Helleborus

HET XXIX. CAPITEL.

Van dry gheslachten van Swart Nies-cruydt.

Gheslachten.

Hedensdaeghs kentmen drijderhande gheslachten van Swart Nies-cruydt, behalven ’t ghene dat van Dioscorides beschreven wordt, ende daer wy in ’t naevolghende Capitel af sullen handelen. Het eerste ende het oprecht Swart Nies-cruydt is dat gheheeten wordt Heyligh Kerst-cruydt: de andere twee worden voor bastaerdt-soorten van ’t selve ghewas ghehouden; te weten het Viercruydt, ende ’t ghene dat in Hooghduytschlandt Leuszkraut heet: ’t welck nochtans van de Staphis agria oft van dat cruydt, dat wy in onse tael Luys-cruydt noemen, in ghedaente seer verschilt.

Ghedaente.

1. Het eerste gheslacht van Swart Nies-cruydt heeft groote, van verscheyden deelen vergaderde ende diep ghesneden bladeren; van de welcke elcke deelen oft bijsonder bladeren langhworpigh zijn ende breedt, gladt, ende hardachtigh oft stijf ghelijck de Laurier-bladeren, maer aen beyde sijden aen de kanten van ’t midden af tot boven toe ghelijck een saghe ghekerft, van onder aen effen ende niet gekertelt. Het en krijght gheen andere steelen dan daer de bladeren op staen; ende de bloemen komen voort op korte steelkens, als kleyne steelkens, tusschen de bladeren uyt de wortelen spruytende, omtrent een spanne hoogh wordende: ende dese bloemen zijn groot, eerst witachtigh, met geelachtighe draeykens in ’t midden verciert: ende als dese bloemen langh gestaen hebben, ende beghinnen te vergaen, soo worden sy peersachtigh; ende ten laetsten worden sy groen, te weten als de hauwkens, die uyt de geele middel-draeykens spruyten, groot gheworden zijn: dese hauwkens wassen vier oft vijf by een, de hauwkens van het Sesamum oft van de Akeleyen wat ghelijckende; ende daer in leydt het saedt. De wortelen zijn van veele dicke swarte veselinghen ghemaeckt, die in haer midden een dunne ribbe oft zenuwe hebben.

2. De bladeren van de Tweede soorte van Swart Nies-cruydt zijn de voorbeschreven Swarte Nies-cruyt-bladeren wat ghelijck, maer smaller, swarter, oock in veele andere smalle bladeren verdeylt, die boven ende oock beneden rondom de kanten ghelijck een saghe ghekerft zijn. Dit gheslacht heeft eenen steel omtrent eenen voet langh wordende, op sijn tsop in verscheyden tackskens verdeylt: van de welcke de bloemkens nederwaerts af hanghen, veel kleyner dan die van de voorgaende soorte, van verwe uyt den bleecken grasverwigh oft groenachtigh; [630) ende als die vergaen, soo komen daer oock vier oft vijf by een kleyne hauwkens voort, daer rond swart saedt in leydt. De wortelen van dit ghewas zijn oock veel swarte veselinghen, door malkanderen verwerret, gheensins soo dick oft soo swart als die van ’t voorgaende Swart Nies-cruydt.

3. Het derde gheslacht van Swart Nies-cruydt, in Hooghduytschlandt Leuszkraut (dat is in onse tael Luys-cruydt) gheheeten, heeft langher ende hoogher opschietende steelen, ende somtijdts oock dicker dan die van de voorgaende soorten van Swart Nies-cruydt: daer aen wassen bladeren noch smaller dan die van Vier-cruydt; de welcke oock rondom aen beyde sijden ghelijck een sage geschaert oft ghekerft zijn: De Bloemen zijn soo groot als die van Vier-cruydt, die, als sy vergaen, voortbrenghen kleyne hauwkens, die van Sesamum oft Ackeleyen schier ghelijck, daer in ’t saedt wast. De wortelen zijn oock van veele swartachtighe oft bruyne aen een hangende ende in een verwerde veselinghen vergadert, ghelijck die van de andere soorten van Swart Nies-cruydt.

Plaetse.

Dese soorten van Swart Nies-cruydt wassen op rouwe ende steenachtighe berghen: dan de twee laetsten, te weten Vier-cruydt ende Luys-cruydt, zijn heel Duytschlandt ende Nederlandt door veel ghemeyner dan de eerste.

Tijdt.

1. Het eerste gheslacht van dese cruyden bloeyt omtrent Kerstmis, te weten als den Winter niet te straf is, maer sacht ende lauw: anders bloeyt het stracks nae dat het beghint op te houden van vriesen.

2. Vier-cruydt bloeyt een weynighsken spaeder in ’t iaer.

3. Hooghduytsche Luys-cruydt bloeyt omtrent het beghinsel van de Lente, ende in het Vooriaer selve.

Naemen.

Dat dese cruyden den naem van Swart Nies-cruydt, ende in ’t Latijn Veratrum nigrum, moeten voeren, dat is kennelijck ghenoegh; ende dat besluyten alle de nieuwe Cruydt-beschrijvers vastelijck, sonder daer veel aen te twijffelen oft te beduchten: dan onder wat geslacht van Swart Nies-cruydt de selve te rekenen souden moghen wesen, dat en is soo kennelijck ende soo seker niet. Want de oude schrijvers hebben verscheyden beschrijvingen van Swart Nies-cruydt gegeven. Theophrastus schrijft, dat Swart Nies-cruydt van bladeren den Laurier ghelijckt, ende vruchten heeft als die van Sesamum. Daer-en-teghen seydt Dioscorides, dat Swart Nies-cruydt bladeren heeft de bladeren van Platanus oft van Spondylium ghelijckende, ende saedt als dat van den Cnicus oft Carthamus. Welcke verscheyde beschrijvinghen ghenoeghsaem uytwijsen, dat dese oude schrijvers geen eenerhande cruydt met den naem van Swart Nies-cruydt en hebben willen verstaen; maer dat het gene dat Theophrastus beschrijft, met dese onse soorten van Swart Nies-cruydt, daer wy nu af gesproken hebben, seer wel over een schijnt te komen; ende dat het ghene daer Dioscorides af vermaent, van ’t selve seer veel verschilt. Want dese onse Swarte Nies-cruyden (ende in sonderheyt het eerste gheslacht) hebben bladeren als den Laurier, ende vruchten oft saedt-hauwkens als den Sesamum, gelijck het Swart Nies-cruydt van Theophrastus: maer en hebben met de bladeren van Platanus oft van Spondylium gheen ghemeynschap, als dat van Dioscorides heeft.

Voorts soo wordt het Swart Nies-cruydt in ’t Latijn Helleborus niger ende Veratrum nigrum gheheeten; in ’t Griecks Elleboros melas; van sommighe Melampodion; van andere oock Polyrrhizon, Melanorrhizon, Proetion, Kyranion, oft liever Anticyranion, Ectomon, oft Ecstomon; in ’t Italiaensch Elleboro nero; in ’t Spaensch Verde gambre negro; in ’t Nederduytsch, als voorseydt is, Swart Nies-cruydt, oft Swarte Nies-wortel.

De oorsaecke des naems Melampodion is, om dat het eerst van Melampus ghevonden oft in kennisse ghebroght ende ghebruyckt is gheweest: want hy (soo de ouders ghelooft hebben) de rasende ende dulle dochteren van Proetus met desen cruyde eerst gepurgeert, ende daer door gheholpen oft tot haer sinnen ende oudt verstant wederom heeft doen keeren. Desen Melampus, als Dioscorides schrijft, was een herder van Arcadien in Grieckenlandt: andere segghen, dat hy seer wijs ende verstandigh in ’t waersegghen was.

1. Het eerste van dese gheslachten van Swart Nies-cruydt wordt in ’t Hooghduytsch Christwurtz gheheeten, in onse tael Heyligh Kerst-cruydt, alleen om dat het omtrent den heylighen Kerstdagh oft den dagh des geboorten ons Heere Jesus Christus bloeyt, soo wanneer den winter niet te strengh oft te koudt en is.

2. Dat ander is al voor ons van Fuchsius oock Pseudo-helleborus niger ende Veratrum nigrum adulterinum, dat is Valsch oft Bastaerdt Swart Nies-cruydt, geheeten gheweest. Het wordt van veele gheleerde ghehouden voor de Consiligo van de ouders oft van Plinius, om dat de lantlieden van dese tijden met de wortelen van dit ghewas de ghebreken van de Peerden, Ossen, Schapen ende andere viervoetighe ghedierten pleghen te ghenesen, bijnae in der selver voeghen als de Muylmeesters in oude tijden hun Consiligo tot de voorseyde sieckten gebruyckten. Ende om dieswille wordt dit ghewas in onse tael eygentlijck Viercruydt gheheeten; om datmen de beesten daer mede viert, dat is de selve dat vier daer mede steeckt. Maer uyt het teecken alleen en kanmen niet claerlijck oft sekerlijck ghenoegh betoonen, dat het de Consiligo is: want souden alle de cruyden, die de voorseyde krachten hebben om de sieckten van het Vee ende andere viervoetige dieren te genesen, daerom Consiligo wesen, dan soudemen het Wit Niescruydt oock soo moeten noemen, ghemerckt dat de wortelen daer van ’t selve oock vermoghen, inder selver voeghen in de voorseyde sieckten gebruyckt zijnde, ghelijck Absyrtus ende Hierocles, de oude Griecksche Peerdmeesters oft Medicijnen van de Muylen, betuygen als in ‘t 8. Boeck van dit onse Cruydt-boeck in ’t Capitel van Rundtsooge van ons breeder beschreven staet.

3. Het derde gheslacht wordt gheheeten in ’t Hooghduytsch Leuszkraut, ende daer nae hier te lande Luyscruydt, dat is in ’t Latijn Peduncularis; ende dat om dieswille datmen gelooft, dat het kracht heeft om de luysen te dooden. Sommighe willen dat onder de gheslachten van Aconitum oft Wolfs-cruydt rekenen: om dat het niet alleen de luysen en doodet, maer oock van de Schaepen ende andere beesten ghegeten, de selve ter doodt brengen kan, alsoo wel als de soorten van Aconitum plegen. Maer dat [631) selve vermoghen niet allen dit Luys-cruydt, maer oock alle de andere gheslachten van Swart Nies-cruydt. Daerom heeft my goet ghedocht dit ghewas onder ’t geslacht van Swart Nies-cruydt te behouden.

Aerd.

Swart Nies-cruydt, als Galenus betuyght, is warmer ende bitterer dan het Wit Nies-cruydt; ende is oock in den derden graed verwarmende ende verdroogende. Dan onder dese dry gheslachten is het eerste wel het krachtighste van allen; daer nae het tweede, dat is het Vier-cruydt: het derde oft Luys-cruydt wordt voor t’onkrachtighste ghehouden.

Kracht ende Werckinghe.

Swart Nies-cruydt maeckt sterckelijcken kamerganck, ende iaeght daer door af de koude taeye fluymen ende heete geele oft gallachtighe, ende in sonderheyt de swarte oft swaere verbrande oft melancolijcke vochtigheden; doch niet sonder moeyte ende ghewelt. Daerom en salmen ’t selve niemanden ingeven, dan alleen de ghene die seer sterck ende hertbarigh van lichaeme zijn, ghelijck Mesue ons raedt.

Eenen dranck van Swart Nies-cruydt ghemaeckt is goet om te genesen al de gene die de vallende sieckte onderhevigh zijn, de melaedsche oft lazarische; ende de ghene die met de vierdedaeghsche kortse ghequelt zijn: ende in ’t kort gheseyt, is goedt al de ghene die door verbranden oft ontsteken galle krancksinnigh oft verwoet gheworden zijn, oft door melancolijcke vochtigheden swaermoedigh zijn, oft eenighe kranckheden oft ghebreken behouden hebben.

Actuarius in sijn vijfde boeck leert ons hoe datmen dit cruydt bereyden ende ingheven sal, seggende datmen van ’t selve omtrent de dry scrupelen seffens magh ingheven, min oft meer, nae den eysch van de sieckte ende van den krancken: ende datmen nemen moet de dunne teere veselinghskens die van de wortelen afhangen: ende datmen die in water moet laeten te weycke staen, ende daer nae de schorsse oft schelle af rucken, ende de selve in de bedeckte locht buyten de sonne in de schaduwe op een lauwe plaetse laeten drooghen, ende dan het binnenste mergh weghworpen. Dan gheeftmen dit soo bereydt zijnde met soeten wijn oft met Oxymel de drincken: maer om dien dranck meer lieffelijckheyts ende beteren reuck te geven, salmen daer eenighe welrieckende saden by doen: maer in dien men begheert dat hy noch stercker ende gheweldiger in ’t wercken zy, soo salmen daer een weynighskens Scammonium by voegen. Dit zijn de woorden van Actuarius.

Voorts soo kan de Swarte Nies-wortel, alleen, oft met Wieroock, Terre ende Olie vermenght, alle ruydigheyt, schorftheyt, melaetsheydt, onsuyvere smerten, placken ende vlecken des lichaems wegh nemen, alsmen de huyt daer mede strijckt.

De selve wortel in herde weerachtighe fistelen oft stinckende zeeren ende loopende gaten gesteken, suyvert de selve, ende neemt de herde kanten oft weeren in den tijdt van dry daghen af, ghelijck Galenus betuyght; in sonderheyt het poeder daer van in ghestroyt.

Ander ghebruyck.

De wortel van Swart Nies-cruydt wordt oock ghebruyckt, als voorseydt is, om de Peerden, Ossen, Schapen, ende alle andere viervoetighe dieren te genesen ende te vieren; ende daer nae heeft de tweede soorte van dit cruydt haeren naem Vier-cruydt ghekreghen. Want als het Vee met eenighe haestighe oft oock vochtighe koude sieckte bevanghen wordt, oft (soo Plinius ende Columella schrijven) in de longer gebreckelijck is, soo steken de landtlieden hedensdaeghs dese wortel in de ooren van die beesten, oft in eenighe andere leden daer sy minst hinderen ende quaet doen magh; ende daer toe wordt terstont alle overvloedighe ende hinderende vochtigheyt oft vierigheyt ghetrocken, ende dat Vee wordt behouden; min noch meer danmen met de wortelen van Consiligo in oude tijden de ooren van ’t Vee pleegh te vieren, door branden oft booren.

‘Tselve Swart Nies-cruydt, in sonderheyt de derde soorte, die daer van den naeme voert, kan alle Luysen, Neten oft dierghelijcke onreyne ghedierten ombrenghen.

Hindernisse ende Beteringhe.

Swart Nies-cruydt is wel goet om de voorschreven ghebreken te ghenesen; maer nochtans, als voorseydt is, werckt dat met groot gewelt ende moeyelijckheyt, ende keert het gantsche lichaem om, ende beroert de maghe ende het inghewant, ende maeckt kramp ende spanninghe in de zenuwen. Daerom moetmen dat bereyden als wy voren uyt Actuarius verhaelt hebben; ende dan selfs en moetmen ’t noch niemandt in geven, dan de ghene die ionck ende sterck zijn, ende in groote sieckten, die sonder ghewelt niet ghenesen en konnen worden. Want men moet weten, dat alle de gheslachten van Swart Nies-cruydt, ende niet alleen het Luys-cruydt, de luysen dooden konnen door haer doodelijcke verghiftighe kracht, maer oock van de schapen ende andere dieren ghegeten zijnde de selve ter doodt brenghen.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t saecke dat Dodoneus (ende met hem meest alle nieuwe cruydt-beschrijvers) het eerste van dese dry cruyden voor het oprecht Swart Nies-cruydt ghehouden heeft, nochtans zijn sommighe van ghevoelen, dat ons het oprecht Swart Nies-cruydt van de ouders (dat is het oprecht Veratrum nigrum) niet bekent en is. Andere segghen, dat het Christophoriana het oprecht Swart Nies-cruydt is. Dan hoe het gaet, de eerste soorte van dese Nies-cruyden, van Dodoneus nu beschreven, is hedensdaeghs eyghentlijck hier te lande Swarte Nies-wortel gheheeten, oock Vaen-cruydt oft Vier-cruydt; in ’t Hooghduytsch Schwartz Nieswurtz; in ’t Hongersch Fekete hunyor ende Sanikor, ghelijck de Sanikel; in ’t Fransch Elleborine noir, oft oock Massitre; in ’t Enghelsch Oxe kele oft Setter worte; sommighe houdense voor den Napellus van Avicenna; in Spaegnien heet het oock Yerva de Vall-streros. De bloeme is groot ende wijt opstaende, als een witte enckele Roose; de welcke peersachtigh wordt als sy verflenscht; anders is sy dickwijls heel sneeuwit, eenen grooten silveren penninck ghelijckende:aen de draeykens van de welcke geele dropkens hanghen. Bellonius schrijft nochtans, dat hy dit cruydt met roode bloemen ghesien heeft in Grieckenlandt, ende dat op verscheyden plaetsen, seer gemeyn, maer Clusius en heefter nerghens met roode oft peersachtighe bloemen ghevonden, dan als sy begosten te vergaen oft oudt te worden. Doch de verscheydentheyt der landen kan in de verwe der bloemen seer veel doen. De bladers zijn in seven ghedeylt, seer ghelijck die van Pioene wijfken, van verwe doncker groen; de welcke in den Meert voortkomen, ende in Sprockelle daer nae vergaen. De wortel is bitter ende onlieflijck van smaeck, van veele faselinghen als een knopken t’samen vergadert.

2. Vier-cruydt is het Heyligh Kerst-cruydt ghelijck: dan als het laet bloeyt, te weten in Sprockelle, dan groeyt het al oft het een ander ghewas waer, ende wordt hoogher: maer is ’t dat het vroeger bloeyt, dan blijft het veel kleyner, al is ’t oock dat het op den selven tijdt ende op eenen grondt ghesaeyt is. Jae dat meer is, wy hebben de ghene die kleynste is, de ander in ’t gheven van de bloemen een maendt oft anderhalf verrast, schrijft Lobel. ‘Tselve wast in sommighe bosschen van Brabant. Andere noemen dat Wrangh-cruydt: welcken naem met het woordt Crop-cruydt groote ghemeynschap heeft. ‘Tselve heet oock wel Helleborastrum, als Valsch Nies-cruydt; in ’t Enghelsch Black Valsch Hellebor.

3. Luys-cruydt van de Hooghduytschen, dat is de derde soorte van Swart Nies-cruydt, ghelijckt de Wolfs-wortel seer wel ende Lobel houdtse oock voor Helleborastrum ende Consiligo, ende heetse oock Groot Vier-cruydt, ende Sesamoïdes magnum van Valerius Cordus; in ’t Enghelsch Beresvote, Betwurtz and Loutwurt: andere noemen ’t Helleborine nigra in ’t Latijn; in ’t Italiaensch Elleboro femina, ende daer nae Nies-cruydt wijfken in onse tael; anders Valsche Swarte Nies-wortel. Dit cruydt, ende oock het Vier-cruydt (seydt Lobel) souden moghen de Consiligines zijn, om dat sy den buyck weeck maecken, ende niet alleen om datse met het koren (in ’t Latijn cum siligene) ghesaeyt worden. Dit Luys cruydt wast veel aen de rivieren van Vranckrijck ende Italien; aen de steelen ende sijd-tackskens groeyen sommighe dicke bladers, te weten, aen elck seven, vingher-ghewijs, ende ghekertelt, van verwe, reuck ende smaeck bijkants de Laureola ghelijck. Het blijft over in de Noordersche landen, hoe kouden winter dat het is, ende bloeyt meest omtrent Kersmisse. Waerom dat van de Hooghduytschen Christwurtz ghenoemt wordt, alsoo wel als ’t Swart Nies-cruyt. De wortel is herdt, ghedraeyt, seer faselachtigh, bruyn, bitterachtigh heet ende fenijnigh oft stinckende. De bloemen zijn bleeck-groen, oft geelachtigh, gherimpelt, ghelijck die van Sonnewendende Wolfs-melck: naer de welcke velachtighe bleecke huyskens oft horenkens komen. ‘Tsaedt is langhworpigh, rond ende swart, kleyner dan een korenken terwe: ’t welck rijp wordt in Meert.

Den naem Vier-cruydt wordt de Agripalma oft Herts-ghespan oock mede ghedeylt.

Het cruydt dat van Hieronymus Bock voor Swart Nies-wortel ghestelt is, ende in de Apoteken daer voor ghehouden pleegh te zijn, is in het Capitel van Runts-ooghe oft Buphthalmum beschreven, daer wy ghethoont ende bewesen hebben, dat het gheen Helleborus niger en is, maer dat oprecht Buphthalmum, daerom oock niet quaet van naturen, als daer breeder verhaelt is. Daerom wordt het oock tot onderschil van de oprechte Swarte Nies-wortel van sommighe Elleborus niger Tragi gheheeten, ende Elleborus ferulaceus niger, ende oock Elleborastrum, als elders gheseydt is.

Een vremde soorte van Swarte Nies-wortel, in ’t Latijn Veratrum nigrum peregrinum gheheeten, ende van Clusius beschreven, is het derde gheslacht van Dodoneus vermaent wat ghelijck: dan de bladeren zijn wat swarter oft bruyner groen van verwe: de bloemen zijn oock grasverwigh, van ses bladerkens ghemaeckt, ende [632) als klockskens hol, ende nederwaerts afhanghende, aen de kanten, in sonderheydt van de dry binnenste bladeren, uyt den peerschen wat swartachtigh van verwe: in ’t midden van de bloeme staen twee oft dry horenkens, met veele draeykens omringhelt. Dit ghewas en is niet langh levende, maer vergaet des winters, ende moet alle iaer ghesaeydt worden, als het Leuskraut oock moet, seydt Clusius: nochtans gheeft het somtijdts nieuwe spruyten ter sijden uyt sijne wortel.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. Swart Nies-cruydt is ghesonder dan het Wit, seydt Mesue, ende men magh daer wel eens soo veel af ghebruycken als van het Wit. Het maeckt oock fijn ende dun, suyvert, opent, ende eet af het vleesch dat over de quade sweeringhen groeyt.

Swarte Nies-wortele, te weten de eerste soorte, oft Heyligh Kerst-cruydt, is een sonderlinghe remedie, als wy versekert zijn, seydt Lobel, teghen sieckten die bijkants onverwinnelijck zijn, niet alleen den oorspronck hebbende uyt melankolijcke, maer oock uyt enckel slijmachtighe oft flegmaticke ende oock bloedighe vochtigheden: want sy gheneest de draeyinghe des hoofts, de rasernije, den kancker, de gheraecktheyt, ende lammigheyt, ende het flercijn. Inghegheven zijnde op bequaemen tijdt ende bequaeme persoonen, maeckt een beter complexie, ende daerom oock veel beter zeden ende manieren, ende ’t lichaem ghesont ende al oft het iongh waere (want dat zijn haer eyghen wercken, als ons Hippocrates verclaert) ende seer goet van verwe ende reuck.

Oock is sy merckelijcken goedt in de ghebreken der herssenen, hooftsweer, in sonderheydt aen d’een sijde des hoofts; oock in het loopen van de ooghen, voorts in de ghebreken ende sieckten van de iuncturen oft lidtmaten, als knobbelen ende harde gheswillen, klieren ende kropachtighe sweeringhen: sy brenght de sinnen op haeren stel: sy sterckt de zenuwen, ende het inghewant, de blase ende de moeder: sy suyvert het lichaem van buyten ende van binnen.

Boven desen is dit Nies-cruydt goedt teghen de ghebreken der milten, ende langh blijvende kortsen: het doet oock water maken.

Die verstopt op de borst is, die siede het cruydt van Swart Nies-wortel met wijn ende met honigh, ende zijght dat door eenen suyveren doeck, ende drincke hier af des avonts als hy slapen gaet.

Als dit cruydt groeyt aen de wortel van eenen boom, dan gheeft het de vruchten van dien boom een purgerende kracht; ende omtrent eenen wijngaert gheplant, maeckt dat den wijn oock purgeert.

Men gheeft in de voorseyde ghebreken het naevolghende poeder: Neemt een draghme wortel van Swart Nies-cruydt, Kaneel, Venckel, Anijs, Mastick, van elcks eenen scrupel: stoot dit te samen, ende neemt van dit poeder eenen scrupel oft anderhalf, ten hooghsten twee, met eenigh nat in. Ende dit is seer goedt om de fantazijen te doen vergaen.

Met den kortsten gheseydt, Nies-wortel (schrijft Lobel) is ghelijck een Theriakel, ende, soo te segghen, een medicijne van de melaedscheyt, kancker, quade zeerigheyt, wildt vier, quade vlecken des lichaems ende voortsetende sweeringhen. Met azijn gemenght, ende op de huyt ghewreven, neemt wegh de mismaecktheydt van de selve, ende de roode puysten oft blaerkens by de ooren oft schamelheydt; ende sy verteert de wratten alle ’t lichaem door: ende het poeder daer van wordt nuttelijck ghedaen by de afetende dinghen.

Een plaester oft pap van dese wortel met Gerstenmeel ende wijn ghemaeckt, is seer goedt op den buyck van den watersuchtighen gheleyt: te weten als sy kleyn ghepoedert is: in der selver voeghen is sy goet op ’t flercijn gheleydt.

Dese wortel van onder ghelijck eenen pessus gheset, verweckt de maendtstonden, ende treckt af de doode vruchten; ende doodet de levende.

De selve wortel in de ooren twee oft dry draghmen langh ghesteken, is seer goedt tot dat qualijck ende stijf hooren, ende het tuyten der ooren.

Het fijn stof oft poeder van de Swarte Nies-wortel versterckt het ghesichte.

Alsmen oock den mondt spoelt met azijn daer dese wortel in gesoden is, soo vergaet den tandt-sweer, ende de selve wortel gheneest alle ghebreken des mondts.

2. De wortel van Vier-cruydt in wijn gheweyckt ende ghedroncken, maeckt kamerganck ghelijck Swarte Nies-wortel, ende dient seer wel tot alle de ghebreken ende sieckten daer Swarte Nies-wortel goet toe is.

‘Tselve doet sy oock, maer met meerder kracht ende ghewelt, ghepoedert, ende een vierendeel loots swaer met wijn inghenomen.

De selve wortel met Ruyte ende Agrimonie oft Boelkens-cruydt in water ghesoden gheneest de geelsucht, ende iaeght af met den kamerganck dat geel water.

Waer oock in tijde van sterften dese wortel in ’t lichaem ghesteken wordt, daer komt alle fenijn ende vierigheydt dat in ’t lichaem is: ende daerom als het Vee met eenighe haestighe sieckte bevanghen wordt, soo steken de landtlieden dese wortel in een plaetse daer sy minst hinderen ende quaet doen magh, ende daer komt terstont alle quaet ende vierigheydt, ende dat Vee wordt daer door behouden, als Dodoneus oock schrijft.

3. Luys-cruydt van de Hooghduytschen, oft de Valsche Swarte Nies-wortel, heeft een wortel die in ’t smaecken seer doet walghen; ende is in Italien ghebruyckt om de Vossen ende Wolven om te brenghen. De selve aen den hals ghehanghen, maeckt dat den mensche gheen verghift schaden en kan, ’t zy ghene dat hy genomen heeft, ’t zy dat hy soude moghen nemen.

Verkiesinghe.

Nae het segghen van alle gheleerde, moetmen de Swarte Nies-wortel voor de Witte verkiesen, sonderlinghe ghebetert zijnde ende ghetemt oft bereydt door konste. Ende in de voorseyde ghebreken moetmen het Vier-cruydt ende Hooghduytschen Leuskraut laeten staen, alsmen het Heyligh Kerst-cruydt vinden kan.

Hindernisse.

Al en is de Swarte Nies-wortel niet soo gheweldigh als de Witte, sy en kan nochtans niet sonder sorghe inghenomen worden, sonderlinghen van den ghesonden: want, als Hippocrates seydt, de ghene die ghesont van lichaeme zijn, is de Nies-wortel seer sorghelijck: want sy maeckt kramp ende spanninghe van de zenuwen. Ende daerom en salmen de Nies-wortel niemandt ingheven, dan in groote sieckten, ende dat den ghenen, die langh ende sterck zijn; ende niet t’alle tijden van den iaer, maer alleen in de Lente, ende ’t selve niet dan ghecorrigeert ende ghebetert.

Beteringhe ende bereydinghe van Swarte Nies-wortel.

Sommighe laeten dese wortel dry uren langh in wijn staen: dan doen sy dien wijn door, ende sieden hem wat; ende dan drincken sy den selven.

Alsmen Swarte Nies-wortel met Langh Peper, Ysope, saedt van Daucus ende Anijs ingheeft, soo doet sy beter werck met minder sorghe. Men magh het poeder van de selve oock innemen met den doyer van een ey.

Het weycken van Swarte Nies-wortel in Anijs-water, seydt Lobel, wordt seer ghepresen, als ’t Anijs-saedt eerst in ghedistilleert Kaneel-water gheweyckt wordt, ende dan op de ghesuyverde ende ghesneden wortel ghegoten; ende daer nae als ’t water af ghegoten is, de wortels seer sterck ende met een persse uytghedruckt worden; ende ’t selve uytgheperst sap in eenen distilleer-pot ghedaen, ’t water soo langhe af ghedistilleert wordt tot dat het behoorlijck dick gheworden is.

Sommighe laeten weycken een tamelijcke menighte van de schorsse van de wortelkens van Nies-cruydt in lauwe Manna, die ghelijck Honigh is, den tijdt van acht uren: de welcke door eenen doeck ghedaen zijnde, geven sy die in te nemen: want de kracht van de Nies-wortel is daer in ghetrocken. ‘Tselve wordt oock ghedaen met Honigh oft Hoenders sop, oft ander vleesch sop, oft met Oxymel oft soeten wijn, oft met sauce oft syroop, oft eenighen ghesoden wijn, daer by voeghende een papken van Mout oft van Rijs: ende wordt te suypen ghegheven. Dan de beste bereydinghe van dese wortel is datmense in eenen Queeappel siedt, oft by vleeschsop, oft in water oft gijl van Linsen.

Die te veel van dese wortel inghenomen heeft, sal Geyten melck drincken; ende daer door sal alle het quaedt, dat daer van komen is, ophouden.

Extractie van Swarte Nies-wortel.

Neemt schorssen van de wortels van Swarte Nies-wortel, als ’t marck uytghedaen is: laet die weycken in ghedistilleert Anijs-water den tijdt van vier-en-twintigh uren, ende dan t’samen soo langhe sieden tot dat het water bijkants ghesoden is. Daer nae salmen de schorssen wel stijf uyt douwen, ende zijghen: ’t welck ten laetsten met syroop van Roosen solutijf inghesoden zijnde, tot dat het dick ghenoegh is, in eenen pot ghedaen wordt, ende bewaert tot datmen ’t van doen heeft. Van desen syroop geeftmen t’seffens eenen scrupel oft halve draghme, om af te iaeghen de melankolijcke vochtigheden, ende de sieckten die daer uyt ghesproten zijn, te verdrijven.

Om de wortelen van Nies-cruydt sonder schade te plucken oft uyt der aerden te trecken, pleghen de ouders eerst Loock te eten ende wijn te drincken; ende dan trocken sy die met haeste uyt der aerden: want sy gheloofden datse het hooft met haer dompen beswaeren souden, als sy anders ghepluckt waeren.

Ander ghebruyck.

Sommighe menghelen ’t poeder van dese wortel met eenighe leckere spijse; ende dooden daer mede de ratten oft muysen.

De iaghers van sommighe landen pleghen met het sop van dese cruyden hun pijlen te bestrijcken, om de wilde dieren te gheschieten, quetsen oft om te brenghen. Nochtans betuygen de oude schrijvers dat de wilde geyten ende quackelen met dit selve cruydt tam ghemaeckt worden: dan de Vossen ende Wolven sterven daer van.

HET XXIX. KAPITTEL.

Van drie geslachten van zwart nieskruid. (Helleborus niger, Helleborus viridis, Helleborus foetidus)

Geslachten.

Tegenwoordig kent men drie geslachten van zwart nieskruid, behalve hetgeen dat van Dioscorides beschreven wordt en daar we in het volgende kapittel van zullen handelen. Het eerste en het echt zwart nieskruid is dat Heilig Kerstkruid genoemd wordt, de andere twee worden voor bastaardsoorten van hetzelfde gewas gehouden, te weten het vuurkruid en hetgeen dat in Hoogduitsland Leuszkraut heet wat nochtans van de Staphis agria of van dat kruid dat we in onze taal luiskruid noemen in gedaante zeer verschilt.

Gedaante.

1. Het eerste geslacht van zwart nieskruid heeft grote en van verschillende delen verzamelde en diep gesneden bladeren waarvan elk deel of apart blad langwerpig zijn en breed, glad en hardachtig of stijf gelijk de laurierbladeren, maar aan beide zijden aan de kanten van het midden af tot boven toe als een zaag gekerfd en van onderaan effen en niet gekarteld. Het krijgt geen andere stelen dan daar de bladeren op staan en de bloemen komen voort op korte steeltjes als kleine steeltjes tussen de bladeren die uit de wortels spruiten en omtrent een zeventien cm hoog worden en deze bloemen zijn groot, eerst witachtig met geelachtige draadjes in het midden versierd en als deze bloemen lang gestaan hebben en beginnen te vergaan dan worden ze paarsachtig en tenslotte worden ze groen, te weten als de hauwtjes die uit de gele middeldraadjes spruiten groot geworden zijn en deze hauwtjes groeien vier of vijf bijeen en zijn de hauwtjes van het Sesamum of van de akeleien wat gelijk en daarin ligt het zaad. De wortels zijn van vele dikke zwarte vezels gemaakt die in hun midden een dunne rib of zenuw hebben.

2. De bladeren van de tweede soort van zwart nieskruid zijn de voorbeschreven zwarte nieskruidbladeren wat gelijk, maar smaller, zwarter en ook in vele andere smalle bladeren verdeeld die boven en ook beneden rondom de kanten als een zaag gekerfd zijn. Dit geslacht heeft een steel die omtrent dertig cm lang wordt en op zijn top in verschillende takjes verdeeld is waarvan de bloempjes nederwaarts afhangen en veel kleiner dan die van de voorgaande soort en van kleur uit het bleke graskleurig of groenachtig [630) en als die vergaan dan komen er ook vier of vijf bijeen kleine hauwtjes voort daar rond zwart zaad in ligt. De wortels van dit gewas zijn ook veel zwarte vezels die door elkaar verward zijn en geenszins zo dik of zo zwart als die van het voorgaande zwart nieskruid.

3. Het derde geslacht van zwart nieskruid dat in Hoogduitsland Leuszkraut (dat is in onze taal luiskruid) genoemd heeft langer en hoger opschietende stelen en soms ook dikker dan die van de voorgaande soorten van zwart nieskruid en daaraan groeien bladeren die noch smaller zijn dan die van vuurkruid die ook rondom aan beide zijden als een zaag geschaard of gekerfd zijn. De bloemen zijn zo groot als die van vuurkruid die als ze vergaan kleine hauwtjes voortbrengen die van Sesamum of akeleien vrijwel gelijk daar het zaad in groeit. De wortels zijn ook van vele zwartachtige of bruine aaneen hangende en ineen verwarde vezels verzameld als die van de andere soorten van zwart nieskruid.

Plaats.

Deze soorten van zwart nieskruid groeien op ruwe en steenachtige bergen, dan de twee laatste, te weten vuurkruid en luiskruid, zijn heel Duitsland en Nederland door veel algemener dan de eerste.

Tijd.

1. Het eerste geslacht van deze kruiden bloeit omtrent Kerstmis, te weten als de winter niet te straf is, maar zacht en lauw, anders bloeit het straks nadat het begint op te houden van vriezen.

2. Vuurkruid bloeit wat later in het jaar.

3. Hoogduits luiskruid bloeit omtrent het begin van de lente en in het voorjaar zelf.

Namen.

Dat deze kruiden de naam van zwart nieskruid en in het Latijn Veratrum nigrum moeten voeren dat is duidelijk genoeg en dat besluiten alle nieuwe kruidbeschrijvers vast zonder er veel aan te twijfelen of te beduchten, dan onder wat geslacht van zwart nieskruid die te rekenen zouden mogen wezen dat is niet zo duidelijk en zo zeker. Want de oude schrijvers hebben verschillende beschrijvingen van zwart nieskruid gegeven. Theophrastus schrijft dat zwart nieskruid van bladeren op laurier lijkt en vruchten heeft als die van Sesamum. Daartegen zegt Dioscorides dat zwart nieskruid bladeren heeft die op de bladeren van Platanus of van Spondylium lijken en zaad als dat van Cnicus of Carthamus. Welke verschillende beschrijvingen voldoende bewijzen dat deze oude schrijvers niet hetzelfde kruid met de naam van zwart nieskruid hebben willen verstaan, maar dat hetgeen dat Theophrastus beschrijft met deze onze soorten van zwart nieskruid daar we nu van gesproken hebben zeer goed overeen schijnt te komen en dat hetgeen daar Dioscorides van vermaant er zeer veel van verschilt. Want deze onze zwarte nieskruiden (en vooral het eerste geslacht) hebben bladeren als laurier en vruchten of zaadhauwtjes als Sesamum en gelijk het zwart nieskruid van Theophrastus, maar hebben met de bladeren van Platanus of van Spondylium geen gemeenschap als dat van Dioscorides heeft.

Voorts zo wordt het zwart nieskruid in het Latijn Helleborus niger en Veratrum nigrum genoemd, in het Grieks Elleboros melas en van sommige Melampodion, van andere ook Polyrrhizon, Melanorrhizon, Proetion, Kyranion of liever Anticyranion, Ectomon, of Ecstomon, in het Italiaans elleboro nero, in het Spaans verde gambre negro, in het Nederduits, als gezegd is, swart nies-cruydt of swarte nies-wortel.

De oorzaak van de naam Melampodion is omdat het eerst van Melampus gevonden of in kennis gebracht en gebruikt is geweest want hij (zo de ouders geloofd hebben) de razende en dolle dochters van Proetus met deze kruiden eerst gepurgeerd en daardoor geholpen of tot hun zinnen en oud verstand wederom heeft laten keren. Deze Melampus, als Dioscorides schrijft, was een herder van Arcadie in Griekenland, andere zeggen dat hij zeer wijs en verstandig in het waarzeggen was.

1. Het eerste van deze geslachten van zwart nieskruid wordt in het Hoogduits Christwurtz genoemd, in onze taal Heyligh Kerst-cruydt, alleen omdat het omtrent de heilige Kerstdag of de dag des geboorten onze Heer Jezus Christus bloeit wanneer de winter niet te streng of te koud is.

2. Dat ander is al voor ons van Fuchsius ook Pseudo-helleborus niger en Veratrum nigrum adulterinum, dat is vals of bastaard zwart nieskruid genoemd geweest. Het wordt van vele geleerden voor de Consiligo van de ouders of van Plinius gehouden omdat de landlieden van deze tijden met de wortels van dit gewas de gebreken van de paarden, ossen, schapen en andere viervoetige gedierten plegen te genezen, bijna op dezelfde manier als de muilmeesters in oude tijden hun Consiligo tot de voor vermelde ziekten gebruikten. En daarom wordt dit gewas in onze taal eigenlijk viercruydt genoemd omdat men de beesten daarmee vuurt, dat is daarmee het vuur ontsteken. Maar uit het teken alleen kan men niet duidelijk of zeker genoeg betonen dat het de Consiligo is want zouden alle kruiden die de voor vermelde krachten hebben om de ziekten van het vee en andere viervoetige dieren te genezen daarom Consiligo wezen dan zou men het wit nieskruid ook zo moeten noemen gemerkt dat de wortels daarvan het ook kunnen op dezelfde manier in de voor vermelde ziekten gebruikt zoals Absyrtus en Hierocles, de oude Griekse paardmeesters of dokters van muilezels betuigen zoals in het 8^ste boek van dit ons kruidboek in het kapittel van rundsoog van ons uitvoeriger beschreven staat.

3. Het derde geslacht wordt in het Hoogduits Leuszkraut genoemd en daarnaar hier te lande luyscruydt, dat is in het Latijn Peduncularis, en dat hierom omdat men gelooft dat het kracht heeft om de luizen te doden. Sommige willen dat onder de geslachten van Aconitum of wolfskruid rekenen omdat het niet alleen de luizen doodt, maar ook van de schapen en andere beesten gegeten die ter dood brengen kan alzo goed als de soorten van Aconitum plegen te doen. Maar dat [631) zelfde vermogen niet allen dit luiskruid, maar ook alle andere geslachten van zwart nieskruid. Daarom lijkt het me goed dit gewas onder het geslacht van zwart nieskruid te behouden.

Aard.

Zwart nieskruid, als Galenus betuigt, is warmer en bitterder dan het wit nieskruid en is ook in de derde graad verwarmend en verdrogend. Dan onder deze drie geslachten is het eerste wel het krachtigste van allen en daarna het tweede, dat is het vuurkruid, het derde of luiskruid wordt voor het zwakste gehouden.

Kracht en werking.

Zwart nieskruid maakt sterk kamergang en jaagt daardoor de koude taaie fluimen en hete gele of galachtige en vooral de zwarte of zware verbrande of melancholische vochtigheden af, doch niet zonder moeite en geweld. Daarom zal men het aan niemand ingeven dan alleen diegene die zeer sterk en hard van lichaam zijn, zoals Mesue ons aanraadt.

Een drank van zwart nieskruid gemaakt is goed om al diegene te genezen die aan de vallende ziekte onderhevig zijn, de melaatse of melaats en diegene die met de vierdedaagse malariakoorts gekweld zijn en in het kort gezegd is het goed al diegene die door verbrande of ontstoken gal krankzinnig of dol geworden zijn of door melancholische vochtigheden zwaarmoedig zijn of enige ziektes of gebreken behouden hebben.

Actuarius in zijn vijfde boek leert ons hoe dat men dit kruid bereiden en ingeven zal en zegt dat men er van omtrent de drie scrupels tegelijk mag ingeven, min of meer naar de eis van de ziekte en van de zieke en dat men de dunne tere vezeltjes moet nemen die van de wortels afhangen en dat men die in water moet laten weken en daarna de schors of schil afrukt en die in de bedekte lucht buiten de zon in de schaduw op een lauwe plaats laten drogen en dan het binnenste merg weg werpen. Dan geeft men dit zo bereid zijnde met zoete wijn of met Oxymel de drinken, maar om die drank meer lieflijkheid en betere reuk te geven zal men er enige welriekende zaden bij doen, maar indien men begeert dat het noch sterker en geweldiger in het werken is zal men er wat Scammonium bij voegen. Dit zijn de woorden van Actuarius.

Voorts zo kan de zwarte nieswortel alleen of met wierook, teer en olie vermengt alle ruigheid, schurft, melaatsheid, onzuivere smarten, plekken en vlekken van het lichaam weg nemen als men de huid daarmee bestrijkt.

Die wortel in harde knoestachtige lopende gaten of stinkende zeren en lopende gaten gestoken zuivert die en neemt de harde kanten of knoesten in de tijd van drie dagen af, zoals Galenus betuigt, en vooral het poeder daarvan er in gestrooid.

Ander gebruik.

De wortel van zwart nieskruid wordt ook gebruikt, als gezegd is, om de paarden, ossen, schapen en alle andere viervoetige dieren te genezen en te vuren en daarnaar heeft de tweede soort van dit kruid zijn naam vuurkruid gekregen. Want als het vee met enige haastige of ook vochtige koude ziekte bevangen wordt of (zo Plinius en Columella schrijven) in de longen gebrekkelijk is dan steken de landlieden tegenwoordig deze wortel in de oren van die beesten of in enige andere leden daar ze minst hinderen en kwaad doen mag en daartoe wordt terstond alle overvloedige en hinderende vochtigheid of vurigheid afgetrokken en dat vee wordt behouden, min of meer zoals men met de wortels van Consiligo in oude tijden de oren van het vee plag te vuren door branden of boren.

Hetzelfde zwart nieskruid en vooral de derde soort die daarvan de naam voert kan alle luizen, neten of diergelijke onreine gedierten ombrengen.

Hindernis en verbetering.

Zwart nieskruid is wel goed om de voorschreven gebreken te genezen, maar nochtans als gezegd is werkt dat met groot geweld en moeilijkheid en keert het ganse lichaam om en beroert de maag en het ingewand en maakt kramp en spanning in de zenuwen. Daarom moet men dat bereiden als we tevoren uit Actuarius verhaald hebben en dan zelfs moet men het noch niemand ingeven dan diegene die jong en sterk zijn en in grote ziekten die zonder geweld niet genezen kunnen worden. Want men moet weten dat alle geslachten van zwart nieskruid en niet alleen het luiskruid de luizen doden kunnen door hun dodelijke vergiftige kracht, maar ook als het van de schapen en andere dieren gegeten wordt het die ter dood brengen.

BIJVOEGING.

Al is het zaak dat Dodonaeus (en met hem meest alle nieuwe kruidbeschrijvers) het eerste van deze drie kruiden voor het echte zwart nieskruid gehouden heeft, nochtans zijn sommige van mening dat ons het echte zwart nieskruid van de ouders (dat is het echt Veratrum nigrum) niet bekend is. Andere zeggen dat het Christophoriana het echt zwart nieskruid is. Dan hoe het gaat, de eerste soort van deze nieskruiden van Dodonaeus nu beschreven wordt tegenwoordig eigenlijk hier te lande zwarte nieswortel genoemd, ook vaen-cruydt of vuurkruid, in het Hoogduits Schwartz Nieswurtz, in het Hongaars fekete hunyor en sanikor als de sanikel, in het Frans elleborine noir of ook massitre, in het Engels oxe kele of setter worte, sommige houden het voor de Napellus van Avicenna, in Spanje heet het ook yerva de vall-streros De bloem is groot en staat wijdt open als een witte enkele roos die paarsachtig wordt als ze verflenst, anders is ze dikwijls heel sneeuwwit en lijkt op een grote zilveren penning aan de draadjes waarvan gele dropjes hangen. Bellonius schrijft nochtans dat hij dit kruid met rode bloemen gezien heeft in Griekenland en dat op verschillende plaatsen zeer algemeen, maar Clusius heeft het nergens met rode of paarsachtige bloemen gevonden dan als ze begonnen te vergaan of oud te worden. Doch de verscheidenheid van de landen kan in de kleur van de bloemen zeer veel doen. De bladeren zijn in zeven gedeeld en zeer gelijk die van pioen wijfje en van kleur donker groen die in maart voortkomen en in februari daarna vergaan. De wortel is bitter en onlieflijk van smaak en van vele vezels als een knopje tezamen verzameld.

(Helleborus niger var. altifolius) 2. Vuurkruid is het Heilig Kerstkruid gelijk, dan als het laat bloeit, te weten in februari, dan groeit het als of het een ander gewas was en wordt hoger, maar is het dat het vroeger bloeit dan blijft het veel kleiner al is het ook dat het op dezelfde tijd en op een grond gezaaid is. Ja dat meer is, we hebben diegene die het kleinste is de andere in het geven van de bloemen een maand of anderhalf verrast, schrijft Lobel. Hetzelfde groeit in sommige bossen van Brabant. Andere noemen dat wrangkruid, welke naam met het woord kropkruid grote gemeenschap heeft. Hetzelfde heet ook wel Helleborastrum als vals nieskruid, in het Engels black valsch hellebor.

(Helleborus foetidus)

3. Luiskruid van de Hoogduitsers is de derde soort van zwart nieskruid en lijkt zeer goed op de wolfswortel en Lobel houdt het ook voor Helleborastrum en Consiligo en noemt het ook groot vuurkruid en Sesamoïdes magnum van Valerius Cordus, in het Engels beresvote, betwurtz en loutwurt, andere noemen het Helleborine nigra in het Latijn, in het Italiaans elleboro femina en daarnaar nieskruid wijfje in onze taal, anders valse zwarte nieswortel. Dit kruid en ook het vuurkruid (zegt Lobel) zouden de Consiligines mogen zijn omdat ze de buik week maken en niet alleen omdat ze met het koren (in het Latijn cum siligene) gezaaid worden. Dit luiskruid groeit veel aan de rivieren van Frankrijk en Italië, aan de stelen en zijtakjes groeien sommige dikke bladeren, te weten aan elk zeven, vingervormig en gekarteld en van kleur, reuk en smaak bijna de Laureola gelijk. Het blijft over in de Noordelijke landen hoe koude winter dat het is en bloeit meest omtrent Kerstmis. Waarom dat van de Hoogduitsers Christwurtz genoemd wordt alzo wel als het zwart nieskruid. De wortel is hard, gedraaid en zeer vezelachtig, bruin, bitterachtig heet en venijnig of stinkend. De bloemen zijn bleekgroen of geelachtig, gerimpeld als die van zonnewendende wolfsmelk waarna velachtige bleke huisjes of horentje komen. Het zaad is langwerpig, rond en zwart en kleiner dan een korrel tarwe wat rijp wordt in maart.

De naam vuurkruid wordt Agripalma of hertsgespan ook meegedeeld.

Het kruid dat van Hieronymus Bock voor zwart nieswortel gesteld is en in de apotheken daarvoor gehouden plag te zijn is in het kapittel van rundsoog of Buphthalmum beschreven daar we getoond en bewezen hebben dat het geen Helleborus niger is, maar dat echte Buphthalmum en daarom ook niet kwaad van naturen als daar uitvoeriger verhaald is. Daarom wordt het ook tot verschil van echte zwarte nieswortel van sommige Elleborus niger Tragi genoemd en Elleborus ferulaceus niger en ook Elleborastrum zoals elders gezegd is.

Een vreemde soort van zwarte nieswortel, in het Latijn Veratrum nigrum peregrinum genoemd en van Clusius beschreven, is het derde geslacht van Dodonaeus vermaand wat gelijk, dan de bladeren zijn wat zwarter of bruiner groen van kleur en de bloemen zijn ook graskleurig en van zes bladertjes gemaakt en [632) als klokjes hol dien nederwaarts afhangen, aan de kanten en vooral van de drie binnenste bladeren uit het paarse wat zwartachtig van kleur, in het midden van de bloem staan twee of drie horentjes met vele draadjes omringd. Dit gewas leeft niet lang, maar vergaat ‘s winters en moet elk jaar gezaaid worden net zoals het luiskruid ook moet, zegt Clusius, nochtans geeft het soms nieuwe spruiten terzijde uit zijn wortel.

Aard, kracht en werking.

1. Zwart nieskruid is gezonder dan het wit, zegt Mesue, en men mag er wel eens zoveel van gebruiken als van het wit. Het maakt ook fijn en dun, zuivert, opent en eet het vlees af dat over de kwade zweren groeit.

Zwarte nieswortel, te weten de eerste soort of Heilig Kerstkruid is een bijzondere remedie zoals we verzekerd zijn, zegt Lobel, tegen ziekten die bijna onoverwinnelijk zijn die niet alleen oorsprong hebben uit melancholische, maar ook uit enkel slijmachtige of flegmatieke en ook bloedige vochtigheden want ze geneest de draaiing van het hoofd, razernij, kanker, hersenbloeding en lamheid en jicht. Ingegeven op bekwame tijd en bekwame personen maakt een beter complexe en daarom ook veel beter zeden en manieren en het lichaam gezond en al of het jong is (want dat zijn haar eigen werken zoals ons Hippocrates verklaart) en zeer goed van kleur en reuk.

Ook is ze opmerkelijk goed in de gebreken van de hersens, hoofdpijn en vooral aan de ene zijde van het hoofd en ook in het lopen van de ogen en voorts in de gebreken en ziekten van de gewrichten of ledematen als knobbels en harde gezwellen, klieren en kropachtige zweren, ze brengt de zinnen op haar stel, ze versterkt de zenuwen en het ingewand, de blaas en de baarmoeder en zuivert het lichaam van buiten en van binnen.

Bovendien is dit nieskruid goed tegen de gebreken van de milt en lang blijvende koortsen, het laat ook water maken.

Die verstopt op de borst is die kookt het kruid van zwart nieswortel met wijn en met honing en zeeft dat door een zuivere doek en drinkt hiervan ‘s avonds als hij slapen gaat.

Als dit kruid aan de wortel van een boom groeit dan geeft het de vruchten van die boom een purgerende kracht en omtrent een wijngaard geplant maakt dat de wijn ook purgeert.

Men geeft in de voor vermelde gebreken het volgende poeder, neem een drachme wortel van zwart nieskruid, kaneel, venkel, anijs en mastiek, van elk een scrupel en stoot dit tezamen en neem van dit poeder een scrupel of anderhalf, ten hoogste twee met enig nat in. En dit is zeer goed om de fantasie te laten te doen vergaan.

In het kort gezegd, nieswortel (schrijft Lobel) is als een teriakel en zo te zeggen een medicijn van de melaatsheid, kanker, kwade zeerheid, wild vuur, kwade vlekken van het lichaam en voortsetende zweren. Met azijn gemengd en op de huid gewreven neemt het de mismaaktheid er van weg en de rode puisten of blaartjes bij de oren of schaamstreek en ze verteert de wratten het hele lichaam door en het poeder er van wordt nuttig gedaan bij de af etende dingen.

Een pleister of pap van deze wortel met gerstemeel en wijn gemaakt is zeer goed op de buik van de waterzuchtige gelegd, te weten als ze klein gepoederd is en op dezelfde manier is ze goed op jicht te leggen.

Deze wortel van onder als een pessarium gezet verwekt de maandstonden en trekt de dode vruchten af en doodt de levende.

Die wortel in de oren twee of drie drachmen lang gestoken is zeer goed tot dat slecht en stijf horen en het tuiten van de oren.

Het fijn stof of poeder van de zwarte nieswortel versterkt het gezicht.

Als men ook de mond spoelt met azijn daar deze wortel in gekookt is dan vergaat de tandpijn en die wortel geneest alle gebreken van de mond.

2. De wortel van vuurkruid in wijn geweekt en gedronken maakt kamergang als zwarte nieswortel en dient zeer goed tot alle gebreken en ziekten daar zwarte nieswortel goed toe is.

Hetzelfde doet ze ook, maar met meer kracht en geweld gepoederd en een vierendeel lood zwaar met wijn ingenomen.

Die wortel met ruit en Agrimonia of Eupatorium in water gekookt geneest de geelzucht en jaagt met de kamergang dat gele water af.

Waar ook in tijde van sterfte deze wortel in het lichaam gestoken wordt daar komt alle venijn en vurigheid dat in het lichaam is en daarom als het vee met enige haastige ziekte bevangen wordt steken de landlieden deze wortel in een plaats daar ze minst hinderen en kwaad doen mag en er komt terstond alle kwaad en vurigheid en dat vee wordt daardoor behouden zoals Dodonaeus ook schrijft.

3. Luiskruid van de Hoogduitsers of de valse zwarte nieswortel heeft een wortel die in het smaken zeer laat walgen en is in Italië gebruikt om de vossen en wolven om te brengen. Die aan de hals gehangen maakt dat de mens geen vergif schaden kan, hetzij hetgeen dat hij genomen heeft, hetzij dat hij zou mogen nemen.

Verkiezing.

Naar het zeggen van alle geleerden moet men de zwarte nieswortel voor de witte verkiezen en vooral als het verbeterd en getemd of bereid is door kunst. En in de voor vermelde gebreken moet men het vuurkruid en Hoogduitse Leuskraut laten staan als men het Heilig Kerstkruid vinden kan.

Hindernis.

Al is de zwarte nieswortel niet zo geweldig als de witte kan ze nochtans niet zonder zorg ingenomen worden en vooral van de gezonde want, als Hippocrates zegt, diegene die gezond van lichaam zijn is de nieswortel zeer zorgelijk want ze maakt kramp en spanning van de zenuwen. En daarom zal men de nieswortel niemand ingeven dan in grote ziekten en dat diegene die lang en sterk zijn en niet te alle tijden van het jaar, maar alleen in de lente en het dan alleen gecorrigeerd en verbetert.

Verbetering en bereiding van zwarte nieswortel.

Sommige laten deze wortel drie uren lang in wijn staan en dan zeven ze die wijn en koken hem wat en dan drinken ze die.

Als men zwarte nieswortel met lange peper, hysop, zaad van Daucus en anijs ingeeft werkt ze beter met minder zorgen. Men mag het poeder er van ook innemen met de dooier van een ei.

Het weken van zwarte nieswortel in anijswater, zegt Lobel, wordt zeer geprezen als het anijszaad eerst in gedistilleerd kaneelwater geweekt wordt en dan op de gezuiverde en gesneden wortel gegoten en daarna als het water afgegoten is de wortels zeer sterk en met een pers uitgedrukt worden en het uitgeperst sap in een distilleerpot gedaan en het water zo lang afdistilleren tot dat het behoorlijk dik geworden is.

Sommige laten weken een tamelijke menigte van de schors van de worteltjes van nieskruid in lauwe manna die als honing is de tijd van acht uren en als die door een doek gedaan is geven ze die in te nemen want de kracht van de nieswortel is er in getrokken. Hetzelfde wordt ook gedaan met honing of hoendersap, of ander vleessap of met Oxymel of zoete wijn of met saus of siroop of enige gekookte wijn en erbij voegen een papje van mout of van rijst en wordt te drinken gegeven. Dan de beste bereiding van deze wortel is dat men ze in een kweeappel kookt of bij vleessap of in water of gijl van linzen.

Die teveel van deze wortel ingenomen heeft zal geitenmelk drinken en daardoor zal alle kwaad dat er van gekomen is ophouden.

Extract van zwarte nieswortel.

Neem schorsen van de wortels van zwarte nieswortel als het merg er uitgedaan is en laat die weken in gedistilleerd anijswater de tijd van vierentwintig uren en dan tezamen zo lang koken totdat het water bijna verkookt is. Daarna zal men de schorsen wel stijf uitduwen en zeven wat tenslotte met siroop van rozen solutief ingekookt is totdat het dik genoeg is en in een pot gedaan wordt en bewaart tot dat men het nodig heeft. Van deze siroop geeft men tegelijk een scrupel of halve drachme om de melancholische vochtigheden af te jagen en de ziekten die daaruit gesproten zijn te verdrijven.

Om de wortels van nieskruid zonder schade te plukken of uit de aarde te trekken plegen de ouders eerst look te eten en wijn te drinken en dan trokken ze die met haast uit de aarde want ze geloofden dat ze het hoofd met haar dampen bezwaren zouden als ze anders geplukt waren.

Ander gebruik.

Sommige mengen het poeder van deze wortel met enige lekkere spijs en doden daarmee de ratten of muizen.

De jagers van sommige landen plegen met het sap van deze kruiden hun pijlen te bestrijken om de wilde dieren te schieten, kwetsen of om te brengen. Nochtans betuigen de oude schrijvers dat de wilde geiten en kwakkels met dit kruid tam gemaakt worden, dan de vossen en wolven sterven daarvan.