; rondsom bewassen met groote, bijster breede bladeren, niet kleyner dan die van Groot Klissen-cruydt, rondom de kanten ghekerft oft gekertelt. Desen steel is enckel, ende en wordt in gheen andere sijd-tacken ghedeylt oft verspreyt; dan op sijn tsop komt een eenighe bijster groote bloeme voort, den Vokelaer van ghedaente ende maecksel wat ghelijck, maer veel grooter: want de middelste kruyn van dese bloeme is dickwijls breeder dan eenen voet: ende rondom desen middelsten krans oft kruyne wassen andere bladeren, die elck alleen de bladeren van de Roode Lelie-bloemen genoeghsaem ghelijck zijn, oock goudtverwigh blinckende. Welcke bladeren ten laetsten vergaende ende verflenschende, nae haer laten in de middelste geele kruyne langhworpigh ende plat saedt: dat nochtans in dese Neder ende Hooghduytsche landen seer selden rijp ende bequaem om voort te saeyen wordt.

B. Van dit cruydt isser noch een ander gheslacht: wiens steel veel korter is, ende kleyner blijft dan dien van de voorgaende soorte, ende wordt somtijdts in twee steelen verdeylt; van de welcke elck een bijsondere bloeme voortbrenght, die van het voorgaende gelijck, maer veel kleyner.

Plaetse.

Dese bloeme wast in Peru ende andere heete landtschappen van America. Te Madrid in Spaegnien in den Koninghlijcken hof ghesaeyt zijnde heeftmense by de vier-en-twintigh voeten hoogh op sien schieten.

Tijdt.

Dit cruydt, soo wel het Kleyn als het Groot, bloeyt in de Somersche maenden, vroegher oft laeter, nae dat den Somer heet oft droogh, vocht oft koudt is.

Naem.

Sommige noemen dit gewas in ’t Latijn Sol Indianus; andere Flos Solis: dan ons heeft beter behaeght den naem Chrysanthemum Peruvianum; als ofmen seyde Vokelaer van Peru. In dese landen is ’t met den naem van Flos Solis bekent: sommige andere noemen ’t Sonne-bloeme oft Sonne-bloeme van Peru: ettelijcke heeten ’t Indiaensche Sonne-bloeme.

A. De Groote soorte heet Groote Sonne-bloeme.

B. De andere maghmen Kleyne Sonne-bloeme noemen.

Men soude dese bloeme moghen nemen voor de Bellio van Plinius; waer het te ghelooven, dat sy in die tijden te Roomen ghesien oft eenighsins bekent soude geweest zijn; want sy is rondsomme geel, ende den middel-krans wort met meer dan vijftigh bladeren omringelt; ghelijck Plinius van Bellio in het 8.capitel van sijn 21.boeck sprekende schrijft: Die geele bloeme, seght hy, die wy Bellio noemen, wordt met vijf-en-vijftigh wijt opengaende baerdekens gekroont oft omringelt. Dan het is waerschijnelijck, dat de Bellio een gantsch andere bloeme is, dan dese die wy beschrijven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Sommighe willen versekeren, dat dit cruydt den lust van bijslapen sterckelijck doet komen, ende de kracht om den selven te boeten ende te volbrenghen seer vermeerderen kan, alsmen de steelkens oft ribbekens daer de bladeren van dit cruydt op wassen, noch heel versch ende teer oft mals zijnde aftreckt, ende de hayrachtigheyt afgeschrapt zijnde, de selve op den rooster leydt te braden, ende daer nae met olie ende sout bespraeyt: welcke spijse oock seer goedt van smaeck is, ende aenghenaem om t’eten. [422]

BIIVOEGHSEL.

In Italien wordt dit ghewas Pianta Massima geheeten, ende op ’t Latijnsch Planta maxima, om dat het grooter bloemen voortbrenght danmen aen eenigh ander cruydt siet groeyen. Het wordt op een iaer tijdts seer hoogh, ende vergaet omtrent den winter: daerom moet het alle iaer ghesaeyt worden. Den steel en heeft meestendeel gheen tacken, maer is hayrigh ende ruygh, met sijn groote bladeren bewassen: op ’t sop van dien wast de bloeme oft vrucht, soo groot als het hooft van een mensche, ende daer in leydt het saedt als in wol ghewonden, ghelijck de Bien in haer huyskens oft raten ghestelt zijn, ende is seer veel in ’t ghetal: elck sadeken bedeckt met een nopken somtijts geel, somtijdts groenachtigh van coleur; maeckende dese nopkens dicht te samen de kruyn van de bloeme; welcke kruyne sich donckerder oft blijder verthoont, nae de coleure van de nopkens. Als de Sonne opstaet, dan keert dese bloeme haer opperste ter Sonnen waert, als dese soorten van Sonnewend pleghen te doen. Men bevindt dit cruydt van seer goeden reuck ende smaeck, ende daerom wordt het in Italien veel gheacht, ende aldaer veel in de hoven onderhouden, ende met meer andere naemen gheheeten; te weten Crisantemo Peruiane, Sole Indiano, Corona regale, ende Coppa di Gione, van andere Bellede Pliniana, van andere Tromba d’ Amore. Sommighe noemen ’t in ’t Latijn Herba Solis; in ’t Enghelsch Indien Golden flour, or Sonne flour; in Azien Frineje; in ’t Portugiesch Gigante, oft Reusen-cruydt, om den grooten dicken kop van de bloem, ende oock om de groote lenghde oft hooghde van den steel, die hier te lande somtijdts by de twaelf voeten langh wordt; in heeter landen krijght hy de lenghde van twee spiessen, ende dat in den tijdt van ses maenden: hy heeft nochtans staken oft latten van doen om teghen te leynen, anders soude hy ter aerden vallen. Het verschilt van de Iroude maius, dat is Sonne-bloeme van Malediva, die hier nae by den Droeven-boom onder de Indiaensche cruyden beschreven sal worden. Maer het komt beter over een met dat ander Chrysanthemum Canadense, dat oock groote bladeren met seer hooghe steelen ende geele bloemen krijght; (ende anders Herba Solis tuberosa radice ghenoemt wordt;) maer sal oock by de Indiaensche cruyden gestelt worden. Den naem Flos Solis wordt noch een ander kleyn cruydt ghegheven, dat wy voren onder de geslachten van Cistus gherekent hebben.

De bladeren van dit gewas zijn eyghentlijck herts-gewijs van ghedaente, dat is, aen den steel twee uytstaende hoecken hebbende, voor spits, teghen de anderen over staende, doch met beurten: want den steel heeft gheene leden oft knoopen.

De bloemen zijn van buyten omringhelt oft als bestreken met veele groene straels-ghewijs staende bladeren.

Het saedt wordt van verscheyden ghedaente ende verwe gevonden, te weten als Meloen-saedt, oft als dat van de Ferula, oft swart, bruyn, kantigh, oft rondachtigh.

Tusschen dit saedt, uyt het binnenste van de bloem, traent in heete landen eenen vochten claren Hars, dien van den Denne-boom ghelijckende, maer soeter van reuck: welcken hars ghemenght met de vochtigheyt die uyt de ghequetste steele vloeyt, ende door de hitte dick wordt als Gomme, soo wel rieckt als Gommi anime; in sonderheyt by de vier ghehouden.

De wortel is een weynigh knobbelachtigh ende gheveselt.

Clusius noemt de Sonne-bloem die thien, twaelf, meer oft min sijd-scheutkens oft tacksken uytschiet, ende op elcke steel een bloeme draeght, Flos Solis multitamus, oft polyclades. Maer ’t ghene hy seght, ende met hem Dodoneus, dat de Veelstelighe oft Veelbloemighe Sonne-bloem altijdt leegher blijft, daer wordt nu bevonden, dat sy somtijdts wel alsoo hooghe wordt als de ghemeyne Een-bloemighe. Oock leert de ervarentheydt (teghen ’t segghen van Dodoneus) dat de Sonne-bloem hier te lande doorgaens alle iaer goedt rijp saedt voortbrenght. Jae men heeft ghesien, dat van ’t saedt in den Herfst in d’aerde ghevallen, ’t iaer daer nae schoone struycken ende bloemen af ghegroeyt zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Italiaenen houden veel van dit cruydt, om sijnen goeden reucks ende smaecks wille. Selfs hier te lande wordt het voor een goedt Moes-cruydt ghehouden: doch het wordt verscheydentlijck bereydt: want sommige plucken de ionghe scheuten met haer bladeren, ende wrijven de wollighe ruygheyt met een vodde daer af: andere nemen de bladeren alleen, sonder de steelkens: andere nemen de steelkens alleen: doch als sy mals zijn, dan en hoeftmen anders niet dan de rouwe hayrigheydt af te nemen: ende dan sieden sy die moruwe; ende daer nae in eenen aerden pot op langhsaem vier ghestooft zijnde, eten die met sout, olie ende specerije bestroyt: (andere bradense op eenen rooster) ende dan zijn sy nae den smaeck van sommighe beter dan de Asperges, ende dan de Cardons.

De vrucht selve (te weten den saedt-bol noch malsch ende teer zijnde, de wolligheyt daer het saedt mede bedeckt is ghelijck in de Articiocken, wegh genomen zijnde, ende wel schoon ghemaeckt) is nae het ghevoelen van veelen oock beter van smaeck dan de Cardons oft Articiocken.

De gomme oft vochtigheyt die uyt den ghespleten oft ghequetsten steel vloeyt, oft doortraent is goet teghen de ghebreken van de nieren, alsoo wel als den termentijn: maer de gomme die uyt de vruchten oft tusschen de saden voortkomt, als de Sonne heet schijnt, oft als de saden rijp worden, is wel alsoo nut: iae sommighe achtense soo goedt als Guaiacan, teghen de heup-gighte ende dierghelijcke sieckten.

De bloem aen ’t voorhooft ghehouden verdrijft den hooftsweer.

Het ghedistilleert water van de selve bloem maeckt ’t ghesicht claer, ende neemt de placken oft vlacken wegh. De selve bloemen by ’t salaet ghedaen, verheughen de menschen seer. Het onderste van de bloemen, ghegeten als Articiocken, is de maghe seer ghesont: men seydt oock dat het de menschen tot vroligheyt ende matelijck lachen verweckt. De ghene die door tooverije meynen onbequaem gheworden te zijn om de vleeschelijcke versamelinghe te konnen volbrenghen, vinden hun selven door ’t ghebruyck van dese vrucht heel versterckt. Den wijtvermaerden Heere Loys Guyon versekert al dit; ende voeght daer noch meer by, dat de selve bloemen de hert-kloppinghe ende allerley ghebreken des herten ghenesen. Het sout daer van ghemaeckt, neemt de vlecken des aensichts wegh. Het water suyvert het waterigh bloedt. De olie daer van gheneest de vallende sieckte: sy versoet oft bedeckt de melaetsheyt, ende gheneest de vuyle schorftheyt. Een salve ghemaeckt van ’t sap der bladeren, met een weynighsken termentijn, wasch ende olie, gheneest de oude zeeren, bedwinght den cancker, ende is eenen goeden balsem voor de ghene die met busschen gheschoten zijn. Met het lauw water van de selve bladeren worden de zeeren bequaemelijck ghewasschen.

Soo dat dit cruydt den mensche t’eten ende te drincken gheven kan: want het is soo vol vochtigheyts, dat elck een van die ionghe steelkens oft scheutkens der bladeren, rauw geknauwt zijnde, wonderlijcken veel saps uytgheeft.

Den steel oft struyck van dit cruydt in ’t laetste van den Somer uytghetrocken, dient om daer vier mede te maecken, ende gheeft eenen claeren ende goeden brandt, ende dient voor een tortse, om dat hy van binnen hol ende voos is, met termentijnachtighe vettigheyt ende pit vervult. Ende den selven Guyon seydt dat dien roock oft brandt de slaperighe menschen wacker maeckt, de droeve verheught, ende de gheesten verquickt.

Vele draghen de wortelen aen den hals teghen de beroerte.

HET XXII. KAPITTEL.

Van de Indiaanse zonnebloem, Flos Solis genoemd. (Helianthus annuus)

Geslachten.

Onder de geslachten van Chrysanthemum moet ook een vreemde en zeer grote bloem gerekend worden die doorgaans zonnebloem genoemd wordt. Deze is tweevormig groot en klein.

Gedaante.

A. De zonnebloem is een hoog gewas dat dikwijls de lengte van een zeer lange man ver te boven gaat. De steel is recht en staat overeind en bijna een arm dik en rondom met grote, bijster brede bladeren begroeid die niet kleiner zijn dan die van groot klissenkruid en rondom de kanten gekerfd of gekarteld. Deze steel is enkel en wordt in geen andere zijtakken gedeeld of verspreid, dan op zijn top komt een enige bijster grote bloem voort die de vokelaar van gedaante en maaksel wat gelijkt, maar veel groter, want de middelste kruin van deze bloem is dikwijls breder dan dertig cm en rondom deze middelste krans of kruin groeien andere bladeren die elk alleen voldoende op de bladeren van de rode leliebloemen lijken en ook goudkleurig blinken. Welke bladeren tenslotte vergaan en verflensen en in de middelste gele kruin na zich laten langwerpig en plat zaad dat nochtans in deze Neder en Hoogduitse landen zeer zelden rijp en geschikt om voort te zaaien wordt.

B. Van dit kruid is er noch een ander geslacht wiens steel veel korter is en kleiner blijft dan die van de voorgaande soort en wordt soms in twee stelen verdeeld waarvan elk een aparte bloem voortbrengt die van het voorgaande gelijk, maar veel kleiner.

Plaats.

Deze bloem groeit in Peru en andere hete landschappen van Amerika. Te Madrid in Spanje is het in de koninklijke hof gezaaid en heeft men ze bij de zeven meter twintig hoog op zien schieten.

Tijd.

Dit kruid en zo wel het klein als het groot bloeit in de zomerse maanden, vroeger of later nadat de zomer heet of droog, vochtig of koud is.

Naam.

Sommige noemen dit gewas in het Latijn Sol Indianus en andere Flos Solis, dan ons heeft beter behaagt de naam Chrysanthemum Peruvianum, als of men vokelaar van Peru zei. In deze landen is het met de naam van Flos Solis bekend en sommige andere noemen het sonne-bloeme of sonne-bloeme van Peru, ettelijke noemen het Indiaensche sonne-bloeme.

A. De grote soort heet grote zonnebloem.

B. De andere mag men kleine zonnebloem noemen.

Men zou deze bloem mogen nemen voor de Bellio van Plinius was het te geloven dat ze in die tijden te Rome gezien of enigszins bekend zou geweest zijn, want ze is rondom geel en de middenkrans wordt met meer dan vijftig bladeren omringd, zoals Plinius van Bellio in het 8^ste kapittel van zijn 21^ste boek spreekt schrijft: ‘die gele bloem, zegt hij, die we Bellio noemen wordt met vijf en vijftig wijdt opengaande baardjes gekroond of omringd’. Dan het is waarschijnlijk dat de Bellio een gans andere bloem is dan deze die we beschrijven.

Aard, kracht en werking.

Sommige willen verzekeren dat dit kruid de lust van bijslapen sterk laat komen en de kracht om die te boeten en te volbrengen zeer vermeerderen kan als men de steeltjes of ribjes daar de bladeren van dit kruid op groeien als ze noch heel vers en teer of mals zijn aftrekt en de harigheid er afschrapt en die op het rooster legt te braden en daarna met olie en zout besproeit welke spijs ook zeer goed van smaak is en aangenaam om te eten. [422]

BIJVOEGING.

In Italië wordt dit gewas pianta massima genoemd en op het Latijns Planta maxima omdat het grotere bloemen voortbrengt dan men aan enig ander kruid ziet groeien. Het wordt in een jaar tijd zeer hoog en vergaat omtrent de winter en daarom moet het elk jaar gezaaid worden. De steel heeft meestal geen takken, maar is harig en ruig en met zijn grote bladeren begroeid en op de top er van groeit de bloem of vrucht die zo groot is als het hoofd van een mens en daarin ligt het zaad als in wol gewonden gelijk de bijen in hun huisjes of raten gesteld zijn en zijn zeer veel in het getal en elk zaadje is met een nopje bedekt die soms geel en soms groenachtig van kleur is, deze nopjes maken tezamen de kruin van de bloem dicht welke kruin zich donkerder of blijer vertoont naar de kleur van de nopjes. Als de zon opstaat dan keert deze bloem haar opperste naar de zon zoals deze soorten van zonnewende plegen te doen. Men bevindt dit kruid van zeer goede reuk en smaak is en daarom wordt het in Italië veel geacht en daar veel in de hoven onderhouden en met meer andere namen genoemd, te weten crisantemo Perviane, sole Indiano, corona regale en coppa di Gione, van andere bellede Pliniana en van andere tromba d’ amore. Sommige noemen het in het Latijn herba solis, in het Engels Indien golden flour of sonne flour, in Azië frineje, in het Portugees gigante of reuzenkruid vanwege de grote dikke kop van de bloem en ook om de grote lengte of hoogte van de steel die hier te lande soms bij de drie meter zestig lang wordt en in hetere landen krijgt hij de lengte van twee spiesen en dat in de tijd van zes maanden en heeft nochtans staken of latten nodig om tegen te leunen anders zou hij ter aarde vallen. Het verschilt van de Iroude majus, dat is zonnebloem van Malediva die hierna bij de droeve boom onder de Indische kruiden beschreven zal worden. Maar het komt beter overeen met dat andere Chrysanthemum Canadense dat ook grote bladeren met zeer hoge stelen en gele bloemen krijgt (en anders Herba Solis tuberosa radice genoemd wordt) maar zal ook bij de Indiaanse kruiden gesteld worden.

De naam Flos Solis wordt noch een ander klein kruid gegeven dat we tevoren onder de geslachten van Cistus gerekend hebben.

De bladeren van dit gewas zijn eigenlijk hartvormig van gedaante, dat is aan de steel heeft het twee uitstaande hoeken die voor spits en tegen elkaar over staan doch om beurten want de steel heeft geen leden of knopen.

De bloemen zijn van buiten omringd of als bestreken met vele groene straalvormig staande bladeren.

Het zaad wordt van verschillende gedaante en kleur gevonden, te weten als meloenzaad of als dat van de Ferula of zwart, bruin, kantig of rondachtig.

Tussen dit zaad uit het binnenste van de bloem traant in hete landen een vochtige heldere hars die van de dennenboom gelijken, maar zoeter van reuk welke hars gemengd is met de vochtigheid die uit de gekwetste steel vloeit en door de hitte dik wordt als gom en zo goed ruikt als Gommi anime en vooral als het bij het vuur gehouden wordt.

De wortel is wat knobbelachtig en gevezeld.

Clusius noemt de zonnebloem die tien, twaalf meer of minder zijscheutjes of takjes uitschiet en op elke steel een bloem draagt Flos Solis multitamus of polyclades. Maar hetgeen hij zegt en met hem Dodonaeus dat de veelstelige of veelbloemige zonnebloem altijd lager blijft, daar wordt nu bevonden dat ze soms wel alzo hoog wordt als de gewone eenbloemige. Ook leert de ervaring (tegen het zeggen van Dodonaeus) dat de zonnebloem hier te lande doorgaans elk jaar goed rijp zaad voortbrengt. Ja men heeft gezien dat van het zaad dat in de herfst in de aarde viel het jaar daarna mooie struiken en bloemen van gegroeid zijn.

Aard, kracht en werking.

De Italianen houden veel van dit kruid vanwege zijn goede reuk en smaak. Zelfs hier te lande wordt het voor een goed moeskruid gehouden, doch het wordt verschillend bereid want sommige plukken de jonge scheuten met hun bladeren en wrijven de wollige ruigheid met een vod er af en andere nemen de bladeren alleen, zonder de steeltjes, andere nemen de steeltjes alleen, doch als ze mals zijn dan hoeft men niets anders dan de rouwe harigheid er af te nemen en dan koken ze die murw en stoven het daarna in een aarden pot op langzaam vuur en eten die met zout, olie en specerij bestrooid, (andere braden ze op een rooster) en dan zijn ze naar de smaak van sommige beter dan de asperges en kardoen.

De vrucht zelf (te weten de zaadbol die noch mals en teer is en als de wolligheid daar het zaad mee bedekt is net zoals in de artisjokken weg genomen is en goed schoon gemaakt) is naar de mening van vele ook beter van smaak dan kardoen of artisjokken.

De gom of vochtigheid die uit de gespleten of gekwetste steel vloeit of doortraant is goed tegen de gebreken van de nieren alzo goed als de terpentijn, maar de gom die uit de vruchten of tussen de zaden voortkomt als de zon heet schijnt of als de zaden rijp worden is wel alzo nuttig, ja sommige achten ze zo goed als Guaiacan tegen heupjicht en diergelijke ziekten.

De bloem aan het voorhoofd gehouden verdrijft de hoofdpijn.

Het gedistilleerd water van die bloem maakt het gezicht helder en neemt de plekken of vlekken weg. Die bloemen bij de salade gedaan verheugen de mensen zeer. Het onderste van de bloemen als artisjokken gegeten is voor de maag zeer gezond en men zegt ook dat het de mensen tot vrolijkheid en matig lachen verwekt. Diegene die door toverij menen ongeschikt geworden te zijn om de vleselijke verzameling te kunnen volbrengen vinden zichzelf door het gebruik van deze vrucht heel versterkt. De wijdvermaarde heer Loys Guyon verzekert al dit en voegt er noch meer bij dat die bloemen de hartklopping en allerlei gebreken van het hart genezen. Het zout er van gemaakt neemt de vlekken van het aanzicht weg. Het water zuivert het waterig bloed. De olie er van geneest de vallende ziekte en verzoet of bedekt de melaatsheid en geneest de vuile schurft. Een zalf gemaakt van het sap van de bladeren met wat terpentijn, was en olie geneest de oude zeren, bedwingt de kanker en is een goede balsem voor diegene die met bussen geschoten zijn. Met het lauw water van die bladeren worden de zeren geschikt gewassen.

Zodat dit kruid de mens te eten en te drinken geven kan want het is zo vol vocht dat elk van die jonge steeltjes of scheutjes van de bladeren die rauw gekauwd zijn wonderlijk veel sap uitgeeft.

De steel of stam van dit kruid op het eind van de zomer uitgetrokken dient om er vuur mee te maken en geeft een heldere en goede brand en dient voor een toorts omdat hij van binnen hol en voos is en met terpentijnachtige vetheid en pit vervuld is. En dezelfde Guyon zegt dat die rook of brand de slaperige mensen wakker maakt en de droeve verheugt en de geesten verkwikt.

Vele dragen de wortelen aan de hals tegen de beroerte.